MONUMENTA H U N G Á R I ÁÉ H I S T O R I C A.

(1)

H U N G Á R I Á É H I S T O R I C A .

S C R I P T O R E S .

IV.

(2)

MAGYAR

TÖRTÉNELMI EMLÉKEK.

K I A D J A

A MAGYAR TUDOMÁNYOS AKADÉMIA

T Ö R T É N E L M I B I Z O T T M Á N Y A .

MÁSODIK OSZTÁLY: ÍROK.

N E G Y E D I K K Ö T E T .

P E S T , 1859.

EGGENBERGER FERDINÁND AKADÉMIAI, ÚGY GEIßEL, H A R T L E B E N , KILIÁN EGYETEMI, LAMPEL, LAUFFER ÉS STÜLP, OSTERLAMM, PFEIFFER, RÁTII P E S T I ,

HAAS BÉCSI, KÖNYVÁRUSOKNÁL.

(3)

M. KIR. HELYTARTÓ, ESZTERGOMI ÉRSEK

Ö S S Z E S M U N K Á L

K Ö Z L I

SZALAY LÁSZLÓ

M. AKAD. R. T.

HARMADIK KÖTET.

E L S Ő P O R T A I K Ö V E T S É G

PEST, 1858.

EGGENBERGER FERDINÁND AKADÉMIAI, ÚGY GEIßEL, IIARTLEBEN, KILIÁN EGYETEMI, LAMPEL, LAUFFER É S BTOLP, OSTERLAMM, P F E i F E R , RÁ'i'H, PESTI,

HAAS BÉCSI KÖNYVÁRUSOKNÁL.

(4)

(5)

kötete az általa 1553 — 1557-ben viselt portai követség első részét tartalmazza. Valamennyi szám — ide nem értve a toldalékot — v a

gy

magából az eredeti fogalmazatból, vagy ennek letisztázott hivatalos példányából, vagy a szer- ző, illetőleg a titkár által készített egykorú másolatból Íratott le. Találtatnak ezek a magyar nemzeti muzeum kézirati gyűjteményé- nek következő codexeiben:

I. C o r r e s p o n d e n t i a a u t o g r a p h a F e r d i n a n d i I. e t M a x i m i l i a n i c u m s u i s o r a t o r i b u s a d P o r t á m O t t ó m a - n i c a m . „1660. fol. lat." j e g y alatt.

Az innen vett számok: I I . I V . X . L V . L V L L X X X V . XCVII. XCIX. CVIL CXXV. már világot láttak Miller J a k a b Ferdinánd ily czí- mű könyvében : „Epistolae imperatorum et regum Hungáriáé Ferdinandi Primi et Maxi- miliani Secundi ad suos in Porta Ottomanica oratores Antonium Verantium, Franciscum Z a y , Augerium Busbek , Albertum Wyss et Christophorum Teufíenbach, quas ex auto- graphis edidit Jacobus Ferdinandus Miller.

(6)

Pestini typis Matthiae Trattner C. R. priv.

typographi. 1808." Figyelmes összehasonlítás talán hívebbnek fogja láttatni kiadásunkat a Millerénél, hívebbnek névszerint a titkos j e - gyekkel írt levélrészek feloldását is, noha ezt általán véve a Miller kiadásában kielégítőnek, lelkismeretes gonddal készültnek mondhatni.

II. A n t o n i i Y e r a n t i i E p i s t o l a e A u t o g r a p h a e . „1681. fol. lat."jegy alatt Ezen n é g y kötetes gyűjteményből, mely b. Fischer Istvánnak, Eger második érsekének ajándékából került a nemzeti muzeumba, Katona már szá-

mos levelet bocsátott közre História Critica- j á n a k X X - d i k kötetében, de czéljához képest, talán egykettőnek kivételével, megannyit csak kisebb nagyobb töredékekben ; közölök egy

— a Nádasdyhoz 1554. április Î - é n adott — Koller ,História Episcopatus Quinqueeccle- siensis' czímű munkájának V-dik kötetében is olvasható, hibás évszámmal, s még azonfelül annyiban a jelen kiadástól eltérve, mennyiben Koller, s illetőleg a közlő Pray előtt maga a Nádasdyhoz küldött levél, előttem pedig azon párja fekiidött, melyet Verancsics az ,il- lustris et magniíice domine1,-féle czímek sat.

mint kissé barbar kifejezések némi módo- sításával sajátkezíileg írt be a már általa, úgy gondolom, sajtó alá készített gyűjteménybe.

— A jelen codexből, még pedig ennek első és

(7)

második kötetéből kivont levelek kiadásunk következő számait képezik: V — I X . X I — X I I I . XV —XVIII. XX. X X I I — X X I X . X X X I . - LIV. LVTI—LXXXIV. L X X X V I - XCVI.

XCVIII. C - C V L C VIII — C X X I V CXXYI — CXXXIY.

III. I d i o g r a p h a V e r a n t i a n a ,,2380.

fol. lat." jegy alatt. I. kötet. A XIV. XIX. XXI.

XXX. számok innen vétettek s a következőből:

I V . E p i s t o l a e a u t o g r a p h a e V e r á n - t i a n a e „1680. fol. lat." jegy alatt, hová —ide- gen tárgyak közé — félívnyi töredék tévedt belő- lök. Az 1555-dik évszám, melyet Verancsics unokaöcscse,Faustus, elejökbeírt, szembeszökő tévedés. A négy rendbeli szám első ízben most lát világot.

Ha itt még pótolólag említem, hogy az I.

és III. számok alatti párbeszéd-töredékek, mi- ről külön jegyzet is szól, Verancsics munkái jelen kiadásának első kötetéből iktattattak ide :

valamennyi szám forrására utaltam. Mindnyá- ját magam kezével másoltam sajtó alá, minél

hívebb kiadás eszközlésére időt fáradságot nem kímélve, s annyiban talán megközelítve e czélt, mennyiben nem gátolt benne a körül- mény, hogy Verancsics saját minutái a siető kéz miatt gyakran majdnem olvashatlanokká vál- tak, s hogy irodai személyzetének egy némelyik tagja nem igen tudván deákul, egy másik pe-

(8)

dig olaszul épen semmit: a tollaikba adott vagy általok másolt levelek néha példátlan, részben meg nem szűrhető zagyvalékká lettek. Minthogy közölök néhánynak tisztára írt hivatalos pél- dányai a császári királyi államlevéltárban őriz- tetnek, kevesebb fáradság mellett is tökélete- sebb munkát nyújthattam volna az olvasó kö- zönségnek, ha e levéltár nyitva áll előttem ; s miután számra is teljesebbé válandott ez eset- ben a gyűjtemény, kétszeresen kell ohajtanom, hogy ama levéltár látogatói a hibákat helyre- igazítani, a hézagokat pótolni buzgólkodjanak.

A toldalék számai Pray kézirataiból s az általa szerkesztett ,Epistolae procerum Hung.

Pozsony, 1806'* czíműgyűjteményből soroztat- tak ide. Közölök a VI-dik szám alattit, mint

bizonyossággal tudjuk, s talán az utolsónak, a VlII-diknak kivételével a többieket is az ak- kori pozsonyi magyar kamara levéltárában má- solta le Pray magokból az eredetiekből; a VIII-dik gyarló pár után készült. Pest, 1858.

decemberben.

Sz. L.

(9)

Lap.

I. Párbeszéd Verancsics Antal és testvéröcscse Mihály

között amannak első követségéről a P o r t á n á l . . 1 lí. Verancsics A n t a l n a k és Palinai P á l n a k Ferdinánd

király. 1553. m a r t . 29. . . . . . . . . 3 III. Párbeszéd Verancsics Antal és testvéröcscse Mihály

között a m a n n a k első követségéről a Portánál. . 5 IV. I. Ferdinánd megbízó levele Verancsics Antal, Zay

Ferencz és Malvezzi János Mária számára. 1553.

junius 13 7 V. Ferdinánd királynak Verancsics Antal. 1553. jul. 3. 9

VI. Sforza Palavicinak Verancsics Antal. 1553. jul. 7. . 11 VII. Zay Ferencznek Veranc»cs Antal. 1553. j u l . 9. . 12 VIII. Tujgiín p a s á n a k Verancsics Antal. 1553. j u l . 13. . 13

I X . Sforza Palavicininak Verancsics A n t a l és Zay Fe-

renc. 1553. julius 14 — X. Verancsics A n t a l n a k Ferdinánd király. 1553. jul. 15. 14

XI. Ferdinánd királynak Verancsics A n t a l és Zay Fe-

rencz. 1553. j u l . 16. . 16 X I I . Ferdinánd királynak Verancsics és Zay. 1553. jul.16. 18

XIII. Ferdinánd k i r á l y n a k Verancsics és Zay. lf>53. jul. 17. — XIV. Ferdinánd királynak Verancsics és Zay. 1553. julius

20 19 XV. Ferdinánd k i r á l y n a k Verancsics és Zay. 1553. jul. 21. 30

XVI. Ferdinánd k i r á l y n a k Verancsics és Zay. 1553. jul. 21. 31 X V I I . Ferdinánd királynak Verancsics és Zay. 1553. jul. 22. 32 X V I I I . Ferdinánd királynak Verancsics és Zay. 1553. jul. 24. 33

X I X . Ferdinánd királynak Verancsics és Zay. . . . 34 X X . T u j g ű n pasának Verancsics és Zay. 1553. jul. 24. . 35 X X I . Ferdinánd k i r á l y n a k Verancsics és Zay. . . . 37 X X I I . Ferdinánd királynak Verancsics és Zay. 1553. jul. 25. 39 X X I I I . Paksi J á n o s n a k Verancsics és Zay. 1553. jul. 25. . 42 XXIV. Ferdinánd királynak Verancsicb és Zay. 1553. jul. 25. 44 X X V . W e r n h e r r Györgynek Verancsics és Zay. 1553. jul.25. 45 X X V I . Ferdinánd k i r á l y n a k Verancsics és Zay. 1553. jul. 27. 46 XXVII. Ferdinánd királynak Verancsics és Zay. Iv53.jml. 31. 47 X X V I I I . Parrhisi P é t e r Ferencznek Verancsics. 1553. aug. 1. —

X X I X . Parrhisi P é t e r Ferencznek Verancsics Antal. 1553.

augustus 13 49 X X X . Ferdinánd k i r á l y n a k Verancsics és Zay. 1553. sep *

tember elején. . . . — X X X I . H a j d e r p a s á n a k Verancsics Antal és Zay Ferencz.

1553. sept. 5 83

(10)

X X X I I I . A királyi tanácsnak Verancsics. 1553. sept. 9. . 87 X X X I V . A királynak Verancsics és Zay. 1553 sept. 12. . 90

X X X V . Ibrahim dragomanftak Verancsics Antal és Zay Fe-

rencz. 1 5 ï 3 sept. 24 91 X X X V I . Rusztem pasának Verancsics és Zay. 1553. sept. 24. 94

X X X V I I . A királynak Verancsics és Zay. 1553. october 5. . 100 X X X V I I I . A királynak Verancsics és Zay. 1553. oct. 17. . . 109 X X X I X . A k i r á l y n a k Verancsics és Zay. 1553. oct. 18. . . 115 X L . Zríni Miklós bánnak Verancsics és Zay. 1553. oct. 19. 118 X L I . Fiume tanácsának Verancsics és Zay. 1553. oct. 19. 120 X L I I . A királynak Verancsics és Zay. 1553. oct. 23. . — X L I I I . F e r e r a Mihálynak Verancsics és Zay. 1553. oct. 26. 121

X L I V . A királynak Verancsics és Zay. 1553. nov 1. . . 123 X L V . Dominego velenczei bailónak (követnek • Verancsics

és Zay. 1553. nov. 6 129 X L V I . A királynak Verancsics és Zay. 1553. nov. 8. . . 131

X L V I I . A k i r á l y n a k Verancsics és Zay. 1553. nov. 15. . . 136 X L V I I I . A királynak Verancsics és Zay. 1553. nov. 17. . . 138

X L I X . Verancsics Antal és ZayFerencz az erdélyi püspök- nek s az erdélyi v a j d á k n a k . 1553. nov. 17. . . 139 L . Bornemisza Pál erdélyi püspöknek Verancsics Antal.

1553. nov. 17. . . 141 LI. A királynak Verancsics és Zay. 1553. nov. 27. . . 142

L I I . Dominego Gaztelunak Verancsics és Zav. 1553.

nov. 27 149 L U I . A királynak Verancsics és Zay. 1653. dec. 3. . .' 150

L I V . D o m i n e g o Gaztelunak Verancsics és Zay. 1553.

dec. 3 , 154 L V . Verancsicsnak és Zaynak a király. 1553. dec. 5. . 155

L V I . Verancsicsnak és Zaynak a király. 1553. dec. 5. . 156 LVII. I b r a h i m dragomannak Verancsics és Zay. 1553.dec.8. 158 L V I I I . A k i r á l y n a k Verancsics és Zay. 1553. dec. 13. . . 159 L I X . A királynak Verancsics és Zay. 1553. dec. 16. . . 160

L X . Dominego Gaztelunak Verancsics és Zay. 1553.

dec. 16. . 169 L X I . Amhád nagyvezírnek Verancsics és Zay. 1554.

Januarius 14 . . 170 L X I I . a Ibrahim dragomannak Verancsics és Zay. 1554.

j a n u a r 14 s 173

L X I I I . A k i r á l y n a k Verancsics és Zay. 1554. j a n 17. . . 174 L X I V . Dominego Gaztelunak Verancsics és Zay. 1554.

j a n . 17. . . 181 L X I I b . R e m e r Zsigmond Kristófnak Verancsics és Zay.

1554. j a n . 18 — L X V . Amhád pasának Verancsics és Zay. 1554. jan. 22. . 182

L X V I . Vég J á n o s erdélyi követnek Verancsics és Zay.

1554. j a n . 23 184 L X V I I . Kiván csausznak Verancsics és Zay. 1554. j a n . 26. . 185

L X V I I I . R e m e r Kristóf Zsigmondnak Verancsics és Zay.

1554. j a n . 26 187 L X I X . Federigo Badoeronak Verancsics. 1554. febr. 8. . 188

L X X . A királynak Verancsics'« s Zay 1554. febr. 8. . . 189 L X X I . A k i r á l y n a k Verancsics és Zay. 1554. febr. 8. . . . 192 L X X I I . Dominego Gaztelunak Verancsics és Zay. 1554.

febr. 8 197

(11)

L X X 1 V . Piero Dellavecchiának Verancsics és Zay. 1554.

febr. 8 . 2 0 0 L X X V . A királynak Verancsics és Zay. 1554. febr. . . . 201

L X X V I . Diomedesnek a szultán börtönei felügyelőjének Ve-

rancsics és Zay. 1554. febr. 24 204 L X X V I I . A királynak Verancsics és Zay. 1554. mart. 1. . . 205

L X X V I I I . Ruggiero Tassonak Verancsics és Zay. 1554. mart. 1. 209 L X X I X . A királynak Verancsics és Zay. 1554. mart. 16. . 210 L X X X . A királynak Verancsics és Zay. 1554. mart. 16. . 215 L X X X I . A királynak Verancsics és Zay. 1554. mart. 26 216 L X X X I I . A királynak Verancsics és Zay. 1554. mart. 30. . 218 L X X X I I I . Nádasdy Tamásnak Verancsics. 1554. apr. 1. . . 227 L X X X I V . A királynak Verancsics és Zay. 1554 apr 4 . . 230 L X X X V . Verancsicsnak és Zaynak a király. 1554. apr. 15 . — L X X X V I . A királynak Verancsics és Zay. 1554. apr. 19. . . 235 L X X X V I I . A királynak Verancsics és Zay. 1554. apr. 21. . . 242 L X X X V I I I . A királynak Verancsics és Zay. 1554. a p r . 24. . . 245 L X X X I X . A királynak Verancsics és Zay. 1554. apr. 27. . . 248 X C A királynak Verancsics és Zay. 1558. május 3. . . 249 XCI. Oláh Miklósnak Verancsics és Zay 1554. m á j . 3. . 257 XCII. A királynak Verancsics és Zay. 1554. máj. 3. . . 259 XCIII. Lenkovicsnak Verancsics és Zay. 1554. máj. 3. . . 260 X C I V . A királynak Verancsics és Zay. 1554. m á j . 8. . . 261 XCV. A királynak Verancsies és Zay. 1554. m á j . 10. . . 263 XCVI. A királynak Verancsics és Zay. 1554. máj. 29. . . 265 XCVII. Verancsicsnak és Zaynak a király. 1554. j u n . 21, . 270 XCVI II. A k i r á l y n a k Verancsics és Zay. 1554. j u n . 24. . . 274 X C I X . Verancsicsnak és Zaynak a király. 1554. jul. 2. . 282 C. A királynak Verancsics és Zay. 1554. j u l . 3. . . 287 CI. A királynak Verancsics és Zay. 1554 j u l . 21. . . 290 CII. A királynak Verancsics és Zay. 1554. aug. elején. 302 CHI. A királynak Verancsics és Zay. 1554. aug. 9. . . 308 CIV. A királynak Verancsics és Zay. 1554. aug. 12. . . 312 CV. A királynak Verancsics és Zay. 1554. aug. 25. . . 318 CVI. A királynak Verancsics és Zay. 1554. aug. 25. . . 318 CVII. Verancsicsnak és Zaynak a király. 1554. aug. 25. . 319 CVIII. A királynak Verancsics és Zay 1554. sept. 10. . .. 321 CIX. A királynak Verancsics és Zay. 1554. sept. 14. . . 322 CX. A királynak Verancsics és Zay. 1554. sept. 14. . 328 CXI. Gaztelunak Verancsics és Zay. 1554. sept. 14. . . 330 CXII. A királynak Verancsics és Zay. 1554. sept. 17. . 332 CXI1I. A királynak Verancsics és Zay. 1554. sept. 25. . 333 CXIV. A királynak Verancsics és Zay. 1554. sept. 27. . 339 CXV. A királynak Verancsics és Zay. 1551. oct. 1. . . 342 CXVI. A királynak Verancsics éá Zay. 1554. oct. 4« • • 314 CXVII. A királynak Verancsics és Zay. 1554. oct. 9. . . 348 CXVIII. A királynak Verancsics és Zay. 1554. oct. 9. . . 353 C X I X . A királynak Verancsics és Zay. 1554. oct. 30. . . 354 CXX. Gregoriancz Pálnak Verancsics. 1554. oct. 31. . . 360 CXXI. A királynak Verancsics és Zay. 1554. nov. 4. . . 364 CXXII. A k i r á l y n a k Verancsics és Zay. 1554. nov. 6. . . 367 CXXIII. A királynak Verancsics és Zay. 1554. nov. 17. . . 369 C X X I V . Singkkmoser Márknak Verancsics és Zay. 1554. n. 17. 374 C X X V . Verancsicsnak és Zaynak a király. 1554. nov. 26. . 376

(12)

CXXVIII. A k i r á l y n a k Verancsics és Zay. 1554. dec. 1. . . 3 8 3 C X X I X . A királynak Verancsics és Zay. 1554. dec. 1. . . 385 CXXX. A királynak Verancsics és Zay. 1554. dec. 4. . . 387 C X X X I . A k i r á l y n a k Verancsics és Zay. 1554. dec. 13. . . 390 C X X X I I . A királynak Verancsics és Zay. 1554. dec. 14. . . 393 CXXXI1I. A királynak Verancsics és Zay. 1554. dec. 19. . . 394 C X X X I V . A királynak Verancsics és Zay. 1554. dec. 29. . . 396 T o l d a l é k . I. (A 9. laphoz.) Verancsicsnak és Zaynak a király.

1553. jun. 2 ^ . 4 0 5 II. (A 48 laphoz.) Verancsicsnak és Zaynak a király.

1553. aug. 2 . . . 408 III. (A 49. laphoz.) Verancsicsnak és Zaynak a király.

1553. aug. 18 . . 412 IV. (A 142. laphoz.) Verancsicsnak és Zaynak a király.

1553. nov. 22 . 4 1 5 V. (A 265. laphoz.) Verancsics és Zaynak Ferdinánd.

1554. m á j . 25 418 VI. (A 338. laphoz.) Nádasdy Tamásnak Verancsics és

Zay. 1554. sept 2 422 VII. (A 367. laphoz.) Verancsicsnak és Zaynak Ferdinánd.

1554. nov. 6 423 VIII. (A 375. laphoz.) Ferdinánd utasitása a köve'ek szá-

mára. 1554. nov. 23 427

(13)

Párbeszéd Verancsics Antal és testvéröcscse Mihály között amannak első követségéről a Portánál. *)

ANTONIUS. Puto, te meminisse, fráter, quanto semper studio, quam que vario multiplici conatu jam inde ab ipsis regni Hungáriáé sumptis auspiciis in- elytus rex noster Ferdinandus mentem ac vires suas exercuit, ut certam, firmamque aliquam rationem in- veniret, qua memoratum regnum , quod jam tum ar- mis Turcarum graviter labefactari inceperat, alle- vare a calamitatibus et in pristinum statum resti- tuere posset, nihil prorsus vei occasionum praeter- mittendo, quaecunque illi sese obtulissent, niliil in- tentatum vei bello vei pace relinquendo ; necdum tarnen ejus regui fortunam ob seditiosorum partim quorumdam procerum intemperias, partim ob impérium liostile, nimis jam in ipsius regui visceribus illatúm, eo potuit perducere, ut conquiesceret, discriminique eximeretur. Nunc igitur denuo, quum ad reuovan- dam cum eodem hoste eam pacem fuisset provocatus, quam haud ita pridem deditio turbaverat Transsyl- vaniae, etsi nec bellatoribus viris, nec opibus sic

esset exliaustus, animumque ad belligerandum de-

*) L . e dolgozatot Verancsics munkái jelen kiadásának első köte- t é b e n a 68—288, l a p o k o n , honnan a töredéknek csak töredékét,

csak egyes h e l y e i t , i k t a t t u k ide.

MONUM. HUNG. V. 1

(14)

spondisset, ut viam armorum urgere vei nequiret vei non auderet, — quis enim regum id temporis aliorum , qui censentur cliristiani, et diutius Turcae re- stitit, et constantius nunc eodem rege nostro résistât?

—- consideratis tamen cladibus, quibus fere assiduis et continentibus ab excessu régis Ludovici ea gens fatigatur, visum est non alienuni fore a sua magni- tudine et cura ejusdem gentis reparandae, si usu armorum seposito, et suis ipsius viribus instaurandis navaret operám, et eam ipsam gentem otio potius nonnihil et quiete reficeret, quam bellorum gravaret pertinacia : 11011 ignarus , quod genti, bello diuturno implicitae plurimum emolumenti ad augendas et íir- mandas vires afferre consuevit temporaria laborum et dimicationum remissio. Quapropter habito mature cum purpuratis et proceribus suis de memorata pace, kalendis Mártii anni M. D. L. I I I . consilio, oratores ad Solymanum Turcarum principem decrevit mittere.

MICHAEL. Causa quidem certe digna, omnique etiam sollicitudo laude prosequenda. ANTONIUS. Probe sentis. Sed intérim, dum de pace Constantinopoli transigatur, opus erat induciis', quo et oratores apud Turcam securi de incolumitate forent, et in amba- rum partium limitibus a grassatione cessaretur.

MICHAEL. Oportebat id quidem fieri, sed ubi, quo- modove actum est de his induciis? ANTONIUS. Bu- dae. Turca enim bellum gesturus contra Persam, in Asiamque profecturus cum exercitu, pacem optabat relinquere in Hungaria ,*) quo uni dumtaxat liosti in-

*) Szulejman 1553. f e b r u a r i u s b a n ( r e b i u l - e v v e l , 960.) tudósitotta F e r d i n á n d o t , b o g y a budai és temesvári pasákhoz p a r a n c s m e n t : a d j a n a k m e n e v é d e t a király követeinek , es kössenek b a t b ó n a p r a fegyvernyugvást. H a m m e r , Geschichte des osmanischeu ReicbeB.

I X . 370.

(15)

tentus, omni alia sollicitudine vacaret. Igitur deman- data hnjusce negotii provincia passae Budensi, quem nos primatem et praesidem vocaremus, Aly nomi- nato ,*) ipse, in Asiam transmissis copiis, fixisque ad Calcedonem castris, exitum rei Constantinopoli oppe- riebatur. Aly vero cautis intérim quibusdam módig animum regis curavit explorandum. Sic demum re utrinque explorata et in medium producta, Aly re-

gem fecit certiorem, se et induciarum secum ferien- darum habere facultatem, et si serio ad pacem quoque ipsam animum appellere voluisset, oratores ad suum principem decernendos; suam insuper opeiam cura diligenti interpositurum sese, ut ea possit con- fieri, recepit. MICHAEL. Recte omnia. ANTONIUS.

Plane. Verum ubi primum rex de his edoctus est, et rem geri piacúit, me ad Aly passam, Paulo Palineo decurione suo **) adjuncto, destinavit, dimissusque ex urbe Gratiana, Styriae metropoli ***)

II.

Verancsics Antalnak és Palinai Pálnak Ferdinánd király.

Venerabiii, etegregio, fidelibus nobis dilectis An- tonio Vrancio, praeposito Pornensi, secretario nostro, ac Paulo Litterato de P a l y n a , nunciis nostris Budám emandatis.

Ferdinandus divina favente dementia Romano- rum, Hungáriáé, Bohemiae etc. rex.

*) Chadim Ali; budai p a s á v á neveztetése 1551. május 16. s 22. dike k ö z é esik. 1. Gévay A n t a l : A budai p a s á k , B é c s , 1841., 7. 1.

* * ) A komáromi őrscg egyik tiszte.

* * * ) A n a p nincsen f e l j e g y e z v e ; az u t a s i t á s , mint Hammernél, I I I 828. o l v a s s u k , 1553 martius 13.'án kelt.

1*

I553.martiu8 29.

(16)

Cum praesentibus litteris nostris liabuistis litteras secu- ritatis vel salvi conductus," quas passa Budensis ad no^s superioribus diebus pro vobis transmiserat, *) ut tuto earundem vigore vos ad ipsum,et sine periculo tractandi deinduciis gratia cou ferre, re busqué confeetis velinfe- ctis ad nos redire possetis. Quocirca vobis clementer committimus, u t , acceptis praesentibus, iter vestrum in Dei Optimi Maximi nomine prosequamini, rectaque Budam pergatis, et ibidem pro vestra singulari erga nos fide, observantia ac industria, rerumque geren- darum dexteritate, commissa vobis negotia cum passa illo, juxta praescriptum instructionis vobis datae, tra- ctetis, et ex animi nostri sententia, ad gloriam Dei Omnipotentis, et pro fidelium subditorum nostrornm commodo ac tranquillitate inducias istas concludere studeatis, quemadmodum nobis de vestra fide, sollicitudine ac ingenio plane pollicemur. In qua sane in- structione nihil nobis occurrit, quod emendandum, magisve et dilucidius explicandum esse videatur, praeter unicum articulum : nempe si alteri vestrum per postas ad nos veniendum erit, quod sicut ex in- structione intelligere poteritis, eo casu futurum est, si passa Budensis ad acceptandas conditiones induciarum a nobis propositas, nullo modo induci posset, aut taies difficultates vobis objicerentur, quas non possetis explanare, nisi uberiore informatione a nobis liabita, et propter quasdiutius vobis istliic liaerendum

* ) Hammer I X . 371. Ali p a s á n a k 1553 martius 9. en (^3- rebiul-evvel t'60.) B u d á r ó l F e r d i n á n d h o z a d o t t ily t a r t a l m ú levelét említi:

ö a n a g y v e z í r h e z intézett s g o n d j a i r a b í z o t t levelet Konstantiná- polyba i n d í t o t t a , hová rövid iclö múlva m a g a is el fog menni; F e r - dinánd mondjon le igényeiről a b e h ó d o l t f a l v a k r a . — A szövegben említett m e n e v é d l e v é l valószínűleg ehhez volt mellékelve.

(17)

fore videretur : tum enim volumus, lit tu Vrancie ad nos celeriter venias, tu vero Paule reditum Vrancii isthic Budae expectes. — Praeterea potestis ipsi passae etiam significare, quod citius vos ad ipsum expedivissemus, statim scilicet, postquam salvum conductum pro vobis accepimus, sed quando cognovimus litteras principis Turcarum jam Budam allatas esse, e,t quod ipse passa easdem per unum ex aulicis et familiaribus suis ad nos mittere statuisset, nobis satins fore visum esse, ut vestram expeditionem tamdiu differremus, quoad litteras principis Turcarum vi- deremus , mentemque magnitudinis suae inde intelli- geremus, prout lioc etiam nos ipsi per litteras ei si- gnificavimus. Dcinde transmittimus vobis cum hisce litteris nostris alias credentiales ad passam Buden- sem, ne quid difficultatis propter errorem in tuo, Paule, nomine admissum exoriatur. Caeterum in praemissis exequemini bene gratam ac expressam voluntatem nostram, regia nostra gratia erga vos re- cognoscentes. — Datum in oppido nostro Grratz, die XXIX. mensís Mártii anno Domini MDLIII⁰., regnorum nostrum Romani XX1IP, aliorum vero XXVII⁰. Ferdinand m. p. Ad mandatum sacrae regiae majestatis proprium. J . Jonas vicecancellarius m. p. M.

Singkmoser-m. p.

Ver ancsics kezével: Redditae ultima mar tir, 1553.

III.

Párbeszéd Verancsics Antal és testvéröcscse Mihály között amannak első követségéről a Portánál.

ANTONIUS. Budam Április die VII. veni, ibique rei tractandae et conficiendae biduo dumtaxat

(18)

dato, quod passa ad principem festinato proficisci cogebatur, ubi de induciis transegisset, XYI. ejusdem mensis ad regem in Civitatem Novam cum se- mestribus induciis *) regressns sum. MICHAEL.

Quum jam induciis utrobique receptis, regi oratores in Turciam mitti placuisset, quo pacto res tota acta fiierit, scire cupio. ANTONIUS. Refero. Delectus initio volimtatum de assnmenda memorata legatione - non hominum magno laboré et conatu habitus, nec

enim vei senatus vei ipsa tanti principis regia sum- morum et peritissimorum virorum ad quas velis fun- ctiones obeundas indiga est. Sed tentati et rogati fuere plures, qui hoc munere digni habiti sunt et munus ipsis, immo a quibus etiam omnia optima et maxima sperare patria potuisset. Ii tarnen omnes summa con- tentione, periculum metuentes, deprecàti electionem , ne a rege quidem adacti sunt nolentes. Ubi ab iis, quos et virtus tanto munere dignos faciebat, et im- primis genus ac patriae pietas hortabatur, impetrari non potuit, quod rogabantur, in Franciscum cogno- mento Zay, virum nobilem , cordatum, et nazadarum classis Danubii minoris summum ducem, atque in me, apud regem omnium minimum versa sunt suffragia.

MICHAEL. Quiddemum postca? ANTONIUS. Ha- bes rei initia. Prensati dein comiter patrum suasio- nibus et prehensi haud magno negotio , sed non quod eo ambitu teneremur, verum quod jure obsequentes regi et patriae esse debebamus. Me novitas etiam mea, et régis quum gratia erga me non vulgaris, tum ingens et vere regia liberalitas, quae praecessit mérita, hortabatur. Etenim eo tune primum in ejus

*) Verancsics es Palinaï jelenfésök e k ü l d e t é s b e n i e l j á r á s u k r ó l a es k. á l l a m l e v é l t á r b a n , ï i a m m e r , I I I . 328,

(19)

fidem concesseram, et ad episcopatum Quinqueeccle siensem ab eodern evectus, permissaque mihi et Por nensis abbatia, et praepositura Transsylvana, quan Heremitae avaritia in suo peculatu detinuerat, resti tuta, in senatum quoque illius ascitus sum. Post quam designati et proniinciati sunt oratores, duo cir citer menses expediendis Turcae muneribus et ad itei oratorum necessariis dati sunt.

IY.

I. Ferdinand megbízó levele Verancsics Antal, Zaj Ferenc és Malvezzi János Mária számára.

Ferdinandus divina favente dementia Romano rum, Hungáriáé, Bohemiae etc. rex semper augustus infans Hispaniarum, archidux Austriae, dux Bur- gundiáé , marchio Moraviae, cornes Tyrolis etc. Re- cognoscimus et notum facimus tenore praesentium universis : quod cum nos pro quiete et tranquillitate universali, et praecavenda imposterum majori uni- versorúm nostrorum subditorum et colonorum oppres- sione, liumanique sanguinis effusione cupiamus cum serenissimo et potentissimo principe domino sul- tano Soleymano imperatore Turcarum ac Asiae et Graeciae amicitiam et bonam, stabilem, firmamque pacem, vei inducias inire ac firmare: idcirco plenam, indubitatam et singularem fiduciam gerentes de fide, integritate, prudentia et experientia reverendi Antonii Vrancii, episcopi Quinqueecclesiensis et praepositi Pornensis, ac magnifici Francisci Z a y , nazadistarum nostrorum generalis capitanei, necnon nobilis Jo- annis Mariae Malvezii pristini nostri ad excelsam portám oratoris, consiliariorum nostrorum, fidelium

-1553. jflnius 13.

(20)

nobis dilectorum, eosdem sponte et ex certa nostra scientia. animoque Ibene deliberato, omnibusque melioribus modo, via, jure, causa et forma, quibus melius et efficacius potuimus et debuimus. possumus ac debemus, oratores, commissarios, mandatarios, actores, factores, negotiique nostri infrascripti gesto- res et nuncios speciales et generales, ita tarnen quod specialitas generalitati non deroget, nec e contra, elegimus, nominavimus, creavimus, fecimus et de- putavimus per praesentes: dantes et concedentes eisdem tanquam legitimis et indubitatis oratoribus, commissariis ,et mandatariis nostris plenam facultatem, auctoritatem et potestatem nostro nomine, loco et vice unionem, amicitiam et pacem perpetuam, vel saltem inducias ad aliquot annos cum praefato serenissimo ac potentissimo Turcarum imperatore, illu- strissimis ac magnificis passis aut commissariis suis, ad hoc intervenire habeutibus, et ab eo eligendis ac deputandis, pro nobis, filiis et haeredibus ac universis regnis et dominiis nostris, eorumque subditis quibuscunque tractandi, concludendi et firmandi, atque su- per omnibus ab hujusmodi pace vel induciis depen- dentibus, emergentibus, annexis et connexis concor- dandi et transigendi juxta conditiones, quas a nobis ' in mandatis acceperant, *) nosque superinde erga ipsum potentissimum Turcarum imperatorem vel praefatos illius passas efíicaciter obiigandi et obstriu- gendi, ac etiam, si opus fuerit, juramentum de ob- servandis et adimplendis omnibus iis, quae per eos nostro nomine juxta articulos desuper conficiendos conclnsa fuerint, praestandi, et generaliter omnia

*) Az utasítás , mint j e l e n megbízó l e v é l , szintén június 13-án kelt, s a es, k. á l l a m l e v é l t á r b a n őriztetik. H a m m e r , I I I , 328.

(21)

alia et singula faciendi, tractandi, concludendi et firmandi, quae nosmet facere, tractare, concludere et firmare possemus, si praemissis omnibus et singu- lis praesentes et personaliter interessemus, etiamsi talia forent, quae mandatum exigerent magis spe- ciale , quam praesentibus est expressum. Promitten- tes insuper et pollicentes in verbo nostro regio , nos perpetuo gratum , firmum , validumque üabituros to- tum id et quidquid per supradictos oratores nostros actum, factum, gestum, tractatum , pactum et con- clusion fuerit in praemissis seu quolibet praemisso- rum, nec contra illud unquam tempore directe vei indirecte facturos aut contraventuros, omni dolo et fraude semotis. Harum testimonio litterarum manus _* nostrae subscriptione ac sigilli nostri appensione mu- nitarum. Datum in civitate nostra Vienna, die X I I I . mensis Junii ,*) anno Domini M. D. L. I I I⁰. , regnorum nostrorum Romani XXIII⁰., aliorum ero XXVII⁰. Ferdinandus rex m. p. Ad mandatum sacrae regiae majestatis proprium. J Jonas D. vicecancellarius m. p.

V.

Ferdinand királynak Verancsics Antal.

Antonius Verancius Ferdinando regi suo clementissimo felicitatem.

Hodie privatis rebus meis apud Sopronium et domi meae, quibus octo dierum spatium petieram, confectis et expeditis, veni ipse Comaromium* Neque hic est quod agam penitus, praeterquam ut collegam

*) Verancsics e's t á r s a ekkor Be'csben voltak. , , X X I . die mensis J u - nii — olvasom a felebbi p á r b e s z é d b e n — j u s s i summus Vienna de-

cedere et iter m a t u ^ a r e " .

(22)

meurn expectem , ac deinde, ubi ille advenerit, sine mora recedamus. Et ne fortassis, dum me abhocloco diutius abesse intelliget*, ipse quoque nonnihil serius adveniat, ac indulgeat suorum. affectibus, quorum cbaritate detinetur, tarn longe peregre profecturus, ea ipsa hora, qua liuc appuli, litteras ad eum dedi, et institi summo studio, lit moram omnem abrumperet et venire maturaret, quandoquidem etiam nunc nimis nos tardasse certum est. Monitum eum etiam litteris tuae majestatis non dubito. Quo fit, ut celerius ad- venturum maxime confidam, praesertim ubi et me jam adesse cognoverit, quod alioqui in rebus tuae majestatis et sedulus et celer et vigilantissimus esse semper soleat. Aliud quod nunc scribam, non occurrit, nisi quod passa Budensis urgentissime exigit adventum nostrum, *) quum dicat, nos dumtaxat ab imperatore suo expectari, nec intérim moturum exercitum in passam Casulem, donec advenerimus, et nisi venerimus, mutaturum sententiam de gerendo bello , pacemque , quam a nobis desiderat, Casulo concessurum atque in nos arma conversurum. Aje- bant etiam, quod in dubium jam venisset de adventu nostro, et succenseri plurimum tuae majestati, quasi verba illi dedisse curavisset. Ego igitur Iiis cognitis, dedi statim ad passam litteras, et hoc dubium ho- mini eximendum diligenter adnixus sum, ita ut aequi- ore jam et firmiore animo haud multo post redditum fuisse intelligam. Tuam majestatem quam felicissime valére cupio. Tertia Julii 1553. Comaromii.

*) Szulejman 1553 április I v é n i l . dzsemasziul-evvel 960,) kelt levele által is f ö l h í v t a Ferdinándot, k ü l d e n é követeit b é k e a l k u d o z á s végett a P o r t á r a ; hogy biztosan jöhessenek, mehessenek, arról már gondoskodva van. S néhány n a p p a l k é s ő b b kelt levelében ismét'i:

hogy a magasságos P o r t á h o z vezető ösvény nyitva áll mindenki előtt. Május vége felé (Dzsemasziul-achir k ö z e p e ; pedig p a r a n -

(23)

VI.

Sforza Palavicinak Verancsics Antal.

Antonius Verancius Sforciae Palavicino *).

Michael Litteratus, homo tibi non ignotus, pro-j ximis annis praefuit abbatiae divi Martini Jauriensi⁷ summa integritate et fiele, ita ut ei nee regni nec regiae majestatis desunt testimonia. Nunc privatus domi agit, cupitque statum aliquem aptum suae conditioni apud te invenire et obtinere, et sub tuis signis militare. Quoniam autem pervenire in gratiam tuam posse se non speravit, nisi per quempiam hominem quem tu in charis liabeas, me elegit, et cum pluribus bonis viris mihi amicissimis adiit, magnopere petens, oransque, ut ipse ille esse velim, cujus opera con- sequi posset, quod tantopere oprabat, tanquam

ipse unus essem ex lis, quorum gratia facile votis hominum flecti consuevisset. -— Itaque quum hanc publicam opinionem de tua erga me benevolentia non vanam esse certo scio, eaque plurimum gaudeam, immo et mihimet ipse etiam vehementer gratuler, ve- limque omni studio atque conatu illam augeri et con- firmari, non tam meorum erga te meritorum causa, quam propter virtutes tuas et magnitudinem tuam singularem, motus probi et militaris viri necessitate, totque nobilium hominum mihi charissimorum petitione, qui id a me ofiicii summa fidueia contenderunt, contendo et ipse apud te solita mea fidueia, ut velis mihi hac in re gratiam tuam accomodare, meaque inter alios causa, qui pro Michaele intercedunt, ita

esot k ü l d ö t t a temesvári és b u d a i p a s á k n a k , h a g y j á k szabadon hozzá utazni a k ö v e t e k e t s t a r t s á k fenn a f e g y v e r n y u g v á s t . Ham- mer IX. 371.

*) F e r d i n á n d h a d a i n a k a duuai részekben fővezére.

1553. j uli us 7.

(24)

ejusdem Michaelis votis respondere, ut consequatu]

quod postulat. Et quia forte fortuna non poterit tan repente de meliore statu illi providere, priore conten tus erit praefectura, dabitque intérim operám, ut me liorem promereatur. Caeterum quicquid ex liocoffick tu mereberis, Michael vero debebit, ipse gratificari eu rabo, tanti erit apud me, quicquid in hune liominen contuleris. Vale. Septima Julii 1553. Comaromii.

VIL

Zay Ferencnek Verancsics Antal.

Antonius Verancius Francisco Zay collegae suo S.

Motus Transsylvanos jam et per Hungáriám serpere latius, fierique passim clandestina video col- loquia, adeo ut non possum non vereri nobis periculum quodpiam, propter r e s , quas nobiscum vehi- mus. Clarius eloqui nequeo. Semper tarnen tumultus ejusmodi ingens et perniciosa consuevit comitari licentia. Oro igitur atque obsecro t e , ut omnes moras abrumpas, omissisque rebus tuis privatis, quibns de- tineris, cap esse regias, et venire matures, quo in- ceptum iter prosequamur, nosque eripiamus huic fu- rori hominum perditorum, ne si diutius in his finibus versabimur, av?ritia illorum intereipiamur. Quod si forte fortuna acciderit, vide , quaeso , quantum prineipem oifendemus, quove etiam damno afficiemus ; fateorque ingenue, timere me, quod caveo. Veni igitur etadvola. Heriautem accepi tuas litteras, etintellexi, quae scire me voluisti. Qua vero die Comaromium veni, eadem , datis ad Budensem passam litteris, feci eum certiorem de adventu nostro minime dubio, Nec rescripsit, sed dicitur magnopere perturbari nostra

1^1553. julius

(25)

mora, quo tu etiam incitari debebis, ut celerius ad venias. De pelvi et gutto habeo gratias, et fac, u agam etiam pro candelabris. Yale. Nona Julii 1553 Comaromii.

V I I I .

Tujgún pasának Verancsics Antal.

AntoniusVerancius Tuygoni passae Budensi*) salutem, Collega meus Franciscus Zay jam advenit domo, et intra triduum, Deo Optimo Maximo comité, itei Strigonium versus accipiemus. Inde Budám ad te fe- stinabimus, quod signifieandum tibi quamprimum duxi.

quemadmodum aliis meis litteris non ita pridem ad te datis facturum me obtuleram. Scripsi lioc ipsum et ad Ahmad begum, Strigoniensem praesidem, quo jam de adventu nostro nihil dubitetis, et praemoniti sitis, quando nos expectare debebitis. Quod autem biduum adhuc protrahemus adventum nostrum, cupimus esse apud te excusati. Laboramus enim pro quibusdam captivis intra induciarum tempus captis, ut eos pro induciarum concordia liberemus, et ad te nobiscum deducamus ex mandato régis nostri, qui tuo principi hac etiam parte gratificari non omittit. Vale. Tertia- decima Julii 1553. Comaromii.

IX.

Sforza Palavicininak Verancsics Antal és Zay Ferenc.

Antonius Verancius et Franciscus Zay Sforziae Pa- lavicino S.

Agimus tibi gratias, primum quod maturasti nos

* ) Chadim A l i n a k a pasaságban u t ó d a ; egykorú iróinkál: gólya basa, noha T u j g ú n sólyomfiat jelent. 1. G é v a y az id. h. 7. 1.

51553. július

r1 3 .

^553. július 14.

(26)

de his facere certiores, quae passa Budensis ad te ratione induciarum perscripsit, quas nullas et pei nos esse violatas denunciat, tum quod admones, u1 praevideamus, quonam pacto ulteriorem progressurc nostrum dirigere debeamus. Certe duabus lioris ante quam tuae litterae nobis sunt redditae, jam nostras ad te miseramus, nunciantes qua liine die moturi es semus Strigonium versus, idipsumque omninofaciemus quod mones, nec hoc tara ejusmodi hominis intempe- ries curantes, quam rem nostri principis promoventes quae exigit multis rationibus, lit etiam cum periculc nostro incepto itineri non desimus. Caeterum videtui et hic passa, ut alii, qui eum praeeesseruntⁱ mults suo potius arbitratu, quam fortasse principis su;

mandato velle gerere. Verum quoniam nobis cun ejus principe erit negotium non cum illo, ejus terri- culamenta non sunt magnifacienda, quamquam easdem suas litteras, quas ad te dédit, mitius finit, quan exorsus est, quo manifestius apparet, eum tumultuar:

potius, quam judicio duci. Sed succenseat, quantum vult, nos modestia nitemur pro fortuna nostra et rerum nostrarum conditione, dantes omnem operam, ui praerupta animorum devitemus. Yale. Decimaquarta Julii 1553. Comaromii.

X.

Verancsics Antalnak Eerdinánd király.

Beverendő devoto fideli nobis dilecto Antonie Yerancio, episcopo Quinqueecclesiensi et Praepositc Transsylvanensi, nostro consiliario ac ad serenissi mum principem Turcarum destinato oratori, ubi fue rit. Cito, cito, cito.

)l553. julius 15.

(27)

Ferdinandus divina favente dementia Romano- rum, Hungáriáé, Boliemiae etc. rex. Reverende, devo- te, nobis dilecte. Intelleximus te et collegam tuum in prosequendo itinere commissae vobis legationis ultra permissum vobis tempus, quoresdomicompone- retis, ita et tamdiu tardasse, ut ne Budám quidemadhuc perveneritis, sed potissimum id ex collegae tui. quem Comaronii jam aliquot diebus expectasses , mora ac- cidisse. Cum autem negotia illa , propter quae able- gati estis, magnae sint importantiae, magnamque ce- leritatem requirant, et non solum nostra ac regnorum et dominorum nostrorum, sed totius reipublicae chri- stianae intersint, istiusmodi tarditatem et cunctatio- nem profectionis tuae et collegae tui non immerito molestissimo animo accepimus. Et propterea tibi fir- missime committimus et mandamus, ut si fortasse collega tuus nondum tecum esset, cures ut vos quamprimum conjungatis , et sine ulteriore mora, iter coeptum ambo prosequamini, et admissam istam moram adhibita postbac acceleratione et diligenti nego- tiorum omnium, quemadmodum de vobis confidimus, procuratione compensare studeatis. Et quando apud passam Budensem eritis, nos excusetis, ostendendo ei, quod licet jam ante plures dies a nobis dimissi fueritis, ut recta ad excelsam Portám pergeretis, vos tamen coactos fuisse propter nonnulla vestra privata negotia aliquot diebus subsistere ; sed cum intellexë- ritis, nobis id magnopere displicuisse, vos daturos esse operam, ut tarditatem liane, adhibita posthac celeritate, compensetis. In quibus nostram expressam exequeris voluntatem. — Datum in civitate nostra Yienna die XY. mensis J u l i i , anno Domini M. D.

LIII⁰' regnorum nostrorum Romani XXIII⁰- aliorum

(28)

vero XXVII⁰- Ferdinand m. p. Ad m a n d a t a i sacrae regiae majestatis proprium J . Jonas D. vicecancellarius m. p. J . Jordanus m. p.

XI.

Ferdinánd királynak Verancsics Antal és Zay Ferenc, Antonius Veraiicius et Francisais Zay Ferdinaiido

regi suo clementissimo f ..

Cras nos hinc , 13eo Optimo Maximo comité, Strigonium versus proficiscemur, inde ulterius itei omni celeritate adhibita continu abimus. Appendicem instructionis, quem nobis summisisti, intelleximus, eni- temurque diligenter, ut in omnes meliores eventus sie rem geramus, ut seimus tuae majestatis esse voluntatem. Passa Budensis (quantum intelligimus) con- voeavit ad se complures vicinorum praesidiorum praesides, duces ac milites, vultque nos honorifice exci- pereYeteri Budae. Hoc ipsum facturus est et Ahmad beghus, Strigoniensis praeses , qui jam praemisit nobis obviam trecentorum equitum turbam ad Muslam pagum, videnturque hoc tempore Turcae magnopere esse intenti in adventum nostrum, quod nobiscum non aegre sunt pacem inituri. Illud tarnen non parum nos sollicitât, quod audimus ad sexingentos hajdones transitum nostrum circa Tolnam et per vicinas soli- tudines observare, nobisque tarn in Danubio quam ir continenti intendisse insidias. Eramus autem eo animo, ut navigatione Belgradum usque uteremur, lassi- tudini equorum consultai. Verum quia non multa classe pro id temporis Turcae pollent, qua nos comitari deberent, terrestre iter elegimus, quod equitatus

1553. július ' 16.

(29)

non deerit, quantuscunque erit necessarius. Spera- mus igitur, Deo adjuvante, inoffense nos evasuros quo perg mus. Aliud quod tuae majestati scriberemus, non occurrit, praeterquam quod Joannes Paxius *) alium quoque captivum conditionis non extremae, quod jam majestas tua seit, una cum Hamzabego ad petitionem tuae majestatis manumisit, qui et ipse in harum induciarum principiis captus fuerat, eumque cum Hamzabego ad passam deducemus, dantes o- mnem operam, ut quibuscunque modis poterimus, fa- vorem et benevolentiam apud gentis liujus primates tuae majestati conciliemus. Patitur tarnen Joannes Paxius magnam injuriam a relicta quondam Hor- wathynowytli, quae egressa muliebrem et vidualem audaciam, videtur illi plurimum insultare, quod in concedendo tuae majestati Hamzabego sine ulla con- ventione, et petitione secunda, statim paruerit. Immo, quod eum gravius liabet, honoris etiam illum arcessit per litteras, quas missurum tuae majestati arbitramur. Visum itaque est, nostri esse officii, ut tuae majestati, clementissime princèps, supplices commen- daremus, quo dignetur gratiose illi prospicere, ne vir probus et-tuae majestati fidelis, impigerque ad ejus jussa omiiia, damnum quodpiam ratione similium

captivorum percipiat, neve ejus mulieris intemperiis, quantum ad virilem honorem pertineat, laedatur, quandoqaidemidem Paxius nihil prorsus in concessio- ne Hamzabegi vel causa vel instinctu suo egit, sed tantum ut voluntati tuae majestatis citra moram et tergiversationem obtemperaret. Quod in posterum quoque Semper est facturus, quantum et verba et a-

'x') Komáromi k a p i t á n y HONUM. HUN G. V.

(30)

ctioiies ejus déclarant. Tua majestas felicissime valeat.

Sextadeeima Julii 1553. Comaromii.

XII.

Ferdinánd királynak Yerancsics és Zay.

Regi suo Yerancius et Zay.

De Transsylvaniensibus tumultibus illud majestati vestrae pro îiostra fidelitate dixerimus nostro in discessu, ut si aliis incommodis praesentibus oecur- rere nequiverit majestas vestra, in eo tantura toto et animo et viriura conatu intendat et proliibeat, ne re- gináé Isabellae filius in Transsylvaniam indueatur, etiamsi quid hostilius committi oportebit. Manifestum enim liostis erit, si eo irrepere contenderit ; si autem eo penetraverit, afferet procul dubio majestati vestrae magna incommoda. Si vero procul ipse aberit, sola factio ejus remaiiebit, cum qua facilius gerendum eril negotium, quia perseverare in rebelli proposito noi poterit, non existente coram, cujus gratia conspira- vit. Reliqua majestas vestra Deo committat et nostrae fidei, cui certe, quemadmodum et de me polliceor, ei de collega meo nihil est duj)itandum , non deerimus etiam si moriendum erit. Majestas vestra felicissinu valeat. Comaronii XYI. Julii, 1553.

X I I I .

Ferdinand királynak Verancsics és Zay.

Ad majestatem regiam Yerancius et Zay.

Hodie nos Comaromio solvimus, et primum S tri- gonium mox Budam, inde Belgradum, post, reliquun iter bonis angelis, omnique sedulitate urgebimus, e

•1553. július

I 16.

"1553. július

l¹⁷'

(31)

enixe connitemur, ut quicquid in discedendo Vienna morae commisimus, eundi celeritate recuperemus.

Hoc tibi, clementissime princeps , pro officio et üde nostra significare voluimus, quod succisivis quoque diebus facturos nos offerimus, quotiescunque fideles nobis occurrerint tabcllarii, quo non actiones nostras solura, verum etiam singulos progressus crebro intelligas. Statuimus autem terra proficisci, nisi aliud consilium intervenerit, et lioc ob hajdonum metum, quorum mutató nuncio non exiguam manum coisse, et transiterai nostrum cupiditate praedae in Danubii ripis observare cognovimus. Verum certius de hoc Buda tuae clementiae scribere poterimus, ubi passae illius consilium perspexerimus. Tua majestas felicissime valeat. Decimaseptima Julii, Comaromii, 1553.

XIV.

Ferdinand királynak Vorancsics és Zay.

Sacratissima regia majestas, domine, domine nobis clementissime. Decimaseptima die mensis prae- sentis Julii Strigonium , Budam deeimaoetava perve- nimus, et utrobique excepti, liabiti et honorati sumus, ut clecuit oratores vestrae serenissimae majestatis.

Verum passa Budensis quanto est Strigoniensi sangzacclio major, tanto majori honore pro more gentis suae in excipiendis et tractandis nobis usus est. [Mi- sit primum obviam nobis usque ad Salmar ad quingentos circiter équités optime apparatos. Inde donec ad tentorium nostrum in ripa Danubii prope tentorium passae positum perdueti sumus, et a dextra et a sinistra occurrerunt nobis plures equitum or dines passim circa viam dispositi, praecedentibus

2*

il553. július

20. (.?)

(32)

currus nostros multis melioris conditionis zkuffiatis *) Turcis. Ejaculatae sunt etiam multae bombardae et sclopi, et pulsata tympana aliaque id genus classica.

Tentoria nobis quatuor erant pracparata, cum attegiis, quercinis ramis tectis, et sepe totus locus cir- cumvallatus, in quo descendimus.

Die sequenti hora circiter octava deducti sumus ad passae tentorium per duodecim praecipuos chaw- sos, ad quod confluxerat omnis turba, quam secum in illis castris liabebat, in duos ordines distincta, se- gregatique a trivialibus meliores prout cujusque erat gradus atque conditio. Inducti ad consessum passae, qui in loco tapetibus late strato intra sua tentoria sub quercinis attegiis cum sangzacchis quatuor etmilitiae suae aliis insignioribus ducibus per directum a dextra et sinistra ordinem in cathedris nostro more sede- bant, ipseque passa médius sedens assurrexit reve- renter, una cum assessoribus, factoquo bino passu obviam nobis, excepit nos porrecta manu, et aspectu plurimum comi, jussitque ex opposito sibi in simili- bus cathedris assidere.] **) primumque, ut valeremus et quale iter liabuerimus , interrogavit, demonstrata humanis verbis laetitia, quod utrumque nobis ex voto contigisset Post haec orsi a salutatione ac feli- cium rerum precatione, et oblatione munerum cum benevolentia, devenimus ad narrationem nobis com- missam, eaque exposita et attente exaudita, respondit nobis dominus passa ad omnia summa cum liuma- nitate et lenitate, agendo gratias pro omnibus, quae tunc obtulimus, dicendoque omnia se facturum, quae

* ) Szkófiumos.

A [] közti hely kitörölve s h e l y e t t e Verancsics kezétől a'lapszélre i r v a : „ D e d u c t i post die sequenti ad tentorium p a s s a e , is cum m ulti s viris insignibus a s s u r r e x i t , et p e r r e v e r e n t e r p o r r e c t a manu nos e x c e p i t , a c sibi ex opposito sedere fecit.

(33)

petebamus, tam scilicet in deducendis nobis secure, quam 111 commendandis apud passam et suos anricos.

Subjunxit post, quod quum ipse esset a parvulo par- va admodum pecunia imperatoris Turcarum emptus, et in ejus Porta cducatus, haberetque a suo principe et lionorem et 11011 exiguas opes, non curaret tam ea quae alii homincs, quam ut misera plebes secura esset , non opprimeretur, nec esset inter principes, id est, dominum suum et majestatem vestram constitu- ' endorum dissidiorum autlior ; hocque Studium semper se habiturum, si modo et majestas vestra animum suum ad id applicaverit, regetque et gubernabit suos ita, ut tot querimoniae de illius limitibus non afferan- tur. Homines enim sui principis nullám adhuc causam laedendarum induciarum dedisse, sed vestrae majestatis tam milites quam hajdones nunquam ad id tempus a grassatione cessasse, et cognovisse se hoc a majestatis vestrae liominibus, qui praedatum ab Agria, a Corotna, a Kapwswywar, a Zygetli et ab aliis quibusdam locis profecti atque intercepti, fa- teantur, et inter alios Joannes Fodor, qui prae- cipuus inter caeteros „hajdones habeatur, palamque declamitat, a domino Volffgango Dersfy se missum fuisse praedatum. Caeterum idem dominus passa dicebat, non dolere se nec principem suum, quod majestas vestra castellanos et praefectos, viros bonos pro cu- stodia locorum suorum in suis fmitimis arcibus te- neat, sed quod in eisdem arcibus foventur hajdones, et similis praedonum colluvies, quodque facta praeda aut latrocinio in easdem arces admittantur, ut in perfugium tutissimum, ibique ex aequo inter se prae- dam partiuntur. Quod si duraverit, nec majestas vestra providere dignabitur, quo liacc licentia ali-

(34)

quando tandem sopiatnr, dicit, passa, nescire se, quo- modo aut praesentes induciae firmae remanere, aut futura pax poterit constitui. Dicebamus nos , non ex areibus ejusmodi fieri latroeinia, quiamajestas vestra constitnisset in eis novos praefectos, eosque bonos viros et majestati vestrae morigeros ; sed esse qnos- dam vagabundos hommes sine dominis et stipendiis, qui ejusmodi committunt et exercent furtim facinora.

Respondit, id negari non posse, quum habeat hajdones et alios hommes captos, qui certam fidem de his faciunt. Ad quae iterum nos subjunximus : onmino haec non perpetrare arcium, de quibus querebatur, milites praesidiarios, sed praefatos latrones vagabundos, hique induetnri arcium illarum custodes in invidiam et odium vobis, domine passa, culpam banc in eos ab se transferunt. Verum ubi dixit, se etiam illum habere in manu, qui Hamzabegum eepe- r a t , et plures alios, quos proferre volebat, nobis re- nuentibus : quid respondere illi potuerimus aliud, majestas vestra consideret ; vertimusque ad alia sermo- nem. Itaque supplicamus, ut majestas vestra dignetur hiis obviare , si vult rite, ut dicebat passa, cum imper atore Turcarum pacificari.

Venimus ab his sermonibus ad alia, quae post dicemus suo ordine. Verum mox ad tentoria nostra ab hac prima audientia reversi, venit ad nos Adria- nus Litteratus ,*) et clam porrexit nobis litteras Cle- m e n t s Artandy**) et regestum nominum quorundam regnicolarum a regina Isabella missum, ad quos hor- tatus passa ab eadem regina Isabella, per proprium

*) A pasának m a g y a r titoknoka. V. ö. G é v a y , a z id. h. 6. 1.

**) Biharnak e g y i k d y n a s t á j a , k ü l s ő l e g egyike I z a b e l l a legbir/góLb biveinek, de, m i n t innen látszik , a t y j a vagy b á t y j a P á l képe're, F e r d i n á n d n a k h í r t vivő.

(35)

nuneium dédit lifteras praeceptorias, ut ad ipsam re- ginam et Joannis filium deficerent, sub gravissima poena, qui noluissent. Has autem litteras mittere ad majestatem vestram statim curare statuimus, sed non occurrit certus modus, Verum majestas vestra vel ex bac sola reginae cum Turcis intelligentia facile per- pendet ejus perfidiam, consilium et conatum, et quae una cum filio longe alia ratione tractari debebit, quam verbis et dementia, putamusque in simili- bus et consanguinitatis et pietatis obliviscendum esse hiis praesertim, qui regnare volunt.

Caeterum, quoniam ad eas litteras, quas proxime majestas vestra miserat passae, ex parte tumultuum Transsylvanorum, quibus idem passa magis videbatur incendium suppeditare, praecipiendo Temesvariensi et Zolnokiensi sangzacclio, ut conspiratoribus ejus insanae factionis opitularentur, nihil intérim respondere voluerit, ut scripserat domino P a x y , donec oratores ad cum pervenissent : nos in secunda audientia, praemissis multis aliis sermonibus provocati, et ipso passa Iiis de litteris, quantum arbitramur, mentionem omnino supprimente de industria et praehabito consilio, rem silentio praeterire noluimus.

Ubi igitur orsus est queri de finitimorum hominum vestrae majestatis, praesertim vero de hajdonum Corotnensium, Zygetliiensium, Kapuswywarien- sium et Agriensium grassationibus, nosque excusare- mus diversis rationibus praefatos, ut edocti sumus, devenimus tandem in illud argumentum : quod quum majestas vestra initura amicitiam tarn diuturnam, sin- ceram et firmára cum imperatore Turcarum, omnem animum et mentem suam appulisset ad ejusmodi in- quietorum liominum in confiniis suis, qui turbulentius

(36)

haberentur, licentiam et excursiones comprimendas, jamque et praesides suos aliquot hac de causa com-

mutasset, et nonullos etiam milites in quibusdam locis praesidiorum suorum morte multasset, qui in bis ejus majestati et suis ducibus 11011 parebant : ecce motus Transsylvaiii, ecce conspiratio, immo et re- bellió multorum, qui non ita pridem novis juramentis fidei majestatis regiae sese obstrinxerant et adclixe- rant. Et ici ausi, quantum ad serenissimum regem nostrum multis ex locis affertur, tua, inquientes, ma- gnifica dominatione, domine passa, suppeditante liu- jusmodi facinorosis bominibus animos ad tumultuan- dum, nempe data commisione Tlicmesvariensi etZol- nokiensi praesidibus, ut iis ad peragendum, quod aggressi perliibeutur, ferrent subsidium. Quo motu concitato, adductaque ea provincia cum vicina parte Hungáriáé majestati regis nostri subditae, in ejusmodi contumaciam et rebellionem, quantum credis posse jam ejus majestatem et lias et alias perditorum hominum insolentias, de quibus vos , domine passa, conquerimini, sopire et comprimere?

Hic passa : Bene, inquit, fecistis, quod hac de re in mentionem incidistis. Quid enim aliud et Trans- sylvani et hii, qui foris existentes Transsylvaniae adjacent, facere debuissent, quam insurgere, et tueri se ab iis, qui contra se a vestro rege mittebantur ar- mati? Nam Dobo cum episcopis Traussylvano et Varadieusi noviter factis exercitum coeperat conscri- bere, et in Transsylvaniam hostiliter intrare perge- bat. Illi, ut iis resisterent, tutelae suae gratia obsi- stere voluerunt, quod jure, ob acceptam causam, non datam, eos fecisse debet judicari.

Nos ad haee: Si sic res se haberet, domine pas-

(37)

sa, ut narras, certe posses et apud principem tuum et apud nostrum excusari, motusque conjuratornm ae- quior haberetur. Verum quia maie informatum te esse Iiis de rebus perspicimus, necesse est nonnulla dicere nos, quac ad veritatem liujus rei aperiendam et te edocendum pertineant, rogamusque, ut nos ali- quantulum patienter audire velis.

Rem igitur ab origine exponemus, et cognosces motum conjuratornm scelus esse, et te magnopere contra inducias jam ab imperatore tito acceptatas et subscriptas, confirmatasque et Hruztani litteris et lui s , facere , simodo révéra ope tua foventur illi tumultus , eo pacto, quo refertur. Hicque data dicendi facultate : Hoc primum , diximus, scire debebis, domine passa, quod adlmc anno superiore in comitiis Posoniensibus Transsylvani fréquentes ad praefata comitia vénérant cum publica totius provinciáé com- missione, maximisque et votis et instantia contenderunt, ut eis majestas sua vajvodam et episcopum da- ret juxta veterem eorum consuetudinem etusum. Hoc ipsum reliqui quoque status Hungáriáé , qui in pote- state ejus majestatis existunt, efflagitaverunt, ut curiae quoque officia et magistratus cum episcopati- bus et praelaturis ecclesiarum distribueret, quo quae- libet regni pars rite posset procurari.

Tunctemporis occupata sua majestas novo bello Turcico et Germanorum motibus Thèmes varie 11 sem tantum comitem Losonzyum et vajvodam Transsylva- num Andreám Batory fecit. Neque liic diutius eam praefecturam assumpsit, quam ad annum unum, quod esset ob gravem valetudinem corporis ad tantae pro- vinciáé curam minus idoneus. Revoluto itaque anno et aliis comitiis Sopronii liabitis, denuo Transsylvani

(38)

oratores suos misere ad regem nostrum, episcopnm et vajvodam postulantes, qui non ad tempus, ut Ba- tory, sed stabilis esset, et eorum curam gererct. Eo igitur tempore exauditis Transsylvanorum et aliorum dominorum regnieolarum postnlationibus, majestas regia , primum collato archiepiscopatu cum episcopa- tibus, viris, quos cognovit esse dignos, vajvodas quoque in Transsylvania duos creavit, uti petebatur, alium Stephanum Dobo Hungarum, alteruu. Fran- ciscum Kendy Transsylvanum, ut hoc etiam Trans- sylvauis gratiam tuam declararet.

Atque haec dum agunhir, et praeparat se vaj- vodaDobo cum episcopo ad proiíciscenduni in Trans- sylvaniam, nihil prorsus quicquam adhuc cognito de Transsylvanorum , compliciumque eorum motu , clini- que jam nos majestas regia ab se dimisisset, essent- que ad summum cum trecentis hominibus, pro honore regio et sua conditione ingressuri, insurrexere in eos praefati conjurati, institeruntque proliibere ab ingres- su, magno coacti numero. Ilae insperata rebellione et hostilitate illorum visa, nulla armorum causa prae- bita, Dobo quoque cum episcopo ad majores vires cogendas sese convertere, non ut vi aliquid agere vellent, sed ut tuti forent a fortuitis casibus et ab his qui in se insurrexerant.

J a m , magnifice passa, judices et expendas per temet ipsum hujus rei originem , et, nostrine un hi conjurati causam praebuerunt tantis tumultibus? et prae-

terea, hocne est denuo Transsylvaniam occupare, an dudum occupatae curam velle gerere, non quidem in contemptum et. praejudicium imperatoris tili, sed pro ejus possessione etiam numera quotannis oiFeren- do ? Unde quum jam plane intelligas omnem hujus

(39)

negotii seriem, quam alioqui etiam ex litteris regiae majestatis paulo ante datis cognoveras, rogamus tuam dominationem, nomine regi s îiostri, ut velis in lioc ita te gerere, ut amore et benevolentia respondeas ejus majestati ; et si aliqua fomentahuic incendiosub- dideris, ea submoveas, et,sangzacchis Themeswari- ensi et Zolnokiensi, Transsylvanisque et eorum compli- cibus frena injicias atque audaciam inbibeas. Alioqui, proculdubio, sifeceris, facies contra inducias, quibus et imperátor dominus tuus et Hrustan passa ac tu sub- scripsistis, datis litteris ad regem nostrum serenissimum.

Et in hanc sententiam quum plnra dicere perge- . remus, ostensuri Transsylvaniam fuisse in manu vestrae serenissimae majestatis multo ante quam induciae factae fuerunt, habuisseque praecipuum locum Transsylvaniam in articulis, qui ad prineipem suum per Alypassam missi sunt, qiiumque ipse nimis multa familiariter nobiscum colloquendo diceret, non opus esse tarn copiose de Iiis bic loqui sed illic, ubi res tota peragetur : nos quoque excusavimus nos de longiori ora- tione, adjungentes, alioqui opus fuisse ut bic illi ex- poneremus, eumque admoneremus, ne quid in hoc at- tentaret suo consilio, et ante scitum sui domini ac Hrustani, et donec nos imperátor ejus cum ipso Hru- stano audierit, quando sciret rex noster aliam esse voluntatem Turcarum principis, quam ut hoc pacto, dum secum de solita pace tractat, detrudatur sensim e possession e Transsylvaniae.

Subjunxit hoc intérim passa aliquoties : Et cujus esset Transsylvania, ad quemnam pertineret ejus })rocurationem gerere, mittereque in eam praefectum ?

Nos non ignari captionis et quo deduceremur ab

(40)

eo: Quidni? certe ad regem nostrum. Caeterum, 11011 credas, domine passa, regem nostrum adeo esse pa- riim circumspectum, ut non intelligat et Hungáriáé et Transsylvaniae statum, et quantum imperátor Turcariim tarn in Hungaria quam in Transsylvania habeat potestatis. Et ob id amicitiam quoque cum eo ac vicinitatem colere, eumque quotannis honorario munere prosequi contendit, sicut jam ab aliquot annis facere inceperat, semperque summo studio perseveras- set, nisi delatorum hominum et vobis et principi vestro malitia mendaciis odiosum rcddere conaretur, prout nunc quoque id videre manifeste potes : dum nos ad ipsum imperatorem vestrum mittit sua majestas cum muneribus ad pacem faciendam cum eo, ii, quos jam saepe nominavimus, scelestissimi liomines accusant apud vos, quod nec inducias servat constanter, nec sincero animo pro pace agit. — Verum, domine passa , quid decedet imperátori vestro, si rex noster pro Hungaria et Transsylvania illi est quotannis liono- raria dona collaturus, ut conferrent alii? immo etiam si in lioc laborat, ut nemo alius id faciat, quam ipse, ad quem jure et Hungaria et Transsylvania pertineat, quum ob id et Dobo non est missus de novo oceupare Transsylvaniam, sed ut succédât in officio domino Báthory, — cur adversari vobis videatur, non intelligimus ?

Alia etiam quaedam verba intercesserunt de ul- tronea discessione reginae, Petrowitli et Monaclii ex Transsylvania, et de Transsylvanorum studiis, ut ad fidem régis nostri devenirent. Verum quoniam fe- stinabamus persuadere passae, ne in hoc proposito perseveraret juvandi conjuratos supranominatos, pluribus et quam melioribus modis potuimus, eum roga-

(41)

vimus, ut declararet erga majestatem vestram benevolentiam, facta proliibitione Themeswariensi et Zol- nokiensi praesidi ac etiam conjuratis, ut cessarent a tumultuando, douée oratores majestatis vestrae pe- ragerent res in Porta sui domini, liberumque esset intérim vajvodae et episcopo Transsylvaniensibus ad sua loca proficisci.

Ubi tandem respondit: Libenter volo ejus rnaje- stati gratificari, daboque mandatum et ad Tliemes- war et ad Zolnok et in Transsylvaniam, ut abstineant ab Iiis tumultibus, et sint omnino quieti, donec vos in Porta imperatoris mei permanebitis, modo et rex vester itidem suis praecipiat, sintque mutuo pa- cifici, aliique ab aliis abstineant. Nec unquam, licet ter et quater mentionem fecerimus, efficcre potuimus, ut diceret, jussurum se, ne ingressum domini Dobo et domini episcopi impedirent ; tantummodo generaliter locutus est, ut utrimque sint quieti

Quod auteru ad pacem attinet, dicebat se sperare futuram, sed sic, si rei 11011 aurem solam sed to- tum caput amplecteremur, et ita omnia perficeremus.

ut révéra inter nos et ipsos pax sisteretur, et utrique suos limites scirent ; nesciens quibusnam conditioni- bus essemus pro pace acturi, quum 11e verbo quidem idem passa a nobis fuerit sciscitatus, (tanta est usus modestia,) qualcmnam pacem essemus petituri, et ideo liac in parte parcius extendimus nos in loquendo.

Caeterum dicebat etiam in vestrae majestatis esse manu et pacem et bellum, dummodo, obtenta ipsa pace, tnrbatores ejus 11011 foveat in finitimis arcibus, sed castiget.

De captivorum liberatione etiam plura est locutus , impiurn esse dicens, (nam audivimus liominem

(42)

esse studiosum litterarum et minime crudelem atque avarum) diu carceribus detinere et cogéré ad majora pretia redemptionis, quam quorumdam fortunae pa- tiantur. Ideo offerebat, se velle aíferre ad eorum citam et facilem dimissionem suam operám, defalcuturum- que etiam de pretiis eorum, qui solvendo non essent, quod ab illis peteretur, modo et majestas vestra idem de Turcis quoque facérét, qui per Hun- gáriám vincti tenerentur; libereque posse pro his hommes ad se mitti, eosque vei solis litteris vestrae majestatis fore securos.

XV.

Ferdinánd királynak Verancsics és Zay.

Antonius Yerancius et Franciscus Zay Ferdinando regi suo clementissimo f.

Proximis diebus veniebat Budám ex Turcia qui- dam imperatoris Turcarum chawsus Zynan nomine, cui erant servi duo, equi très, íloreni octuaginta, pa- tera argentea una paulo amplior et supellex militaris non tenuis, isque quum pervenisset ad Baathazyk, prope quendam pontem occurrere illi LX. liajdones ex castello Corotna, ubi captis duobus servis, quos habebat solos, alterque adolescens Murath, alter vi- rili aetate Aly nominatus, equos quoque et omnem supellectilem interceperunt. Ipse chawsus fuga se s er va vi t. Accidit hoc quart a die post captum Musta- ham vajvodam , quem hue nos deduximus, et passae dono, tuo nomine, restituimus. Quare hortati ab eodem passa, quem videmus valde affici pietate in pau- perem* plebern, supplices tuain majestatem oramus, ut ejus cognito desiderio, velis hos quoque duos capti-

1553. július 21.