CONPILATI IN STUDIO GENERALI QUINQUEECCLESIENSI
42. SERMO PRIMUS DE SANCTA AGATHA
Soror nostra parvula est et ubera non habet, Cant. VIU. Christus Dominus in sponsa sua, Sancta Agatha commendat in hoc dicto suo dignitatem generis, quia vocat eam sororem, et humilitatem mentis, quia dicit eam esse parvulam, et qualitatem passionis, quia dicit, quod ubera non habet. Dicitur autem sancta puella soror Christi primo, nature conformitate, quia Christus et virgo ambo sunt homines. Unde Hebre. E.: Pueri communicaverunt cami et II sagwini, quia fuit 30a
verus homo. Ber(nardus) super Cant. E.: Spernere me non poterit os de ossibus meis et caro de came mea. 2°, hereditatis participacione. Nam frater et soror participes sunt eiusdem hereditatis iuxta illam legem Numeri XXVE.: Date fi
liabus Salphat possessionem inter cognatos patris earum. Sic Christus et virgo sunt eiusdem glorie participes, ut dicit Glosa Ro. VIII. Tercio, propositi simi
litudine, quia Christus et puella ambo sunt virgines, et dicitur Eccli. XXVE., quod volatilia ad sibi similia conveniunt. Eccli. XIII.: Omnis caro simili sibi sociatur. 4°, speciali dileccione. Cant. EE.: Cipri cum nardo. Ciprus est arbor aromatica, significat virginem sanctam fidelem in martirio fragrantem. Nardus autem est herba humilis, et significat Christum humilem. Cipri ergo sunt cum nardo, id est virgines cum Christo semper in eius amore speciali. Unde in ce
lo duo signa, scilicet Leo et Virgo, iuxta se posita sunt ad innuendum, quod Christus, qui leo est, semper assistit virgini ipsam custodiendo et virgo Christo ipsum diligendo. Unde dicit vox virginis Cant. VI.: Ego dilecto meo et dilectus meus michi. Et licet esset magna dignitate generis, fuit tamen parvula humi
litate mentis, propter quod subditur: parvula est, scilicet humilitate. Unde et dixit insinuando humilitatem suam: Ancilla Christi sum, ideo me ostendo ser
vilem personam. Et licet esset humilis, malum tamen non evasit superbientis, quia Quincianus fecit coartari. Ideo subditur: generosa sum. Modus passionis ipsius, cum dicitur: ubera non habet, quoniam Quinciano iubente fuerunt absci
sa. Spiritualiter autem duo ubera sunt due affecciones, scilicet congratulacio in bonis proximorum et conpassio in malis eorum, de quibus Ro. XE.: Gaudere cum gaudentibus. De ubere congratulacionis Sancta Anima fundit lac exortaci- onis, secundum Ber(nardum) (super) Cant. X.: Si bene proficientem cognoverit,
31 generosa: M generosus
3 non facias: Walthér 17756 7 Cant. 8,8 183.792B 15 Num.27,3 18 Eccli. 27,10 29 Ancilla Christi sum: AASS febr. V. p. 615 Bem. serm. in cant 10,3; PL 183.820D 36
12 Hebr. 2,14 13 Bem. serm. in cant. 2,6; PL 19 Eccli. 13,20 20 Cant. 4,13 26 Cant. 6,2 34 Rom. 12,15 35 De ubere congratulacionis:
Bem. serm. in cant. 10,2; PL 183.820B
5
10
15
20
25
30
35
aggreditur salutaribus monitis, accendit amplius, utque in melius semper pro
ficiat, exortatur. De ubere conpassionis fundit I lac consolacionis, secundum 30b
Ber(nardum) ibidem: Si quem deprehenderit temptacione turbatum, condolet et mulcet, argumenta pietatis requirit, quibus erigat desolatum. Sed diabolus, pa
ter Quinciani, ista ubera quoque evellit ab anima cultro invidie et duricie, ut de bono proximi doleat quasi non habens congratulacionem, de malo gaudeat tam
quam non habens conpassionem. Gregorius in Pastorali: Invidi alieno profectu deficiunt, aliena exultacione et tabescunt. Tales dicuntur habere ubera arencia, Osee IX. Alius processus de eadem virgine: Fasciculus mirre etc., Cant. 1°. In hi- is verbis loquens Sancta Agatha insinuat martirii sui causam, cum dicit: dilectus meus mihi, et martirii sui modum et formam, cum dicit: Inter ubera mea com
morabitur. In martirio suo vehemenciám fecit multitudo passionum et amaritudo.
Multitudo vero in fasciculo, qui continet multarum rerum alligaciones. Amari
tudo vero in mirra, que ab amaritudine nomen accepit secundum Glosam. Nam passa est inhonestam tractacionem in capcione, fortem temptacionem in Affrodie perswasione, alaparum cesionem in percussione, aculei vexacionem in extensio
ne, mamillarum precisionem in vulneracione, testarum volutacionem in carcere, ignium adustionem ex lampade. Causa martirii sui fuit Dominus Iesus Christus, quem designat nomine dilecti dicens: Fasciculus mirre, id est tota congeries pas
sionum mearum, est mihi dilectus meus, id est amor dilecti. Unde quasi dicat:
Passa sum propter dilectum meum. Et hoc fecit primo, ut eius exemplum fide
liter servet, quoniam Christus passus est pro nobis, ut sequamur vestigia eius, I Pe. III. Secundo, ut ei passo vicem rependat. Ps.: Quid retribuam Domino etc.
Calicem salutarem accipiam, id est passionem salutarem sustineam. 3°, ut eius societatem in celo habeat, quia dicitur Ro. VIII.: Si conpatimur, et conregnabi- mus. Passio autem sua, que designatur per fasciculum mirre, collocata fuit inter ubera sua, quia maximam II amaritudinem habuit in precisione mamillarum sua- 30c
rum. Propter quod iuste dicitur: inter ubera mea commorabitur. Tunc ubera sua assimilata fuerunt botris, Cant. VII., quia cruentata fuerunt sagwine, sicut botri pleni sunt vini liquore. Sed qui fuit sibi causa amaritudinis, exlitit causa conso
lacionis, quia cum intrasset carcerem post plagas et laceraciones orans migravit ad Dominum.
43. (DE SANCTA AGATHA) Sermo secundus
Liberasti virgam hereditatis tue Ps. LXXIII. Hoc potest dici et debet Domi
no Christo ex parte nostra in graciarum accionem, qui virgam suam, Beatam Agatham, puellam gracilem, teneram et delicatam, tamquam nobilem et genere spectabilem liberavit de manu Quinciani et patris sui, diaboli. Fuit autem hec
16 aculei: M oculei 18 ignium: M agnium 30 liquore: M liguore
2 De ubere conpassionis: Bem. serm. in cant. 10,3; PL 183.820D 3 Bem. serm. in cant. 10,2;
PL 183,820A 7 Greg. M. past 3,10; PL 77,63B 9 Os. 9,14 9 Cant. 1,12 23 recte 1 P t 2,21 23 Ps. 115,12 25 Rom. 8,17 29 Cant. 7,7 35 Ps. 73,2
5
10
15
20
25
30
35
40
sancta puella primo, virga hereditatis, id est pertinens ad hereditatem, id est ad vitam etemam, sicut dicitur in presenti verbo. Et hoc per etemam eleccionem, quia immaculatus Dominus immaculatam sibi elegit famulam. Secundo, fuit vir
ga virtutis. Ps.: Virgam virtutis tue. Et hoc per fortitudinem et invincibilitatem, quia tormentis flecti non potuit, cum mens eius esset sollidata et in Christo fun
data. Propter quot letissime ibat ad carcerem et in tormentis se delectari dicebat, sicut qui audit bonum nunccium aut videt, quem diu desideravit. 3°, fuit vir
ga direccionis. Ps.: Virga direccionis virga regni tui. Et hoc per prudenciam et discrecionem, quia falli non potuit per suggesciones Afrodisie et filiarum eius, que per XXX dies instabant, ut mentem sanctam a bono proposito revocarent.
4°, fuit virga equitatis. Hebre. 1°: Virga equitatis virga regni tui. Et hoc per iusticiam et equitatem, quia dimissa de carcere noluit fugere, ne suas tribulaci- ones custodibus suis daret, que sibi propter Deum debebantur. Absit, inquit, ut fugiam et coronam paciencie perdam et custodes meos tribulacionibus tradam.
Quinto, fuit virga amigdali. Nam ut dicitur Ier. 1°: Virgam I vigilantem ego vi- 30d
deo. Alia littera dicit virgam amigdali. Et hoc per temperandam et virginitatem, quia fuit virgo florens ad modum amigdali ante alias arbores, hoc est assumens continendam in puericia, quemadmodum ipsa dicit: Ego habeo mamillas inte
gras intus in anima mea, quas ab infanda Domino consecravi. Sexto, fuit virga fumi. Cant. III.: Ascendit per desertum sicut virgula fumi. Et hoc per compunc- cionem et continuam lacrimacionem, quia non cessabat flere ardenter sidens ad Deum, sicut cervus desiderat ad fontes aquarum, et sicut sol sitit in ardo
re fluenta foncium, ita desiderabat ad martirii coronam pervenire. Hanc virgam liberavit Christus primo, a contaminacione corporalis corrupcionis. Unde dicit ipsa: Domine, qui me creasti et tulisti a me amorem seculi, qui corpus meum a pollucione separasti. Iudith XIII.: Non permisit Dominus ancillam suam coin
quinari, sed sine pollucione peccati revocavit. 2°, liberavit ab affliccione penalis tormentacionis. Nam apparente sibi Petro apostolo ex iussu Christi, invenit se ex omni parte sanatam et mamillam suam suo pectori restitutam. Unde dicit vox ipsius Eccli. II.: Uberasti me secundum multitudinem misericordie nominis tui.
3°, liberaturus est a resolucione finalis incineracionis. Isai. LXHL: Ossa tua libe
rabit, scilicet in resurreccione. Liberatam vero posuit in hereditate transferendo ad vitam etemam, que est hereditas ipsius, in qua ponit, quos hic liberavit. Sed videndum sit, qualis sit illa hereditas, quibus debeatur et qui inde excludantur.
De qualitate eius dico, quod est primo, situ alta. Exo. XV.: Introduces eos, et plantabis eos etc. 2°, specie clara. Ier. ÓL: Ponam te in filiis et tribuam tibi he
reditatem preclaram. Ps.: Hereditas mea etc. 3°, duracione perpetua. Ia Pe. 11°:
Regeneravit nos in hereditatem incorruptibilem. Eccli. XXIIII.: In hereditate Do
mini morabor. 4°, possidenti tutissima. Eccli. XXIIII.: Hereditas mea super mei et favum, scilicet dulcis. Ps.: Mansweti II hereditabunt terram et delec(tabuntur). 3la
19 virga: M virgo 24 corrupcionis: M corrupcione 33 hic: M in marg. 38 Regeneravit:
M regnavit
4 Ps. 109,2 8 Ps. 44,7 9 falli non: cf. AASS. febr. V. p. 615 11 Hebr. 1,8 13 Absit:
AASS febr. V. p. 617 15 Ier. 1,11 18 Ego habeo: AASS febr. V. p. 616 20 C ant 3,6 22 et sicut: cf. AASS febr. V. p. 615 25 Domine, qui: AASS febr. V. p. 618 26 Iudith 13,20 30 Eccli. 51,4 31 recte Is. 58,11 35 Ex. 15,17 36 Ier. 3,19 37 Ps. 15,6 37 recte 1 Pt. 1,3-4 38 Eccli. 24,11 39 Eccli. 24,27 40 Ps. 36,11
5
10
15
20
25
30
35
Quinto, grandi precio comparata, scilicet morte Christi. Hebre. IX.: Morte in
tercedente repromisionem accipiunt, qui vocati sunt, eteme hereditatis. Debetur vero ista hereditas primo, filialiter timentibus. Ps.: Dedisti hereditatem. Secun
do, sinceriter continentibus. Ps.: Novit Dominus dies immaculatorum. Actuum XX.: Potens est dare hereditatem sanctificatis omnibus. 3°, pacienter pauperi
bus. Iac. n.: Elegit pauperes in mundo heredes regni. 4°, fortiter pugnantibus.
Eccli. XLVL: Fortis in bello Iesus Nave, ut consequeretur hereditatem Israel.
5°, humiliter servientibus. Is. Lm i.: Hec est hereditas servorum Dei. Excludun
tur autem inde primo, perfidi per idolatriam. Iudith XI.: Heres in domo patris nostri esse non poteris, quia de adultera matre natus es, id est de perfidia genti
li sive Iudaica. Secundo, immundi per luxuriam. Gal. HEI0: Non erit heres filius ancille, id est homo camaliter natus et camaliter vivens. Ancilla enim est caro nostra. Salustius in Cathilinario: Animi imperio, corporis servicio magis utimur.
Augustinus De ci(vitate) Dei: Corpus nostrum servus est. 3°, cupidi per avari- ciam. Ephe. V°: Omnis avarus non habet hereditatem in regno Christi. Quarto, elati per superbiam. Exemplum de Adam, qui quoniam superbivit contra Deum inobediendo, peccatum excusando, eiectus est de paradiso, Gen. HI. Gaufridus:
Celum ferre superbum non poterat. Hugo: Superbis angelis non fuit utile celum.
Quinto, irretiti per quamlibet mortalem culpam. Nam pro crimine lese maiestatis mereretur quis amittere hereditatem. Est autem crimen lese maiestatis mortalis culpa contra Deum. Eccli. XL.: Filiorum peccatorum periet hereditas.
44. (DE SANCTA AGATHA) Sermo tercius
Sicut lilium inter spinas, sic amica mea inter filias, Cant. H°. Christus Do
minus sponsam suam Sanctam Agatham vocat in hiis verbis amicam propter conformitatem in gracia, et conparat lilio propter immunitatem a culpa. Sed quamvis esset Salvatoris amica et immunis a culpa, I fuit tamen inter malos 3lb afflicta, quoniam sicut lilium nascitur inter spinas et pungitur a spinis, sic ip
sa detinebat(ur) inter IX filias Afrodisie, turpis mulieris, et pungebatur ab eis, que mentem sanctam pervertere modo letis modo tristibus laborabant. Sed sic
ut lilium naturalem colorem inter spinas non amittit, sed pocius punctu odorem emittit, sic ipsa a bono divelli non potuit habens mentem in Christo solidatam, sed dicit, quod Maximus in sermone: Sacratissima virginitas usque ad sagwinis effusionem in suo gradu perseverat et inconcussa Christo semel oblata perdurat.
Chrisostomus: Fforcior femina viris torquentibus invenitur, cum ignis aut cru
ces aut ferrum aut bestias patitur, ut coronetur. Sciendum autem, quod lilium habet sex folia in floribus suis, per que sex signantur illa, que valent ad
con-33 Maximus: M Maximianus
1 Hebr. 9,15 3 Ps. 60,6 4 Ps. 36,18 4 A ct 20,32 6 Iac. 2,5 7 Eccli. 46,1-2 8 Is. 54,17 9 recte Iud. 11,2 11 Gal. 4,30 13 Sali. Catii. 1,2 14 Aug. civ. 9,9; PL 41,264 15 Eph. 5,5 17 c/. Gaufr. Vinos, poetr. nova 1449-1450 18 Hugo s. Viet. - ubi?
21 recte Eccli. 41,9 24 Cant. 2,2 33 Max. Taur. serm. 56; PL 57,644C 35 Ioh. Chrys. -ubi?
5
10
15
20
25
30
35
servacionem virginitatis designate per lilium. Quorum primum est sobrietas in victu. Unde dixit Sapiens: Sobrietas victus dat grata remedia luxus et Veneris.
Paucis utere! luxus obit. Remigius super Marcianum: Sine Cerere et Baco fri
get Venus. Is. XLHL: Esuriet et deficiet. Maleus monachus: De labore manuum vixi, et lasciviam camis ieiuniis refrenavi. 2m est caritas in affectu. Ieronimus ad Salvinam: Voluptatis ardor maiore Christi ardore restringitur. Augustinus in primam canonicam Iohannis: Quantum in te crescit amor, tantum in te crescit pulchritudo, quia ipsa caritas est anime pulchritudo, 1° Pe. I.: Animas vestras castificantes in obediencia caritatis. 3m est laboriositas in opere. Unde Ovidius:
Desidiam puer ille sequi solet, odit agentes, nocte fatigatum sompnus, non cura puelle excipit. Quartum est asperitas in veste. Quia enim Iohannes vestiebatur pilis camelorum, ideo nescivit labem nivei pudoris, id est non habuit maculam sue virginitatis. Ideo dicitur Ier. VI.: Virgo filia populi mei accingere cilicio II 3ic et conspergere cinere. Ber(nardus) in epistolis: Tu foris pannosa, intus preciosa splendes, sed divinis aspectibus, non humanis. Quintum est humilitas in mente.
Quia thezaurus, virginitatis, inventus absconditur in agro, id est in humili animo, dicente Domino Mt. XIII. Ber(nardus) super Missus est: Humilitas commendat virginitatem. Ideoque non solum predicanda est virginitas, ut ametur, dicit Au
gustinus, sed eciam monenda est, ne infletur. Sextum est raritas in sermone.
Ieronimus: Sit sermo virginis modestus et rarus, nec tam eloquencia preciosus quam pudore. Talis condicio commendatur in virgine Eccli. XXVI.: Datum Dei est mulier sensata, scilicet in discrecione, et tacita, scilicet in suspecta confabu- lacione. Primum folium florum lilii, quod est sobrietas, pungit et lacerat spina, que est ebrietas ducens ad luxuriam, ut patet in Loth, Gén. XIX. Unde gulositas nomen accepit, ut dicatur castrimargia, quasi mergens castitatem. Isidorus De summo bono: Libidinis ignes fomite ciborum excrescunt, et corpus, quod ab
stinenda non frangit, temptacio cruciat. Ideo prohibetur nobis excessus in vino.
Ephe. V°: Nolite inebriari vino, in quo est luxuria. Secundum folium, quod est karitas, pungit et lacerat spina, que est cupiditas, quoniam, ut dicit Augustinus (in) libro LXXXIII questionum: Caritatis venenum est spes adipiscendorum aut retinendorum temporalium. Ideo volens Dominus caritatem radicare in nobis, excludit cupiditatem dicens Mt. XIX.: Si vis perfectus esse, Glosa: in dilec- cione Dei, vende omnia, que habes, et da pauperibus. Tercium folium, quod est humilitas, pungit et lacerat spina, que est fastuositas, quando scilicet su
perbitur de magnitudine muneris et contempnitur status condicionis inferioris in coniugatis. Ideo, sicut dicit Augustinus: Humilitatis sectatores esse
conve-7 canonicam: M Cant. 7 in te: M vite 7 in te: M vite 8 vestras: M nostras 9 Ovi
dius: M add. et dei. Ocia si tollas, periere cupidis artus. Qui finem queris amoris, res age, tutus eris 13 mei: M unde 14 intus: M inter 26 ignes: M ignis 26 fomite: M fomentis
2 sobrietas victus: Walther 29898 3 Rémig. Ant. - ubi? - cf. Walther 29670 4 recte Is. 44,12 4 De labore: Hier, vita Malchi 3; PL 23,57 5 Hier, epist. 79,9; PL 22,731 6 Aug. in episL Ioh. 9,9; PL 35,2051 8 1 Pt. 1,22 9 Ov. rem. 149 et 205-206 12 nescivit labem: AH 50,121 13 Ier. 6,26 14 Bem. epist. 113; PL 182,257D 17 Mt. 13,44 17 Bem. hom.
super Missus est 1,5; PL 183,58D 19 Aug. virg. 1,1; PL 40,397 20 Hier. - ubi? 21 Eccli.
26,17-18 25 Isid. sent 2,42,7; PL 83.648B 28 Eph. 5,18 29 Aug. divers. quaest. 36,1;
PL 40,25 32 Mt. 19,21 36 Aug. virg. 33,33 et 31,31; PL 40,415 et 413
5
10
15
20
25
30
35
nit maximé eos, qui magno aliquo bono ceteris eminent, quale est virginitas, ne superbia corrumpatur, que amplius amplioribus in- | sidiatur. Quartum folium, 3id quod est laboriositas, pungit et lacerat spina, que est ociositas, que eciam est via ad luxuriam. Ezé. XVI.: Hec fuit iniquitas Sodome, saturitas panis et ocium ipsius. Ovidius: Venus ocia amat: qui finem queris amoris, fac fugias monitis ocia prima meis. Hec ut ames, faciunt. Accidit autem talis tepiditas et negli- gencia laborandi in virgine ex illa consideracione, quod se invenit non graviter peccasse, quapropter non curat in penitencia laborare, ut peccator. Quod fieri non debere dicit Augustinus in libro De virginitate: Forte minus diligis, quia minus tibi dimisit viventi pudice a puericia? Avertat Deus hanc amenciam! Imo magis diligere debes eum, qui flagiciosis quecumque dimisit, in ea te cadere non permisit. Deputate ergo vobis tamquam omnino dimissum, quitquid mali a vobis illo regente non est commissum. Iuxta hoc Tren. 1° dicit Dominus cal
casse torcular, scilicet crucis, virgini fllie Sion, scilicet ipsum debeant imitari in laboriositate penitencie. Quintum folium, quod est asperitas, pungit et lacerat spina, que est preciositas. Ber(nardus) in epistolis: Filie Babilonis, quarum glo
ria in confusione est, induuntur purpura et bysso, et subtus consciencia pannosa iacet, fulgent monilibus et sordent moribus. Beda Ie Pe. III.: Si Petrus ammo- net mulieres cohercendas, que excusare possunt cultus suos per maritos, magis id observare virginem fas est, cui nulla ornatus sui conpetit venia, nec deriva
re potest culpam in alterum, sed sola ipsa remanet in crimine. Sextum folium, quod est raritas in locucione, pungit et lacerat spina verbositatis. Prover. VII.:
Irretivit iuvenem multis sermonibus, quales sunt fugiende, Ia Tim. V: Adole- scenciores viduas devita, que circumeunt domos, verbose et ociose loquentes, que non oportet.