57 nandus deleto exercitu, ducibiisque amisste, atque tot

munimentis, insuper pecuniae inopia, ac consiliis nun-quam satis explieatis, quae est paventium natura, pol-licitationes solum ac promissa potius addiderat, quam aliquas vires. Non defuere tarnen, qui etiam ultro sese in periculum darent, arcemquc tuendam ingrederen-tur : Gregorius Bornemisza cum ducentis quinqua-ginta peditibus, Caspar Petlieö ac Stephanus Zoltay, cum quadragenis equitibus. Intelligebant enim ea amis-sa neque locum alium consistendi fore, nec reliquias patriae salvas esse posse. Auxilia comitatuum, civi-tatum (quas liberas vocant), et procerum, numerum octingentorum et undetriginta peditum complevere;

chirurgorum, fabrorum omnis generis, et laniorum fuere duo et quadraginta, agrestium centum et novem,

quos summo studio ac prudentia conquisiverant inve-xerantque, ne quid ad usum vei militum, vei arcis deesse posset; sacerdotum duo tantum, et ii peregrini, quam-quam amplissimum, et numerosissimum collegium fuisset sacerdotum; puerorum, feminarumque novem et quinquaginta. Nec multo post quam captum est Zolnocum, litterae Amhati afferuntur, preces, promis-sa, minasque mixtas continentes, quas illi, retento nuncio in vinculis, ad Ferdinandum misere; leges vero sanxere firmissimas: si deinde litterae ab

hosti-bus mitterentur, nuncio admisso non recipiantur, nec legantur, sed in conspectu omnium igne comburantur.

Si quis secreta colloquia seu conventicula egerit, aut vocem ad bostes emiserit, bonam malamve, aut dedi-tionis aliquam mentionem moverit, capitale esto. Dux gregariusque iisdem legibus tenetor. Quibus sane ef-fecerant, ut nemo, nisi in armis victoriaque spem salu-tis conciperet. Quibus constitusalu-tis, ubi hostem

propin-58

quare exploratum fűit, stationes atíjue subsidia disposi-ta, partitique sunt duces inter se belli nuuiia: Doboni tormentor am, operum, atque munitionum cura evenit, Mechcaeo subsidiorum. ea quatuor erant in utraque arcé, quorum duo ipse curabat, tertium Gaspar Petlieö, quartum Gregorius Bornemisza, cui Stepha-nus Zoltay et Johannes Figedy cum suis militibus se conjungunt. Quinto Idus tandem Septembris praecurso-res ac velites hostium affuere, qui abreptis duobus speculatoribus agriensium, ceterisque fuga reversis, redivere. Nec nostri omisere, quominus cmissis paucis equitum peditumque alicujus praelii formám ostenta-rent. E t Aly hassa cum quinque et viginti millibus postera luce multisque, qui ex Amhati exercitu submissi erant, advenit. Sed nostris paratis ut aliquod etiam periculum armorum virtutisque fieret, militemque exer-cerent, Gaspar Petlieö, Stephanus Zoltay, et Johannes Figedy digressi cum nonaginta omnino equitibus,

Gregorius Bornemisza fortissimorum peditum ma-mim in subsidium duxit; itaque improvisi invecti sunt hostibus tendentibus, ut momento multos truci-darent, simul currus, ut erant onusti, 11011 paucos, cum multiplici praeda armorum, vestium, tabernaculorum-que, in arcem secum aveherent. Idpraelium ita omnium animos firmavit, ut ad Deum optimum maximum votis nuncupatis gratiisque actis, de victoria deinceps 11011 dubitarint. Hostes vero, quos praeteritorum tempo-rum fortuna aut dilapsuros, aut protinus dedituros

arcem crediderant, 11011 solum ad sustinendum irnpe-tum, sedultro erumpendum etiam satis fortes invenere.

Eademque die tecta et contignationes domuum sum-mique templi, ne ignem aliqua in parte corriperent, de-jecere, et civitatem, sacras aedes et profanas, et quiequid

69 usquam extra aedificiorum, molas insuper frumen-tarias, iujecto igne conflagravere, ut nihil undequaque prospectum et tormentorum ictum faliere posset.

Ut vero Aly hassa castra sub Regiam Sedem fixit, triaque ingentia tormenta in collem, eorumvim exper-turus, subduxit, et singula ter in arcem evibravit: tum nostri ex fastigio sauctuarii, ut supra docuimus, dire-xere tormenta, tantamque procellam immanium globo-rum contra emisere, ut etiam sequentibus quinque diebus, quibus tormentis certatum est, aliquibus hostium tormentis rotas atque statumina decusserint, et inutilia reddiderint, aliquos vero confecerint, Nam-que Arslan begus eodem tempore, a monasterio Franciscanorum quatuor colubrinis, qua nostri tor-mentum emitterent, ad omnes partes intentus arcem impetebat, Antoniumque Nagy lethali vulnere

affe-cerat. At nocte, ubi quies tormentorum erat, nostri ruinas reficiebant, cumque majoribus tormentis mag-na vis pulveris consumeretur, minoribus tantum dein-ceps submoveri hostem piacúit; ad oppugnationes praesertim, et longius obsidium decernentes reser-vandum esse. Interim quotidie aquationi equos de-ducere, animaliaque depellere, et vegetibus aquam sub-vehere, quamquam nec in arce deesset, sed quo fidu-ciam ostentarent, et in longum prospicerent, simul praelia etiam serere. Inprimis Gaspar Petheö, Stepha-nus Zolthay, Johannes Figedy, Franciscus Bay, et Jo-hannes Ormandy, dum audentius praeliantur, Stepha-num Budaliazy janiczari, qui se in insidiis occultave-rant, glande trajiciunt. Michaelem Horvát equo detur-bant.*) Tantus tamen contemptus hostium fűit, ut neque portás clauderent, neque exsolito quicquam remitterent,

*) Istvánfi jegyzete : Ii omnes dein convaluere.

60

donec Amliatus advenit, quin et eadem die praelium fe-cere capto iiiio vivo ex barbaris. Hostium deinde multi-tudo,quam longe prospici poterat, et colles, et valles, et patentes campos, plana atque edita occupavere.

Tunc vallum pluribus partibus agi coeptum ad defen-sacula tormentorum, alibi corbes pluribus ordinibus dispositi terra impleri, admoverique tormenta. Abunda-bat multitudine tormentorum Turca, ita ut co ronam mu-rosque omnibus in locis, et stationes, in subsidiis simul impeteret, globosque ignem vomentes, ac sagittas ex

arcú incensas ingereret. Sed bis statim provisum fos-sis valloqueproductis, in queis stationes agerent, stabu-lorum tecta dejecta, stramenta ceteraque flammae ali-menta igne consumpta, acervus tantum frumenti unus, et foeni alter in fossa, quam intermediam diximus, re-servatus, eosdemque atque tigna et materiam pro munimentis importatam, et quicquid flammam concipere posset, coriis animalium madefactis contexere, alia ad exstingvenda hujusmodi tela ignita in certis locis disposuere. Praecipua tamen tormentorum in qua-tor loca feriebantur. Ad septemtrionem post pa-latia turris in angulo sita, in cujus molimine Tho-mas Bolyky, peditum comitatus borsodiensis dux, glan-de trajectus periit, unglan-de Boliciana appellata est, et item murus, qua palatia desinebant. Inter boc spa-tium aequus locus ab extra et fossa erat, in cujus

extremo labro alius murus haud validus palatiorum muros defendebat. Eum ubi cliscutere coeperunt, hypogea terra complentur, quo in opere Blasius

Nagy centurio globo majoris tormenti discerptus est.

E x civitate ipsa propugnaculum bebekianum, quod Emericus Bebek aliquando fecerat. Quarta ingens ruina erat, propugnaculum orientem versus ab

anti-61 qua porta, quo loci porta olim fuerat, cognominatum.

Neque nostri deerant, quas interdiu globi ruinas se-cum traherent, nocturno opere restaurare. Id ita fiebat. Tigna ac robora defigebant, texebant virgul-tis, simul terram aggerabant, ut valli munitissimi et speciem et effectum praestaret. Tredecim dierum, postquam Amliatus advenit, liae minae atque opera continuo labore, multorumque ab utraque parte pericu-lis constiterunt. Sub quibus nuncio liostis admisso, litterae 11011 sunt receptae, sed admoto foco, litteris-que in ignem projectis, hominem velut in soleimibus sacrificiis expiatum et suffumigatum, in fossam, per ludi-brium et pedica oneratum ad vilia ministeria detrusere.

Quibus ruinis eaptam arcem crediderant Turcae, tanta vi tantoque impetu ad pugnam subiere. Namque non tumultuariae pugnae genere, qnales in oppugnationi-bus arcium urbiumque excursione alterins partis fieri solent, sed justa acie tanquam per patentes cam-pos ad pugnam procursum est. Unum et octoginta

Sig-na militaria numerata sunt, sinml tribus in locis, ab quibus oppugnata arx est : ad centum enim et octo-ginta millia hominum, conjunctis duobus exercitibus Turcas liabuisse in armis ereditur. Vixdum coepta luce tertio Calendas Octobr. inchoatum praelium in-genti utrinque clainore ac caede. Mechcaeus ac Dobo modo pedes, modo eques circumvecti liortatores ade-rant. Ille ex subsidiariis stationibus^, ubi plus laboris et perieuli videbatur, extemplo auxilia adducere, liic tormenta, opera, tela curare subministrareque. Cumque diu aequo marte pugnatum esset, post multas lioras ad antiquae portae propugnaculum in turrim ipsius portae, intra illud conditam et exstantem janiczari magno nisu evasere; unde ipsis moenibus tecti,

se-6 2

curique non proximos tantum, sed intra arcem pleros-que glandibus conficiebant; cum repente Dobo tor-menta antea praeparata, atque disposita ad omnes ca-sus in turrim emisit, moraentoque turris ingentis ruinae fragore niultos hostium oppressit, simulque nostri incubuere eo ardore pugnae, ut quamvis Emeri-cus Nagy centurio multis vulneribus acceptis illatis-que, Johannes P o s g a y pila minoris tormenti

cecidis-sent, Graspar Petheö saxorum collapsu contusus membra, (cui statim Franciscus Vitez sublectus est), ad bolicianam vero turrim Georgias Gyulay glan-de eonfixus esset, medio j a m diei erat, liostes ex-pellcrent atque exturbarent, postremo in fugam praecipites captis aliquot vexillis redigcrent. E x nostris multi desiderati, multi vulnerati, sed longe major numerus hostium, cum nuílum in eonfertissi-ma acie telum, aut ignis missilis, quem certatim in omnes partes effundebant, vanus intercideret. Ab quarta ruina, quae ad civitatem erat, bebekianum scilicet propugnaculum, quod r e s t a u r a t a s munitiones alto valló cernebant, aggressi non sunt. Postera die nuncius cum litteris iterum intromissus, quarum ille partem devorare jussus, parte igni ambusta in compedibus ferreis obscuris carceribus reclnsus est, qua die muri palatiorum diverberabantur, in quo loco et praetor civitatis et Andreas D e a k pila majoris tormenti interiere, ac plerique sauciati. Quibus rebus omnibus cum nihil effecissent, omnibus ferme, quae in Europa sunt, lingvis succedentes, certatim conclama-b a n t , alii metum et cuncta extrema, alii promissa, si arcem dederent : ex quo secutmn est haud leve peri-cul um, unius perfidia. Hic fuit Stephanus Hege-deös Georgii Seredy peditum dux, qui ab foramine

63 diligenter auscultans, quae clamarentur, quaeque pro-mitterentur, socios seditionis paravit: út in oppugna-tionibus ob bene navatam operám, donativtim dari so-litum íiagitarent; quod si negaretur, tum ad hostes, qui libertatem, ut promittebant. forent daturi, transi-rent. Intellectum id est Doboni atque Mechcaeo, et congregatis statim aliis dueibus, Stephanus Hegedeös per tormenta examinatus fassusque socios edidit : so-lo tarnen ilso-lo in medio fori suspenso, cui Emericus Pribegus sublectus est; aliis aures abscindere, per-petuae nota ignominiae satis poenae visum. Sed ex illo liberatis mox aliud periculum accidit. Quarto No-nas Octobr. divo Francisco dicata die ex unius fungi sic-cati, cuius ad tormenta inflammanda copia aderat, in-censione, casu pulvis tormentarius inflammatus, qui in sacrario templi asservabatur, ipsum sacrarium summique templi concamerationem, ac proximas mu-nitiones disjecit, ubi Paulus Nagy Georgii Bathoris peditum dux cum octo militibus misere oppressus, Gregorius Horváth ex avulsione brachii est mortuus, ac utraque mola frumentaria elisis plerisque homi-nibus animalibusque perfracta. Quae res magnum pavorem fecerat; sed duces per stationes discurrere, militem animare, nulluni signummetus ostendere; pul-veris copiam abunde superesse, quin et certissima

au-xilia regis atque regni brevi affutura ostendere; sed hominibus piis, inquiunt, ac christianis in Deo optimo maximo magis quam in auxiliis aut copiis spem ha-bendam, quando et proditio irrita, et ex pulveris saevi-tia haud alicujus momenti damnum, clemensaevi-tiae sunt indicia diyinae. Haec atque talia in vulgus praedica-bant, cum scirent non plus quam viginti quatuor pulveris vascula superesse, nec ullam externae opis

64

spem, simul longa obsidione cuncta minui. Divinum tarnen auxilium virtusque nunquam eos deseruit.

Namqne ex duabus molis unam refecere, alimentis distribuendis magna cura adhibita, pulvis suppedi-tante salnitro ac sulphure die nocteque tusus. At Turcae, qui omnia videre poterant, clamorem in-gentem tollunt, cepisse jam se arcem credentes.

Is clamor hoc fenne vocabulo constat, Alla, quod sig-nificat Deum, et quanta maximé possunt vociferationc saepius ingenimant, stulta persvasione, Deum clamore et auditu illius vocis ab somno expergisci. E t statim omnibus in locis obsessos magis urgere, et ad omnia tuenda atque obeunda multimoda arte distinere coeperunt. E x domo tum majoris praepositurae mu-ros atque palatia, quae occidentem spectabant, proxi-me ad Bebekianum, et paulo infra ad proxi-meridiem ex ipsa minoris praepositurae domo, quippe capituli aedes proximae erant arci, muros feriunt. Hae novae erant ruinae, quibus tamen intrinsecus aggeribus sta-tim subveniebatur, cum insuper globi immani magni-tudine totam arcem pervolarent : simul sagittas igni-tas, ignemque missilem cumulatim ingerere, et portám in muro intermedio, cum duplicem arcem docuimus, honiinesque per eam discursantes petere, ac eunicu-los ab SedeRegia perducere; sed nostri perfracto mu-ro ab imo, subterraneain portám fecere, per quam sine periculo commeabant; contra hostiles cuniculos alios ex adverso effodere, factaque per noctem eruptione, Colomannus Porkolabus et Demetrius Philippi se-cundum praelium commisere, in quo Colomanno letha-liter vulnerato Michael Gasparics substituitur; paulo post et Ilii pila majoris tormenti exstincto, Johannes Sucanus in locum successit. Eodem tempore ad

Bebe-65 kianimi, (id ex cratibus constabat, intermedia liiimo), vi-neas pluteosque egere contectos coriis crudis, ex quibus crates succendunt, quos ciira manualibus selo petis, nec majoribustormentis submoverepossent, foramen magno cum laboré subtus celeriteraperiunt, unde repente ernis-sis tormentis bostes fugantur, ac mox vineas et pluteos contis hastisque deiiciunt, et crates jam ardentes exting-vunt. Adorientemnihilo acrius instabant,namque fos-sam saccis tumentibus humo aequarunt, ita ut fenestellas propugnaculi ad tormenta emittenda aggere inutiles redderent, vineisque admotis , ex queis sclopetis saeviebant, aegre defensores consisterent, donec machinae aduncae ac bami atque unci ferrei aptantur.

Quibus repente emissis, coria discerpebantur, simul picém, sevum liquefactum, acmanipulos frumenti sevo illitos et incensos certatim superfundere ignem mis-silem ingerere, alii saccos intra arcem trahere. Ita cunctis conatibus irritis denuo adoriuntur, ac Bebecia-num tormentis penitus dejicere conantur, quod et effecissent motis jam cratibus, nisi robora catenis fer-reis funibusque vincta ab intus valide connexissent:

qua re perfecerant, ut globi etiamsi penetrarent, fora-minibus quidem factis, ruinam haud magnam ederent, cum crates minimé dissolverentur, aut caderent, sed persisterent, aggeremque continerent. Ad orientem au-tem ingentes materiae sectae strues comportavere, qui-bus fossam iterato complent. Sed hic quoque conatus 111 irritum cadit. Siquidem Gregorius Bornemisza scan-dulas dissectas in vascula cum sclopetis includit, tum illa inflammata ejiciunt, simul manipulos pice, sul-phure, sevo superfusos, atque accensos, ac pingvioris materiae copiam, larda, axungiam, frustatim, strami-naque aggregare, contra Turcae extingvere conari,

MO NUM. HUNG. HIST. SCBIPT, X Y I . 5

66

lmcilluc cursare, cum eximproviso displosis sclopetis attoniti atque amentes in vallum fossasque diffu-gere.

Nec multo post rursus idein propugnaculum rnu-rosque tormentis, duobus in locis petunt, unum vero tormentum immani magnitudine fossis prius perductis, ad lab rum fossae exterius sistunt, ut propugnaculum vi majore quaterent. Muris tamen lapsantibus agge-res validi permanelbant: et e contra Gregorius Bornem-isza nova atque inaudita ante maehinamentafabri-cabat. Rotas quasdam currulibus similes asseribus in-texit, ac sclopetis manualibus opplevit, ut illa tam-quam radii ad omnes partes ferirent, tegetes item omnigena matéria complet, mixtis manualibus majoris-busque aliquibus tormentis: quae omnia stuppa circum-ligabat, liniebatque pice, sulphure, sebo. Ita adacta pro-pugnaculo murisque, et incensa mox detrusa, tantum ter-rorem ac trepidationem fulminantium tormentorum fra-gor, ac praesentissimum exitium hostibus indidit,ut de-sertis tormentis, in fossas vallumque refugientes sese abderent, aut humi sternerent , et suprr^ humánum ingenium ferrent, divinam iram, divinam artem atque potentiam dicerent. Exin ad antiquae portae propug-naculum convertuntur, tres fossas perducunt, in queis ad muros tuti ab tormentorum ictibus subirent, at e contra ex iisdem tria foramina dolabris aperiunt.

Per ea diu certatum sclopetis 'atque hastilibus, et ne-cessitas subinde nova machinamenta, queis hostibus nocerent, seque tuerentur, commonstrabat, Igitur spi-culis oblongis ex ferro effectis, hastilibusque affixis ad • ignem torrebant, quae cum per foramina emitterent, Turcaeque retentarent, subito ardor penetrabat ma-nus, et cutes magno cum dolore clamoreque non sine

67