Arces & munitiones, perpaucae, in prouincia cam-

HUNGARIA TRANS TIBISCANA

6. Arces & munitiones, perpaucae, in prouincia cam-

cam-peftri eminent. <

(a) Nagy Vir ad, Varadinum Maitis, munitio eft H 3 valida,

I I « P A R S « . SPECIALIS DE GEOGRAPHIA HUNGARIA«.

valida, iuris Epifcopalis, ad amnem Ciryfium reUquns dun LAD1SLAI Regis, e quibus cra"

mum aurmum eft translatum, fede Epifcopali,

& Collegio Sacerdotum Canonicorum

cele-brata. ' 0>) Biharig Bihar, caftrum in ruderibus, vetuftate

nobile, nomen Comitatui conceflit

(d) Szent Ub, FanumS. lobi, Abbatiae B. Virginis íacrum, formám arcis, vel, fudibus atque aggerc circumdatae munitionis, repraefentat

7- Oppida, frequentis coloniae, complura numerán-1 tur; quorum praeftantiora funt:

(a) Varadimim Nouum, amne Chryfio, a munitione ' huius nominis, feiundum in tria diuiditur oppi-l Í Vr ?u°runi primum, ab Epifcopo, cui paret,1 Pufpoh-Varad , Epifcopale Varadinum; íecun- J

ctum, a colonia Valachorum, Oláfzi-Várad, Vala- 1 chicum Varadinum; tertjum,a praefidio militari ! Kam^Vrot Militare oppidum cognominatur. 1 (b) Btharia, Bihar, oppidum caftro cognomini ad-J

íectum.

^ M , iuribus Abbatiae aliquando celcbratum.J (") CJatar, mediocris formae.

(e) BSfzormény, a Rátz BÓfzárnje'ny, oppido HaiJI donicali, diuerfum.

^ad^efamr' 3 W P r 0 C e f f u s h u i u s «gnominis/

(g; Miede, in traíhi Sár-Re'ttye, oppidum prsci«

puum, & copiofum.

(h) Diofzeg, in Proceífu Ér-Mellyéke, amplum &

trequens oppidum.

8 Thermae, quae ad Comitatus pertinent commodi- I tatem, duplici fönte, in agro Varadienfi, vnp ab oppido milliari remotae, apud Hajo & Szent-Már- J

ton 1

MEMBR. IV. D» HUNOARIA TRANS TIBISCAHA. « 9 ton vicos, featuriunt. Quarum priores, pofteriori.

bus, natiua praeftant virtute ac efficacia.

9. Supremi Comitis dignitas, iure antiquo ac perpe-tlto, concefla eft < Epifcopis Varadienfibus. Inter quos, hodie, PAULLUS e Comitibus FORGÁCS de Ghyines, Praeful, & Ecclefiam & Comitatum, feliciter adminiftrat.

COMITATUS KRASZNENSIS, Hungaris Krafznt-VH.

Vármegye, Germanis tic ÄragttCC ©efpanfdjaff, cui, oppidum Rrifisna, nomen impertiuit.

1. Exilis autem regio eft ; quippe duobus folum mil-liaribus jrocurrens. Latitudo, certe, qua maxima eft, vix medium efficit. Ab ortu, montibus Méízes, Hungáriáé a Tranfiluania diferiminatoribus; Comi-., tatu Szolnok Mediocri, a feptemrione, intercluditur.

Ad meridiem vero, folisque occafum , Biharienfis prouincia terminos ponit. Montibus altis, prac reliquis Hungáriáé prouineiis, maximé celebratur.

In quibus recenfendi funt, Mifzes, Riß, Zaltyik, Somlyó. Qui finguli, mox adfurgunt aitius, mox leniter decliues eife ineipiunt, amoena quadam pra-torum fene, quam fluuii crebriores pertranfeunt, conípicui. :'-. > ' _

2. Suas, hac regione manfiones, Hungari fecere, qui-bus intermixti paflim, & Valachi fiint , Graeci ri-tus. In Hungarorum regionis huius; laudibus, id maxime ponitur, quod hofpitalitatis iura fanäa habeant. Tanta enim, profefto , apud eos hofpi-' talitas eft: rt nulla, ferme tota regione, diuerfona

reperias.

3. Ager prouinciae, triticum inprimis fmmentumqu:

Turcicum, liberaliflime educat,vinum etiam, iälubrc.

non minus quam copiofum. Pecuaria, ob vfum magis quotidlanum, quam quaeftus gratia, curatur.

In montibus illis, quos ante iam nomiuauimus, ' Hnces deprehendas. Ad montium Somlyoienfium.

fines, latus vifitur, admirandae indplis, ifhmenfae

H 4 Pr

*-120 PARS II. S«CTAIRTT* Gömuuwu HUNÖARM« profunditatis ;quibalneis etiam adhibebatur, effe.

ftus iäiubrt. Hodie, .rundo lacum obtegit.

4. Conftat regiuncula PROCESSIBUS duobus, q u o. rum hae funt adpellationes: '^M (a) Saperior, qui circa fontes Krafznae amnis eft.

fit™ p a t h i c i s>^{c u m} innexus, tum fub.

00 Inferiorem fe, verfus Comitatum, q M Bihai nenfem, qua Szólnok mediocrem, finuat.

viibnmri n , m 0 V C Í l Í g Í a f 0 l U m a r d u m'^{h a c} "gione (a) Somlyo, monti arduo, cui Várhegy nomen in.

I n%^{n e} aedificium fuiffe, ruinae condo- • cent, quod, ad Bathoreas, nonnulli, origines refe.

runt.⁰

0>) Valkovär, incolarum olim Comitatus, tumulti-bus barbarorum, perfugium. Radicitumulti-bus montis Kélz, de quo fupra meminimus, loco praeeipiti impofita fuit. Iam ruinis fepulta iacetf

©• Uppida prouxnciolae haec fere funt:

(a) Somlyo, arci, de qua nunc diximus, adieftunt ' eil, totius regionis princeps oppidum. Praeter!

lummam, emm, loci opportünitatem, frequens

-«tum incolitur. In fummis eius laudibus pö- <

dedirit^qU°^{N 0 b Ü} " U l 0 s B a i h o« o s Principe*, (b) Kráfzna, & id quidem copioiüm antea, nunc ta-i

men, temporum iniuria, adeo exinanitum, inco-l Iis: vt, vix oppidum, dici queat. Secedit Som-i lyomo, vno in orientem milliari.

quentiflimus, accedit ripae Berettyó amnis, qui . Comitatum, inde a Biharienfium finibus, perluk

Incolae, maximam partem, Hungari funt.

7' DÁVTITV ,^{C o m e s}> LADISLAUS é Comitibus . f'V . L°r°n t <» e f t, dignitatc heic loci

am-Duiatoria.

§. vm,

MEMBR. IV. DE HUNSARIA TRANS TIBISCANA. 1 2 1

§. VIII. • DISTRICTUS KŐVÁR, adpellatiónem ab arce montan

na Kóvár habet.

1. Et hic quidem, quantusennque eft, eft autem (ex

miliiarium in longitudinem, in latitudinem quatuor, diffufus, montofam regionem oeeppat. Coercetur

a feptentrione, Comitatu Maramarofienfi ; Szolnok medioeri, a meridie; ab Oriente Tranfiluania ;Szath-marienfi denique Comitatu, ab occidente. Qua montes definunt, amoenifiimara planitiem, aretam licet, inire videas, agris pratisque confitam vberri-me; quam, riui etiam Jiquot, e Tranfiluania egref fi, irrigant.

2. Coloni diftrifhis, Valachi fiint, copiofifilmi ; itful-to pauciores, contra, Hungari. Qui, quos a priícis Hungaris aeeepere mores, ac vitae genus, hucdum tenaciílime retinent. Ilii, contra, latrociniis in-cumbunt perpetuo. Ita, barbaram gentem di-xeris.

». Soli foecunditas infignis quidem eft; minime ta-men ita comparata; vt fuftentandae vitae rufticis fufficiat. Vineae, ob filuarum multitudinem, quae magnas porcorum , aliorumque peeudum greges fu-ftentant, infrequentiores fiint. Id maxime dolen-dum, eft, non, aut negligentius, continuari operas metallicas\ cum ante, maximo auri reditu,

excul-tae fuerint fodinae. Feras in filuis haud defidera-ueris. Maries, linces, lupi, & id genus alia, paftim regionem pererrant. Aequalis Qtauium filueftrium vilitas eft: Plurimi, adhaec, montium excauati funt: vt, facile credi queat, perfugia hic, incolas inermes, barbari territos fäeuitia, habuifte.

4. Fuit olim, Comitatus Szólnok medioeris, Procef fus ; a quo eutn bella ciuilia aunlferunt. Nune duobus PROCESSIBUS conftat, qui funt :

^a) Kapálnak , a fluuio cognomine nomen indeptus.

Qui, tametfi fparfüs, intra montes tamen editos, frequentibus vicis infeftus.

H S (b) Mo»

11 1 1

I

1 2 2 PARS II. 9tECIAUS toi GE«I«RAP»IA HÜM«ARJA». Y

(b) Montanus , Valachis, Pegyallulire diftus. To-tus inter montes demergitur, qui Hungáriám ».

Tranfiluania difterminant.

5. Vna admodum, quae diftriftui nomen dedit, arx Kővár, memoranda venit. Duplex ea fuerat, vt perhibent Hiftorici, excelfior altera, alioquin fupe.

rior dich, rupis cacumen occupans, quae amplis inftrufta fuit, vt oftendunt rudera, palatiis; alter«

inferior, munita propugnaculis, praefidiariorufa habitationi ere£ta. Ambae,poft innumeras bell», rum ealamitates, quas, tumultu Rakotziano perpe£S fae funt, iuffu Caeiäris deftruöae, tantae molis ru*.

dus iblum, oftendunt.

6. Oppida, pauca admodum funt; vici contra qua«

plurimi. Nos oppida fequentia icimus :

(a) Berkefz, non procul a pede arcis Kővár, plures nobilium familias accepit. Reliqui habitatores Hungari fiint omnes.

(b) Kápnik, montanum oppidum, vbi aurum ar-gentumque effodiunt incolae. proueiitu optimo.

Et funt, profefto, indici«quam plurima, fodifle^

& prifcos oppidi colonos, metallum. Hinc, &

inde, enim, cumulos videas, ex inutilibus fco'riii congeftos. Inquilini Saxonicac originis funt, ad operas metalllcas eo dedu&i.

7. Aquae falubres innumerae, contigerunt diftriamJf In his, fons potiflimum acidus ceniendus eft, qui eopiofus, ad vicum Szurdo-Kapalnak, fcatet. ' Di«

nequit, quantum, eius falubritatem, excolant in*

. colae.'

y. Supremi Comitis loco , Supremum habet Capit*

neum; qui, antea quidem, Praefeftus arci$ Kővár fiiit, ciuilibus fimul liegotiis inuigilans. Hodie tamen, S. R. I. Comes IOANNES TELEKY, id muneris obit.

§. IX.

COMITATUS SZOLNOK MEDIOCRIS, Hungaris Közép Szih»k. Germanis fcic Mittlere ©olnocffl?

öfefpatt*

MEMBR. IV. DE HUNGARIA TRANS TIBISCANA. . 1 2 3

©cfpaufdjafí, Szolnokién Iis, ab arce Zánok; me-diocris, quod inter duos priores medius eft, dici-tur.

1. Totus montibus horret : etfi excurrat longius, Tranfiluaniam verius; vsque dum, ab Oriente Szol-nok interiore; Tranfiluania a meridie; ab occidente Krafznenfi Biharienfique Comitatu; Szathmarienfi denique a feptentrione, terműiatur. Valles fubinde obuias, torrentes e montibus delapfi, rigant. Pro-uinciae longitudo quatuor milliariuin eft,. duorum

• latitudo. ...••., » 2. Habitatores Comitatus dudum Hungari fiint, qin &

. Valacbos admiferunt, ob fiii, nupera Turcarum tu-multuatione, diminutionéra. Hi ruri inprimis co-lendo operaritur, & íedulo, & cum vberrimo pro-uentu. ,.,.

3. Solum, ob inontiurh aíperitatem, non adeo frugifc-rum eft. Id tamen admiratione dignurn, regionem, cum infita montibus fit, carere lapidibus. Nec res pecuaria proficit adeo, pabulis idoiieis deftituta.

Viti ecquidem, haud inimicum íblum eífet: dum-modo coleretur íoiertius. Montes quibus

circum-cluditur, eo iucundiorem adípefturn praebent;

quo frequentioribus filuis confitae funt, quae in-numeram ferarum auiumque copiam írjiniftrant, adeo: vt libera fit venatio oportet; fi tuto agri vineaeque coli debeant. Accidit hic anno 1722.

Vt venantibus áliquibus, femina filueftris eaque nu-da oceurrerit, tantae deformitatis: vt venatorum alter, íub illius conípeíhim, de mente deíiceretur.

Períequebantur fugientem feminam venatores re-' liqui, circulo quafi cin&am: nihil tamen, praeter

leníffima fugíentis veftigia, reperierant.

4. Defcribitur PROCESSIßUS W. quorum haec funt nomina >

(a) Szilatenfis, compleítítur eam regionis partem, quae monti Méfzes, fubieéta partim, partim im-plexa eft. Situ itaque eft aípero, diriturque ab oppido Szila;. (ja)

Szi-1 2 4 PA*S II. S N C U Í N N GEOGRAPHIA HVNSARU«.

(b) Szilagy Cjehienfis, per orieri'talem Samofii ri pam próctfrrens, & radices mofttis Brik com."

plexus, ad cluo milliaria decurrit.

"oram, qua ea, trans montem Zanok, verfus pa. ludern Er, protenditur, occupat, ab oppid.

Tasnád dicitur.

(d) Péirienfis, a vico huius nominis praecipue, hoc nomen fortitus eft, regione aperta, vndiqua!

que difFufus. • Sunt huic etiam Comitatui arces infignes. In his:

(«> Szilagy Cfeh, montem occupat ipfa altitudine infígnem. Praeterea , filuis etiam vndiquaque circumfeptus eft. Multum, a Turcis, limita-neum hoc propugnaculum, Valachis etiam;

quin, & latronibus, fatigatum, nunc dirutum ia-cet, exceptis cubicUlis aliquot, quae Caftellana incolenda remanferunt. Meridiem verfus oppi-dum fubiacet, cognomini riuo adpoíitum. Co-Ionos habet Hungaros; qui, & agricolationeai, öt vim culruram, íedulo continuant.

(b) Hadad, in titulis familiae WefTclényianae de Hadad ponitur. Quam ei arcem, STEPHANUS BATHORIUS, Rex Poloniae, cum ingenti domi-natióne, obtulerat. Tota montibus inclufa eíl, ebfcuro loco erefla. Id folum, eius accenferi meretur opportunitatibus: quod, frequenti olim, nunc tenni oppido, incingatur. Sunt nonnulla

•dhuc conclauia, quae aduentantes hofpites ac-cipiunt. Haec tamen, nifi reílaurentur, proxini«

penitus coneident. Adpoíitum & viuarium ha-bet, omni ferarum genere abundans. Oppi-dum tenue, de quo fuperiüs di£him iam eíl Nundinis, & vini cultura, proficit.

(c) Kőd, memoriae caufta adponendum; quod, al-tiílimo monti, denfiffimis circum circa filuis, impofita fuerit. Ex caius dein ruderibus, Ká-varum ilJud, de quo iam ante meminimus, exci-' »tum fuit. ő. Op> i

MSMBR. I V . DE HUNGARIA TRANS TIBISQANA. 1 2 5

6. Oppida, praeter arces, adnexa funt:

(a) Szilái, ad Méízes montis radices, hilari pofit«, acceífit. Nundinas, incolae Hungari, copiofas, diehus Sabbathi celebrant, cultu potiífimum vi-neatico diílenti. Dominio Rhadaiorum fub eft.

(b) Tajcínád, priftinis temporibut, frequenter in-cultum, & agro fertili, & nundinis, celebratur hucdum.

7. Supremi Comitis dignitas, ambulatoria eft, nunc, STEPHANO VESSELÉNY L. B. de Hadad, col-lata.

f x.

COMITATUS SZATHMARIENSIS, Hungaris Szak-már Vármegye, Germanis

bie @acJlnd()tet ©e*

fpaafcfyafí, nomen debet liberae regiaeque ciuitati Szathmarienfi.

1. Eft vero, intar longiífimos Hungáriáé Comitatus, ceníendus; quippe, ad quatuordecim, immo quin-decim, aliquando, milliaria, planitie mera , excur-rit. Latitudo exilis eft, feptem fere miiliarium.

Terminis, in orieiite, Tranfiluania; Szolnok &

Kraíznenfi Comitatu, in meridie; in »ccidente, Bi-' harjenfi partim, partim Szaboltíénfi prouincia,

de-finitur. Quod in feptetitrionem abit, Tjbiícus co-hibet,& Maramarofienfis cum Vgotfenfi Comitatus.

Nec montM ei defunt. Bikkodal in his eft, meri-dionale latus cingens; Fekete hegy, trans Samo-fium ; & reliqui plures. Siluas frequentiores ha-bet Comitatus, quin, fiuuiorutn etiam aliquot, ir-rigationem. Ad Eíchedum palus ingens, e Kraízna excedens, obuius eft..

2. Qui Prouinciam incolunt, Hungari íünt parte ma-xima. Sunt, & in Tranfiluaniae confiniis, Valacbi, RuJJi, Slauo vfi íermone, qui Maramarofienfium fi-nes inhabitant. Reliquum colonorum genus, ex Germanis &Slaüis conftat; qui, non ita pridem, a vicorum quos incolunt, Domino, Comite KAROLY

de Rápleny, S Q fodutü Í u i í ,

3. Ad Fertilítatem regionis fi adtenderimus, inagfium in medum «am variare, reperiemus. Mox enim iäbulofus ager eft , mox incultus plane, atque ita ' non amicus adeo frumento • nobiliori. Triticuin Turcicum, proinde, magna copia his locis, proue-nit. Vini aeque ingens vbertas, & fumma eius, traftu hoc, vilitaS: cum, integra fere montium fe-ries, qui fines Comitatus occupant, vite fit confita.

FruQttum aliorum, prouentus idem. Res tamen pecuaria, non curatur adeo : quandoquidem, & gra- íj cile armenti genus eis eft, &, filuis magis, quara planitiei, adfuetuin. Colunt & metalli fodinas, in Nagy Bányienfium & Felfő Banyinfium finibus. 1 4. Abfoluitur PROCESSIBUS IV. quorum

cogno-mina, partim ab vrbe & campo; partim a prae-terfluentibus atnnibus, deriuata funt.

(a) Nagy Bänya Proceßts, Vgotfienfi & Maramaro- i fienfiComitatibus, in feptentrione; Proceffu Kő-vár, in ortu, terminatus, definit in cuneum. -j (b) Számos Kőz ProceJJiis, Samofio amne irrigatUJ, •

ad Bereghienfium & Vgotfienfium collimitium, profertur.

(d) Nyír ProceJJiis, per Szabolcfenfium & Szólno-kienfium limites, extenditur.

Liberas regiafque vrbes, tres numerát Comitatus. 1

In his:

(a) Szatbmár Némethi, Latinis Szathmarium, vel ; Statbmár Németbmnm,qaze infulamSámofii flu

mi-nis infedit, vrbs eft, & arte munita & natura.

Poftquam a Bathoreanis denuo reciperetur: fir-ma ei validaque propugnacula adftru&a funt, quae multas, multorum tumultuum, iniurias fu-fiulerunt. Nunc, cum in Hungarorum poffeí-lionem tranfiit: neglecla reftaurarione, penitus intercidit. Parte occidentali, oppidum adnexunt hübet, ciuibus Hungaris & Germanis cnitum.

Sunt

W*M>R. IV. D* HUKSARIA TRANS TIBISCANA. 1 2 7

Sunt & Valachi,' qui, mercatu partim , partim agricultura, viuunt; pauci viti dant operám, frúftu alioquin nobili, hic loci exuberantú (b) Rhmlinum, feu Riuulus Dtminarnm, Hungaris

Nagy Bánya, antiquiflima Teutonum colonia oft, e vico viliore, in liberas regiasque vrbes re-lata. Nomen Riuuli Dominarum,propterea ac-cepit: quod, non ipfa modo vrbs, verum fodi-wac etiam, Dominarum Reginarum fuerunt per-petuae. Habitant eam, Hungari Germanis n ix-ti, qui fodinarum operas íedulo perficiunt. No-biliflimas hic, olim, Auguftiífimorum Caeíkrum Regumque, fodinas fuiffe, accepimus, tam diuitis prouentus: • vt metallici, puluercs etiam, calceis adhaerentes, antequam ceffarent ab opere, de-tergere debuerint; ne forte, aurum quod mer-aedem excederet, domum , referent. Operae, huedum; licet non tam vbere fruftu, continuan-tur; aurumque, in aureos, prout Cremnitzii, cu-ditur, vna íblummodo littera, á Cremnitzienfi-bus illis, diftinftos. Hi enim, N. B. illi K. B.

i. e. Nagy Bánya, & KőrmStz Bánya, inícribun-tur. Sunt ciuium nonnulli, qui & vineis in-cumbunt.

(c) IBelß Bánya, vno in orientem milliari, a Riuu-lino difiidet, amoeno pofitu, quem, Seiärus amnis, opportunum etiam, metallorum eliqua-tioni facit. Copiofum etiam, Auguftae

Reginae-•ue, metallorum prouentum, exhibet. Ciues metallici plerique íünt, atque hi, ex Germanis, Slauis, Valachiíque adfeiti; qui omnes, communi metallicorum libertate gaudent. Nec euim tri-buta vili, nec hiberna exhibent.

(. Arcium memerabiliores has fere dixerim:

(a) Ecbedum, Hungaris Etfed, recedit Szathmario,

• quatuor in occidentem milliaribus, celebre olim Bathoreorum munimentum, eo in primis; quod lacu cingatuf

vndique, qui, nec

rigidüfimo

qui-dem

128 PARS II. SPECIALIS DE GEOGRAPHIA HUNGÁRIÁÉ.

dem gelu, in glaciem coalefcit. Defecit iam»

nec inperiünt amplius decores priftini. Vnus üle lacus, praefidio ei eft adhuc. Pollidét ho»

die, nobilis Banffiorum gens.

(b) Erdőd , tribus Szathmario milliaribus recedit, arx ante munitiflima, non pofitu folum, fed etiam munitione; quod e ruderibus hodie adpa-ret. Poiteaquam enim, diu, oppugnationent IOHANN1S SIGISMUNDI Regis , pertuliffet:

tradita demum, folo aequata fuit. Subeft Comi-tibus KÁROLY, qui, caftellum hic, eo, quo ve-tus illud pofitum füerat, loco, denuo erexerunt.

CO Károly, caftellum, natalibus inclutae gen-tis Károlyianae iniignitum. In planitie autem reiedit, oppido fic fatis copioib contiguum; quod, ab Hungaris, Germanis Slauisque, incolitur, quer-cetis hinc, illinc nemoribus, amoeniifimis orna-tum. Quadri id forma, muris validis, inftruxe-re. Multum ei, ex herorum bonitate, acceditl augmenti in dies, adeo; vt iam, elegantia praeeat multas. Circum, foffas habet, & amplas& pro-*

fiindas. Reliqua, ex totius arcis decore, facile licebit conieftare.

J, Oppida Comitatusnobiliora funt:

(*) Erdőd, orientem prolpicit, bis mille paiTibua Károlyio diícedens. Pcdem montis fagei occu«

pati vitriariis potiífimum officinis infigne.

(b) Károly, de quo, ad arcem diximus.

(c) Maitinum, Hungaris Majtin, oppidum vetu%

in ripa Kraíznae, vno admodum milliari, Kára-lyo in orientem iübmotum. Pace Szathmarienfi celebratur; quippe, in cuius conipeftu, duode-cim millia Hungarorun/, pace.m a IOSEPHO Caeíare oblatam, iölemni ritu iniuere.

Fontes acidos habet aliquot:

(a) Borkút, ad Felfj Banyenfium vrbem, e eliuo fcatet, guilus amarioris.

<bj Nagy Bánytnjtt, qui, noa lon^e ab vrbe Nag/

Bánya,

MEMBR. IV. DE HUNGARIA TRANS TIBISCANX. 129,

Bánya, loco hilari, e montibus viniferis, progre-ditur, magis, ob gratiorem guftum., priori, fre-quentatur. Quare, tefto etiam, eum donarunt ciues.

f. Supremi Comitis munus, iure perpetuo, FRAN-CISCUS é Cofnitibus KÁROLYI de Nagy-Károly,' Hungáriáé Trans Tibiíeanae Commendans

Genera-lis, cum laude eximia tuetur.

COMITATUS SZABOLTSENSIS , Hungaris Szaboltt

XL

In document MATTHIAE BEL, (Pldal 64-70)