PA R S
GEN ER A LIS.
M E M BRU M P R I M U M
PH YSICU M
De
Situ, atque natura Comitatus Zempliniensis.
S Y N O P S I S.
3Nomenclatio provinciae. ... §. I.
Situs, et vicinitas, connexioque cum comitati-bus aliis. ... §. II.
Longitudo, et latitudo, formaque externa Comitatus Zempliniensis. ... §. III.
Montium situs: montium potiorum diversi-tas. ... §. IV.
Montes viniferi: eorum princeps, Mons To-kay: Montes Hegyallya: Mons Szerentsi-ensis: montes vicini Hegyallyae ab oriente:
Montes Interamnani, speciatim Kövesdinus:
et Mons Helmeczinus: Mons Krivostyán:
Mons Barkoviensis, Barko hegye: Mons Varanó: Mons Homonna. ... §. V.
Montium altitudine praecellentium in hoc comitatu, praecipuus mons Vihorlet: Mons Sinai: Mons Nasztasz: Beszkéd: Oblik:
Remető: Masolanus: Dargo: Szalancz:
Firlyiko: Mons Hrubo: Mons Inocza: Mons Imreg: Mons Avas. ... §. VI.
Silvarum huius regionis, praecipua Polyan-kensis: nemus Nagy Ruszkense: nemus in-ter Pelegre, Cselei et Egres: nemus inter Toplyam, et Ondovam. ... §. VII.
Flumina: Tibiscus: palus Hoszszurét: Kar-tsa: Főzesér: Titze: rivus Takta: Sajó: Her-natus: Bodrogus: Bodrogcsa, seu Bodrog minor, primus Bodrogi fl uminis inchoa-tor: Latorcza: Laborcza: Cziro cha rivus:
Dussa rivus Laborczae homogeneus: Olyka fl uvius, dominiorum Homonnaiensis, et Sztropkoviensis arbiter: Hotsa rivus arbiter Comitatuum Sarosiensis, et Zempliniensis auget Ondovam ab initio: Ondovae cursus:
Ondavka rivus: fl uvius Toplya: Ondovae,
1hic sequeretur nota fons salsus, quia vero textus, cui pertinuerat, ab auctore deletus esset, etiam nota ipsa nobis omittenda 2add. a nobis
§. I.
Comitatus, seu Provincia Zempliniensis nomen accepit a Zemlin, castro antiquissimo, cu-ius rudera visuntur in oppido ecu-ius nominis ad ripam fl uvii Bodrogh, ideoque Zemliniensis etiam nominatur. Hungaris Zemplén Vármegye, <Germanis>2 Zempliner Comitat.
§. II.
Ab oriente adfi nis ei provincia est Ungvariensis, Laborcza et Latorcza fl uviis distermina-toribus. Inde ad meridiem ambit eum Szabolcsiensis, interfl uente Tibisco, tum ab eodem meridie rescinditur amne Sajóne, et Hernáth, Borsodiensis in occasum, moxque succedit Abauj, et occupat fi nes reliquos occidentales, horrendorum montium disterminio, et ubi ei Sárosiensis accessit, defi nit eundem amniculis Ondova, et Hocsa usque ad Poloniam, quae dirimitur ibidem in aquilonem montibus Carpathicis, quos eo tractu accolae nomi-nant Beszkid, dum vicissim redeat ad Provinciam Ungvariensem, ibidem montibus vastis diremptam.
§. III.
Longitudo eius extenditur a confl uente Tibisci, et Sajonis, usque ad fi nes Poloniae mil-liaribus sedecim, latitudine nimium variante. Enim vero primum, uno alterove milliari lata est, inter Tibiscum, et oppidum Megyaszó, deinde sensim arctior, mox in dimidium milliare contrahitur, praeci[p. 2.]pue inter Tolcsvam, et Véss vicos; sed postea vicissim se dilatat, et instar leonis excubantis, pectore quasi porrecto ad Tibiscum, reliqua corporis parte retracta usque ad Poloniam, nunc milliaribus quatuor lata est, nunc tribus, atque duobus, et iterum in fi ne, velut dilatatis lumbis, spatium plus minus quatuor milliarium et Toplyae vicinitas: primus Ondovae, cum
Toplya confl uxus, et iterata divisio: Ronyva torrens. ... §. VIII.
Fontes salubres et nocui: acidus unus Kel-tsensis:1 fontes oculis, et membris debilibus salubres: fontes nocui passim in pagis superio-ris regionis. ... §. IX.
Aeris diversitas. ... §. X.
Vini fertilitas, et diversitas Tokaiensis. §. XI.
Diversitas vinorum hac regione aliorum. §. XII.
Rara vinorum omnis generis in hac regione fertilitas: eius autem fertilitatis exteri magis, quam domestici potiuntur. ... §. XIII.
Fertilitas rei frumentariae. ... §. XIV.
Sterilitas regionis. ... §. XV.
Feracitas prunorum, pomorum, et alio-rum. ... §. XVI.
Pecora huius regionis maiora, atque minora:
oves huius regionis: prosunt in primis fi matio-ni agrorum: porcorum forma, et usus. §. XVII.
Ferarum defectus, praecipue cervorum, et quamvis intersint reliquae. ... §. XVIII.
Piscaturae locus, et modus. ... §. XIX.
Metallorum hac in regione antiquitas. §. XX.
Nomenclatio
1corr. ex castra
occupat. Ex eadem parte fi nis collina est, in medio plana, et depressa, pulchre inter montes vallibus campestribus interiectis, quarum duae praecipuae sunt; deinde, qua col-lo se erigit, media sui parte montana est, media plana, quemadmodum et in capite, ut infra docebimus.
§. IV.
Montes provinciae nostrae incipiunt inter Tarczalum et Tokaj, indeque paullum abru pti, post aliquod spatium iterum se erigunt, et veluti expansis alis a meridie, partim vergunt in occasum, partim in ortum; atque heic rursus refl exi in septemtrionem, continua iu-gorum altissimorum serie, per fi nes Comitatus Abauj, et Sárosiensis ad Poloniam usque procurrunt; ibidemque monte Carpatho, Beszkid nominant accolae, quasi praeclusi, trans eunt per eosdem fi nes ad terminos Ungvárienses, parique, si non altiori, horridio-rique iugorum tractu revertuntur, perpetuis provinciae eiusdem terminis in meridiem, dum vicissim in orientem exeant, Beregiensem ibidem Provinciam, et reliquas a Polonia dirempturi. Sed quousque nostram ita ambiunt, intercludunt planitiem amoenam satis, et tantum hinc atque illinc, collibus, et silvis distinctam. Ceterum montibus ipsis in-tersunt nonnulli, quos partim vini feracitas, partim altitudo fastigiorum, partim forma alia, et indoles reliquis omnibus anteponit.
§. V.
Montium viniferorum in hac regione, immo tota fere Europa facile princeps est decanta-tissimus ille per universum terrarum orbem, Mons Tokaj. [p. 3.] Accepit is nomen a Tokaj castro,1 seu oppido eius nominis, quod ei subest ab ortu, tametsi iure meliori dici posset Tarczaliensis, ab oppido Tarczal, quod subiectum habet ab occasu. In huius enim oppidi territorium parte sui praestantissima inclinat. Eminet autem inter utrumque oppidum eo pulchriore forma, quo minus alias silvas et montes contingit: solus enim e planitie cam-pestri attollitur, et quod in longum latumque ampla brachia extendit, in diversissimos clivos, et varia latera distinguitur. Ima eius levi primo acclivitate, e radicibus a planitie paullatim consurgentibus, ex omni parte se allevant, opportunumque vitibus praebent hospitium. Ab imo enim usque ad dimidium mera vestitus vite est. Inde ad summum praecipitior consurgit. In vertice est convexus, et metae instar ovalis, quamvis ab imis, ex utraque parte rotundum ostendat fastigium. Id quum ego ipse conscenderem, et ex eo, partes montis universas considerarem, observavi undique versus Tarczalum, et Tokaj varia brachia montis, compluresque convexos colles, veluti satellites, diversis vinetis con-spicuos. Circum se videnda praebuerunt loca, non minus campestria, quam montana, denorum plus minus milliarium prospectu. In orientem et meridiem merum se obie-cit aequor campestris et late patentis planitiei. Illa longius prospicere, quam distinguere poteram, quae ultra Tissam patebant, sed quae in occidentem vergebant, hinc longius, illinc brevius, prout Agrienses, Miskolczienses, Szerentsiensesque montes permiserunt, vi-debantur. In septemtrionem vero exiguo intervallo montes alii crescebant, distinctisque
Montium situs:
montium poti-orum diversitas.
Montes vini-feri, eorum princeps mons Tokaj:
1add. a nobis 2malim strigas 3lectio incerta
clivis, metarum instar semet fastigantibus, ultra, quam distincte potuerant observari, re-cedebant. In summo cacumine erat tentorii locus, quo vindemiae <tempore>1 sueverunt convenire possessores, convivarique ob laetitiam prospectus. Vulgus striges2 illo conve-nire solere noctu, choreasque ducere [p. 4.] fabulatur. Quidquid eius rei sit, terra summi cacuminis solidior paullo est, quam per latera, eaque passim saxosa, neque viti, neque ulli generi arborum idonea, sed calva tantum, et sterilis, nomen ei, quod gerit, imposu-it. Hungaris enim cacumen hoc Kopasztetö, calvus vertex, seu pediculus adpellatur. Sub cacumine licet iam humum conspexerim molliorem, pauca tamen vite conserebatur, et neque quod consitum erat, excolebatur, neque quod excultum vidi, vini gloriam meru-it, sed, quod inde per media montis latera ad ima usque descendmeru-it, varii erat generis. Ad orientem versus Tokaj, vinum gignitur mediocris qualitatis, quamvis et hic excellat cli-vus Meleg oldal, et Aranyas. At, quod ab oppido Tokaj ad Tarczalum usque procurrit, et perpetuo austro subest, optima ducitur nota, et generosissimum profert fructum, vo-caturque a similitudine rei Mézesmálé, quasi mellea placenta, nimirum, quod mellea ve-lut affl uit dulcedine. Posterioris sortis sunt, quae in septemtrionem vertuntur. Ea enim uti perpetuis ventis, et aquilonibus exposita sunt, ita vilius proferunt vinum, immo sae-pe subausterum. Solum, uti dixi, in summo montis lapidosum est, sed a dimidio eius usque ad ima resolutum, idemque neque arena, aut sabulo, neque argilla, neque humus pulla, sed ex omnibus his mixtum, atque molle, ut digitis conteri possit. Contra intime sub terra, mons totus saxosus, atque lapidosus est, humidus item, et friabilis. Id occa-sionem praebuit multis, ut ex eo arbitrarentur, humum vino tam generoso fructifi cari.
Alii id †adserebant†3 mineris. Alioquin vitis omnis latere hoc tam gracilis est, ut aegre racemos sustineat. Caeterum in toto monte aegre sex scatebras reperimus aquae vivae;
tres in terreno Tokaiensi, totidem in Tarczaliensi. Crediderim, montem vini gloria sup-plere defectum aquae voluisse; sed et paucis locis silvescit ad aquilonem, reliqua vitibus meris vestiuntur. [p. 5.] Monti Tokaj accedunt proxime montes, qui ab oppido Keresztúr porriguntur in septemtrionem, et brachio uno protensi versus occasum, tenent radici-bus Zombor, Madam, Tállyam, usque ad Szántó, oppida, altero in orientem fovent sub se serie perpetua vicos, atque oppida Kisfalud, Szegi, Bénye, Liszka, Toltsva, Vamos Ujfalu, Zsadany, Olaszi, Patakinum item, et Ardonem, usque ad Satoros-Ujhely. Hi enim non tan-tum vicini Tokaino sunt, unaque solum interiecta valle dirimuntur, sed etiam, qua rece-dunt, pari passim gloria vini, virtute proxima, et eodem nomine gaudent. Humiliores quidem sunt, soloque duriusculo et saxoso distinguuntur, sed aeque in iuga amoena, aliis super alia altioribus, rotundioribusque et acuminatis fastigiis abeunt, nec non sin-guli latera coelo meliori obversa, viteque contexta habent, de reliquo silvis hinc, illinc dispunguntur. Quemadmodum autem diversa eis iuga sunt, ita diversimode, pro vico-rum et oppidovico-rum, quibus supereminent, arbitrio vocitantur. Discrimen eovico-rum, iuxta et nomenclatura occurret infra.
Vicinus his in occasum est mons eximius Szerentsiensis. Is enim pari interiecta valle re-scissus, in parem consurgit altitudinem, quamvis disparis sit fructus. Nam etsi parte sui aliqua vino excellit nobili, et quod in prioribus ad mediam classem referri potest, plu-rima tamen viliora sunt, et laude vini Tokaiensis fere indigna. Ipse mons quoque minus
Montes Hegyallya:
Mons Szeren tsiensis:
1corr. ex summittate
tenet spatium, et quamvis brachium unum communicet cum vicinis pagis, Ond et Golop, versus Tallyam, cui etiam partem sui meliorem administrat, alterum vero ad pagum Monokiensem extendat, vix tamen duo milliaria ambitu suo complectitur. Sunt quidem colles, qui ab eo ad Hernatum usque erectis et subinde editioribus iugis pertingunt; ibi-dem clivos fl uvio obversos vite vestiunt, sed illi hoc etiam Szerentsiensi humiliores, vi-noque sunt tenuioris virtutis.
Haud multo meliorem laudem vino meruerunt, qui a montibus Hegyalla recedunt in orientem. Et alii quidem vicini sunt, pari ut Sze[p. 6.]rentsienses interiecta dirempti pla-nitie, qui a Bodrogo inter Zemlin oppidum, et vicos Szölötske, Lotsmoi, Bari, atque Torony, ab occasu, ab ortu vero inter Czeke, Kásó, Kiszte, et Gertsely, in septemtrionem usque ad Velejte vicum, uno ad summum milliari protenduntur, et pro vicorum diversitate, nomi-nibus quoque diversis semet distinguunt; alii remotiores, inter amnes Bodrogum, atque Tibiscum, qui ideo Interamnani vocantur.
Eorum primus est mons Kövesdinus e regione priorum trans Bodrogum. Leni primum clivo consurgit, deinde ita adtollitur, ut priores non tam exaequet altitudine, sed etiam iisdem sit multo amoenior. Duo eius iuga sunt, modica inter se declivitate distincta, al-terum tamen altero editius, praesertim, quod spectat in meridiem. Ex illius enim vertice totam regionem interamnensem, usque ad montem Tokaj prospicias. Ipsa mons silvestris est in summitate,1 per latera vinifer, praesertim, qua respicit in orientem, et meridiem.
Illic enim vaste colitur, et quod ex eadem parte arci, atque vicis Kövesd supereminet, ab iisdem nomen quoque mutuatur.
Montem Kövesdinum, altitudine, et nobilitate vini subsequitur Helmeczinus, amoenitate etiam praeit. Rotundior enim est, et ita planus in summo, apertusque, ut maiori com-moditate non tantum in orientem usque Munkatsum, et meridiem usque Debrecinum, sed etiam in septemtrionem usque ad Carpathos montes prospectum exhibeat. Distat hic a Kövesdino milliari uno in ortum, consurgitque pariter ex planitie circumfusa, nul-lis aliis vicinis, praeterquam qui ex eodem in diversa latera, et declivitates descendunt.
Nomen adsumsit a loco, seu oppido, quod ei ad ortum subest, Kiraly Helymetz, ideo-que Kiralyhelmeczinus etiam adpellatur, ob discrimen Putkahelmetzini alterius, qui est in Provincia Ungvariensi.
Mons Krivostyán discedit ab Helmeczino in septemtrionem, milliaribus plus minus qua-tuor, estque in fi nibus Provinciae Ungvariensis in ripa [p. 7.] Laborczae amnis ulteriore, qua ex ditione Homonaiensi egreditur. Altitudine priores non superat, longior tamen iis-dem est, et pulchre obiecto in meridiem latere, ampliori spatio tenet vineas, fructuque, si non exaequat, saltem potus gratia accenseri ipsis potest.
Pari numero ponitur mons Barkoviensis, vicinus priori in occasum, et uno Laborcza tan-tum interfl uente diremptus. Id nisi esset, unum eundemque crederes. Nam et fastigio iugi, et serie, longitudineque, et vinearum, quamvis pauciores sint, similitudine, ipsi proxime accedit, nec minus, ut ille, ex reliqua parte silvescit. Est ei tamen a septemtrio-ne rudus arcis sui nominis, de qua plus infra.
Mons Varanó distat uno milliari a Barkóne in occasum, supereminetque Toplyae, et op-pido sui nominis, edito satis fastigio, sed non aeque alto, aperto tamen, et nonnisi per
Montes vicini
1lectio incerta
intervalla dumetis, hinc, illinc persperso. Cetera terrenus est totus, vinique posterioris, et seminum, quamvis labore et industria diffi ciliore ferax.
Maior est hoc mons Homonna, qui supra oppidum cognomine adtollitur, erigitque iuga in septemtrionem altiore fastigio, sed aeque molli, et terreo, dumetisque et segetibus, haud faciliore agricultura frequenti. Qua in meridiem spectat, vestitur vite per media latera, paucis tamen vineis, fructuque nihil meliore, quam qui in Varanoviensi gignitur.
§. VI.
Ostensis iugis, et montibus viniferis, sequuntur, qui peculiari altitudine, et ingenio in-ter alios praeferri possunt. In his autem praecipuus est mons Djl, qui aliquot milliarium longitudine per fi nes se sinuat Ungvarienses, et Homonnaienses. Est in eo iugum praeci-puum Vihorlet; hoc enim haud procul Homonna, ultra Laborczam in fi nibus Provinciae Ungvariensis conspicitur, et parte sui dimidia illuc, dimidia vero in nostram provin-ciam respicit. Tam alte vero adtollitur, ut quamvis undique iugis editissimis circumda-tus sit, [p. 8.] super cuncta tamen reliqua altissime eminet, et hinc in longinquas partes Hungariae, illinc in Poloniam, Moscoviam, Transilvaniamque sereno coelo prospicit. In summo eius vertice planities est, aperta quidem et viridis, sed passim petrosa, et rupibus saxisque ita fastigiata, ut grandis cuiuspiam ephippii formet speciem, ideoque a Germanis Sattelberg vocatur. In latere ex ea parte, qua in ditionem spe ctat Ungvariensem, habet la-cum, centum plus minus passuum circuitu, aquis incertum, quam altis. Alter lacus di-stat a Vihorlet iugo in septemtrionem circiter milliaria duo, estque in profunda valle ultra iugum, quod Szinakeö nominant. Nam sicut ibidem mons ille Djl in diversa iuga fi ndi-tur, ita inter1 plura editiora aquarum vis tanta confl uit, ut DC. circiter orgyarum ambi-tu, altitudinem passim XCIII. orgyis maiorem complectatur. Tantae enim longitudinis funiculo alligatum bolum plumbeum demitti olim curavit C. Sigismundus Homonnai, neque tamen ubique fundum adtigit, nobis id autoptis referentibus. Crediderim, mon-tem ex eadem vallis parte esse cavum, aquas crebris fontibus, et circumeuntibus clivis emanantes tanta altitudine collegisse. Accolae pupillam maris, vulgo Tengeri szem vo-cant, quod credunt e mari hoc montis meatu prosilire. Id admitti potest, eo sensu, quo omnes aquae ex oceano prodeunt, et redeunt, per diversas terrae venas, non vero per hia-tum montis ita cavum, ut is idem cum mari sit. Illo enim aquis aestuante turbidis, lacus hic stillat nitidas, liquidasque, non tantum potus gratia, sed etiam quibus innascuntur trutae magna copia, quapropter et piscationem admittunt per marginem. Id mirum est, quod observarunt autoptae, materiam rotae molaris, grandis sane magnitudinis innata-re; evehi non potuit in altitudinem tam praecipitem, nisi fortean molae formandae in ri-vulo, qui e lacu effl uit, desiderio. Sed quis molae in alto usus? quae commoditas? Neque vero simile est, ab imis per foramen montis illatum, nisi credamus, quod vulgus fabu-latur, cum Laborcza lacum connecti: qua re nihil excogitari potest stultius. Quali enim ratione contineri posset monte aquarum tanta multitudo, si interne emanaret? Sed haec alias disputabimus. Nunc pergimus ad alia.
mons Homonna.
Montium altitudine praecellentium in hoc comita-tu praecipuus mons Vihorlet:
1add. a nobis 2erronee pro Zamutó
Szinaikö est mons in eodem tractu, haud [p. 9.] procul priore in occidentem, non equi-dem altitudine tam magna, sed forma fere simili. Pari enim laterum acclivitate con-surgit, et quum undique silvestris sit, in summo aperte fastigiatur, tenetque petras, et rupes in vertice, serti, seu coronae cuiuspiam similitudine. Nam veluti coronatus visitur intuentibus a longinquo. Demittit vero latera usque ad Czirocham amnem, et oppidum Szinam, a quo accolis Szinaikö, mons Sinai nominatur. Et revera, multum accedit ad si-militudinem montis Palaestini, qui Sinai vocabatur, si formam externam spectes. Nam neque humilior est, et aeque rotundus, asperior tamen multo, quia silvestris, et horri-dis montibus contiguus, quum alioquin mons Sinai fuerit solus, et in plano metae specie erectus, caeterum nulla heic evangelii, seu laeti nuncii praedicatio, ut illic erat, sed om-nia tristia, et nonnisi murmuribus terribilium ursorum repleta sunt. Alioquin fuman-te fastigio fuman-tempestafuman-tes praenunciat. Iuga reliqua in monfuman-te Djl haud procul discedunt in varias partes. Nulla autem materia alia vestiuntur, quam fago et betula, quemadmodum montium etiam aliorum huius provinciae arbor, fagus et betula est, rara quercus.
Mons Nasztasz peculiaris est, et a monte Djl separatus, oppositusque monti Beszkéd, longitudine duorum milliarium, altitudine, si non superat Beszkédum, exaequat tamen, estque ibidem vertice aperto, atque plano, parique prospectu, atque indole. Nam non minus praenunciat tempestates, quoties fumat. Alioquin apertior eodem est, quamvis pari iugorum serie procurrat, et in varia innumeraque iuga alia, super aliis asperiora diff ormatus, fovet raro arbores proceras, fagos praesertim et betulas, crebra ursorum latibula.
Beszkéd distat a Nasztászo uno interiecto milliari, †<cacumine> humiliore, aspero† ta-men in septemtrionem. Est autem nihil aliud, quam pars Carpathi, Poloniam ab Hungaria dis terminantis. Accepit vero id nomen in fi nibus Provinciae Sárosiensis, qua ad nostram delatus, pergit per eiusdem fi nes versus Nasztaszum, milliarium plus minus sex longi-tudine, deinde fi nibus Ungvariensis Comitatus immergitur. Qua nostram oram perer-rat, vario fl exu iugorum sinuatur, et quum altissimus sit, subinde se deprimit, viamque transmittit [p. 10.] in Poloniam. Ex illa parte nigrescit pino, ex hac rarius, plurimum fago silvestris, tam praecipiti latere, ut conscendi passim nequeat. Ceterum horret et hic ursorum, et aliarum bestiarum eff eratarum frequentia.
Oblik est mons elegans in fi nibus <Comitatus>1 Sárosiensis, quo etiam totus pertinet, sed quod indicium praestat tempestatum Hermaniensibus nostris, heic etiam tacendus non est. Rotundus est, et in speciem metae fastigiatus. Is quam primum summo in cacumi-ne cacumi-nebulescit, nihil certius ostendit Hermacacumi-nensibus, quam pluvias quam primum subse-quuturas.
†Remetó†2 in iisdem fi nibus, mons Zamuthensis, maior priore, altiorque. Is uti adtollitur, ita in vertice semet dilatat, amoenaque illic planitie foeniseciorum praebet occasionem agrestibus, haud ubivis similem. Alioqui per latera silvescit et hic fago densa et procera.
Masolanus accolis vocatur Mozolán, estque infra Remetonem milliari plusquam dimidio, longior ipse, sed in vertice per intervalla aeque planus, diffi cilioribus tamen foeniseciis.
Incipit hic ad vicum Gamocz, pergitque iuxta Davidvagasum versus Banyacskam, vallibus utrinque altis subiacentibus. Inter quas altus eminet, dorso longo et horrido silvestrique.
mons Sinai:
Mons Nasztasz:
Beszkéd:
Oblik:
Remetó:
Masolanus:
1sic! 2corr. ex summam
Dargo incipit a fi ne prioris, et descendit inter Abauj, et nostrum comitatum milliaris fere
Dargo incipit a fi ne prioris, et descendit inter Abauj, et nostrum comitatum milliaris fere