15 Ungariam adtinerent, sibi curae futurum. Tantam

au-tem rem etiam illud faciliorem ad exsequendum reddi-dit, quod Georgius et duces Ferdinandi reginae ob-tendebant, Ferdinandum singulari benevolentia erga eam aíFectum, ut etiam de matrimonio contrahendo co-gitaret, nam artes in eam omnes tanquam spicula in-tenderant. Ita brevi omnis Transsilvania et Ungaria Inferior in potestatem Ferdinandi cessit. Cassoviam et Superioris Hungáriáé tractum, nam eo usque reginae impérium protendebatur, in adventum suum seposuit.

Reginae ex Transsilvania digressae occurrere ad Ti-biscum Petrus Petrovitius, Franciscus Patochy et Mel-chior Balassa, paullo post Leonhardus Cecey, Cas-soviae praefectus, cum lectissima equitum ac peditum manu, ventumque Cassoviam. At Solymanus cow-perto, quae per Georgium et Ferdinandum agerentur, a Petrovitio et bassa budensi, ceterisque praefectis, ruptis induciarum pactis beglerbegum Graeciae Me-hemetum, congregato ex Europaeis exercitu, in expe-ditionem ire jubet, sexaginta millia ariuatorum ad Za-lonkemen, quod inter Taurunum et Petri-Varadinum est, convenere. Danubium ad Petri-Varadinum, et Ti-biscum ad Titulium, haud procul ubi Tibiscus et Da-nubius miseentur, pontibus trajecit. Longissima nostra confinia in orientem Serviam, Beehe et Bechkereke prope a confluentibus Tibisci ac Danubii, paullo infra Temesvarum Bulgaros spectabant; sed primum ad op-pugnandum occurrebat Beche arx munitione et prae-sidio valida. Praefecti ab Ferdinandi ducibus nuper impositi erant Thomas Zentannai et Gabriel Fighedy;

quatuor dies duobus ab locis ingentibus ac pluribus tormentis ita concussa, ut ad subeundum et oppugnan-dum maximis exercitibus pateret via. Sed

beglerbe-16

gus dolo grassandum ratus Gábrielem Fighedy promis-sis atque jurejurando, si nullis conditionibus conveni-rent, illaesum dimissurum, ad colloquium pellexit. lile adversus metum periculaque ex promisso fortior, frau-dem aut non praeviderat aut eafrau-dem uti cogitaverat:

hostes enim sub colloquio totis copiis ad oppugnatio-nem suecedunt, et nostris ad interneciooppugnatio-nem pugnanti-bus non sine strage suorum arce potiuntur. Hinc ad Beclikereke itum. Inlacu ejusdemnominis insula, et in ea arx sita, quae postera die per seditionem militarem capta est. Dein Chanadinum rapto exercitu, ultro de-ditur; nec postea aliae arces sive castella vim exspecta-vere. Deserta passim Galaad, Aracia, Besenieo, Nag-lac, Fel-Nag-lac, Egres, Cliiallia, Palelesse, BodorNag-lac, Za-dorlaca, Eperies, Horogszeg, Chak, Kissomlio, Illa-dia, cum Rasciani, infida gens, primi ad liostem defe-cissent. lisdem diebus Andreas Báthory et Franciscus Patochy in civitate Lippa auxilia comitatuum congre-gaverant: accesserat Carolus SirotiniusVaradino alae Ungarorum praefectus, a quibus missus Thomas Egie-di, cum equitibus centum, ad explorandum, die et nocte per laborem et vigilantiam exhaustus, in villa quadam consedit, ibi eos incurios et sine custodiis agentes Uluman begus, cum quingentis equitibus op-pressit, Septem ex omnibus cum Thoma evasere; quod periculum metum auxiliis comitatuum injecit, quod beglerbegum Varadinum versus proíicisci et domos, liberos, uxoresqueliostili exercitui expositos timerent:

et cum nulla arte retineri possint, disperguntur. Se-quutus et Andreas Báthory ceterique, relicto Joanne Petheo cum modico praesidio. Oppidani sese in periculo desertos querentes simul paucitatem praesidii despec-tantes seditionem ceptavere, minidespec-tantes Johanni Petheo,

17 ut extemplo decederet, qui pari metu perculsus, reple-tis pulvere sulphureo ad summa ora tormenreple-tis et fuui-culis accensis, locis opportunis relictis, sibi consuluit.

Paulo post. tormentorum erepitu, ex quibus duo tan-tum eximiae mag'nitudinis disrupta, dilapsum praesi-dium intelligebatur. Cives vero oecupata arce vacua, quod praesenti exitio saluberrimum visum, missis nun-ciis seque et civitatem et arcem Beglerbego dedidere.

Andreas Batory et Gabriel Perenius in Tamashi-da, Thomas Yarkoch in Erdeohegy, Franciscus Pato-chy et Melchior Balassa Giulae modicis intervallis castra habebant. De quorum numero Franciscus Hor-vát cognomento N a g , posse arcem Challia cogi-tans inprovisa et occulta irruptione capi, auxilia petiit;

quo duce congregati ex nostris DC Challiam, quae tercentorum Turcarum praesidio tenebatur, tentan-dam proficiscuntur, et obscura adliuc, dubiaque luce admotis scalis celeriter in arcem pervadunt. rrurcae quod Amhat begus ex familia Mihalogli pridie adve-nisset, pervigiliis et temulentia sopiti ac strati, omnes fere caesi. Nec Beglerbego interea defuit victoria:

Lip-pae quinque millia Turcarum cum Uluman bego prae-sidium imponit, ipse Temesvarum oppugnandum pe-tiit, iisdemque omnino diebus Camberbegus praefectus Naglaci ducentis equitibus ad oppidum Makó diveset amplum profectns, illudque cupidine sangvinis ex in-sita gentis saevitia caedi et praedae destinaverat;

sed suis viribus diffisus, auxilium a Segedinensi bego opperiebatur. Qua re occultis indiciis, exvultu gestis-que hostilibus comperta, missi propere nuncii ad vi-cina oppida vicosque auxiliis accersendis, ex quibus armata juventus, et ex agris milites(hajdones vocant) sub signis compositi pr opera ver e. Camberbego alba

MONÜM, HUNG, HIST. SCRIPT. XVI

18

vexilla, quibus Turcae libenter utuntur, procul fulgen-tia ex lineis velis raptim confecta íidem feeere veni-entis auxilii. Unde maturare arma et sese conjunctu-rus, et mox ad exitium miserorum reversurus. Vix ta-rnen oppido egressi hostibus impinguntur, et primo statim impetu fusi ac ad Mariim amnem impulsi, omnes sunt caesi, aut undis hausti; Camberbego solo, et quatuor aliis ope unius piscatoris dilapsis, qui forte oblatus in adversam ripam exceptos in naviculam, et jamjam perituros praesenti pecunia remuneratus, de-tulit. At Temesvarum jam oppugnabatur, et circa

Idus Octobris erat, quod Stephanus Losoncy, illustri eademque vetusta familia, et militia clarus a Petro-vicio traditum, in temporalem modo curam, donec Ferdinandus decerneret, initio receperat; mox tamen inundante vclut bello oppressus, militem, commeatum, armaque adjuvantibus Gabriele Perenio, et Nicolao Báthory illustribus juvenibus paravit, Addiderat Ca-staldus Bernaldum Aldanam et Alonsum Perez Saiavedrarollam fratres, quorum ille cohortis Hispa-noruin, liic ducentorum equitum ungarorum praefe-ctus, a bello contra Melchiorem Balassam, et Matthiam Baso, latrociniis et praedationibus cuncta turbantes, et totius regni consensu publice proscriptos, paucis ante annis gesto, moribus et militia nostra imbuti erant.

Beglerbegus ergo, quamquam arcte obsideret, et tor-mentis oppugnaret, non tamen arcere intra moenia hostem potuit, quo minus Losoncius quotidie erum-peret, et multorum Turcarum exitio, acri certamine praelium finiret, ipse ante alios Beglerbegum provo-cans, et paratus ad singulare certamen, si hostis dimi-care auderet. Interim Georgium, qui cum Castaldo Transsilvaniam componebat, adversa belli fortuna

mi-19 rum in modum angebat, atque amissa ad orientem mu-nimenta regni, arces, civitates, vectigalia, et Temes-vári oppugnationem suspectabat : sed nihil aeque, ac nostrorum paucitas, nam Hispanorum duo ve-xilla erant, Germanorum quatuor cohortes, equitum bohemorum, et germanorum singulae alae, exigua ma-nus si hostern respicias, ueque ullum retro subsidium, quamquam nunciorum et postarum strepitu Ferdinan-dum fatigaret; ita illinc inopia íisci et cunctatio, hinc necessitas cuncta involvebaut, attamen occurrere

peri-culis placebat. Postremo visum recurrere ad id quod est propinquum et e praesentibus optimum: circumire civi-tates, et nobilissimos quosque, modo universos, modo singulos orare, obtestari, aliis aurum et argentum donare, ingentia promittere precibus munera, muneri-bus preces miscere, donec universum regnum in bel-lum concivit, Nobilitatem, civitatum auxilia, et singu-los propriis exercitibus pro militari ordine disponit, simul Thomam Yarkocli, Varadini praefectum, auxilia comitatuum contrahere, militemque scribere, et Andre-ám Bathorem alam equitum et cohortem Ungarorum in stipendio Ferdinandi ducentem una occurrere jubet.

Hic dolore articulorum impeditus Gabrieli Perennio, qui peculiarem alam et peditum cuneum suo sumtu liabebat, milites et impérium tradidit. Georgius auxilia regni, innumeram multitudinem.traliebat, discretis

exer-citibus, modicis intervallis. Aderat praetonianarum cohortium mille quingentorum peditum lectissima ina-nus, et ala veteranorum, quos pro custodia corporis pace et hello nusquam ab latere dimittebat. Castaldus vero eas quas diximus copias ducebat. Thomas Var-koch, et Perenius cum decem millibus peditum equi-tttmque Totvaradiam primi venere; mox alii atque alii

2*

20

exercitus, duces, torniciita. Et statim Lippam promo-ta castra, arxque et civipromo-tas milipromo-tari Corona circumdapromo-ta.

Apparebat enim Beglerbegum obsidium Temesvarii re-licturum,et cum his copiis paribus aut etiam majoribus non certaturum. Nam praecipui ex dncibus et militibus quique ex u ni versa Ungaria fama militari celebra-tissimi, ad novas res variis animis ab initio confluxe-rant. Inter quos erant Ladislaus Giulaffy, Yalentinus Magiar, Simon Forgách Postquam muri triduo in-gentibus tormentis ad oppugnandum satis amplo spa-tio dejeeti, Non. Calend. Novembr. ad horam secun dam pomeridianam oppugnatio eunctis indicitur. In-terim Septem ex Hispanis magnum facinus ausi; nam

ad patentis muri ruinas eonscendere praeliantes, qui statim sunt caesi. Inde rumor ad Hispanos Germanos-que pervenit, et expugnatae urbis decus certatim ripere conantur; neque exspectato tempore prae-finito, hiantium murorum spatia subiere; exceptique acri certamine, a confertissimis et peritissimis hostibus pulsi, caedebantur; cum Hngari sono ac fremitu ex-citi, Thomae Nadasdino fugám, ac caedem nostrorum nuneiant. Forte prandii causa ad mensam erat,

sta-timque Castaldo ac Georgio nunciat, Hispanos ac Germanos ab oppugnatione rejectos, se illis tamen suc-cessurum cum Iiis quos sibi aggregare poterit, uti au-xilium mittant in tempore, et postremam aciem tuean-tur monet; ita ira et glória accensus non passus est liostilem injuriam, et suum decus in tempore reputans, ultum ire festinavit. Equis 11t erant dimissis, cum globo suorum anteire. Post hunc Simon Forgach ductor propriae alae, et subito ferocissimus quisque Ungaro-rum, aut laudis cupidus, sese aggregare, versaque proelii fortuna hostes fundebantur. Georgius,

Castal-21 dus ac ceteri duces, ad improvisum tumultum etproe-liantium clamorem ab epulis, nam ea fere prandii hora erat, ad arma celerrime concurrunt; et simul exercitus universus totis viribus incubuere. Pars enim in sub-sidiis collocati erant, alii admotis sealis ad summa évadebant; in muris, in ruinis, ubique praelium; tormen-torum terribiles sonitus, coelum ipsum , terraque pul-veris sulphurei procella modo tempestatum obducta, et fulgentium armorum fragore resonantia, vincentium ac victorum fremitus, ululatus, raram et admirabilem cruentissimi praelii speciem edidere. Inter primores Simon Forgách obvios quosque prosternens, urgens, pugnans inter confertam hostium aciem, undecim vul-neribus concidit; tandem victi, et in arcem pulsi: ibi tum nova caedes exoritur. Angustiis enim pontis at-que portarum arctatis et afflictis hostibus nostriterga caedere, aut ponté praecipites concidere. Eadem fuga septingenti equites per aversam portám erumpentes, in subsidia, queis Johannes Teorek praeerat, impegere;

eademque celeritate fusi, ac ad Marum palantes im-pulsi, qui forte interventu Andreae Bathoris multorum caedibus iterum repulsi omnes sunt deleti. Johannes Teorek dum audentius instat. cum insigni Turca con-gressus, septem per equum acceptis vulneribus , nam cetera ferro tegebantur, et stapede, quamvis ex solido ferro, per medium dissecto , pertinaci certamine, non sine sui exitio, hostem confecit. Civitas in praedam versa. Simon Forgách exsanguis, casside excussa, ac ense aurato propter reperto, circum cadavera hostium est inventus. Nam caesi aut pulsi host.es, spolio potiti non sunt. Reductiis undecim vulneribus acceptis in ta-bernacuíum cura medicorum postearevaluit; nisiquod per frontem dextrumque oculum adversum vulnus

ci-22

catricem reliquit, Beglerbegus tristi fama expugnatae civitatis, et nostri exercitus numero et robore praevalen-tis, simul adulti autumni in hiemem et bibernos imbres praecipitem mutationem timens, post duodecimam diem, quam obsederat, Temesvarum reliquit; triduo Loson-cio iisdem vestigiis insistente, et velut victoriam ex-probrante, modo novissimos, modo effusos carpere. Kö-dern itinere ad Fellak castellum diverso, et Kaidaz aga praefecto praesidii in praecedentes equites erum-pente, ab subsidiariis retro pellitur, et statim per terga hostium occupato ponte in castellum irrumpit, omni bus aut captis, in queis Kaidaz aga, aut caesis. Ulu man begus, mille et quingentis suorum plerisque sau-ciis in arcem pervaserat; contra statim directa tor-menta; nec ille deerat, fossas et aggeres introrsum struere. Sed nihil aeque premebat, quam fames. Unde si incolumis cum suis dimitteretur, arcem dediturum nunciat. Ad liaec Castaldus, in arbitrium principis, qui clementissimus esset, seque et arcem (lederet, respondit.

Eo responso, cum captivitatem sibi et suis denunciari facile intelligeret, ad Georgium conversus palam preces et'vires ostendere,clampromissaobtendere: sise ceteros-que tot militares viros salvos dimitteret, tantam apud So-lymanum ejus beneficii gratiam fore, ut haud dubie in Transsilvaniae gubernationepriorique auctoritate ipsum retineret, modo novisbeneficiis ac gratiis locum optima occasione pararet. Procul dubio concusserant haec Geor-gium, et reputans secum, quae vires essent Ferdinandi, quae potentia contra Solymani, futura et graviora metu-ebat; et sero,ut est in proverbio,sapiens,consilia post fac-tum stolida poenitentia volutabat. Hostibus tarnen du-orum et viginti dierum induciae ex consilii decreto hortante Georgio concessae, sub quibus per tidos

nun-23 cios alimentis illos juvabat, et disserebat apud duces, arcem per deditionem recipiendam, quod longe utilius foret; nam tot hostibus aut deditis aut victis, quod sine multorum caede íieri non posset. parvum emolu-mentum; quin similem casum posse et nostris aliquan-do contingere inter continua bella, et. non absurdum clementiae exemplum neque nociturum, apud ipsos etiam liostes valiturum. Nec se negareUluman begum privátim a se gratiam meritum, nisi publice ejus

po-tior ratio habenda bostis esset; neque se moveri, quod Buda egredienti sibi cum regina et filio ad So-lymanum consiliis et ope saluti fuerit. Persvasi sunt duces, namque aderant viro et auctoritas et potentia, quibus non poterant refragari. Per conditionem ergo recepta arce, dati sunt a Georgio currus, queis arma, sclopeta, pilae, lanceae impositae, aliis commeatus, additi ducenti equites plerique Rasciani in comitatum.

Eadem die, qua Uluman begus digrediebatur, munera Georgio quatuor nobilissimos equos, pictam rliedam, pugionem, sudarium, laternam, et candelas duas aura-tas misit. Haec sunt, quae Georgio suspicionem mo-verunt, quae opinione hominum majora facta sunt: per Ulumanum litteras ad Solymanum composuisse, qui-bus se et Ungariam illi commendaret, et Joannem in pristinum statum reducturum asseveraret. Huic acce-debat potentia, quam vehementer metuebant, et quae invisa erat, etiam iis, quibus utilis fuisset. Mille et trecenti Turcae cum Uluman bego exierc, ac in millia-rio consedere reficiendis corporibus, armisque expe-diendis, anxii periculorum inter confinia , ex quibus metum cauti barbari praevidebant, nocteque tandem magnum iter emensi, Temesvaro Michael Dombay, Benedictus Kosar, Fellako Gregorius Yitez et

Am-24

brosius Bosniak, in campis varjasinis adversum pro-fecti, a quibus Uluman begus, pluribus suorum amis-sis, impigre tarnen sese tutatus, in Melchiorem Balas-sarn et Franciseum Horvat, ex castris per noctis si-lentium clam digressos, incidit. Hic enim Balassa, unus mortalium, neque edicto, neque principi, neque religioni paruit unquam. ex quodam gentis fato; prae-lioque congressi, et amissis multis suorum, Balassam per dextrum pedem glande sclopeti trajecere; Fran-cisco Horvat clypeus perforatus: quo periculo affecti, hostem dimisere. Paulo post Michael Tot, civis ze-gedinus, et Ambrosius N a g i , popularium fortissima manu, serum auxilium venit. Ulumanbegus tarnen fame et praeliis Omnibus fere militibus in itinere amissis, haud multo pluribus quam trecentis vix Belgradum pervenit. Georgius interim Lippam novis munitioni-bus restauravit. et Bernaldum Aldanam, cum cohor-te Hispanorum, tormentorum et commeatuum copia imposita, pro praesidio reliquit. Sed tanta erat ab omnibus indignatio in Georgium orta, ut duces in ejus necem consenserint, et ad Ferdinandum retulerint, qui Mercadum hispanum regii aucupii praefectiun, ve-tustissimum alumnum, et eo fidissimum, cum mandatis celerrime ablegavit ; non ergo differendum arbitra-bantur, sed per cursores tempus atque modum quae-rebant. Melchior Balassa tanti rem facinoris ultro sibi demandari petebat, et in ipso ponte civitatis rem patrandam, ac civitatem occupandam censebat, homo quem exsulem ille ac profugum ab Ferdinando spolia-tum omnibus fortunis non receperat modo. sed auxe-rat atque ornaveauxe-rat omnibus fortunae atque dignita-tis honoribus. Consilium tarnen, quia periculosum erat, cum illelonge majoribuscopiisfulciebatur, in

opportu-25 íiiorem occasionem esttranslatum. Rati dissoluto exerci-tu in itinere per soliexerci-tudinem aliquam negotium posse confici. Fuerunt ex familiaribus, qui admonerent: quibus ipse contra Caroli Quinti imperatoris, Ferdinandi, ac pontifi eis maximi diplomata ac promissa objiciebat, ac malum sibi ipsis committi, qui res turcicas nondum cognovissent, clisserebat : utinam inquiens semel tan-tum colloquium cum Ferdinando inirem; non in aliquot vilium mancipiorum capitibus multum situm esse.

quorum multa millia Solymanus haberet : sed Bu-dám se et Ungariam spectare, ejus se consilia at-que rationes recuperandae cogitare. — In itinere cum Castaldo un a iter faciebat in vehiculo; patrandum fa-cinus placebat; sed cum semper principes viros se-cum haberet, non potuit: solum occidi placebat. Cum autem Georgius ad Calend. Januarias ex ipso itinere comitia omnibus ordinibus indixisset, ante illum diem Castaldus perpeírandae rei. quamvis occasionem quae-rebat. Jam in castellum Georgii Alvincium perven-tum erat, melioresque habitationes Castaldo hospi-tiurn dederat, ipse proxima cubicula sibi desumserat;

namque illum in summa veneratione habitum, cultu tamquam supra se observabat, potentiam sibi retine-bat.Nec deerant convivia. et omnia laetitiae signa, in-ter quae Gregoius Truppay, nobili quidern gen ere, et miles olim, sed in caput aeeepto vnlnere, et laeso ac turbato cerebro facetissimus, atque budensis, aliarum-que expeditionum comes, ab omnibus vehementer araa-tus, et Georgio carus, quem fratrem vocitabat, prae-ter solitum in pietatem et miserationemfiexus. audacprae-ter hortatus: Cave. inquit, mi fráter tibi ab Italis barbatis, qui sicas in tuam necem deferunt, sive id a se fatidico spi-ritu, sive ab alio doctus monuit. Quem increpitum in

26

carcerem abduci jussit. E t accidit, ut tertio die, quam dixerat, interficeretur. Cum Georgius nuncium Julii pontificis rubrum galerum, insignia cardinalitiae di-gnitatis ferentem paucos ante dies habuisset, et in-sequenti die accepturus esset : XVI. Calend. Januar, exercitus et praetoriae cohortes praecessere, equitum ala, amicorum atque familiarium omnes, et grex auli-corum; ipse cum solitis curando corpori ministris mox secuturus. Castaldus suis copiis, ut parati essent, sed ne injussu suo moverent, jusserat, Per eos dies, quibus Vincii erant, ad Ferdinandum nuncium re-mitti et litteras dari communi nomine placebat; qui-bus in scribendis Castaldus studio moram trahebat, sub qua occasio se aliqua offerret. Ergo Marcum An-tonium secretarium cum litteris paulo ante se prae-mittit, qui litteras legendás Georgio porrigeret, et in-ter legeudum pugione percuin-teret, sese cum aliis in tempore affuturum. Marcus Antonius mandatum, ita,ut jussum est, exsequitur; ac statim ipse quoque cum

Sforzia Pallavicino et Mercado irrumpunt, atque Geor-gium duorum sclopetorum glandibus, vulneribus autem quinque et sexaginta, interfecerunt. Cum primum Mar-cus Antonius intravit, in lectulo preces matutinas ora-bat, et accepto vulnere, arreptoque illo, quid facis ? inquit; cum ceteri ferirent : quid enim mali feci ? sae-pius iteravit. Franciscum Vas nobilem adolescentem, adnitentem pro domino, S e p t e m plagis feriere; simul dispositis antea militibus castellum occupavere, dire-ptis et in praedam conversis quae reperiebantur. Mer-cadus ut nobilius facinus ederet, et suam operám viri-liter navatam aliquo signo testaretur, an quia jussus erat, aurem dextram discissam per postás ad Ferdi-nandum t ú l i t , ac vespertinas preces solenni quadam

27