„Propter Sion non tacebo, et propter Jerusalem non quiescam, donee egrediatur ut splendor J u-s t u u-s e i u u-s , e t S a l v a t o r eiuu-s ut lampau-s accen-datur." (Isaias 62, 1.)
A ' tizenhetedik század' utolsó évei gördültek Ie>
midőn e g y mély itéletü bölcs a m a ' nevezetes n y i l a t kozványt t e t t e , h o g y a' k e r e s z t é n y s é g b e n e r e t n e k s é -gek' legutóbbika 's e g y s z e r s m i n d l e g s z ö r n y e b b i k e az a t h e i s m u s leend. H e n y e p a r a d o x i á n a k tekinté k o r a a' v é s z s e j t e l e m ' nvilatkozványát; d e b e n n ü n k , kik látók a' tév'fejlődéseit, kik látók a' p r o t e s t a n t i s m u s ' a l a k u l á sait, 's látók az ó k o r ' p o l y t h e i s m u s á t az u j k o r ' p a n -t h e i s m u s á b a n iszonya-tos r é m a l a k k é n -t sírjából ú j r a föl-járni, kik l á t ó k a ' m a t e r i a l i s m u s ' e l t e r j e d é s é t : b e n n ü n k bámulást támaszt a' h i t é r t e l e m ' látói s e j t e m é n y e ; m e r t mi láttuk t e l j e s e d é s é t .
K o r t élünk, m e l l y b e n az antichristianismus telje n a g y o b b á r a m á r n e m csupán e l m é l e t i t é t e l ü l fekszik előttünk ; kort, mellyben a' haeresis' átka b o r zasztólag rí le az élet' képéről. A ' k i fölemelkedett l é lekkel tekintve s z é t a' k o r e s e m é n y e k e n , látja a' v a l lási és politicai antichristianismus szülte chaoticus v e l -leitások által, h a t á r t a l a n z a v a r b a h o z v a az egyházi és polgári életviszonyokat, a' h i t e t és f é k e t v e s z t e t t ö n kénytől repedezni a' s z i v e k e t , t a p o d t a t n i a' hivő l e l k i s m e r e t e k e t , és elfanyarodni sokszor a' legdicsőbb e r ő k ö d é s e k ' r e m é n y g y ü m ö l c s e i t i s ; a'ki látja áldozatul h u l l -ni olly sok nemes k e d é l y ' s z i v v é r é n e k legpiroslóbb cseppjeit, és lealjasitva a ' l e g s z e n t e b b érdekeket; és l á t j a a' k e g y e l e t e s h a j d a n ' l e g t i s z t e l e t r e m é l t ó b b i n t é z v é nyeit is s á r b a tapodtatni ollvanoktól, kik a r r a vélik m a gokat hivatva, hogy a ' k o r t fölvilágosítsák, holott l e l -kükben m é g föl s e m n a p p a l o d o t t : a n n a k van elég oka
„ h a l a d o t t k o r u n k " é l e t t ü k r é t ő l visszaborzadnia. A z o n -E L S Ő F É L É V .
ban lelkünk előtt vigaszteljes k é p e k is torlódnak f ö l, 's messzekilátó e s z m é k , fénypontokul világítók, t ű n nek föl az idő' z a v a r o s k ö d é b e n , ,,a' s z e n v e d ő K r i s z t u s " f ö l t á m a d á s á t , a' kitartó hit és s z e l l e m e r é l y ' g y ő -z e d e l m e t r e m é l t e t ő k .
E' vigasztalóbb kilátások' egyik súlyos, és biztos r e m é n y e k r e följogosító t é n y e z ő j e , a ' k a t h . t u d o m á n y o s ságnak az utóbbi é v t i z e d e k b e n t ö r t é n t hatalmas r e generatioja. A' kor' óriási v a j ú d á s a föltámadási e r ő vel é b r e s z t e t t e föl a' k e d é l y e k e t ; a' fölerősödött e g y -házszellem u j é l e t n e d v e k e t fakaszta a' tudományok' minden á g á b a n ; ^ s z ü k s é g e k i g é n y e k e t keltettek és t e h e t s é g e k e t , legfényesb e r e d m é n y n y e l tanúsítóit az é l e t e r ő és hatályosságnak, mellyet az egyház a' t u d o -mány' t é r é n is kifejleszteni képes. Kinek nem j u t n a itt p é l d á u l eszébe a ' r o p p a n t h a l a d á s , mellyet u j a b b időkben a' kosmogonia t ö n ? E ' t u d o m á n y - á g , melly ezelőtt csak néhány é v t i z e d d e l i s , midőn egy Volney h a z u d h a t o t t ' s egy V o l t a i r e g ú n y o l ó d h a t o t t , i s m e r e t -len c s e c s e m ő k o r á t élte b ö l c s ő j é b e n , je-len k o r u n k b a n pedig egyik leghangosabb'1 verificatioja lön a' hitnek : mellynek ellenében a' v a k s á g ' a m a ' n e m e , melly elég szemtelen a' mózsesi geologiát m é g mindig hiábavaló , m y t h u s ' - n a k m o n d a n i , ' s a z t , a ' t e r m é s z e t t u d o m á n y o k ' k i k é p z e t t e b b i s m e r e t é n e k hiányáról' vádolni,1) ugy j e -lenik m e g a' t u d o m á n y ' j e l e n állásában, mint elkésett lidércz a' hajnal' h a s a d t á b a n . A ' kath. t u d o m á n y o s s á g ' h a t a l m a s b é r v e r é s e elől r e n d r e kezd igazodni a' t ö r p e hánykolódók' serge. E l n é z z ü k Olaszföld' r e n d ü l e t l e n sziklahittel erős és liviusi classicitással diszes i r o d a l -m á t , élén az ,11 t r i u -m p h o della chiesa e s e d e r o -m a n a ' fönséges Írójával; ezen életmeleg irodalmat, mellyben A e t h n á j á n a k tüzoszlopa tükröződik vissza ; el- a' k e r . Gallia'irodalmának költői m a g a s z t a l t s á g á t ' s ifjúi lelke-s e d é lelke-s é t , melly r a g a d ó lélekerővel j á r j a k e r e lelke-s z t ü l a sziveket é s veséket, 's rázza m e g a' csontvelőket ; e l -nézzük az angol hittudósoknak a ' l é l e k ü d v - é s szegény halandó'életczéljáról jellemzőleg aggodalmas, és s a j á t
-*) , T ö r t é n e t i k ö n y v t á r . ' I. 3 1 . 1.
7
s á g o s , n é h a k e s e r ű s é g i g csípős e r é l y e s s é g é t ; ' s a n é m e t i r o d a l o m n a k m é l y s z e m l é l ő d é s e k k e l g a z d a g , ' s a ' l e g -utolsó elágazásokig é l e s , r o p p a n t t e r m é k e n y s é g é t : é s m á r i s l á t j u k , h o g y a ' l e l k e s t ö r e k v é s e k n e m m a r a d n a k á l d á s t a l a n u l ; h o g y a ' t ö r t é n e t és h i t k ö r ü l i a p o s t a s i a k i -s z o r i t t a t n i k e z d h e l y é r ő l , '-s a' m e g t i -s z t u l t t é r e k e t e g y m é l y , k e r e s z t é n y t u d o m á n y o s s á g f o g l a l j a el.
É s ez jól v a n i g y . Az e m b e r i s é g ' m i v e l ő d é s e ' , s a' v i l á g ' v é g c z é l j a ' k i f e j l ő d é s é n e k f o l y a m á b a n I s t e n g o n d v i s e l é s e s z e r i n t a ' h a z u g s á g o t k ö z ö n s é g e s e n n y o m b a n é r i az igazság. A ' h a z u g s á g ' ö r ö k k é v á l t o z ó a l a k u l á s a i h o z k é p e s t n e m m u l a s z t j a el I s t e n az i g a z s á got is a ' m a g a s z ü k s é g e s a l a k j á b a n f ö l t ü n t e t n i . Ő m i n d e n j ó t , é s m i n d e n t a ' m a g a i d e j é b e n á d . E z olly v i lágos b e t ű k k e l v a n m e g í r v a az e m b e r i s é g ' t ö r t é n e t é -b e n , m i s z e r i n t a' j ó - és g o n o s z n a k e z e n n y i l v á n v a l ó k i e g y e n l í t é s é b ő l a' v a k e m b e r a l k a l m a t vön a' k e t t ő t , a' j ó t és r o s s z a t , t e r m é s z e t e s é s s z ü k s é g e s e l l e n t é t e k ü l t e k i n t e n i ; melly t a l á l m á n y t , k ö n n y e n k i -t a l á l h a -t ó o k o k b ó l , kiválólag a ' r e f o r m a -t i o ' s e n n e k u j a b b k o r b e l i b ö l c s é s z e t e t a r t o t t a f®^ m a g á n a k d i c s ő -s é g ü l ! — M i u t á n a ' p r o t e -s t a n t i -s m ü -s a ' k a t h . e g y h á z ' e l l e n é b e n f e g y v e r e r ő 's v é r p a t a k o k k a l k i k ü z d ö t t e é s z -t a g a d ó o r -t h o d o x i á j á -t ; m i u -t á n k i k ü z d ö -t -t e m a g á n a k a z o n t a n o k ' s z a b a d v a l l á s á t , m e l l y e k e t m a h i t t a g a d ó h e t e r o d o x i á j a n e m g y ő z e l é g g y a l á z a t t a l h a l m o z n i , ' s B r e t -s c h n e i d e r r e l , ö r ö m e -s t m e g v e t ő l e g l ö k n e el m a g á t ó l '-s t a k a r n a ö r ö k h o m á l y l y a l , a z o k a t „ k o m o r a k , s z o m o r ú k , l e v e r ő k , m i n d e n e r ő k e t l a n k a s z t ó k n a k , ' s a ' l e g s z o m o r ú b b á b r á n d " n a k m o n d v a , „ m e l l y b e e m b e r s ü l y e d h e t e " ; m i u t á n a ' f e g y v e r e k r ő l a ' k i o n t o t t t e s t v é r v é r e l p á r o l o g n i , ' s a ' h a r c z ' v a k g y ü l ö l e t h e v e c s i l l a pulni k e z d e t t ; 's az m a g á t a' t u d o m á n y ' u t j á n m e g á l lapitni ' s igazolni t ö r e k e d e t t : k a t h . r é s z r ő l a ' h i t v é d -n ö k ö k ' s o r á b a -n k i t ü -n ő l e g B e l l a r m i -n álla föl a ' k a t h . religio 's e g y h á z ' v é d e l m é r e . A ' r e f o r m a t i o m a g á t az első s z á z a d o k b e l i k e r e s z t é n y s é g ' r e s t a u r a t i o j á n a k m o n d o g a t v a , az i g e n l e g e s s é g 's k i z á r ó l a g a' t ö r t é n e t ' t é r é n e r ő k ö d ö t t m a g á t igazolni ; é s é p ' e z e n t é r r e b o c s á t k o z o t t l e g i n k á b b a ' kath. h i t h a g y o m á n y ' v é d e l m e -z ő j e is. T e r j e d e l m e s , m é l y t u d o m á n y o s s á g g a l k é s -z ü l t 's e r ő s e n f ö l v é r t e z e t t m u n k á j a a ' p a s z t á n t h e o l o g i a i k ö n y v e k közt a ' s y m b o l i c u s o k ' i r á n y á b a n k é t s é g t e l e n ü l e l s ő v o l t , 's u g y szólván fő t u d o m á n y b e l i t á m -p o n t u l szolgált a ' h a e r e s i s ' e l l e n é b e n , 2) B e l l a r m i n '
2) A' Bellarminnál némelly tekintetben még nagyobb Petavius' dogmaticai nagy m u n k á j á t e' h e l y ü t t azért nem emeljük k i , mert az már befejezetlensége miatt sem emelkedett Bellarminéhoz hasonló, döntő
jelen-k ö n y v e ez által, jelen-k o r á r a n é z v e , m é l t á n m a g a s j e l e n t ő s é g r e e m e l k e d e t t : b á s t y a f a l u l é s g a z d a g f e g y v e r t á r u l s z o l gálva a ' h a e r e s i s ' f e j l ő d é s é n e k azon k o r s z a k á b a n ; m e l l y -nek f o l y t á b a n v i l á g o s t é n y e r e d m é n y ü l b i z o n y o d o t t b e , h o g y a ' r e f o r m a t i o n a k l e h e t e t l e n a r c z á t l a n v a k m e r ő -s é g n é l k ü l az el-ső -s z á z a d o k a t t a n u k u l fölhívnia m a g a m e l l e t t ; ' s az u s u r p a t i o ' i g a z o l á s á r a az i g e n l e g e s s é g ' és t ö r t é n e t ' t é r é r ő l s z é l d a g a s z t o t t a v i t o r l á i v a l a ' s p e c u l a t e t e n g e r é r e k é n y s z e r ü l t vonulni. E z volt a ' p r o -t e s -t a n -t i s m ü s ' -t ö r -t é n e -t é n e k e l s ő s a r k f o r d u l a -t a .
— A z ó t a a ' p r o t e s t a n t i s m u s t az i d ő i n k á b b k i f e j l e s z t e t t e ; a ' k o r v i s z o n y o k i g é n y e k e t t á m a s z t o t t a k , m e l y -l y e k e t B e -l -l a r m i n n e m b í r t m á r kie-légitni. M u n k á j a m á r csak a l a k j á v a l is, a ' k o r a b e l i iskolai m ó d s z e r é v e l , a k a -d á l y o z t a t t a a ' m é l y e b b f ö l -d o l g o z á s t , é s főleg a z é r t s e m f e l e i h e t e m á r m e g a ' v á l t o z o t t k o r i g é n y e k n e k , m e r t két é v s z á z a d ' t u d o m á n y ' s t ö r t é n e t i e r e d m é n y e i g ö r -d ü l ő n e k a z ó t a k ö z b e , m e l l y e k n e m c s a k a' k a t h . h i t e t , h a n e m é s m é g i n k á b b az e r e t n e k s é g ' e l v é t is m a g a v a l ó j á b a n t ü n t e t t é k föl. E ' f e j l ő d é s ' f o l y a m á b a n a' h a e -r e s i s -r ő l m i n d i n k á b b lefoszlott a ' s z i n e s t a k a -r ó , s az e z e r f é l e t r a n s f i g u r a t i o k k ö z t kiválólag k é t i r á n y b a n l á t -s z o t t m e g i n d u l n i ; t á r g y a l a k i t e k i n t e t b e n u g y a n t e l j e -s e n k i a d v a a ' positiv t ö r e d é k e k e n ' s a ' k r i s z t u s h i t ' t a r t a l m á n , r a t i o n a l i s m u s s á oszolt föl; t á r g y a n y a g i t e k i n t e t b e n p e d i g a h i t t a r t a l o m n a k m e r ő é r z e l e m b e n i z a v a r o s s z é t ö m l e n g é s é v é v á l v a , a ' m e t h o d i s m u s b a n v é g -z ő d ö t t ; ' s igy t é n y e k , a-z e g é s -z világ' s -z e m e l á t t á r a v é g b e m e n t n y i l v á n o s t é n y e k m u t a t á k ki v i l á g o s a n v é g -o k á t a n n a k , h -o g y m i é r t m -o n d j a a M e g v á l t ó , h -o g y ki az e g y h á z a t n e m h a l l g a t j a , ollybá t a r t a s s é k , m i n t a p o g á n y é s n y i l v á n o s bűnös.1 1) Mind a l a k r a , m i n d t a r t a l o m r a n é z v e az e g é s z p r o t . vallási p r o c e s s u s a m e g v á l t á s ' m e g s e m m i s í t é s é t , e g y v a l ó t l a n m y t h u s t t e r -m e t t e r e d -m é n y ü l ; é s h o g y -m a r a d t a k k ö v e t ő i k ö z t e g y é n e k , kik n é h á n y t i s z t e l e t e s h i t r o m o k a t s z e n t e r e k l y é k ü l m e g ő r z ö t t e k s z i v e i k b e n , az é p e n n e m az e l v n e k volt k ö v e t k e z e t e s s é g e , é s é r d e m e . E z v o l t a P r o t e s t a n t i s m u s ' t ö r t é n e t é n e k m á s o d i k s a r k f o r -d u l a t a . . . Illy m o z g a l m a k , i l l y e t é n i g é n y e k k ö z t M ö h 1 e r r e l t a l á l k o z u n k . ' A ' h a e r e s i s ' lelkének v é s z e r e d -m é n y e i f ö l r á z t a k s o k a k a t a ' b e c s t e l e n i n d i f f e r e n t i s -m u s ' g y á v a h a l á l á b ó l , ' s k ü n l e v ő k k ö z t is s z á m o s o k a t v i s z -s z a r i a -s z t o t t a k a ' r é m a l a k t ó l : h a t á l y o -s a b b a n figyel-m e z t e t v é n ő k e t ö s s z e s z e d n i a ' h i t r o figyel-m o k a t , ' s u j o l a g r e c o n s t r u á l n i a' k e r . i g e n l e g e s s é g e t l e l k e i k b e n ; é s e l -j ö t t a ' r e g e n e r a t i o ' d ö n t ő p i l l a n a t a kiáltó s z ü k s é g e i v e l ,
t ő s é g r e , egyébiránt is valamivel későbbi időhöz tar-tozván.
S)L. ,A' törvények iránti engedelmességről.' 1 9 4 ' s k ö v .
57
é s n a g y s z e r ű i g é n y e k k e l f o r d u l t a ' k a t h . e g y h á z h o z , ő r e i t é s tudósait e r é l y e s b c s e l e k v ő s é g r e fölszólitva.Szünt e l e n é l e fölszólitva.Szünt f o r r á s , s z ü n fölszólitva.Szünt e l e n ü l fölszólitva.Szünt e r m é k e n y a n y a a z e g y -h á z ; ő e r ő k e t é s t e -h e t s é g e k e t r e j t m a g á b a n m i n d e n n e m b ő l , és m a g a m i n d e n k o r m ó d o t talál é s g y ó g y i r t m i n d e n s e b r e , m e l l y e t az i d ő az e m b e r i s é g e n e j t ; m e r t I s t e n ' s z e l l e m e , m e l l y az ó é l e t l e h e l e t e , é s z t e -h e t s é g e k e t é b r e s z t é s é l e s z t , kik v é g r e -h a j t j á k a z t , m i r e s z ü k s é g v a n . Illy é s z t e h e t s é g , i l l y , az e g y h á z ' s z e l -l e m é t ő -l é -l e s z t e t t s z e m é -l y e s s é g v o -l t M ö h -l e r i s , kinek p é l d á j a é s t a n í t á s a , é l e t e és m u n k á i4) u j é l e t s a r j a k a t f a k a s z t o t t a k . R é g ó t a n e m t á m a s z t o t t k a t h . m u n k a a n n y i figyelmet a' p r o t . i r o d a l o m b a n , a n n y i s y m p a t h i á k a t n e m k e l t e t t , annyi h a t á l y t a ' t u d o m á n y i k ö z v é l e m é n y r e n e m g y a k o r l o t t , m i n t M ö h l e r ' , S y m b o l i k ' - j a , m e l l y e t e' h e l y ü t t k i v á l ó l a g s z e m e l ő t t t a r t u n k . M ö h l e r ' , S y m b o l i k ' -j a t e r m é s z e t e s k o r s z ü k s é g volt, m e l l y n e k az t ö k é l e t e s e n
m e g is felelt. M i k c p e z e l ő t t B e l l a r m i n kiválólag h i s t ó -r i a i t a l a p z a t o n , k o -r á v a l e g y e n l ő m a g a s s á g ú t u d o m á n y i v é d f a l a t állita föl m u n k á j á v a l a ' p r o t e s t a n t i s m u s ' e l s ő f e j l e m é n y s z a k á n a k e l l e n é b e n : u g y l á t j u k föllépni k o r u n k -b a n M o h i é r t a' m á s o d i k s z a k a s z -b a n . F ö l e m e l k e d e t t e l m é v e l m e g é r t v e a ' k o r s z ü k s é g e k e t , ' s m é l y j e l e n t ő s é g -gel a n t h r o p o l o g i a i s z e m p o n t b ó l , t ö r t é n e t i l e g - a n a l y t i c u s i r á n y b a n i n d u l v a k i , m u n k á t állita e l ő , m e l l y b e n a' k o r v i s z o n y o k - 's i g é n y e k h e z k é p e s t t i s z t a 's t ö k é l e t e s t u d o m á n y i c o n s t r u c t i o b a n a z alak' u j m a g a s s á g a é s t ö k é l y e a ' v á l t o z a t l a n t a n ' r é g i , h i g g a d t s z e l l e m m é l y -s é g e - ' -s a l a p o -s -s á g á v a l -s z ö v e t k e z e t t , '-s igy m i n d alaki, m i n d a n y a g i t e k i n t e t b e n kellő k é s z ü l e t t e l m e g v í v o t t a' h a e r e s i s ' második é s utolsó a l a k u l t á v a l . Ez M ö h l e r ' , S y m b o l i k j á ' - n a k é r t e l m e 's j e l e n t ő s é g e .
A k a t h . t u d o m á n y o s s á g ' u j a b b k o r b e l i f ö l e r ő s ö -d é s e - é s l e g -d i c s é r e t e s b t ö r e k v é s e i b e n csak e g y vala l e g i n k á b b f é l ő , az tudnillik , h o g y a ' s z a b a d a b b ] s p e c u l a t i o ' n ö v e k e d t é b e n a ' s z i l á r d ' s v á l t o z h a t l a n k ö z é p -p o n t , m e l l y b ő l m i n d e n f o r r á s o z i k , ' s m e l l y h e z m i n d e n i s m é t v i s s z a t é r , az e g y h á z ' ö r ö k - e g y s é g é n e k d o g m á j a h a n e m is e g é s z e n s z e m elől v e s z t e t n i , d e m é g s e m
4) M.' munkái: ,Die Einheit der Kirche, oder d a s Prin-eip des Katholicismus. T ü b i n g e n , 1 8 2 6 ' ; ,Athana-sius der Grosse, und die Kirche seiner Zeit. Mainz,
1 S 2 7 — 2 8 ' ; ,Symbolik, oder Darstellung der dogm.
Gegensätze der Katholiken u. Protestanten. Mainz, 1 8 3 3 ' , hatodik kiadás 1 8 4 3 - b a n ; ,Neue Untersu-chungen der Lehrsätze zwischen Katholiken u. Pro-testanten. 2. Aufl. Mainz, 1 8 3 5 ; ' ,Vermischte Auf-sätze, herausgegeben v. Döllinger, Regensburg, 1 8 3 9
— 4 2 . 2. Bd.;' P a t r o l o g i e , oder christ. Literärge-s c h i c h t e , herauLiterärge-sgegeben von Rejthmayr. I. Bd. Mit dem Bildnisse des Verfassers. Regensburg,' 1 8 4 0 . '
talál m a j d k e l l ő l e g t e k i n t e t b e v é t e t n i . M ö h l e r h a t a l m a s a n k i e m e l t e ezen p o n t o t , 's ez á l t a l egyik r é s z b e n e n n e k g y ő z h e t e t l e n b e l e r e j é t , m i n d n y á j o k ' e g y b e n i e g y e s ü l é -s é n e k ö n t u d a t á t m e g ú j í t o t t a , a ' m á -s i k r é -s z n e k p e d i g a l k a l m a t és m ó d o t n y ú j t o t t a ' r e c o n s t r u c t i o h o z . Csak r o kon e l e m e k a l k a l m a s a k ö s s z e o l v a d á s r a . A ' v i t á l y t a n o k ' c h a o t i c u s a m a l g a m i s a t i o j a , a ' k é t e g y h á z ' h i t á g a -z a t a i n a k ( e g y é b i r á n t is u g y s e m s -z a b a d , é s é p e n n e m i n d i f f e r e n s ) l e s a t n y i t á s a ' s k i ü r í t é s e által s o h a v a l ó d i , t a r t ó s k i b é k ü l é s n e m k e l e t k e z h e t e n d n é k ; d e igen is m e g t ö r t é n h e t n é k , h o g y a ' t e r m é s z e t e l l e n i p r o c e s s u s -b a n m i n d e n p o s i t i v , élő k e r e s z t é n y s é g k i v e s z n e , u g y m i k é p a' l u t h e r a n i s m u s m e g c a l v i n i s m u s n a k az ú g y n e v e z e t t „ e g y e s ü l t e v a n g . c o n f e s s i o " b a n i f ö l o l v a s z -t á s a e g y m a g a k é p e s -teljes f ö l o s z l á s r a j u -t -t a -t n i m i n d e n p o s i t i v p r o t e s t a n t i s m u s t . M ö h l e r S y m b o l i k j á b a n t i s z -t á n p o s i -t i v a l a p o n á l l , s á l l á s á h o z illő f e g y v e r e k k e l v i v m e g az e l l e n s é g g e l . É l e s e n é s m e s t e r k é z z e l k i j e -l e -l t e ő a ' h a t á r k ö v e k e t , m e -l -l y e k a ' k é t r é s z t e g y m á s t ó -l e l v á l a s z t j á k , ' s ez m u n k á j á n a k e g y i k l e g n a g y o b b é r d e -m e . A' k ó r ' d i a g n o s i s a az e l s ő g y ó g y s z e r ; é s az i g a z s á g n a k a' t é v v e l , e r é n y n e k b ű n n e l , v i l á g o s s á g -n a k s ö t é t s é g g e l s z ö v e t k e z -n i e -n e m l e h e t , -n e m s z a b a d . K i n e k v a n p o s i t i v m e g g y ő z ő d é s l e l k é b e n , t u d j a , h o g y itt m i t s e m h a s z n á l ö r ö k ö s e n t ü r e l m e t l e n s é g r ő l , v a l -lási v i s z á l y o k r ó l p a n a s z k o d n i . T á v o z n i a kell az é j n e k , h o g y n a p p a l o d j á k . Mit s e m h a s z n á l a ' „ l e l k i s m e r e t s z a -b a d s á g 's f ö l v i l á g o s o d á s ' " -b ő k ö p e n y é -b e -b u r k o l ó z v a ,
s) ,Der e r s t e ' B e i t r a g ' , mond jelesen Günther, (zur Ver-mittlung der confessionellen Gegensätze) i s t : das*
die Glieder des Gegensatzes sich selber durchsichtig werden. Sie haben desshalb noch gar nicht zu fürch-ten, dass die n e u e Darstellung die a l t e Festigkeit in üblen Ruf bringen w e r d e , da ja diese nicht
noth-wendig in umgekehrten Verhältnissen zu jener Eigen-schaft stehen m u s s ; wenn auch (was wir eben nicht verneinen wollen) die wohlgemeinte Unionsprojecten-macherei einen Stoss als Anstoss zur Besinnung er-halten sollte d u r c h die A h n u n g : dass alle derlei Ver-suche, aus alter und neuer Zeit, als unreif vom Baume des . . . Lebens abfallen m ü s s e n ; solang man nicht einmal Uber die ideelle Basis d e s positiven Christen-thums in d e r Wissenschaft eins geworden, und dess-halb immer noch nicht e r r ö t h e t : der denkenden Menschheit d a s Heil in CLristo als N a t u r c u l t , d. h.
in irgend einer Form d r ^ Naturlcbens (wenn auch in der höchsten und edelsten) anzubieten und eih-gänglich zu machen.' (,Dcr letzte Symboliker von Anton Günther. Wien, 1 8 3 5 . ' ) Ez bizony nagy haj;
de épen ezen eszmeharcz, ép' ezen ábrándok bizo-nyítják legvilágosabban, hogy mire van szükség min-denek előtt.
6*
s z e r e t e t l e n s é g r ő l l á r m á z n i ; m i n t h a b i z o n y s z a b a d volna s z á n t s z á n d é k k a l r a g a s z k o d n i a ' t é v h e z , 's m i n t h a s z a b a d volna d a r a b o k r a konczolni, 's a k á r r é s z -l e t e i b e n , a k á r e g é s z b e n is m e g t a g a d n i a ' k e r . re-ligio!, é s v i l á g o s s á g v o l n a , m i ezzel ellenkezik.... C s a k ö n -t u d a -t l a n g y á v a s á g , m e l l y s a j á -t h i -t e -t l e n s é g é -t , s a j á -t v e l ő - 's e r ő t l e n ü r e s s é g é t s z e r e t n é k e n d ő z n i , v a g y r o s s z l e l k ü s é g k é j e l e g az i n d i f f e r e n t i s m u s ' é l e t ö l ő f e r t ő j é b e n : az e g y e n e s j e l l e m e k , j ó z a n e l m é k ( k a t h o l i -cusok é s p r o t e s t á n s o k ) c s a k n y e r h e t n e k a' b e c s ü l e t e s , é s s z e n v e d é l y ' v a k o s k o d á s a n é l k ü l k ü z d ö t t h a r c z b a n . Sok k ó r a n y a g r á g ó d i k t á r s a s é l e t ü n k ö n ; d e n i n c s á t k o z a t o s a b b a' közöny' m é t e l y é n é l . A ' n e m z e t e k é s c s a -ládok' s a j g ó s e b e i n m i s e m k é p e s e g y é b s e g í t e n i , m i n t a ' r e l i g i o ; és m i r e sincs n a g y o b b s z ü k s é g , m i n t elszánt, n e m e s l e l k e s e d é s r e azon religio i r á n t , m e l l y nek s z e n d e t ü z é n é l , m i k é p M ö h l e r olly s z é p e n m o n d ja , E u r o p a ' m i n d e n e z ü s t j e 's a r a n y a m e g t i s z t u l t l a s -s a n k i n t . „ N e m az a' l e g n y a v a l g ó b b n e m z e d é k , m e l l y s z e n v e d é l y e s e n r a g a s z k o d i k a' h i b á h o z ; h a n e m a z , melly n e m ü g y e l az i g a z s á g r a , m e l l y e z t m e g v e t i . Hol m é g h e v e s i n d u l a t o k a t v e s z ü n k é s z r e , ott l e g a l á b b v a n e r ő m é g ' s igy r e m é n y is ; d e h o l m i n d e n m o z g á s m e g s z ű n t , h o l m e g s z ű n t v e r n i az ü t é r 's h i d e g f o g l a l t a el a ' s z i v e t , m i t l e h e t ott v á r n i e g y e b e t e g y közel 's e l k e -r ü l h e t e t l e n h a l á l n á l ? " 6) A ' k a t h o l i c i s m u s és P r o t e s -t a n -t i s m u s k é -t e l l e n - e l v ; a z -t m i n y í l -t a n v a l l j u k , s a'
p r o t e s t á n s o k m a g o k r ó l a z t b i z o n y n y a l l e g j o b b a n t u d j á k ; h a d d k ü z d j e n e k m e g t e h á t e g y m á s s a l az e l l e n - e l v e k , n e m „ k a r r a l é s k a r d d a l , " h a n e m m i n d e n e k e l ő t t azzal, h o g y e g y m á s s a l s z i n e s k e d é s n é l k ü l m e g i s m e r k e d -j e n e k h i t a l a p -j a i k b a n . E z k a t h . r é s z r ő l a' S y m b o l i k ' é r t e l m e , j e l e n t ő s é g e .
' S m o s t m é g e g y szót ez i r á n t h a z á n k r a v o n a t kozólag. H a z á n k b a n , , a ' p r o t e s t a n t i s m u s o t t h e v e r s z e -g é n y s y m b o l i c u s s z a l m a - á -g y á n , k é p t e l e n q u o d l i b e t e g y h á z i i g a z g a t á s i r e n d s z e r é n , 's l e g f ö l e b b a k k o r r u g m a g á n e g y e t , h a e m p i r i c u s k ü l h e l v z e t é n k e l l e n e v a l a m i t igazitni. M i n d e n é l e t e m é g e d d i g az e g y h á z i g a z g a t á s ' m e g k ö v e s ü l t a l a k j a i k ö r ü l nyilatkozik, az e l -v e k k e l s e h o g y s e m -v a g y u n k ; s z o r o s é r t e l e m b e n -v e t t v a l l á s o s i r á n y a a' h o n i t ö r v é n y b e b e l e k é n y s z e r i t e t t c o n f e s s i o k ' k o p á r l e g e l ő j é n á c s o r o g a ' n é l k ü l , h o g y a' p r o t . n é m e t h o n ' , v a g y s c o t i a ' p é l d á j á r a o r t h o d o x i á j á t p i e t i s m u s s a l g a l v a n i s á l t i a t n á , v a g y h a n y a t l ó é l e t e r e j é t m y s t i c u s o p i u m m a l kis i d ő r e f ö l é l e s z t h e t n é . " ( , P r o t . l a p '
1 8 4 4 , 4 0 9 . 1 . ) Illy a s p e c t u s o k k ö z t , é s m é g j e l e s ü l m á s o k o k m i a t t i s , m e l l y e k r ő l n e v e z e t e s e n v o l t m á r
e) ,Essai sur l'lndifterencc en m a t i è r e de Religion.
Tome prem. 1 8 2 0 . '
e m l í t é s t é v e (,Rel. é s N e v . ' 1 8 4 4 . II, 2 8 6 . 1.), n e m t á p l á l u n k u g y a n m é g á t a l á n o s r e m é n y e k e t a ' n a g y b a n i c a p a c i t a t i o k ' l e h e t ő s é g é h e z , a' m a g y a r h o n i P r o t e s t a n -t i s m u s ' i r á n y á b a n ; u g y lá-tszik a z o n b a n m é g i s , h o g y M ö h l e r ' , S y m b o l i k ' - j a j ó t á j é k o z á s u l s z o l g á l h a t n a , , a ' n a g y B á b e l körüli m u n k á s o k között", k i k n e k „ n a g y , d e e r ő t l e n , m a g á b a n m e g h a s o n l o t t e g y h á z " - u k n a k e g y i k
„ f ő b a j a . . . a z e g y m á s t n e m é r t é s " ; és j ó ú t b a i g a z í t á s u l a ' , P r o t . l a p ' n a k , m e l l y n e k „ i r á n y á r a , s z e l
-e m é r -e , -e n n -e k ü r -e s s é g é r -e , d a r a b o s s á g á r a , r h a p s o d i á s m i n d e n f é l e s é g é r e , b o n t v a túlzó s z a b a d e l m ü s é g é r e é s m á s e ' f é l é k r e "7) n e m - c s e k é l y ' s m é l t ó a ' p a n a s z ; m e i l y b e n m é g m i n d e g y r e egy J a k a b f a l v a y f é l e , c r i t i c a
í i s t o r i a ' l i d é r c z k e d i k , ' s melly l a p e l l e n a ' m o n d o t t a (on k i v ü l r é s z ü n k r ő l m é g , és l e g i n k á b b , a' k a t h . e g y h á z é s t a n o k k a l i s a j á t s á g o s i s m e r e t l e n s é g e , e z i r á n t i t u d a t -an k a p k o d á s a és i n d o l e n t i á j a m i a t t is v o l n a p a n a s z u n k . Azonfölül, á m b á t o r a ' p r o t e s l a n t i s m u s ' i r á n y á b a n n á
-unk n e m lát-unk m é g olly kilátásokat n y i l n i , m i n ő k íözt N é m e t h o n b a n M ö h l e r , S y m b o l i k ' j á t k ö z r e b o c s á totta ; h i s z s z ü k m é g i s , h o g y a n n a k , h í r l a p i u t o n c z i k -k e n -k i n t i ' -k ö z l é s e , m i -k é p az e' l a p o -k b a n , m e l l y e -k m á r annyi n y e r e s é g e s s y m p a t h i á k a t é b r e s z t e t t e k , a n n y i h a -tályt f e j t e t t e k ki az e g y h á z s z e l l e m ' é l e s z t é s é b e n , a n n y i s z e l l e m e r ő t a ' k a t h . i g a z s á g ' v é d e l m é b e n , i s m é t e l v e i g é r t e t e t t (,Rel. é s N e v . ' 1 8 4 4 . I. 1 5 4 , 4 1 1 . 1 . ) , n á -lunk is a l k a l m a s e s z k ö z ü l s z o l g á l h a t n a a ' k a t h . ö n t u d a t ' h a t a l m a s b é l e s z t é s é r e . . . É r e z n i e k kell a' k a t h . h í v ő k n e k , 's kiválólag a ' k a t h . c l e r u s n a k , é s m i n é l l e l k e -s e b b e n é r e z n i e , h o g y a ' kath. e g y h á z I -s t e n ' o r -s z á g a a ' földön, — melly n é l k ü l , melly ellen t e h á t , n e m s z a b a d s e m m i n e k s e m t ö r t é n n i e . É r e z n i e ' s minél l e l k e s e b b e n k e l l é r e z n i e a ' k a t h . c l e r u s n a k , h o g y m i n d e n k o r -b a n ő v o l t a' m a g á n k e z d e t t r e g e n e r a t i o n a k , v a l l á s o s é l e t - s az ennek b a r á z d á i n fölviruló k ö z j ó l l é t n e k e l s ő és l e g h a t a l m a s a b b t é n y e z ő j e , a' h i t é l e t ' l e l k e s e d é s e , a ' t u d o m á n y o s s á g é s s z e l l e m e r é l y ' i n t e n s i o j a által.
N o g á l l J á n o s ,