CONPILATI IN STUDIO GENERALI QUINQUEECCLESIENSI
53. DE ANNUNCIACIONE VIRGINIS GLORIOSE (Sermo primus)
Ave, gracia plena, Dominus tecum, benedicta tu in mulieribus, Luc. 1°. Sicut preceptis salutaribus moniti et divina institucione formati audemus dicere Pater noster etc, ita angelica salutacione preventi et allocucione edocti audemus dice
re: Ave, gracia plena. Quod ut digne possumus dicere et nunc et semper, orandus’
est fructus ventris benedicte in mulieribus. Ave, gracia plena. In narracione isto- rica huius ewangelii exprimit ewangelista ministerium angelice denuncciacionis,
2 ledit: M ledet 9 dextera: corr. ex sinistra 16 ei: M eis 25 potestate: M corr. ex polestante
1 Verg. ecl. 9,64 2 Isid. - ubi? 4 Ps. 118,54 4 Ps. 137,5 6 Bem. serm. in eant.
11,1; PL 183,824B 8 Prov. 4,27 11 Ps. 10,5 12 Prov. 4,19 13 Ps. 11,9 14 Eccli.
21,11 18 Greg. M. diai. 2. prol.; PL 66.138C 20 In obitu: cf. Greg. M. diai. 2,37; PL 66.202B 24 recte Mt. 13,43 26 Ps. 46,8 27 Io. 18,36 28 Lc. 1,33 28 Aug. civ.
22,30,5; PL 41,804 32 Lc. 1,28
5
10
15
20
25
30
35
40
qui humiliacionem Filii Dei de virgine nuncciavit ipsi virgini. Primo, salutando, quando dixit: Ave. Secundo, laudando, quando dixit: gracia plena. Salutando removit ab ea omne malum, laudando posuit in ea omne bonum. Porro ma
lum triplex est, secundum quod in scripturis invenitur triplex ve, cui subiciuntur omnes filii Eve. Apo. VUL: Ve, ve, ve habitantibus in terra. Primum ve est ignoranda veri in radoné, secundum concupiscencia mali in voluntate, 3m in
potencia resistendi in facultate. Sed domine nostre contra hoc triplex ve dicitur ave, quasi sine ve, quoniam in ipsa non fuit ignoranda mentis, nec concupiscen
cia camis, nec inpotencia resistendi viribus hostis. Sed pocius fuit in ea veritas illuminans, caritas dulcorans, potestas hostem superans. Et ita patet, quod in salutacione excluditur ab ea omne malum. Post salutacionem laudacio, ut osten
datur non sine causa tam venerabiliter salutari. Laudat autem in ea plenitudinem boni creati, quando dicit: gracia I plena. Presenciam boni increati, quando di- 37b cit: Dominus tecum. Excellendam in sexu muliebri, quando dicit: benedicta tu in mulieribus. De plenitudine gracie in ea dico, quod est invenire in Maria tri
formem gráciám generalem, scilicet veritatis, potestatis et bonitatis. Tria enim exiguntur ad opus virtutis secundum Philosophum, scilicet scire, posse et vel
le. Unde in ipsa fuit plenitudo cognicionis propter plenitudinem gracie veritatis, plenitudo potestatis propter generalitatem gracie virtutis, plenitudo bone volun
tatis propter habundanciam gracie sanctitatis. Hoc est, quod figuratur in arca federis, in qua erat virga Aaron, tabule legis et cibus mannatis, Hebre. IX., per que designatur generalitas gracie in Maria, scilicet in virga suffragium potestatis, in tabula magisterium virtutis, in manna dulcedo bonitatis. Ideo merito dicitur ab angelo: gracia plena. Propter quam plenitudinem est figurata in triplici ple
nitudine, scilicet in plena domo, Is. VI., in plena fiala et in pleno mortariolo, Numeri VII. Domus est Virgo Beata plena maiestate, id est divinitus collata po
testate, ut ipsa dicit de se Eccli. XXX.: In Ierusalem potestas mea. Phiala eciam est virgo beata plena simila, id est cognicione veritatis absque furfure erroris, quoniam simila est farina purgatissima. Unde dicitur esse virgo incognita viro.
Gen. XXIIII.: Spiritus meus super mei dulcis. Volens autem virgo Deo devo
tissima horum bonorum particeps nos fieri, dicit Eccli. XXIIII.: Transite ad me omnes, qui con(cupiscitis), et a generacionibus, id est predictis bonis, implemini, ut scilicet ex ipsa accipiamus veritatem ad intellectum, bonitatem ad affectum, potestatem ad effectum. Si ergo sentis in te defectum cognicionis in fide, vo
ca Mariam, in qua est misterium veritatis. Si sentis in te defectum potestatis in opere, voca Mariam, in qua est auxilium virtutis. Si sentis in te defectum bone voluntatis in tribulacione, voca Mariam, in qua est dulcor pietatis. De presencia boni increati in Virgine dicit: Dominus tecum. Nomen dominii vel dominacionis attribuitur Patri et Filio et Spiritui Sancto, quoniam Dominus Pater, Dominus Filius, Dominus Spiritus II Sanctus. Et quando dicitur Dominus tecum, et non 37c additur, quis Dominus, relinquitur, quod tota Trinitas. Tecum ergo, inquit, Domi
nus Pater, qui genuit, quod concipis. Tecum Dominus Filius, quem came induis.
14 muliebri: M mulieribus 38 dominii: M in marg. corr. ex divini 40 ante Spiritus M dei.
Filius
5 Apoc. 8,13 17 Aristot. ? - ubi? 21 Hebr. 9,4 25 Is. 6,1 27 recte Eccli. 24,15 30 recte Eccli. 24,27 31 Eccli. 24,26
26 Num. 7,13-14
5
10
15
20
25
30
35
Tecum Dominus Spiritus Sanctus, de quo concipis. Hec est excellenda omnem superans dignitatem. Tota enim Trinitas sibi communicavit sue sublimitatis ho
norem. Nam Pater diffudit in eam honorem generacionis, ut genitrix esset illius Filii, secundum humanitatem, cuius genitor est ipse secundum divinitatem. Fi
lius diffudit in eam honorem filiacionis, ut quia racione divine nature honorabat Patrem, racione humane nature matri similiter deferret honorem. Spiritus Sanc
tus communicavit ei honorem processionis, ut a quo Filio procedit ipse Spiritus, ille Filius procederet ab ipsa tamquam a matre natus. Excellendam Virginis in sexu muliebri ostendit angelus per exclusionem malediccionis et per posicionem benediccionis. Est autem triplex maledictum, scilicet obprobrii, de quo Dán. IX.:
Stillavit super nos malediccio et detestacio. Peccati, de quo Osee UII.: Maledic
tum et mendacium inundaverunt. Supplicii, de quo Baruc 1°: Adheserunt nobis multa mala et maledicciones. Hoc triplex maledictum incurrerant omnes mu
lieres. Nam omnis mulier alicui istorum maledictorum subiacebat. Quia ante concepit, subiacebat maledicto vituperii. Nam Fenenna exprobrabat Anne, quod Dominus conclusisset etc., I Reg. I. In conceptu subiacebat maledicto peccati teste propheta: Ecce enim in iniquitatibus. In partu subiacebat maledicto suppli
cii, quia mulier, cum parit, tristiciam habet, Io. XVI. Gén. III.: In dolore paries.
Sed hec triplex malediccio excluditur a Maria, quia ipsa est sola benedicta, cu
ius virginitati additur fecunditas et sic caret malediccione obprobrii. Fecunditati in conceptu additur sanctitas et sic caret malediccione peccati. Sanctitati in partu additur iocunditas et sic caret malediccione supplicii. Est eciam benedicta ple
nitudine benediccionis. Tres autem mulieres legimus benedictas, scilicet Ruth propter desiderium fecunditatis, ut in semine Abrahe benediccionem conseque
retur, | Ruth 1111°. Et Iudith propter amorem castitatis. Iudilh XIII.: Eo quot 37d castitatem amaveris, eris benedicta in etemum. Et Iael propter interempcionem hostis, quia occidit Sisaram, ludie. V°. Benediccio Ruth excludit malediccionem obprobrii sterilitatis. Benediccio Iudith malediccionem peccati et corrupcionis.
Benediccio Iael malediccionem supplicii et doloris. Sed domina nostra est bene
dicta plus, quam quelibet istarum, quia si Ruth benedicta propter fecunditatem ex viro, ipsa plus est benedicta propter fecunditatem ex Spiritu sancto. Si Iudith propter castitatem in continencia viduali, ipsa magis in continencia virginali.
Si Iael propter victoriam hominis, ipsa magis propter victoriam demonis, cuius caput contrivit, Gén. III. Et sic ostenditur esse benedicta exclusione triplicis ma
lediccionis et collacione triplicis benediccionis. Quibus modis benedicat eciam nobis meritis ipsius benedictus fructus ventris Virginis, Iesus Christus.
1 Sanctus: M add. et dei. Et quando dicitur Dominus tecum 17-18 supplicii: M corr. ex peccati 20 malediccione: M malediccio 21 malediccione: M malediccio 22 malediccione: M malediccio
10 Dan. 9,11 11 Os. 4,2 12 Bar. 1,20 16 1 Reg. 1,6 17 Ps. 50,7 18 Io. 16,21 18 Gen. 3,16 25 recte Iudith 15,11 27 Iud. 5,24 34 Gen. 3,15
54. (DE ANNUNCIACIONE VIRGINIS GLORIOSE) (Sermo) secundus
In manibus abscondit lucem et precipit ei ut rursus adveniat. Annuncciat de ea amico suo, quod possessio eius sit et ad eam possit ascendere, lob
5 XXXVD. Veritas huius sacri dicti convenit celebritati hodierni festi, in qua agi
tur de incamacione Christi. Cuius Christi primo, tangit concepcionem, que facta est in annuncciacione, secundo, edicionem, que facta est in nativitate, 3°, di
vulgationem, que facta est in apostolorum predicacione, quarto, utilitatem, que conpletur in gracie et glorie collatione. De conceptione dicit: In manibus ab-
10 scondit lucem, id est in virgine divinitatem. Ubi investigandum est, quare mater Christi dicatur manus et filius eius lux. Manus 2m Isidorum dicitur ex eo, quod sit munus totius corporis, quia dat et accipit, operatur et cibum ori ministrat. Et ipsa mater Christi est manus omnipotentis Dei, per quam donat munera sua tam
quam per manum suam toti corpori ecclesie. Unde Bemardus in sermone: Noluit
15 nos Deus habere aliquid, quod per manus Marié non transiret. Est autem ista manus primo quidem, mundissima iuxta illud lob IX.: Fulserunt velud mundis
sime manus mee. Secundo, plenissima. Cant. V°: Manus eius tornatiles, id est veloces in dando celeriter, auree, scilicet dono gracie et glorie, plene iacintis, id est bonis spiritualibus et etemis. Tercio, largissima. Ps.: Aperis tu manum tuam.
20 || Quarto, potentissima. Et hoc ad conterendum demonem. Exo. XV: Manus tua confregit inimicum. Et ad roborandum hominem. Ezé. IIII.: Manus Domini erat mecum confortans me. In hac manu abscondit Deus lucem, id est suam divinita
tem, quando Christus est conceptus in ea, cum dicitur Is. XLV.: Vere tu es Deus absconditus. Conpetit autem Filio Dei, ut dicatur lux. Primo, propter sui speci-
25 osilatem. Inter visibilia enim lux speciosior est, sic Christus inter intelligibilia.
Sáp. VIP: Est enim speciosior sole, et luci comparata, prior invenitur, id est excellentior in pulchritudine, quoniam qui fecit pulchra, pulchrior est illis, se
' eundum Augustinum. Ad excellentiam vero pulchritudinis sequitur excellentia delectationis. Eccles. XI.: Dulce lumen et delectabile oculis videre solem. Se-
30 eundo, propter sui puritatem. Est enim emanatio quedam claritatis omnipotentis Dei sincera, Sáp. VII0. 3°, propter sui communicabilitatem. Dionisius secundo Ecclesiastice ierarchie: Benefice semper intellectualibus visionibus divinum lu
men est extentum. Quarto, propter sui utilitatem. Quia tenebras expellit, merores dissolvit, speciem lelam inducit et omnibus rebus formam et decorem tribuit,
35 verecundum facit, timidum reddit, honeste ambulare componit, facultatem ope
randi et ambulandi expedit. Sic et Christus omnia talia et plura facit, propter quod dicit Eccli. XXIIII.: Illuminabo omnes sperantes in Domino. Moraliter quo ad nos dico, quod invenitur lux in quadruplici natura. Primo, in vegetabili, ut in quercu putrida, et quibusdam vermiculis, et quorumdam piscium scamis. Habent
40 enim huiusmodi in se quamdam humiditatem lucidam, que ex incidencia lucis
17 tornatiles: M comatiles 18 iacintis: M iacentis
4 recte lob 36,32-33 11 Isid. őrig. 9,1,66; PL 82,406A 14 Bem. serm. vig. nat. Dom. 3,10;
PL 183.100A 16 lob 9,30 17 Cant. 5,14 19 Ps. 144,16 20 Ex. - ubi? 21 recte Ez. 3,14 23 Is. 45,15 26 Sap. 7,29 28 Aug. - ubi? 29 Eccle. 11,7 31 Sap. 7,25 31 Ps. Dion. Areop. eccl. hier. 2,3,3; Dionysiaca 1134—1135 37 Eccli. 24,45
5
10
15
20
25
30
35
40
stellarum fuerint lucencia in nocte, in die autem non lucent propter excedendam luminis Solis, qui occultat minora lumina. Secundo, in natura sensibili, ut in sen
sibus particularibus, que explent officia sua per beneficium lucis, ut oculis. Unde dicit Augustinus, quod lux propter sui subtilitatem tamquam anime instrumen
tum per sensum corporis perficit acciones ipsius anime. 3°, in natura racionali, ut anima. Cum enim anima convertitur supra se, vidit cogitaciones suas, virtu
tes et vicia, quod fit quadam virtute intelligibili luminosa, sicut dicit Augustinus super psalmum LX"1: Est quedam lux intus, quam non habent, qui non intel- ligunt. Omnis autem, qui intelligit, quadam interiori luce I illustratur. Quarto, 38b
in natura supercelesti, secundum quod Philosophus dicit, quod quelibet stella est lux sui orbis congregata. Prima lux est scienda secularis, que debet esse in nobis, ut sciamus falsitatem repellere ex propriis, sicut avis sagittatur de pen
nis suis. Ideo dico, quot licet legere dicta gentilium, non ad voluptatem, sed ad erudicionem, ut errores gentilium legendo detestemur, et utilia, que in eis inveni
mus, ad usum sacre erudicionis convertamus, ut dicitur in Decretis distinccione XXXVn. Ambrosius super Lucam: Legimus aliquando, ne negligamus, legi
mus, ne ignoremus, legimus non ut teneamus, sed ut repudiemus. Secunda lux est diligenda presidentis, ut habeat oculos apertos et sensus subtiles ad modum Argi, qui centum luminibus cinctum caput habebat. Et sancta animalia plena erant oculis ante et retro, Eze. 1°, ut valeant docere nescientes, corrigere erran
tes, supportare deficientes, quia ipsis dicitur Ephe. V°: Ut filii lucis ambulate, id est discrete et circumspecte, quatenus fructus lucis sit in eis in omni bonitate et iusticia et veritate, ut ex bonitate supportent, ex iuslicia corrigant, ex veri
tate doceant. Tercia est consciencia fidelis, que rimatur sua interiora tamquam scrutans Ierusalem in lucernis, ut expellat peccatum, sicut lux expellit tenebras, ut impleatur in ea, quod dicitur lob XII.: Revelat profunda de tenebris et ponit in lucem, id est in manifestacionem, scilicet confitendo, umbram mortis, id est peccatum. Quarta est sapiencia spiritualis, de qua dicitur Sáp. VIII.: Proposui pro luce habere sapiendam, quoniam inextingwibile est lumen illius. De edici- one concepte lucis per ortum nativitatis dicit: precipit ei rursus adveniat. Quod factum est in nativitate, quando Deus absconditus in annuncciacione prodiit in lucem temporalem natus ex Maria virgine. De divulgacione concepte et orte lucis dicit: Annuncciat de ea, scilicet per apostolos suos, quorum vox est I Io- hannis 1°: Annuncciamus vobis vitam etemam, que erat aput Patrem et apparuit nobis, amico suo, id est homini salvando, non quem amicum invenit, sed quem veniendo fecit, quoniam non nos elegimus ipsum, sed ipse elegit II nos, Io. XV. 38c De utilitate concepcionis et condicionis et manifestacionis dicit, quod posses
sio eius sit, id est ut eam possideat, scilicet lucem in presenti per gráciám, et ad eam possit ascendere, scilicet in futuro per gloriam. Quod nobis prestet lux incorrupta divinitas, que carnem assumpsit in Maria humanitatis, Iesus Christus.
6 convertitur M contitur 8 non: M cum
4 Aug. - ubi? 7 Aug. — ubi? 10 Aristot. ? - ubi? 15 Decr. p. 1. d. 37. c. 8. p. 2 16 Ambr. in Luc. 1,2; PL 15.1613A 20 Ez. 1,18 21 Eph. 5,8-9 26 lob. 12,22 28 recte Sap. 7,10 34 1 Io. 1,2 36 Io. 15,16
5
10
15
20
25
30
35
40
55. (DE ANNUNCIACIONE VIRGINIS GLORIOSE) (Sermo tercius)
Dies diei eructat verbum, et nox nocti indicat sciendam (Ps. XVIII.). Sicut se habent in oracione verbum et adverbium, sic in opere nos et Deus. Verbum enim per se sensum implet, ut: scribo, adverbium sine verbo plenam significacionem non habet, ut: hodie. Adicis illi verbum et iuncto verbo implesti sensum. Sic Deus per se operari potest ut causa sufficiens respectu sui effectus, nos autem non. Io. XV.: Sine me. Ideo ipsum orate. Dies diei etc. Dicit Glosa super Psal
mum, quod non valet melius ostendi cuius(cun)que rei excellenda, quam si sui contrarii vilitas atque depressio non taceatur. Ideo propheta in verbo proposito insinuat nobis nostre nature exaltacionem, sublimem factam per Verbi humilita
tem et eius deieccionem, vilem procuratam per diaboli iniquitatem, ut unum ex altero providendus innotescat, quoniam contraria iuxta se posita magis eluce
scunt secundum Philosophum. Et secundum Augustinum in Enchiridion: Malum bene ordinatum evidencius commendat bona, ut magis placeant et laudabilio
ra sint, dum comparantur malis. Principium nostre perdicionis extilit diabolica temptacio. Et hoc exprimit propheta, cum dicit: Nox nocti etc. Et est notandum, quod causa motiva ad decipiendum in temptatore fuit invidia. Ber(nardus) su
per Cant. XVII.: Prescivit in Dei verbo futuros homines in pari gloria, et invidit in livore suo volens habere socios, sed subiectos. Damascenus II. libro: Non tulit invidiosus bonorum demon superioribus nos potiri. Causa vero motiva ad consenciendum in muliere fuit ignoranda. I Tim. II.: Mulier seducta in preva- ricacione fuit. Ideo utriusque noctis nomine censetur, cum dicitur: Nox, id est diabolus tenebris culpe obscuratus, nocti, id est stulte mulieri veritatem ignoran
ti, quia putavit se posse pervenire ad equalitatem Dei, secundum illud dictum Sapientis: I Tumefecit eam spes irrita tanti polliciti. Indicat sciendam, id est pro- 38d
mittit altitudinem sciencie, ut appetat illo modo, sicut habetur Gén. III.: Eritis sicut dii. Exordium nostre redempcionis fuit angelica salutacio. Et hoc exprimit propheta, cum dicit: Dies, id est angelus, nunccius celestis, missus a Deo, qui dicitur propter nature claritatem et intelligencie perspicacitatem. Nam dies dici
tur a dian, quod est claritas, quoniam secundum Dionisium in (libro) Angelice ierarchie: Angeli super specula clarissima immaculata principalis radii suscepti- va. Diei, virgini mortalium illuminatrici. Constituit autem diem presencia Solis super terram, sic virginem illuminavit presencia Christi in mente et in ventre.
Eructat verbum, id est nuncciat Dei Filium virgini ad concipiendum dicens ad eam Lu. 1°: Ecce concipies etc. Est autem duplex verbum, unum, quod foris sonat, aliud, quod intus latet. Et illud exterius est signum interioris verbi, cui magis conpetit verbi nomen, ut dicit Augustinus XV. De Tri(nitate). Ad simili
tudinem huius verbi interioris Dei Filius Verbum Patris appellatur. Verbum enim internum de solo corde immediate oritur. Ps.: Eructavi(t) cor meum. Et in ipso plene bonitas cordis et sapiencia representatur. Mt. (XII.): Bonus homo. Et ex habundancia cordis os loquitur. Et in ipso omne humanum opus disponitur.
Au-3 Ps. 18,Au-3 8 Io. 15,5 14 Aristot. soph. el. 15 14 Aug. enchir. 11,3; PL 40,236 18 Bem.
serm. in cant. 17,5; PL 183.857C 20 Io. Damasc. - ubi? 22 1 Tim. 2,14 26 Tumefecit eam: Gaufr. Vinos, poetr. nova 1474—1475 27 Gen. 3,5 31 Ps. Dion. Areop. coel. hier. 3,2;
Dionysiaca 788 36 Lc. 1,31 38 Aug. trin. 15,11,20; PL 42,1071 40 Ps. 44,2 41 Mt.
12,35 ei 34
5
10
15
20
25
30
35
gustinus: Nulla sunt hominis opera, que non prius dicantur in corde. Et per ipsum voce indutum voluntas hominis aliis declaratur. Augustinus: Verba ideo sunt in
stituta, ut per ea in alterius noticiam homines suas cogitaciones ferant. Sic Filius Dei tamquam vere Verbum de solo corde Patris immediate oritur. Ber(nardus):
Eructavit te cor Dei altissimi de sue profunditatis inpenetrabili abisso. Et in Fi
lio Patris bonitas et sapiencia perfecte representat(ur). Augustinus: Tamquam seipsum dicens Pater genuit verbum equale, non enim integre seipsum dixis
set, si minus esset aliquid in Verbo quam in seipso. Et in Filio omne paternum opus disponitur. Ps.: Omnia in sapiencia. Et per Filium came indutum volun
tas Patris mundo manifestatur. Io. XVII.: Manifestavi nomen tuum hominibus, quos dedisti michi. Potest dici aliter: Dies diei eructat verbum, scilicet saluta- cionis, commendacionis, confortacionis, promissionis, erudicionis. Primo ergo, eructavit verbum salutacionis, quando dixit: Ave. Magnificatur || autem hec sa- 39a
lutacio tripliciter ex magnificencia trium personarum, scilicet mittentis, et missi, et ad quam fit missio. Nam mittit Deus altissimus, et mittitur angelus fortissi
mus, et salutatur Virgo benedicta pre mulieribus. Ad quam ingressus est angelus, existentem scilicet in conclavi et solitariam sine socro. Quoniam erat ei propo
situm fugere frequencias hominum, vitare colloquium, ne illis orantis turbaretur silendum vel continentis temptaretur propositum, ut dicit Bem(ardus) in ome- lia: Virgini enim familiaris est verecundia, fugitans publici, latibuli gaudens. Et exinde discant mulieres, dicit Beda, propositum pudoris imitari, quia solam sine comite angelus invenit, ne ergo degeneri hominis affatu depravaretur. Secundo, eructavit verbum commendacionis. Et commendat in ea plenitudinem boni cre
ati, presenciam boni increati, excellendam in sexu muliebri, sicut dictum est in sermone precedenti. Propter que omnia dicitur sibi Iudith XIII.: Benedicta tu, filia, a Domino Deo, pre omnibus mulieribus. 3°, eructavit verbum conforta
cionis. Turbata enim fuit in sermone eius, non turbacione ire vel doloris, sed timoris et pudoris. Timuit enim pro verecundia virginali, quoniam ut testatur Beda: Trepidare virginum est et ad omnem viri ingressum pavere, omnes viri affatus vereri. Puduit autem pro humilitate mentali, quia commendabatur tanto preconio. Humiles enim erubescunt de sua laudacione, quoniam verus humilis vilis wult reputari, non humilis predicari, secundum Ber(nardum) super Cant.
Unde Poeta dicit in persona cuiusdam puelle verecundum: Formose nomen ha
bebam, nec mea me facies nimium laudata iuvabat, quaque alie gaudere solent, ego rustica dote corporis erubui. Paventem igitur predictis de causis confortans dicit: Ne timeas, Maria, quasi nullum suspectum habet societas virginis et ange
li. Ieronimus de assumpcione: Angelus ad virginem mittitur, quia semper angelis est cognata virginitas. Quarto, eructavit verbum promissionis. Promittit autem
6 Patris: M iter, et corr. 11-12 salutacionis: M salutaciones 23 commendat: M corr. ex commendacionis 30 vereri: M veteri 38 cognata: M congrata
1 Aug. trin. 15,11,20; PL 42,1073 2 Aug. enchir. 22,7; PL 40,243 4 Ps. Bem. serm. de vita et pass. Dom. 19; PL 184,964 6 Aug. trin. 15,14,23; PL 42,1076 9 Ps. 103,24 10 Io.
17,6 19 recte Bem. serm. in cant. 47,4; PL 183.1009D 21 Beda Ven. in Luc. 1,1; PL 92,317A 24-25 in sermone precedenti: vide serm. 53 25 Iudith 13,23 29 Beda Ven. in Luc. 1,1; PL 92.317A 32 Bem. serm. in cant. 16,10; PL 183,853A 33 Ov. met. 5,581-584 36 Ne timeas et sequ.: Lc. 1,30-38 37 Ps. Hier, epist. 9,5; PL 30,130