CWET A P H Y S I C O - H I S T ORICO

Teljes szövegt

(1)D I S S E R T A T I O. CWET A P H Y S I C O - H I S T ORICO. T HE OL OGI C A. DE. UNITATE. DEI. E T. POLYTHEISMO. GENTILIUM. A M ,. A U S P IC E SUM M O N U M IN E , S U B PRtAZSIDIO Erudit iffimi, Ccleberrimiquc V I R I %. D. R U A R D I. AND ALA,. Art. Lib. Magiftri, Phil. Do&oris, & in Illuftri Friiiorum Academia Profeiloris Ordinarii, Publico Exam ini fubmittet. M A T T H A E U S I. B A C Z O N I , Tranf.Ung. a u c t o r. e t. r e s p o n d e n s. .. A.D4 ‫׳‬. Jun. 1707. L.H.Q-S.. F R A N E Q V. E R. Apud FR A N C ISC U M H A LM A M , Uluftr. Frifi* Ordd. atque Eorundem Academia Typograph. Ordinar. mdc c v ii .. Haáz Rezső Múzeum Tudományos Könyvtára, Székelyudvarhely.

(2) ILLVSTR ISSIM IS CO M ITIBVS, Sperabilibus, Cenerofis, Magnificis Dominis ,. D. A D A M O ,. & MOSI. SZÉKELY. D e B o r o s - J e n ő ■, Juvenibus Viriá, magnis Virtutibus Eximiis, Fratribus Sat»guinc& Amore Conjuuctiffimis, Patri® & Ecclefise Ornamentis, Collegio rum Tranfylv. Patronis Bcnigniffimis, Literatorum Amatoribus Favcutiffimis, Dominis Suis & Fautoribus humillime Colendiflimis. N E C N O N ‫־‬, Genere, Prudentia , dtverjis M unerum Officiorumque generibus Confpicuis , Nobiliffimit V I R I S , Ecclefi® Chrifti in Oppido Zilah Curatoribus & Patronis fidiflimis; Ejufdemque Oppidi Ordinis Senatorii A ssessoribus Gravifiimis, Confultiliimis, Dominis utrinque iibi multum colendiffimis, pere grinationum fuarum Magnis Fautoribus. IT E M , Celeberrimis ac Eruditiffimis V I R I S ,. D. CAMPEGI O. V I T R I N G A , s. S. Theoi. Dóéi. Ejufdemquc Facultatis,*ut & Hift. Eccl. inFlorcntiifimaFriiiorum Academia ProfeiTori Celeberrimo, Solidillimo. D. R U A R D O A N D A L A , Art. Ljb. Magift. Philof. Dóét. Ejufdemquc facultatis in 111. Frif. Academia Profeflbri Acutiffimo > Subtiliiilmo, Praciidi Graviffimo. D.. S A M U E L I. Sz. N E M E T H I ,. S. S. Theoi. ut & Hiit. Eccl. in 111. Collegio Reformatorum Claudiopolitano Profeifori Difertiffimo, Fruétuoíiffimo.. D.. M I C H A Ü L I. Sz.. N E M E T H I,. San. Philofophise , Lingu. Orientalium, in 111. Collegio Reform. Claudiop. ProfeiTori Solidiffimo, Utiliffimo. Dominis, Fautoribus & Praeceptoribus dileétiffimis, defe ltudiifque fuis optime meritis, libi in omne sevum colendiffimis. In arrham debiti: gratitudinis exile hoc Laboris Academici fpecimen eá qua par efi animi fubmisjioné offert fcf inferibit M ATTHiEUS I. B A C Z O N I , ,Tranfylv. Ung. A uctor & R espondens.. Haáz Rezső Múzeum Tudományos Könyvtára, Székelyudvarhely.

(3) D I S S E R T A T I O. METAPHYSICO-HISTORICOTHEOLOGICA E. U N I T A T E DEI E T POLYTHEISMO GEN TILIUM.. 4r». EumVnum imo Unicum nofjc & credere l fundamentum efle ver® pietatis, unicam normam 8c regulam Religionis & cultus D ivini, fermonis denique & fenfus de Deo omnis, menti humanae ad Deum 8c aeternitatem, adeoque cultum etiam ejus, conditae, certiflimis & evidentiflimisconftarede bet argumentis. Nifi enim Vnum tantum Religionis & cultus obje&um fibi proponat; nec Deum ut Ens Perfe&iflimum, Solum, Independens, rite colet; nec Perfe&iones & Opera ejus Divinae convenienter Majeftati aeftimabit} nec Conlcientiae fu® quietem, (qui tamen eft alter cultus Dei finis) extra cultum Vniut Dei inveniet. Dubiam enim femper efle oportet, huic A an. Haáz Rezső Múzeum Tudományos Könyvtára, Székelyudvarhely.

(4) ( *• ) an illi iacra faciat, vota nuncupet, fe fuaque omnia fubjiciat; pedfcoris fui arcana intimofque receflus ex plicet ; dcfidcria proponat ; ab hoc an illo felicitatem 8c beatitatem ( ad quam fe creatam efle fentit^) expedtet; in hujus magis an illius communione fe beare 8C deliciare poifit. Atque hinc Det Vnitas tam efficaciflime apud omnes Gentes & Populos confcientiisomnium le commendat, ut cultus Dei nullus, Religio inter lpfas etiam Gentes a vera Dei cognitione alienas nulla, iine fenfu hujus Divina Vnttatts unquam efle potuerit; vel etiam efle pojfit. II. Gentes olim a vero Dei cultu deficientes, &ad fuas ire vias permiflae, quod in cultu, quem fuis Diis D<abufque deferebant, fenfum Divinae hujus, quam diximus, Vm tatts habuerint,Monumenta antiqua dubitare finunt neminem. Celebris & nulli non nota eft diflindho Theologi« Gentilium in Mu9»ttfv , QvtrM!}v X«i toXit;xv]v, Fafalofam nempe, Naturalem & Politi cam. Fabularis quidem illa, feu Poetarum Theolo gia, Deorum genealogias, fexus, conjugia, praelia, adulteria , furta , Elyfios beatorum campos locaque damnatorum tradebat. Naturalis autem , five Phtlofophorumt naturam, originem, genus, fapientiam, po tentiam, providentiam, cultum Deorum, hominis pofl hanc vitam flatum explicabat. Politica autem, five C ivilis , in re&ura Urbium & Populorum, eorumquein cultu Deorum moderatione, verfabatur; & haec praeci pue ad Legiflatores pertinebat. Hierophantae, lacrorum inter Gentiles Adminiftri, oculatiores Philoiophi, Fabulofam illam five 1Poetarum Theologiam tanquam vanam 8c falfam explodebant Stridebant, ipfumque populum iub involucris 8t fymbolis, myfticc V n icam efle rerum omnium Caufam, V m cum orbis Mode rato•. Haáz Rezső Múzeum Tudományos Könyvtára, Székelyudvarhely.

(5) (. 3•;. ratorem docebant ; Deumque potius quam Deos dicere malebant; La&antius L ib. 2. Cap. 1. ita de iis loqui tur, Cum jurant, & cum optant, & cum gratias agunt, non Jovem, aut Deos multos, fed Deum nominanti adeo ipfa veritas, cogente natura , etiam ab invitis pedoribus erumpit. Idem Lib. 1. Cap. 5‫־‬. Antijlhenes dteit multos quidem ejje populares Deos, unum tamen naturalem. Sed quia vulgus imperitum Deorum Dearumque diferimen tantopere invaferat; diferepantiam fexuum Deorum, infinitamque illam turbam ad unum revocare; nifi cum publica populi commotione &facrorum detrimento non poterant; neque Theologiam PhjJicam prodefle civi tatibus judicabant; inde enim fatis conftat, Hercu lem , Aefculapium, Caftorem, Pollucem, fuifle homi nes , & humana conditione defecifle, adeoque nec pofle efle Deos; quod in vulgus propagare non aude bant. Hinc fecundum Naturalem fuam Theologiam, talem Deorum cultum, myfleriaque folennia inltituebant, ut inde faniores omnes quid de Diis, eorumque natura, fentiendum eflet difeere poifent. III. Rem hanc ita ie habere, ex cultus Deorum tam apud Graecos, quam apud -flLgyptios, adde etiam Syrios, celebrari foliti modo, Caeremoniis, fymbolis, circumftantiis, geftibus etiam, tam Hieromyftarum ufu, quam vulgi, eodem in cultu Numinum adhiberi folitis , fatis patet. De Graecis imprimis Sc Latinis in dubitatum eft, ratione fexuum Deos inter 8c Deas tan tum fuifle diferiminis apud illos; ut vulgus imperitum Numen hoc D eu m , illud Deam efle crederet. Sacro rum tamen Praelides ita cultum Deorum Dearumve moderabantur, ut non obfcurum in cultu illorumconfpiceretur Vnitatis argumentum ; folemnis enim erat apud illos invocandi formula, five T u Deus es, tivcDeai A 2 utri-. i Haáz Rezső Múzeum Tudományos Könyvtára, Székelyudvarhely.

(6) (4) utrique fcilicet fexui vim & potentiam illis quod pe tebant praft.mdi. quod nos in Deo Vntco agnoicimusj tribuebant. Ubi vero cultfls Deorum Dearumve in vulgus emifli ritus ita erant contrarii, ut ne nominare quidem fimul omnes gravi abfque piaculo lictret; erant enim cultus, quibus mulieribus virginibusque interefle non licebat; rurfus , quibus v iri, & omne, quod eft mafculinutn quid , arcebantur; ipfis etiam munbus aedibus expurgatis. Quod in cultu Bonae Deae, Veneris Cnidiae , fieri debuifle Icribitur. Tuncmyftice diverfa illa N um ina, lllorumque cultus, ita in unum Antiftites contrahebant, ut quicunque iupplicarent, omnes porro Deos Deasque invocarent: fic Virg. Georgic. i . D n Deaque omnes, {ludium quibus arva tueri. Quanta etiam fuerit diftin£ho Deorum ratione ordinis & officiorum apud Gentiles, quis eft quinelciat? Hic Coelefiis , ille Stygius nominabatur ; unde diverfi etiam facrorum ritus; hic denique M a ris, hic Terra , hic ‫־‬E uropa, illz A J t a , ifte Africa. Praefides tamen facro rum prarter cultus lingulis Diis proprios, quos cuique‫׳‬ fuo praeftabant loco 8c tempore, communes etiam om nibus Aras Diis ponentes, uno codemqueduntaxatcul tus genere facra peragere jubebant; ut vulgus, ficut unum genus facrorum peragebat, ita Vntcum Deum agnofeere debere doceretur. Tales communes Deo rum omnium Aras multas Athenis fuifle , Scriptores tradunt; talis etiam putatur fuifle a magnis S. Scriptu rae Interpr. A ra illa, cui Apoftolus Paulus A&. 17:13. inferiptum invenit, Eyvurw Dtu Ignoto Deo. Aram illam Titulum fic habuifle tradunt, D us AJia, & Europa, & A frica, Diis ignotis & peregrinis. U t Apoftolus nu merum pluralem in lingularem mutaflet: led dubita ri non poteft feriptum fuifle in numero Angulari, Igno to Deo.. Haáz Rezső Múzeum Tudományos Könyvtára, Székelyudvarhely.

(7) < s) to Deo. Origo autem ita traditur; Athenis cum peftis graflaretur, Diique Patrii omnes invocarentur , fed frultra , Athenienfes timentes, ne quod Numen praetermiflum in culpa eflet, moniti tandem ab Epimeni de , ut facrtt Deo ut ille dicebat convenienti facerent, non addito nomine, qui nempe potefiatem haberet pejlem illam avertendi , ita jufiu Epimenidis Aram hanc Ignota Deo extruxerunt. Per Deum hunc Ignotum , aliqui ipfum Chriftum Jefum , quem ob Eclipfin in morte fa£tam Deum putabant, intelligunt. Juxta illud Dionyfii, D em ignotm in cruce patitur. Alii probabilius Unicum Deum Judasorum, qui fuo nomine inter Gentes ignotus erat. Q uo autem apud Judxos appellabatur , nempe fehovah , id vulgo appellare non licebat} quod PhiloJophi Athenienfes vel cx Libris facris, vel ex ipfisjudafis accepifle poterant; hoc fi ita accipiatur, optime etiam fluent verba Apoftoli, qua:iequuntur. Quem ergo vos ignorantes colitis, hunc ego vobis annuncio. His ergo modis Prasfides illorum (acrorum Populum ad Unita tem veri Det agnofcendam fenfim, iis etiam ignoranti bus, ducebant. IV. Infames prae caeteris omnibus Gentibus, ob in gentem Deorum inter illos multitudinem , habentur ;E gyptii; non parvum tamen indicium Unitatis D e i , ex cultu Deorum apud illos, ex innumeris Sc portentofis fymbolis, figuris, myfteriis, in Sacris illorum , vel privatis, vel etiam publicis, adhiberi folitis elici, lacris illis perluftratis, potelt. Quod jam etiam Eruditilfimi Viri tentarunt. Commune erat inter Aegyp tios , Templa ante Deorum Sphinges collocare , uc vel inde , illorum Theologiam tenigmaticam conti nere fapientiam, concludi poflet. Ita inter alia, Spharij infuis Fanis publicis delegabantur , imo in facris A 3 fuis. Haáz Rezső Múzeum Tudományos Könyvtára, Székelyudvarhely.

(8) ( 6. ). iuis fcriniolis privatim etiam tales Spharulas Sapientes jEgyptiorumaflcrvabant; judicantes Sphaeram, mundi figuram , 'Unitatem etiam primae caulae polle denotare; atque ita aptiflimum Symbolum Unius Dei, mundi Re& oris, efle pofle. Qualia fymbola & myfteria Unius, imo etiam Trtumui D ei, Herm etem , qui & Mercurius Trifmegiftus di&us, e Chananaea ftirpe, ut fingitur, Abrahamo n ^ t w ; & alterum Mercurium , quem Mofc paulo juniorem faciunt, a Patriarchis haufifle, fub hifque involucris Sacerdotes 5c fapientiores viros veram Dei Unitu & Triunius cognitionem, licet idiotis & plebi haec impervia effent, docuifle commenti funt. Confer Cl. W itfii jEgypti: L ib .2 . C ap.f. ^ V. Addimus his illud , quod iacra hiftoria tradit 2 R eg. 17:32.33. Nempe Salmanaffar R ex AlTyriorum deviftis & abdu&is fecum in Aflyriam Ifraelitis, novas colonias de Babylonia , quae tunc illi parebat; de Cutha , regione Arabiae defertae, Camathd , Urbe Syriae \ & aliis Regionibus in terram Ifraelitarum deduxit. Gens autem ibi quaeque iuos colebat Deos; 2?4bylonn quidem ‫ בנו ת‬HDD quod Seldenus vertit, 74bernacula Filiarum i erat enim Babyloni* Veneris Urani* Tem plum , ubi Pueli* corollis revin£t*facraVcneri agebant. Cuthai autem colebant ‫ נרגל‬Nergal, Ignem perpetuum xupaflo« idem Seldenus, Alii Gallinam Sylvefirem vertunt. Ita etiam ali* Gentes. Scdexpert* graviflimum tandem ob h*c Dei Judicium, coafhefunt admittere lacerdotes , qui habitarent cum eis , & docerent quomodo colerent fehovam ; unde dicitur etiam de illis, 32.35• Timebant itaque Jehovam , fecerunt jib i quofdam facerdotes excelforum, qui illis in fanis excelforum facra faciebant s f c itaque timebant Jehovam , fed & colebant Deos fuos. Ex quo cultu, a facerdotibus. inter. Haáz Rezső Múzeum Tudományos Könyvtára, Székelyudvarhely.

(9) c 7• ) inter illos inftituto , colligi p o te il, Gentes has non fuiilc plane extra fenfum Dei U nius; licet veritas haec inter illas crafliflimii eflet involuta maculis. VI. De Gente Judaea, quae fola e ra t, quam Deui ad fui communionem, &c verum fui cultum , lingulari & peculiari modo, prae aliis omnibus mundi Nationi bus afliimere dignatus erat; cui fe, qualis in fua fit natura, & qualis ab homine peccatore velit agnofci, revelaverat , cuique verba & fiatuta fua dederat, quae que ficut Deum V n u m , Solum, credebat; ita eum (li cet faepius in Idololatriam prolapfa) coram 8c prae om nibus confitebatur Gentibus; imd cui etiam reliqua: Gentes omnes , fi quid praeclari in fcientia de D eo , de fe, operibufque Divinis, in cultu etiam Deorum Dea rum que, ne dicam etiam in Regimine externo habeant, unice debent; cum hoc ipfum utraque in facris literis pagina doceat, nihil hic nos addimus. Sed tandem fa tis temporum, ex aeterno Dei confilio, ie fe magis ac magis in dies explicantibus; in extremo dierum , per Filium fuum , mijjum in Jimilitudme carnis peccati, no vam Deus ex Judaeis & Gentibus Ecclefiam colligere, eique fe propius revelare, majori illam fui cognitione illuilrare, excellentioribus beare donis coepit. Qua: Ecclefia fe Deum V num , qui fe etiam in verbo fuo 7 rinum revelavit, colere , adorare , confiteri, ubi que Sc femper in ore habebat; & hac infigni praero gativa fupra omnes gentes gloriabatur. Hinc in Sym bolo Athanafii, Fides Catholica hac efi, ut V num Deum in Trinitate, & Trinitatem in Vnitate veneremur. Alt Diabolus , qui Homicida erat ab initio, nec in veritate perfittit , cultum plurium etiam , praeter V n u m , Deo rum , imo etiam Dearum, Mediatorum ,Interceflorum, nominibus tantum Deorum & Dearum Gentilium im muta-. Haáz Rezső Múzeum Tudományos Könyvtára, Székelyudvarhely.

(10) ( 8. ) mutatis, introducere in Ecclefiam coepit, quae tamen no tam habere Vm tatis amat. Quare Ecclefia, Det V n iu t rationem habens, feceflionem tandem ab illa Ecclefia facere coa£h eft. Nondum tamen finis machinationum Satanae ,‫ ־‬fub alia enim fpecie pluralitatem rurfus Deo rum introducere in Ecclefiam tentavit; quem in finem excitavit homines, qui docerent efle Duos Deos, unum Deum Summum , alterum fubordinatum , & in tempore fa ttu m , qui tamen fe hodie oppofite ad Dei Vnius & Triunius cultores8cconfeflores, Vnitarios, fedfalso, no minant. Atque ita tandem verus 8c genuinus Vnius D ei cultus, in Ecclefia Reformata locum invenit; qua: Vnitatcm in T r initat e , Trinitatem in V nitate , adorat, cre dit 8c confitetur. Vnum agnofeit Mediatorem , per quem folum acceflus ad Deum homini peccatori da tur j V nam v ia m , Feritatem , Juftitiam , qua ad Deum iri, cumque eo reconciliari poteft ; V num Sacer dotem, qui unico fub facrificio confummavit in perpetuum eos cfui fanclificantur , unum & Regem , tc Caput, cui foli juseft in animas & confrientias; quique [olus poteft fervare & perdere ; Vnum \vrpov fic Vnam caufam remiffionis pec catorum, folum nempe fanguinem V nici illius Mediato ris Chrifti Jefu. V num denique/»?»«, ad quem omnia tendunt, nempe gloriam Dei Vnius. Ex his itaque fa tis p atet, Religionem & cultum D ei, quacunque tan dem in G ente, nunquam fuifle, vel efle potuifle, fine aliqua Vnitatis Divina agnitione. VII. Prreclarum itaque hoc & fundamentale Chriftianse Religionis caput , Nos pro materia DiJJertationis 8c Exercitationis noftrae in facro ftudio elegimus. Qua in re pertra&anda, ne fine ordine aberrare videa mur , ha:c nobis explicanda capita pra:cipue propofuimus. U t i. de Dei V n ita te , ejufque ex Ratione de mon-. Haáz Rezső Múzeum Tudományos Könyvtára, Székelyudvarhely.

(11) (. 9• ). monftratione j n i de ortu & progreflu Polytheifmt Gentilium agamus. In his autem demonftrandis non omnia illa, quae hanc in rem dici pollent & deberent, fed quae maxime ad lcopum & inftitutum noftrum facient, brevitati ftudentes enarrabimus. U tem ur au tem fubinde in DiJJertatione noftra Hiftoria praecipue illa, (non etiam exotica negle&a,) quam Spiritus Sanftus per fan&os fuos Miniftros confignarijulfit; atque efficaciflimis etiam ScripturaeS. locis, remnoftram adftruentibus & illuftrantibus. In primo pertra&ando Ca pite hunc rurfus fervabimus ordinem, ut dicamus i . quid vocabulum V num notet, 6c quo fenfu Deo tribuipoffit. z. Quam communis omnium fere errantium fcopulus Caput hoc Theologiae De Unitate Dei fuerit. 3. Quomodo ex ratione Unitas Dei demonftrari & adftrui poifit, demonftremus 8c explicemus. Ubi etiam oftendemus, quomodo ab Unitate D ei ex ratione adftrudta Argumentum firmiifimum pro Trinitate Perfonarum D ivinarum , ex lola revelatione notarum , pe ti poffit & debeat. His ita praemiflls nunc rem ipfam dcmonftrarc Deo Uno 8c Triuno Duce aggredi mur. V III. Omnes de Deo fententias, Difputationes, ad tria praxipue revocari polle Capita, a\ctpx‘M nempe, Tlohsupxtttv & Movetpxtuv, jam pridem notavit NazianZenus. Avscpzia quidem ab uvupxoe Principe carens, ex « privativo & Jp%n Imperium , denotat ubi nullus e(l Magiflratus j qualem dvetpxiuv urgent Athei. Quales quidem homines, id eft qui omnem Divini Numinis fenlum, omnem ejus cognitionem ejuraflent, nullo ejus indicio in confcientiis hominum, ipforum etiam qui fe tales efle dicebant, relidto, laltem hodie in tanta Euangelii, Rationis per Revelationem illuilrata‫־‬, B lucc. Haáz Rezső Múzeum Tudományos Könyvtára, Székelyudvarhely.

(12) ( IO . ). luce dari, aegre concedimus. Luciolus quidem Vani, ntu fertu r, quod ThoJofir propter Athcifmum fe exu ri paflus fit ; léd qui tamen antea, Deum ejfe naturam convincere , confertus efler. Ex lingulari ergo Dei judicio, per Diaboli potentiam, concedimus Dei cognitionem ita hominibus elidi; vel potius ejus reve rentiam tolli j ut agant, loquantur ita , quali nullam Dei notitiam, vel fi mavis reverentiam haberent; vivantque ita , ac fi nihil unquam vel de Deo audivifi. fent, vel etiam ipfi cogitaflcnt; fed tandem confcientiáexpergefa&á illorum, mox vel inviti externis demonflrant fignis, fe reverentiam i’ummi alicujus Numinis ha bere, ut de Caligula Suetonius narrat. Cultus ergo, & Dei reverentia, obit urari quidem in animis quorundam pó tért , fed ut penitus extmguatur tantum abeft, ut potius in aliud degeneret extremum; quod tandem etiam feniim incrementum fumet.Rudes enim hi homines omifsőAfotura Deo , quae fenfibus luis , vel pulchra, vel jucunda, utilia, dele&abilia, videbantur;vel quae noxia apparebant, ne nempe illis nocerent,‫ ־‬imö etiam quae erant turpia, ope Diaboli corrupti in fuis judiciis, mox in cehfum recipiebant Numinum. Unde nata tandem IloAuap^/fl: Gentilium , plura N um ina, Deos, Rettoresmundi & ho minum , agnofcentium, quá de re fi Deo placet infra agemus. At Chriftiani fupra omnes gloriari libi Gen tes poliunt, quod ioli veram Mo‫«״‬p#«v, Dei nempe Soltút 8c ZJnias Principatum Sc Recturam in omnia , agnolcant, illum folum colant, revereantur in fpintu & veritate. Hinc Symbolum Fidei Chriftianae apud T er tullianum eft, ,U num omnino Deum ejje, nec altum pra• ter mundi Creatorem.. IX Caeterum vox haec V nu m cum fit homony ma, ac ftcpeunumé multisejufdem fpecieinotet; Deus unita-. Haáz Rezső Múzeum Tudományos Könyvtára, Székelyudvarhely.

(13) ( 11 • ) unitate V n ic i efientiae commodius Vnicus dicitur. Perfona quidem in Divinitate potcft dici V n a , fcilicet e tribus Perlonis, fed non item Effentia Divina V n a , fed Vnica potius. Difputatur autem, An Deus Vnus numerice, an fpecifice dicatur? V nitas numerica dicitur alicujus lingularis entisfeu individui, Specifica verbeft eorum entium, quae uniusfpecieiefledicuntur. Ecclefia Reformata Deum V num numerice aflerit. D uce autem S. Sacra d o c et, Perfonas tres in Divinitate ita fe mutuo permeare operationibus fpiritualibus, u t li cet fint diltin&ac illae Perfona, tamen fintetiam V n u m , V nus nempe verus Deus Ifraelis. Contendunt quidem aliqui i Deum efle V n u m numerice non polle; quam in rem adducunt etiam Patrum quorundam teftimonia, V. g. Bafilii M agni , Non, inquit, Deum V num numero, fed natura , confitemur. Rujfini , qui ita, Deum V num ejje non numero, fed univerfitate ; fed neutrum contra nos: V n u m enim numero ambigue dicitur, nam vel idem e ft, quod V n u m individuum fub fpecie certa habente fub fe plura individua, & hoc fenfu negatur Deus efle V nus n u m eri , quia Deus fub nulla eft fpecie. Vel V n u m numero idem eft quod Movov, filu m , non cum alto. Nos ergo dicimus, Deum efle V num numero h. e. efle M6vw filu m , cum quo, & prater quem , nullus eft alius,. Efa. 44: 1. feu, Nullum efie alium Deum mfi V num . 1 Cor. 8:4. X . A multis retro feculis Difputationes , Ecclefiae Chriftiame graves & noxise; de Deo ejufque Vnitate habitx, quemvis de Deo meditantem & loquentem, circumfpeaum, fi ullibi vel maxime hic, efle debe re fatis monent. N e id illi hic eveniat, quod multis evenifle experientia docet; adftruendo fcilicet ex natu ra 8c Revelatione Divinae Vnitatem Effentia , Pluralitatem B %. Per•. Haáz Rezső Múzeum Tudományos Könyvtára, Székelyudvarhely.

(14) (. 11.). Perf0H4 rum,ex folá notarum revelatione. tollat,■aut refpe£t!1 Plurahtatu PerJ0narum,1mt\\1s quám deberet de Dei loquamt Vmtate. Quantae autem mota: lint Controverfíae in nató & renatő eriam Chriítianiimő de Vmtate Dei nemo non novit. Diabolus enim ab omni antiquitate nihil magis 1n votis habuit, quam hanc veritatem horni• num excutere manibus; quod iplum etiam variis fub formis in Ecclefiá D ei, cum adhuc eflet pura & pulchra in originibus fuis, tentavit. Ipiorum adhuc tempore Apoitolorum, coepit fpargere lemma talium Haerefium, quae aperte hanc impeterent veritatem; tolIere autem Vmtatem Dei ex Ecclefiá Chriftianorum tunc prunum ortus efle videtur, quando Religionem Chriftiauam cum Ethnica mifcere tentavit. Quia verő Chriftianis Deorum nomen erat odiolum, eorum loco Angelos aut útmet{, quos vocabant, voce etiam ‫ חיו ת‬ex Ezech. 1:j111.‫ ׳‬Graecumverfá, lubftituit. Atque ita omnem Theologiam Orphei, Hejtodi, & Pjthagora, ad eos transferre clam itudebat, quod etiam magnó cum periculo Chriftianae Ecclefiá: operatus elt. Pollquam enim Philofophia Platonica & Pythagorica apud Chriftianos locum invenit, illius cultores ridebint fimplicitatem Doftrina: Chriftianae, 8c majorem affeCtabant fublimitatem, unde tandem fimplicitatera illam variis incruttarunt commentis. Hinc exiflentium omnium rerum origines tngtnta Aeonibus iive emanationibus fuccedaneis complectebantur. Commenta haec primum erant á Valentinó, Philofopho in JEgypto Platonico 8c Pythagorico, ex quibus variae tandem Haerefes orta: & natae. Eadem haec erant cum Cab• bali Judaeorum, in Ecclefiá Primitiva recepta & exculta; cujus Cabbalae compendium funt decem illae ‫ספירו ת‬ Rtcenfionn, quae Sephiroth iunt PerfeCtiifirai cujufdam Entis. Haáz Rezső Múzeum Tudományos Könyvtára, Székelyudvarhely.

(15) ( *3• ) Entis attributa ordine recenfita. In initiis jam Neronis cum Ecclefia languere coeperat, fparfa a Satana efle dog mata haec, ex Epiftolis laltcm Pauli ad T tm . & Colojfi. quae fubeodemNerone Imperatore feripta: funt,palam efle poteft : hae enim funt Fabula, yevecO.oyicti pavroi genealo gi* infinita , iT im . 1:4. haec illa Phtlojophia, haec illa Kfv»} ciTdrtt vana feduttto , quae faptenita fpeciem pr*ferens, Chriitianos a (implicitate Euangelii prada tnfiar abdu cebat,Co\. Cap. z. $‫׳‬f. 8. haec illa\J/fu3wvt;pu)c yvw. ief'alio no minata jcientia 1 Tim . 6: zo. Ex Valentini peflima. Schola prodiit tandem Cerdon , qui duo Principia, duos Deoi d ix it, fibi adverfos & a fe independentes, bonum unum , malum alterum. Deliria haec tandem auxit M a m o n , qui tres Deos d ix it , quae tandem revo cata & adftru&a a Mantchais . Eodem tempore difputationes de Perfonis Divtnts in Ecclelii habitae, varie etiam hanc veritatem impetebant. Homines enim Perfonas inter Divinas & EJfentiam non fatis accuratam po nentes diftinftionem, in varios funt errores lapfi. Sabellius unam tantum ftatuebat Perfonam Divinam, quae varie pro variis operationibus denominaretur, mo do nempe Pater, modo Filius, modo Spiritus San&us; cujus fe&atores Monarchici etiam dicebantur. Unde alii (e opponentes Sabellianis, tres ftatuebant Efitntiat Divinas completas, quarum lingulae fingulis compe terent Perionis Divinis, qui 7 res Deos profitebantur, unde Tntheita difti. Alii rurfus pneter tres Divinas hypoftafes quartam quandam exiftere Eflentiam tribus communem dicebant,qui IndtTetratheita difti.Impugna tum etiam vel maxime hoc Dogma in Difputatione de vera Filii Dei Divinitate, excitata ab Ariants ; ubi qui erant pure Ariam Patrem Filio Deitate majorem, Filium Minorem dicebant: quae Controverliae inde B3 ad. Haáz Rezső Múzeum Tudományos Könyvtára, Székelyudvarhely.

(16) ( *4 • ) ad noftra ufque tempora devoluta:, quando Sociniani, vel U m ta r it, duos Deos, linum Summum , alterum in tempore fa&um, nempe C hriftum , dicere non veren tur. Poft Reformationem jinabapttfio, ex T h o m i M unt^ero pnecipue oriundi, 8c ex illorum fedfca nati tandem MennonitokMennone Simonis denominati, varios circa Unitatem Dei fovent errores. Nempe Unius D ei appellatione non notari Unam D ivinam Veri Dei * viventis Vitam & EJJentiam at ernam , fed contineri pofi fe EJJentias plures f u i v iti fingulari difcretas. Item , Con fiteri Deum Unius Ejfentia, ejje nomen extra & contra verbum Dei: qui tamen ipfi inter fe in his non fatis. concordes funt. Sed maxime Veritatem hanc & alias Chriftianae Religionis partes tollere fuis tentavit ratiociniis B. Spinoza, qui de Dei Vnitate loquebatur, D eum non niji valde improprie U num vel Unicum dici pojjc. Item , Quoniam D ei exifientia ipfius efi ejfen tia , deque ejus ejjenttd univerfalem non poffumus formare Ideam , certum efi eum , qui Deum U num vel Unicum nun cupat , nullam de Deo veram habere Ideam , v e l improprie de Deo loqui. Deum autem ejfe U num definit hoc mo do } Deus efi Unicus, hoc efi , in rerum natura non nifi una datur fubftantia, eaque abfolute infinita efi.. XI. Firmis ergo talis, nos in veritate hac falutari, D eum efle U n u m , imo Unicum, qui tamen fe Trinum. homini peccatori ad falutem revelavit, ftare volentes! N e per manem feduttionem & Philofophiam depradtmur j neque attendamus animum fabulis & genealogiis nunquam finiendis , qua potius quofiionem probent quam adificationem ,* (fr averfemur profanos illos de rebus inanibus clamo res , & oppofitionesfalso nominato fcientio; convertimus. nos ad imaginem, in qud Deus fe, fuafque Perfe ctiones , quantum creaturae rationali novifle fufficit, de-. Haáz Rezső Múzeum Tudományos Könyvtára, Székelyudvarhely.

(17) ( *y-) depinxit & delineavit , ex quá Dei (u t ita loquar) in conlcientiá cujuflibet ícnpturá quid de Deo affirnandum , quid negandum, quifve cultus illi fit defe rendus, inviétiflime demonftrari poteft. Deus enim £ n s neceflariö & á fe exifiens, ad alias extra le res producendas, libere & indifferenter fe determinans, cum fit fűmmé lapiens‫־‬, nifi certo apud fe fine dc illis propofitő, eas aétu exiftentes facere non potuit. Fmii autem cura nullus alius hic cogitari pofiit, quam Virtutum & Perfectionum ejus celebratio, fuique in omnibus fuis operibus glorificatio j creaturam ad hunc finem produőtam, facultate etiam fe cognofcendi, ce lebrandi, Virtutes 8c opera aeftimandi, indeque eum glorificandi, inftruere necefliim erat. U t illa Imagi nem , vel fi mavis , fcripturam FaCtoris fui in penetra libus gerens , Deum á non Dtis certis fignis St charaétenbus fibi impreflis diftinguere, illum ZJnum cole re , celebrare , ad illum V nttm femper reétá tendere valeat. Hanc autem quivis in Confcientiá fuá fcrtptu ram habet tantae auéloritatis, ut aliquid illi addere vel demere, illam pro lubitu fingere vel refingere nemo, intendat quamvis vires, pofiit. H inc omnes de Deo fermones examinandi, hinc omnia cogitata, faéta ho m inum , praemio an poena digna fint, dijudicanda-, hinc omnem aliam de Deo faétam revelationem neganti 8c ridenti, pro vera ejus natura, exiftentiá, Divinitate argumentandum. Hoc ipfum eft, quod nos Ideam, Conceptum, Notionem D ei, Entis PerfeBifiimi, nobtstnnatam, vocamus. Hinc etiam nos pro Vm tate Det ar. gumentaturi , Principia noftra defumemus. X II Ne autem aliquis in argumentatione noftráexceptioni aut dubitationi locus íuperefle pofiit, cum loquimur de D eo, Ente PerfettijJimS, notari 8c obfervari. Haáz Rezső Múzeum Tudományos Könyvtára, Székelyudvarhely.

(18) ( «6.) vari volamus i i . de Deo neminem re£be & decen ter cogitare pofle, nifi ut de Summo, Perfcttijfimo, quod ipia vox Deus in quacunque Lingua fatis innuit. 2. EJfe Perfettijfimum cum de Deo praedicatur, fignificatur etiam in illo congeries 8c cumulus omnium cogitabilium & poflibilium perfeCtionum, ut id omne quod eft perfe&um & reale in fe comple&atur, eju£ que conceptus 'omne perfeftiffimum & reale extra fe formaliter excludat, g. Quando de D eo, eum ejje Perfettijfimum, M aximum, Infinitum, Omnijcium, prae dicamus, haec omnia nos accipimus ienfu pofitivo, non negativo, Deus enim eft Ens maxime pofitivum. Nega, tive Perfectum aliquid dicimus, quod nihil quidem ex tra fe perfcCtione luperat, non tamen aliud etiam quid ejufdem & fimilis excludit perfe&ionis. Sed pofitivc Perfettum dicimus, quod tum reliqua omnia luperat perfectione, tum etiam res quafcunque ejufdem PerfeCtionis excludit, quo‘fenfu Deum eife Em Perfettiffim um , Summum, dicimus. 4. Cum voces hae fuperlativi gradus, Perfettifiimum, Summum, Maximum, diverfimode in communi loquendi modo fumantur, vel pro eo qui omnes in fuo genere alios fuperavit; vel etiam fi non fuperavit, tamen omnes rei expleve rit terminos; Nos cum de Deo haec ufurpamus neu tro modofumimus, fed his terminis notamus excefium caeterorum omnium; ut Deus his PerfeCtionibus res quailibet luperet & excellat. XIII. Ex tali Entis PerfeEltffimt notione, Deum Unum tantum efle, nec plures efle polle, optimC concluditur. Cum enim Deum nemo, nifi Ens Perfettijfimum cogi tat, hinc fi plures dicit efle Deos; aut plura dari Entia PerfeRiffima; aut PerfeCtiones illas fummas, quae ad naturam Dei pertinent, non in Vnot fed in Duobus aut. Haáz Rezső Múzeum Tudományos Könyvtára, Székelyudvarhely.

(19) c *7• ) aut pluribus inveniri dicendum eft. Dicere autem plura cife Entia PerfeEliflima, eft fibi contrarium loqui; conceptus enim Entis Perfethflimi, ut jam notavimus, omnes ita in fe compleftitur Perfe&iones, ut omne extra 8c prae ter fe perfe&iflimum in fuo genere 8c fibi fimile ex cludat. Si autem Perfe&iones Divinae in uno non inve niuntur , jam in nullo invenientur; tam neceflarius enim eft nexus Perfe&iones inter illas, ut illas ab in vicem feparare, hancque h ic , illam alibi reperire, nifi cum abnegationeDei, poifis. Perfe&ifllmumenim dici non poteft, quod aliqua fibi inefle debita caret perfeftione; adeoque etiam Deum non efle Perfe&iflimum in de inferretur, quod eflet Deum plane negare; Deus enim partim poni, partim tolli, ficque in partes dividi non poteft , quia omnis divifio fupponit imperfe&ionem. Quod amplius inde etiam p a te t; quod Perfe&iones illa: dicant tantum Dei cogitationem , intelledtura, voluntatem , quae ab ipfo feparari non poflunt, perfeitiflimam. Cogitatio autem Perfe&iflima in partes fecari, dividi, ab invicem feparari non poteft. Ita nt tutiflimc concludi poflit; Aut Vnus tantum eft Deus, aut nullus. Nullum efle confcientia reclamat; Unum ergo ejfe neceflario oportet. XIV. Quemadmodum Deum efle Ens Perfe&iflimum , neceflario ut vidimus fecum fe rt, eum efle V n u m , imo Unicum ,• ita omnia ilia, quaecunque dc Ente illo Perfeftiflimo , cum ratione demonltrari poffunt, eandem Dei Unitatem neceflario inferunt. N on exiftimamus e re efle, ire nunc per fingula Dei attributa, ex illifque Dei educere U nitatem ; cum id cuique at tendenti latis fit manifeftum. Nos illa tantum ex iis hic annotamus, quae maxime in rem noftram efle viden tur. M. Mens humana, fibi eo quo par eft modo atC ten-. Haáz Rezső Múzeum Tudományos Könyvtára, Székelyudvarhely.

(20) ( íft ) tenta, pofi accuratam fuí & rerum extra fe confíderationem, Idea Dei fibi innád, aeternas infinitaíque repraefentante PerfeCtiones inventáj conviékaque indede ejus exifientia , ( cüm nec aliter Ens illud Perfeíhjfimttm quám aCtu exiítens cogitare pofiit . ) nihil fibi magis obvium efle videt, quám rationem five caulam ejus exiftenti* quaerere i five quare in Deo non poffibilis tantum , fed & neceflaria involvatur exiftentia. Caufam autem exiftentia: rerum cum quaerere loleam us, vel extra, vel intra illam rem, h .e. vel ex perfeCtionibus naturalibus illius rei inferimus ejus talem exiftentiam; vel aliam extra eam illi aflignamus cau fam. Ad Deum ejuique naturales cum attendimus Per fectiones, cauiam in illo non tantum fuae neceflaria:, fed & aliarum extra fe rerum , exiftentia: inveniemus. U t adeo ille k f e , non tantum »egattve, fed maxime fofitive, h.e. vi fuarum PerfeCtionum cfle dicendus fit. Summae enim illae & omnimodae PerfeCtiones, quas nolens, volens, quis in ejus obfervat idea, non aliun de á re quapiam extra fe illi acceflere, fed in ejus neceflkrio continentur natura ; adeoque etiam exiftentiam ejus non aliunde , quám á PerfeCtionibus ejus omnimodis , fuique ad exiftendum fufficientia, arceffere neceflum eft. EJfe autem k fe poftsve, infert Deum efle Vnssm. Duo enim efle k fe dici non poflunt, mfi etiam duo fűmmé perfeCta ponantur ; sifeitas enim eft á fummis & omnimodis Perfeétionibus. Duo vero dari fűmmé PerfeCta , ipfa notio ut monuimus fecum fert efle contradictorium. Quod ergo eft k fe , omnem ncceflario pluralitatem propter fumrnas illas PerfeCtioncs excludit. Unde mens creata una licet dicatur, non ta men talem conceptum excludere pluralitatis, propter fuas imperfeCtiones, poteft; deprehendit enim efle alias quo•. Haáz Rezső Múzeum Tudományos Könyvtára, Székelyudvarhely.

(21) ( ‫עז‬. ) quoque mentesjl quae fibi ut ut fimiles, non tamen fi* cum una & eadem mens funt. R atio vero, quare mens una creata ie ut ,Unicam concipere non poifit, eft, tum quia fe folam illi fini, quem ejus Conditor in rebus extra fe creandis fibi propoiuit, non fufficere fentit j unde alias etiam ad illum finem mentes effe debere in fe rt: tum quia fe in fe fibi non fufficere, fed ad aliud extra fe perfe&ius realiter ferri fentit. Cum autem Deus fit a fe, nec ad alium efle, nec ad quid extra fe neceflario ferri, vel externarum additione perfeitionum perfeCtior fieri poifit,• hoc fi quid aliud, dicit Deum effe Vnum , Solum, fibi a fe fufficientem, nuilius alterius rei indigum, in fefolo Beatum, Gloriofum. Addimus etiam , Deus c&dj e, ergo etiam Primus■, effe enim a fe , eft omnibus extra fe caufis carere. Primitus autem concipi abfque Unitate non poteft ; Primum enim nifi Unum efle non poteft. Hinc Deus contradiftin&e ad Idola & Gentium Deos fe deferibit, quod fit ‫ רא שון‬Primus, & ‫ א ח רון‬Vltimus. Efai. 4 1 :4 . & alibi faepius. ‫ ב ד ד‬Solus, ut nullum fecum Deum agnofcat. Deut. 31:11. XV. ‫ ב‬. Caufam fuae quam habet exiftentia: non ab alio, fedafe, fuarumque fufficientiaPerfe&ionum habere , adeoque ficut Vitae, quam vivit, in fe & afe habet fontem, ita fe ad res praeter fe libere & fponte determinare, fui per omnia juris & liberum in fuisquos excrit aftibus efle, ex fuo non alieno agere principio, omneique a£lus ab omni paffione puriffiraos habere; dicit etiam / ndependentem efle •, aliena: enim fequi nutum voluntatis, non tam agere, quam pati eft. Independentia autem in Deo fummam illam & neceflariam Perfectionem dicit; per quam ficut fe fui, aliarumque rerum praeter fe omnium, caufam unicam folam agnoC % fcir‫״‬. Haáz Rezső Múzeum Tudományos Könyvtára, Székelyudvarhely.

(22) ( 10. ) icit i ita eas omnes fuo imperio & nutui fubefle novit, tam artte legibus tircumfcripfu, ut nihil fieri, agi, nifi quod voluntati ejus conforme, poflit aut debeatj ipft intenm a nemine pendeat, determinetur; fed fit fui iuarumque operationum Dominus. Qua: fumma Dei Perfedho Vnitatem Dei fecum neceflario infert. Independentia enim catterorum omnium, qutefunt, aut eife polfunt, a fe dependentiam ut vidimus dicit; fi enim fit aliquid prarter illum , quod ab illo non pen deat , ipfe ab illo pendere neceflario fupponitur. Sal tem per fpecits ab eo receptas cogitationes de eo in ipio excitari poflunt; ignorare enim illud, cum perfechflima fit cogitatio, non poteft; quod fane ejus tollit Independentiam , non enim eodem modo de eo, ae de rebus a ie libere produftis cogitare poteft. Addo, fi poneretur aliquid pneter illum, quod ab illo non pen deret, illud etiam foret Perfehtfimum■, fui enim efle juris ut di' imus fummam dicit pe! fi.6honem, adeoque ita D r-us efle Ens Perfettifimum negaretur Plura itaque dari Entia Independentia , five plures dari D ii praeter U n u m , Verum , Solum non poflunt. X V I. .2• Qui Deum agere tantum ex fe, adeoque ad omnia praeter fe, libere fe determinare, h. e. fui fuarumque operationum intime fibi confcium efle, omniaque prxter fe , unico velut mentis adfpcttu & intuitu luftrare , idque ex fe, per fe, & in le cerne r e , adeoqueperfeitiflimeintelligere, dicit, (quod Dei Omnifcienttam vocamus) ille fimul etiam , eum perfeftiflime velle, fi‫ ״‬e voluntatem habere perfe&iflimam, h. e. fumme & abfolute Omnipotentem dicit; Dei ergo hax Perfedtio, non aliud dicit, quam potentem illam Dei voluntatem, qua omnia, quaecunque fub eam ca dere poflunt, eique non repugnant, producere, fiftere , \. Haáz Rezső Múzeum Tudományos Könyvtára, Székelyudvarhely.

(23) (*1•) re , efficere poteft, ut omnia per voluntatem ejus Jint & creata (int. Cura autem Ens nullum per fe, & ex fua natura, fe limitet aut terminis circumfcribat, ipfa no tio Entis Perfe&iflimi fecum fert, illum cile fumme8c abfolute Omnipotentem; adeoque etiam potentiam ejus efle infinitam & inviftam , cui nihil oblidere poiiit. E x quibus rurfus pro Dei Vnitate validiflimum defumitur argumentum. Duo enim potentia infiniti con cipi non poflunt, Infinitum enim camera omnia pnerer fe definit, & poft fe rei inquit fimta. Porro, Infinite Omnipotens aut vellet alium etiam lecum efle Infinite Omnipotentem , aut non;fi vellet,fuam tum limitaret eflentiam , quod cd contra naturam ut diximus; fi nollet, poflet etiam efficere , qui eft abfolut6 potens Deni que , poflet etiam alium Infinitum in operando cohi bere , atque ita ille non eflet Deus; fi enim non pofc fet , jam nec ille eflet Infinite potens , adeoque nec Deus. Addo , in Deo Omntfcientia & Omnipotentia qu4m neceflario ut vidimus junguntur, Vniiatem etiam D ei tam neceflario arguunt. Si enim plures eflent D ii, aut poflent proprias mutuo occultare cogitationes, aut non > fi poflent, non eflent pariter Omnifcii; fi non poflent, non eflent Omnipotentes. Qua; tamen utraque ad Ideam Dei neceflario pertinent. XVII. *1. Dicere Deum ex fe efle a&uofum, perfe&iflime intelligere , perfedtiflime velle , efl illum etiam PerfetttJfime vivere dicere. Vivere enim ed agere cum confcientia, 8c cum fenfu quodam fui efle j ut vitam mentis intelle&us tantum & voluntas abfolvant. N o biliffimae autem has mentis facultates, quo vividiores, puriores & praeflantiores funt ; eo etiam vita mentis perferitor ed dicenda. Unde Deus Mens Perfe&iffima, perfethjfimc etiam vivit. Vitam autem q u ia a fe , fine C 3 ulla. Haáz Rezső Múzeum Tudományos Könyvtára, Székelyudvarhely.

(24) ( Vh ulla moeroris & triftitisc mixtura, fine adverfitatum quae illam turbare & alterarepoffentmetu, abfqueprincipio in aeternum femper habet, fumma etiam illi Beatituda competit. Deus enim m fe folo fuarumque contem platione Perfectionum acquiefcit, in fe omne id , quod vere bonum , perfeCtum e ft , femper fine ullo amiífionis pofiidét metu } fe fuafque Virtutes perfeCtc n o v it, in fe laetatur, gaudet j nulla vel perfeótionum quibus careret additione, vel gaudii ex aliarum extra fe rerum augmento indiget. Dicere enim illum, ex aliis praeter fe rebus, magis perfici, beatiorem reddi, remque aliam beatiorem illum fuá facere exiftentiá, vel cognitione, (quam quia eftOmnifcius, noncognofcere non poflet,) eft ideam Entis Perfefliffimt corrum pere. Deum ergo in fe 2t ex fe folo Beatum, Unicum etiam efle quam clariflime concluditur. Si enim Ens prieter fe ‘PcrfeEltffimHm daretur, illud etiam cognofcere necefláriő deberet, quod ellet, illum in fui cogni tione non Beatum , non libi Sufficientem ejje. Atqui hoc cum natura Dei plane pugnat. Concludi itaque poteft, Deus ficut eft in fe folo fűmmé Beatus , eft etiam U nus , imo Unicus. XVIII. Pari etiam ratione, argumenta pro hac ea dem Dei Unitate validiflima ex omnibus Dei Perfe ctionibus peti poflunt. Nempe Jl• Deus Solus eft ubi que. At fi plures funt D ii, ubi funt? U t ratiocinaba tur Athenagoras in legatione ad M. Antoninum Philofophum, & Commodum Imp. Eft etiam Deus 1. Sufftcienúffimus. Ergo fi plures ellent D ii, fuperflui ellent, ac proinde Deitatis etiam nomine indigni. Naturale prsterea f. eft judicium omnium hominum , D iv i nam Aiajeftatem efle tantam , ut eá neque major cogi tari , neque exiftere queat j adeoque etiam Solus uni-. verfis. Haáz Rezső Múzeum Tudományos Könyvtára, Székelyudvarhely.

(25) ( * * ) .. verfis imperet i Solus omnia regat, fine ullo diverpt ef~ fentu foeto dominationis. Idem etiam f | infertur cx accjuiefcenttl confctenti* in Deo filo , praeter 6c extra quem cum eft, nunquam quieta, femper quafi delaflata , famelica, ad aliud quid anhelans, nec in fe folo acquiefcens, fibi non fufficiens, alio ad fui indigens confummationem; Deum vero na£ta in eo foloacquid c it, deliciatur, fe in rebus extra illum delaffatam, famelicam refocillat, neque fe ab illo divelli patitur. Q uod ii quid aliud, validiffimum eft Det Vnitatis ar gumentum. X IX . Cum ergo ex confideratione omnium Dei A ttributorum » Vnitas Dei tam clare & evidenter elici poffit; hinc has nobis fequelas, pro ulteriori hac in ve ritate confirmatione, elicere & fupponere liceat, i . At tributa Divina, quae ad ipiam Dei eflentiam neceflario pertinent, funt ipfe Deus. Attributa vocamus Proprieta tes & Perfectiones illas Divinas, quas in Idea Entis PerfeCkiflimi comprehendi videmus ; fed cum nos finiti infinitum illud uno mentis ut dicam adfpeftu concipere non valeamus , illi per varios conceptus attribuimus; cum autem Eflentia Divina, ut omnem poflibilem in fe continens PerfeCtionem concipiatur! non poteft per ullam mentis operationem unum attributum ab ea feparari, quin ftatim verus Effentiae Divinae conceptus pereat. Adeoque a. omnia Dei Attributa ita funt in D e o , & ita illi foli competunt, ut illa limitationem nullo modo patiantur ,• fi enim Eflentia Divina, falvo Dei conceptu, non poteft majus vel minus recipere, At tributa etiam , quae illi neceflario infunt, pariter non poffunt, v.g Omnipotentia, Independentia,Omnifcientia, uae Vnitattm Dei ut vidimus inferunt, funt Attributa )mna, quae fine repugnantia limitari, majori vel minori ac‫״‬. 2. Haáz Rezső Múzeum Tudományos Könyvtára, Székelyudvarhely.

(26) ( *4• ) accipi fenili non poliunt. Hinc 5. omnia ergo Dei Attri buta Unitatem EJJentu Divina neceflario fecum ferunt, il la enim nec a feipfis, nec ab ipfo divelli poliunt Deo; ea enim eft natura proprietatum re i, ut diverfas natu ras communicari non polfint, nili iimul ipfa etiam EG■ fentia & Natura communicetur & transfundatur. Adeoque 4. ubicunque illa Dei reperiuntur Attribu ta , ille Unus & ALternus eft Deus agnofcendus. Ex his ergo politis pergimus. Revelatio Deum, qualis nempe velit cfle & agnofci ab homine peccatore, defcribens, Tres nominat Perfonas, quibus Attributa hasc Divina eo dem modo, in omni fua vi Sc valoreadfcribit, Patrem nempe Filiam , & Spiritum Santlum , in eadem Divina fubfiftentes Ellentia, proprietatibus tamen perlonalibus ab invicem diftin&as. Adeoque vi Divinorum Attribu torum , ut jam notavimus, concludendum eft, ipfam D ei Unitatem , cui hasc infunt attributa infeparabilite r, fine ulla limitatione, nos cogere fateri, Perfonas illas , quibus Attributa Divina in omni fua emphafi com petunt, efl"e Unum illum & Verum Deum. De Patre quidem nemo hic dubitat. Filio autem, Sc Spiritui San0:0, eadem competere Attributa Divina, utramque in Sacra Scriptura paginam facit; faltem quaedam illorum Filio etiam competere ipfi non negant Adverfarii, fed minori ut ajuntfenfu, qua nempe Patri eft fubordinatu s , quod cum natura Divinorum attributorum , ut notavimus , non confiftit. Sed ad hasc nos latius dif fundere, inftituti noftri ratio non permittit. XX. Adverfarii perperam ratiocinantes, Trinitatem Perfonarum , quam Ecclefia Reform. duce Scriptura Sacra tenet, cum Ratione, quae Unitatem Dei quam clarilfime adftruit, conciliare cum non polfint, veritatem hanc albis rident denubus & fugiunt. Nos ergo hanc. Haáz Rezső Múzeum Tudományos Könyvtára, Székelyudvarhely.

(27) ( *$‫) •־‬ in rem fequentia rurfusnotamuspunöa. « .T a m Lum en Revelationis, quam N atura, funt ab eodem Patre L um i num , Deo nempe ,‫ ־‬cum enim veritas ex utroque clare dcmonftrari & difci poifit, utrumque ab eodem profeótum efl'e vero fupponi debet,- verum enim eft confonantia cum primo vero. Unde 0. Unum alteri non contrariatur , ut quod hic verum, ibi non fit verum; hoc enim natura D ei, quae nihil admittit contrarii, re pugnat. Ergo y. ctiamfi Unum in gradu aliud ex cellat, non tamen ideo tollit. Lumen Solis v.gr. mul tis excellit gradibus lumen faculae alicujus, non tamen negatur, faculam etiam habere lumen in fuo gra du. Adeoque 3. nulla etiam ficut inter Lum ina haec, ita inter veritates claré & perfpicué ex iis tanquam Prin cipiis deduftas, vel etiam ipfis ibidem verbis traditas, eft contrarietas; fi quae vero appareat, id tantum finitudinem mentis, & imperfe&ionem cognitionis noftr* arguit. Ita ut e. id quod ab utraque parte clarum 8c verum eft , propter id , quod nos capere & conci liare non poflumus , negandum non fit; hoc enim eftet veritatem & certitudinem negare, propter id quod obfcurum & incognitum eft : v. g. Pater ab aeterno genuit Filium, hoc quomodo fit, omni ex parte non capio. An tamen negandum? Quid in Deo fit Omni potentia, OmnifcientiaSc reliqua, mens finita in totum non exhaurit. An ergo negandum? In ipfa rerum na tura Sc in nobis multa fu n t, qute omni modo non intelligimus , v. g. fairem modum & primum tem pus formationis noilra: in utero materno quis determi net? An tamen negandum ? minime. Cum itaque ficut Ratio Vm tatem D e i , ita Revelatio Trinitatem Perjonarum clariflimis 8c evidentiflimis adftruat argumentis, etiamfi finita noftra m ens, imperfe&a cognitio, quo* D modo. Haáz Rezső Múzeum Tudományos Könyvtára, Székelyudvarhely.

(28) modo in Deo infinito fe haec habeant, & in confo* nantiam redigi poflint, non capiat, credendum tamen fan&e & reverenter, propter auftoritatem8c Veracitatem Dei haec docentis & revelantis. XXI. Nihil tamen fi reété attendamus in Cognitione Dei naturalt eft, quod pugnet cum do&rina. de Trini tate. Rem quantum capimus paucis exponemus. Ex Cognitione Dei, quae eft per ejus in nobis Ideam , ha* ftenus probavimus Vnitatem Dei } fi autem attendatur, quid lit Deum per Ideam cognofcere, hic nulla pláné difficultas tupermanebit. Rem quamlibet per ejus tdeam cognofcimus , non quafi ejfentia illius rei mentem noftram ingrederetur & in nobis efl'et; fed per certa tan tum attributa & effedta, rem illam nobis repraefentam us, unde res illa tunc obje&ivé dicitur eflfe in intelleótu. Ita Deum etiam cognofcere dicim ur, non quafi Ejfentia ejus mentem noftram ingrederetur , ut illamin nobis haberemus, 8c introfpiceremus, hoc enim foli Deo eft proprium , qui immediate ejfentiam 8c exiflentiam fuam novit j fed ex his illifve attributis 8c effedhs Deum cognofcentes , illum cffe Ens PerfeHtjftmum , primam omnium qua; funt extra fe caulam, concludimus} licet modum illius ejfendi, e x tfe n d i, ra tionem volendi, operandi, non capiamus. Atque hoc vel maxime hic in cauia Trinitatis obfervandum venit, ne illi conceptum Unitatis opponamus. Cognofcimus Deum U num ex Idea , quatenus Idea illa fummte Perfe&ionis, cognitio etiam noftri & aliarum rerum, non nifi Unam efie caufam rerum omnium demonftrant} fed caufa: illius internam eflentiam & exiftcntiam nonclarc nos docet s five fit Una tantum Perfona Divina , Jive Tres , quarum quceque fit Omnifcia, Omnipotens, &c. Etiamii ergo dicamus, Deum üti eft A f e , ita efle Tres Per-. Haáz Rezső Múzeum Tudományos Könyvtára, Székelyudvarhely.

(29) C 17• ) Ferf i n d i , non repugnat cognitioni Dei naturali; nec. quicquam hoc modo tollitur de argumentis, quibus in D ei Vnius ducimur cognitionem ; uti enim Deus Vnus a f i e fi , ita etiam Trinus a f i efi , uti Vnus eft rerum omnium caufa, ita etiam Trinus. Neque hoc. modo Ideam Dei deftruimus > ea enim Eflentiam tan tum & Attributa, atque ita Ens Perfe&iifimum nobis repraefentat, non autem intimam ejjendi & extftendi ra tionem, quas li aliunde ita cognofcatur, uitres ibi fine. qui habeant Intelle£tum & Voluntatem infinitam, 8c tres illi fint V n u m , hoc non repugnat Ideae D ei; illa enim Deum ejfe Perfetttfiimum docet, fed an ad eandem Perfe&ionem pertineat quod fit u n a , vel tres Perfona, hoc Idea Dei non clare docet, & ita ; fi hoc nobis cla rius Revelatio doceat , non repugnat Rationi , fed fuperat tantum illam, h. e. rationem Divinae efentia , exifientia & fumma PerfeEltonis, nobis decentius explicat, & aliquid hoc modo rationi fuperaddit* id tamen, quod jam in Ratione erat traditum , nequaquam tollit, fed ut diximus clarius explicat. Recordandum tamen, Deum ejfe Infinitum , nos Finitos. In Deo Infinito itaque multa la tere pofle, quae nos finiti comprehendere non valeamus. Ergo , Nefcire velle , qua Aiagtfier maximus nos nejcire voluit , erudita efi ignorantia , 8t hominem vel maxi me decet. XX II. Tranfimus ad alterum Diflertationis nofiras caput, quomodo nempe loco Dei Vnius fenfim mul titudo in mundum introduci Deorum coeperit; V t ho mines Deum , qui non longe abefi ab unoquoque nofirum , ut vel palpando inveniri poflit, noverint licet, eum tamen non glorificaverint , neque ei gratias egerint, fed gloriam Dei incorruptibilis , in efformatam imaginem corruptibilis hominis , & volucrium , & quadrupedum & reptilium D 1 mu-. Haáz Rezső Múzeum Tudományos Könyvtára, Székelyudvarhely.

(30) (. 28.. ). m utaverint, res conditas coluerint, eis fervierint, prat erit 0 earum Conditore. Qua 1n re pertra&anda hunc conflituimus fequi ordinem, ut 1 . O rtum , 1 . Caufam & Fontc7ny 3 . Progre/Jum & propagationem Idololatria , pro vi-. rili demonltremus 8c explicemus. De mundo Antediluviano , cjufque per Caimtas corruptione, cum nihil certi determinari poifit, nihil nos dicemus; fed ortum tantum Idololatria in mundo Poftdiluvi m o, prae Antiquitatum omnium fcriptoribus fecuti Mofen, (qui ex variis fragmentis, monumentis St fchedis primorum Patriarcharum, illa quae ad Hiftoriam Eccleliae Dei pertinebant, collegit, 8c ad pofteritatem tranfmilit) dcmonltrare & inveitigare animus eil. X X III. Aliam prae aliis terrx noltrae p2rtibus hac gaudere nobilitate, quod prima genus humanum intra le confpexeric, St in alias mundi emilcrit partes , imo etiam Deum ipfum humana tulerit fpecie , omnium mundi nationum rationem vivendi, facra , ritus , mores , prima invenerit 8c docuerit, latis ex hiftoriis conflat. Utique Primos noftros Parentes ibi conditoseiTe, ( Paradiius enim , ubi Primi Homines condi• ti erant, ex Fluviis Paradili, quos Mofes delcribit, in Aiefopotamia, ad Confluentem Tigridis c r Euphratis, infra Apam tam optime collocatur;,) inde etiam genus. humanum diffudifle le per univerfam terram , indubitatum eil. Originem autem Idololatria Gentium , a prima hominum per univerfam terram dilperfione repetendam efle, ipla ratio nos docet; quadereexteflim onio Divino poli Mofen ita habemus. A rcdN oa, ('quam ille cum Filiis fuis Dei jufiu ex Lignis ‫ גופר‬h. e. Cupreflo in Aflyria vel Babylonia ad fluvium Tigridis fabricaverat;) aquis Diluvii fubfidentibus , tn monte A r a r a t , h. e. Gordiaeo , in partibus tranftigritanis, quas. Haáz Rezső Múzeum Tudományos Könyvtára, Székelyudvarhely.

(31) ( * 9• ‫ג‬ quas ‫ ק ר ם‬vocat Scriptura, ( in illas enim partes ma* gis quam in alias, aquis ex Oceano &Meridie ingruentibus impulfa ferri poterat, ) fubfiltente; ibi tandem Noa cum Filiis iuis per annos centum circiter ut videtur ex Gen. io: 25‫׳‬. moratus; augefcente tandem numero hominum, ad confortium , quod ha&enus inter fe coluerant , confervandum, animo & confiho u n o , exceptis tamen Filiis ut videtur Sem ; in Terram Sinear, in Mefopotamia, ad Fluvium Euphratis ad extruendam Turrim 8t Metropolim conveniunt. Deus tam en, qui homines per umverfum dtfpergere mundum ad eum incolendum volebat; opus inceptum deierere illos coegit, dtv!Jisnempe animis, fententits, conjilus 1l~ lorum , ne alter alterius pareret confilio ; qui animorum dijfenfus illos dividi, & in alias etiam diffundi terra: partes coegit. Non tamen ftatim ut videtur, in remotiflimas & procul diflitas regiones, homines fune difperfi, terra enim illa Orientis in quaerant, amplaSc amaena fatis, prae aliis etiam terrae partibus fertilis, illis fufficiebat, fcd crefeente tandem in dies hominum numero , Familia una fe ab alia feparavit; atque ita tandem Familiis i i Nationibus divi/is, Refpubhcte primum fundatae, dein etiam Regna, Imperia , primum quidem minora, dein etiam majora eretta; qua; hominum ab invicem feparatio, Linguarum etiam fenfim, morum, rituum , & cultus etiam D ivini divijionem , fecum tulit. E t primum quidem ut videtur, Charni Polleri fe ab aliis feparantes, fibi terram illam fertiliffimam ad Nilum occuparunt, quae inde Terra Cbam in Pialmis aud!t. Atque hoc modo quidem lapfu temporis, homines per univerfam funt difperfi terram s ubi tamen terrarum & Gentium Idololatria , & quando primum fumpierit initium , quomodo homines ad cultum plurium D 5 de-. Haáz Rezső Múzeum Tudományos Könyvtára, Székelyudvarhely.

(32) ( 3<‫) •נ‬ delapii fint Deorum i propter incertas & Fabulis refertas antiquorum narrationes, non facile eit determinare i indicia tamen hujus rei paffim in Sacris reperire e f t, quae nos ex uno vel altero demonftramus loco. XXIV. J o fu a , Dux Populi Dei in promiflam hereditatem terrae Chanaan, vergens jam atate , in publi* cis comitiis totius Ifraelis, Seniorum, Judicum , Mo* deratorum, conftantiam illis in Foedere D ivino, Secuitu inculcans, recordari illos jubet Patrum fuorutn, quales illi fuerint, & quomodo a Deo in Populum fine eletti ; dicit ergo illis nomine Dei , Trans Fluvium habitarunt Patres veflri oltm Terach Pater A braham , & Pater Nachor, & fervierunt, ‫ א ח ר י ם‬0 ‫י‬1‫ א ל ד‬Diis A - ‘ lienis. Univerfam ftirpem ilraelis, Genus tam Paternum , quam Maternum illorum , cultores fuifle Deorum Alienorum docet. Tantas jam vires Idololatria ,. vivis adhuc ut videtur Noacho 8c Semo Sanftis Patribus, fumpferat, ut ipfam etiam illorum Domum invaderet,- quae non longe poft diluvium accidifle hiftoria Moiis fatis innuit Gen. 11. Aliud indicium hujus rei extat Gen. 31. Rachel Proneptis Nachoris, Filia Labanis, V xor facobi infeio Patre cum facobo egrefla Domo Paterna , furata dicitur efle ‫ ה ת ר פ י ם‬Imagines Patris f u i , quas quo loco Laban habuerit, verba ejus invectiva in facobum fatis docent,‫ ־‬Quare f u ratus es, inquit , ‫ א ת ״ א ל הי‬Deos meos? Imagines vocat Deos fuos , vel quod in honorem Deorum illos colebat; vel quod Deo facra faciens , ad illas fe converteret Imagmes. Judaei ab Aftrologis efformatas, & ad Siderum in caelopofituram collocatas, dicunt, utexeorum in illas influxu divinare etiam illae potuerint; Dii Penates cile potuerunt ialtem domus Laban. Ita a Terach ad do-. Haáz Rezső Múzeum Tudományos Könyvtára, Székelyudvarhely.

(33) ( 3 *• ) domum etiam Laban communis illa fuperftitionis exun‫״‬ daverat fordes. Addimus etiam Teftimonium J o b i, Cap. 3 1 .$ 27 26 .‫־‬. St inquit adfpexi Solem cum fplendeficeret , & Lunam ‫ יקל הו ל ך‬incedentem honorifice , v e l Lunam pretiofam , ita dicitur, quia cum eft in plenilunio, ob claram lucem apparet aurea vel argentea. E t /edulium eji in occulto cor meum i q. d. Si ialtem in cogitatione animi apud me decrevi, ut loco V nius D ei Solem 8c L u n a m , fummos rerum omnium arbitros, adeoque Deos, crederem. E t ofculata eft manus mea ad os m eum , quale ofculum religiolum idolis dabatur, 1 R eg. 19: 18. Cum enim adoratores Colis e propinquo ofculando adorare illum non pofTent, e longinquo mam s ofculantes verius folem protendebant, quo hicrefpiCitur. Etiam hac iniquitas Judicialis , judicio capita* li digna, a judice vindicanda. Q uia mentitus e/em Deo defuper, pro Deo habendo id, quod Deus non eft. Ita Job poft longam fui ad verba Bildadi excufationem protellatur de vero (uomDeurn V n u m , re ru m , Summ um , prae aliis Creaturarum & Corporum CceleftiumCultoribiu affe&u. Q u i, ut ex ejus aetate & Amicis coi* ligi poteft, vixit cum lfrael moram in ALgypto trahere t, habitabat in terra V tt., in Arabia deierta, circa Mefopotamiam, eratque ex fam ilia Nachoris & Abraham i, ut fatis ex his pateat, Lineam etiam Santtam Idololatriam infecifle & corrupifleX X V . Ex omnibus autem Gentium Familiis quae fuerit, quae primum a Veri De‫ ׳‬deflexerit cultu, non rurfus facile eft determinare. Nobis faltem, in SanSia Patrum Linea, vigente Divina Revelatione, Patrum drali traditione , non videtur verifimile, primum ortam efle Idololatriam; quam autem in cultu Dei fuperftttionem , imo etjam deviationem ad Idola ab Vno Deo, in ea. Haáz Rezső Múzeum Tudományos Könyvtára, Székelyudvarhely.

(34) ( 34• ) ea videmus, aliunde illam invafifle domum putamus, Verius ergo diceretur, Idololatriam primum fumpfifle initium in Familia & Domo Cham i, a Noacho maledii l i , a communione San&orum, & inftitutione Divina feparati. Supra jam notavimus, Filios Chami primum fecifle feceffionem a reliquis Patribus , occupafleque terram fibi ad habitandum , quae hodie dicitur ts£gyptus. D e quibus ita L a tta n tu u , de Orig: erroris , Lib. 2. Cap. 14. Omnium p rim i , qui ts£gj/ptum occupaverunt ,■ Ccelejlia fufp icere atque adorare coeperunt. E t quia, neque domiciliis tegebantur, propter aeris qualitatem, ( nec enim ullis in ea regione nubibus fubtexitur coelum) curfus Spdcrum & defetius notaverunt, dum ea fepe venerantes curiojhu atque liberius intuerentur. Chamitas itaque. 1. extra Ecclefiam Dei , & revelationem degen tes, fe applicuifle ftudio fctentiarum , artium ad ufum humanx vitas neceflariarum , Philofophica Con templationi , revolutionis coelorum 8c curfus fiderum invefiigationi , probabile admodum eft. Quae ftudia, cum nude, jejune, fine ulla in Deum reverentia , timore Divini Numinis, tradlarent; nec illorum ratio corrupta, afleilus vitiofi, in malo jam confirmati, per revela tionem captivarentur fenfim illos vanis his fpeculationi. bus deditos , rebus carnalibus immerfos, parum aut nihil de jpiritualibus cogitantes, a vera Dei cognitione defcivifie, Religionem & cultus D ivini formam ex fuo com mentos efie cerebro , atque ita tandem ipfum etiam objedtum cultus lapfu temporis mutaile, ex fingulari Dei fudtcio, & in Gentes illas feveritate, efficaciter Principe M undi Satana in illis operante, non eft quod mi remur. Addimus 2. cum nullius fere rei defiderio humana magis teneatur natura, quam [cire, quid in pofterum fit fu tu r u m , 8c quid craftina fecum vehat dies; Futu-. Haáz Rezső Múzeum Tudományos Könyvtára, Székelyudvarhely.

(35) ( 33• ) Futura autem prtfciri & pradici polle ab aliquo ipla do. ceat conlcientia; huic ut latisfacerent homines defiderio, multum laborabant. A Deo per verbum, aut aliam revelationem, nihil habentes, Coelorum obfervabant revolutiones, Siderum varios metus ; conferentes autem rei alicujus eventum cum motu hujus vel illius fideris, caufam putabant efle in hac vel illa fideris poli tura. Unde inferebant, cum iblius Dei fit ,futurapr*dice re %illum etiam lingulari modo efle prstfentem huic vel*'//* fideri , ad cujus motum hic vel ille rei eventus pradicitur. Ibi itaque effe etiam Deum colendum, venerandum, quarendum. Sed fontes horum errorum infra pluribus. XXVI. %erum ergo Cceleftium cultum libi homi nes imponentes, Solem , fidus lucidifiimum, in curfu fuo apparenti celerrimum, figura perfe&iflimum , ro tundum nempe, calore fuo in hominum ingeniis 8c moribus temperamentorum ut credebatur caulam , Planetarum omnium centrum, totius exercitus coeleItis veluti Imperatorem & Ducem, Deum efle M axim um credebant. Quem etiam Movov cápává 6eiv vocabant. Neque erat Sol hujus vel illius Gentis aut Nationis, reliquorum inftar Num inum ^ Deusi led eum communi omnes Gentes honore, cultu, veneratione profequebantur. Unde diverfum etiam apud diverfas Gentes no men habebat, & pro diverfis etiam, quos hic magis, quam alibi, pro diverfitate locorum 8c climatum ede bat , effe&ibus, forma etiam St circumflantia ejus cul tus variabat. Phoenices & Aflyrii Solem colebant lub nomine Adonidis ; 8c quia obfervabant Solis curfum in anno per n ligna Zodiaci, nuncquedireőfciores, nunc obliquiores, mittere ad nos radios, adeoque nunc ac cedere, nunc recedere, hinc nata apud illos fabula de Flanttu & L u ttu Adonidis •, cui etiam Graeci lolemnem E dica-. Haáz Rezső Múzeum Tudományos Könyvtára, Székelyudvarhely.

(36) C 34• ) dicaverant Fejlum. AEgyptii Solem colebant fub notntne Ofiridis , qui ab iis quotannis deflebatur & lúgébatú r variis 8c fpurcis ritibus. Planüut etiam ille 7 hammuz. E zech .8 : 14. idem efle videtur cum PlanSlu OJir id ü , quem ab ÁLgyptiis uná cum aliis ritibus líraélitac hauíérant. Ammonitae Solem íub nomine Molochi colebant , Solem quali ‫ מ ל ך‬Regem totius coeli exercitus nominantes, Summo autem huic Deo, Summam etiam convenire vittim am putabant s unde homines proprios fuos Liberos illi offerebant & vivos comburebant, aliquando autem tantum confecrabant. Idololatria haec faepius Ifraéli exprobratur in S. Scriptura, imo adhuc in deferto hujus criminis reos illos fu ille docet. Amofus Cap. y: 2516 .‫׳‬. Prophetiae fuae, 8c Ezechiel Cap. io : 31. Ifraelitas traducendo Filios Juos in igne ( fcil. Molecho J f t impurajje in omnibus Dtis fler coreis , feribunt. Ita apud diverfas alias Gentes, pro diverfitate Linguarum , diverfumhabebat idem Solnomen: u tfu n t, Baal, Beli E lagabalus, Hammon 8cc. qua: nos mifla facimus. X X V II. A Solis cultu itum eft ad L u n a m , ilcut enim Solem D ie i , ita L unam , NoElis Prajidem , inter Planetas omnes Terrae proximam, influxu fuo notabilem, libi colendam efle homines exiftimarunt, & quia prae aliis phaenomenis, Defetlum in Z,»»<*obfervabant, hinc magnus illo tempore Gentium timor , magnaque trepidatio s unde lumen ejus in defeftu aeris fonó, & tubarum cornuumque concentu, revocare (ludebant. Luna haec eadem, quae Hecate triceps, pro triplici ejus facie \ eadem quae D iana , & in decremento fu n o , Ceres, Venus, eadem quae Ijis apud ALgyptios. Hinc quia L u na in aquas potellatem habere videbatur, praefentia fuá effluxum & refluxum ejus caufans, Ifis navigationi apud ALgyptios prafetta ; eadem etiam, qua: V rani * , Ajlar-. Haáz Rezső Múzeum Tudományos Könyvtára, Székelyudvarhely.

(37) ( 35‫) •׳‬ Aftarte, Artem isM elyjfa, 8tc. U t Solem autem v iri, ita Lunam mulieret aaorafle, ipfa etiam S. Scriptura fepe notat j cum enim SolBaaly Dominus, LunaAfchera , quaii Foemina Solis dicebatur; hinc etiam ejus va riabat cultus. X X V III. A Sole & L una, Luminaribus duobus mag nis , diei rio&ifque Prsefidibus, ad minora etiam ( ut apparent) fidera, tam erratica, qu&m fixa, itum eft. Cometam quidem, feu ftellam ex uno cceli vortice in alium errare folitam, pro Deo habitum effe tradit Pli nius H : N : L ib .i. Cap. i5‫׳‬.p .m .a 8 . Cometes, inquit, in V no totius Orbis loco colitur in Templo Roma. Cujus occafionem tradit Suetonius in Vita Jul: Caelaris §.88. Planetas etiam infuper, Stipatores So/irdi&os, Deorum adferibebant numero, quos tantam in haec inferiora habere poteftatem credebant, ut lingulis diebus , vel etiam horis, fingulos aifignarent Planetas, quod ASgyptii una cum Aftrologica & Genethliaca fua difciplina pri mum propagarunt. Primum diem Soli, quia eft ma ximum Luminare, fecundum Luna , quia fecundum Luminare e ft, reliquos reliquis aflignabant Planetis ; non tamen hic ordinem, quem in coelo habent Planc t a , oblervabant, fed ordinem hunc, quem in dierum denominatione obtinent Planeta, ex eo dominio, quod fingulis Planetis in lingulas ^«cujuflibet d is trib u u n t, arcefiebant. Si enim ponatur, prima diei hora:, (diem a Meridie incipiendo) illum pra:efle Planctam, a quo dies ille denominatur; fecunda: hora:fequentem Planetam,‫־‬ & lic eatur ordine ad 24tam horam diei; fequentis diei hora prima ille ex ordine aflignabitur Planeta, a quo dies ille denominatur, & fic in ca:teris; ordine Pla netarum ex hypothefi Ptolemai obfervato. Ex his au tem diebus diem feptimum rebus agendis inidoneum E z &. Haáz Rezső Múzeum Tudományos Könyvtára, Székelyudvarhely.

(38) ( !6 ) & inaufpicatum propter fidus Saturni, Aftrologis trifte & malevolum , judicabant. X X IX . In numerum etiam referebant Deorum £/*m enta, ex quibus omnia coaluifle arbitrabantur. Hoc a Sapiente exprobratur impiam pietatem oftentanti mun do. Cap. 15. if, l.Z . Homines vani a n aturi, quibus inejl Dei ignoratio, cum ex iis qua vident bonis , non po tuerunt eum novtjje qui efi, neque ad opera attendentes agnoverint artificem t fed aut Ignem , aut Ventum, aut. citum Aerem, aut orbem Stellarum, aut violentam Aquam , aut Luminaria coeli, Deos rettore! mundi ejfe putaverint. E t adeo, Quicquid hum us, pelagus, coelum, mirabile gignunt, Id dixere Deos, colles, fr e ta , flu m i n a , campos. Unde innumera tandem Deorum multi*. tudo nata. X X X . Fcecunda Deorum apud Gentes mater femper habita utilitas j corpora coelcftia non tam propter fplendorem , quam propter infignem, quam ab iis per cipiebant, utilitatem in numerum ponebant Deorum: inde etiam Befins gratificandi fuperftitio ad ALgyptios praeprimis dimanavit. Cicero Lib. 1. deN : D: //>/?, in quit, qui invidentur tAigyptii nullam belluam, ntfi ob aliquam quam ex ea caperent utihtatem^confecraverunt,quod ibidem induftione probat exemplorum. Atque ab Aegyptiis ad reliquas etiam Gentes hic mos dimanavit. H uc facit illud Molis interdi&um, quo varia Deorum monftra fuccin&eperilringiqDeut 4:16 17.18 Nefacia tis , inquit, vobis fc u ftile , fimiiitudinem Mafcult aut Faernina: facri enim ./Egyptiis erant boves utriufquefexus, Mares nempe O firidi, Foeminae Ifidi. Similitudinem cujufcunque animalis, quod e[l in terra : iEgyptus enim omnis Bovem, Canem, Felem, colit; quaedam rurfus ejus pars Ovem , quaedam Lupum , quaedam Leo nem,. n Haáz Rezső Múzeum Tudományos Könyvtára, Székelyudvarhely.

(39) ( 37• ) nem , Capram, H ircum , veneratur. Similitudinem cujuficunque avtspennata, qua volat w coelo: yEgyptus enim Accipitrem» Ibin, & Aquilam ,coliti autfimilitudtnem cuju/cunque repentis fuper terram : Serpentes enim funtjovi facrii aut fimilitudinemalicujuspifcis, qui ejl in aquis fub terra : quidam enim iis Pifces facri ha bentur, ex Amphibiis etiam Crocodilus. In Lege etiam Caremonialt Ifraelitis ferenda praeter alia refpe6tus etiam erat ad hos Aegyptiorum ritus ; illi enim A n i malia quaedam ex fe [aera , quaedam impura cenfebanti hic contra diftin&io animantium ex voluntate pende bat Legiilatoris,* Sacerdotes Aegyptiorum ex opinio ne fuperftitiosa abftinebant a quadrupedibus folidos ungues habentibus, & bifidatis, fed nulla ruminatio nis ratione habita ,• abftinebant a Pifcibus , Avibus carnivoris tantum , ut a M ilvo, Accipitre 8cc. heee Deus in Lege perm utat, aliis permiifis, aliis interdi ctis Lev: Cap. 11. Hinc, etiam Sacrificia Ifiraelis abo minatio tAgyptiorum ; Exod. 8. z 6 . Ifraelitte enim in Sacrificium offerebant Oves & Boves, qua: animalia ipfi adorabant, titu lu m etiam Aureum ab Aarone in delerto in Mofis abfentu ad Populi poftulatum fufum , ad hoc Idololatria genus Aegyptiorum referri, Stephanus Protomartyr A ft 7: 39. 40. 41. teftis eft. A verfi fiunt , inquit, cordibus fiuis w vAgyptum-, dicen tes Aaroni, fac nobis Deos, quipraeant nobis, & Titulum fecerunt per illos dies, obtuleruntque Sacrificium Idolo. E t Pialtes, Pfal. 106: 20. Alutarunt honorem fiuum in fo r mam Bovis comedentis herbam. Ejufdem etiam originis efle cenfemus Titulos feroboami, Dane & B etheleere&cs; fub Sefaco enim R e g e 1 R e g . 11 : 40. multos in Aegypto annos tranfigens Jcroboamus Titulis vAgyptiaets erat adfuetus.. &3. XXXI. H o m i-. Haáz Rezső Múzeum Tudományos Könyvtára, Székelyudvarhely.

(40) (3 « •) X X X I. Homines etiam hominibos eadem ob benefi cia Deos olim habitos efle , Cicero Lib. z . de Nat. D eo ru m docet. Sufcepit vita hominum , inquit, confisetudoejue communis , ut beneficiis excellentes viros tn easlum fam a ac voluntate tollerent. Plinius Lib. 2. Cap. 7. H ic eft vetufitjfimus referendi bene merentibus gratiam most u t tales Numinibus adjeribantur. Sed de hoc infra pluri bus. Non folum autem Homines, verum etiam Virtutes ipfas , quas Cicero Divas vocat , propter quas datur adfcenfus in coelum, divino afficiebant honore. Picta, tem nempe, Religionem , fufiitiam , Clementiam & c. qux D ivinitatis confequendse infirumenta habebantur. D ii. autem omnes pro diverfitate ortus diverios etiam fortiebantur gradus & honores j aliqui enim Indigetes, Semidei Xi-pijrf; erant} alii D ii Penates, Tutelares, Topici, 'Cujiodes Regnorum, Familiarum, U rbium , & c. E t pro tantd illorum diverfitate diverfa etiam Loca, Templa, Fana , L u ci, Delubra , erant Diis confecrata. Varia bant etiam Perfona facra, Sacerdotes, Flamines, & c. Sa crificia illis offerri folita, & variae Deorum folennitates, de quibus Mythologi. X X X II. Satis itaque conflat, praeter Deum U n u m , V erum , Creatorem coeli & terra, pluresetiamDcos, ejuf. dem honoris Sc cultus participes, ab hominibus efle in troductos. N unc itaque nobis ex ordine inquirendum reflat, quomodo homines ab Uno Deo ad plures, a cultu Conditoris ad cultum rerum conditarum defecerinr. Caufa autem 8c fons tantorum errorum a nobis ponitur, 1. malus 8c perverfus conceptus rerum pure fpiritualium. Homines nempe rebus immerfi fcnfualibus, quid mensCit, Sc quid corpus, non fatisdiflinguebant} quid ad naturam mentis , praeciie & abftrafte coniideratae, perti neat , non fatis inquirebant i nec pofle ejus naturam di-. Haáz Rezső Múzeum Tudományos Könyvtára, Székelyudvarhely.

(41) (. 39• ). diftin&e intelligi, nili ut quid, quaji corporeum conci piatur, fibi perfuadebant; hinc mentem fubtthffimicorporit indar , quod tamen fenfutn fu g e re t, concipie* bant; unde etiam ei nomina Animate Spiritus indebant. Quos conceptus homines, cuna etiam de D e o , ut Mente Perfetttjfmd, Praflantijfimd, cogitabant, exuere vix poterant, ut pauci admodum inventi fuerint, qui eum Ens mere fpirituale, & pure intellcttuale, concipe rent. Cicero Lib. I. de N , D. Epicurus humana. efc fpecie Deos dicebat, nec tamen ea jpecies e[t corpus, fed quaji corpus , nec habet fanguinem, fed quafi fanguinem. Alii eum ex inttHettuali te materiali compofitum, adeoque hominiformem, dicebant. Alii eum ut £ » ; rM• lijfimum, perfeUtjfimum, quod omne id , quod eft ali quid reale, in fe haberet, concipientes, extenfionem etiam ut quid reale ejus efle attributum infeparabileper abfurdas fuas ratiocinationes fibi perfuadebant; adeo ut plurimi, in a£tu exercito (altem, aliquid extenji io conceptu Dei involvant, etiamfi in a£tu lignato id ne gent; unde Locum etiam Deo adlcribebant; huc facit etiam conceptus fpatii imaginarii y cui Deus prasfens efle fingebatur. Craflus itaque hic & corporeus de Deo con ceptus , cum variis de Deo erroribus Polytbeifmum etiam fecum tulit ; homines enim , in Deo efle quid corporeum fibi perfuadentes, Deo ut Enti Perfeftiflimo, Nobiliffimo , Praftantiflimum etiam competere corpus facili colligebant; Corpora autem Caele[ha, Solem, Lu nam, Stellas, reliqua excellere corpora videntes, Deum iis corporibus efle prafentem peculiari modo, adeoque ibi etiam efle querendum, colendum , venerandum, fa cili fibi perfuadebant. Cum prajterea effeila illorum corporum, praecipue Solis, nobiliflima , mirabilia, vires te a&iones in haec inferiora maximas, exteraque ejus. Haáz Rezső Múzeum Tudományos Könyvtára, Székelyudvarhely.