A
S Z A B A D H A J D Ú K
TÖRTÉNETE
A XVI. ÉS XVII. SZÁZADBAN.
1 R T A
D u d á s G y u l a .
„EZ V I L Á G N A K H I S T Ó R I Á I T O L V A S S Á K F E L , S O H A IL YEN H A D A T B EN N E NEM O L V A S N A K . “
il i.é s hAz y.
SZEGED.
K I A D J A E N G E L A D O L F.
1887.
N yom atott E n g el A d o lf könyv- és kőnyom dai m űintézetében S zeged
Z I L A G Y I O A N D O Í ^
U R N Á K
T I S Z T E L E T E M J E L É Ü L .
ELŐSZÓ.
H a z a i történetírásunk egyes m onográfiákban még sokkal szegényebb, sem hogy nag y m érvben kívánatos ne volna, a m agyar nem zet m últjában szereplő s az esem ényekre döntő befolyást g y ak o rló tényezőknek a la pos ku tatáso k s egy k o rú kútfők nyom án való m éltatása.
A m agyarországi szabad h ajd ú k at is oly tényezőnek ismeri a történelem , mely hazánknak főleg a XVI-ik és XVJI-ik századbeli m últjában kiválólag n ag y szereppel bírt s mely honi tö rténetirodalm unkban kellőleg m éltatva m indeddig nem volt. A szab ad hajdúk szereplésének egy önálló m onográfiában való feldolgozása te h á t — azt vélem — nem csak a nem zeti m últúnk iránt érdeklődő közönségre nézve lehet Örvendetes, hanem az a tö rtén eti szakirodalom ra nézve is nyereségnek tekintendő.
E k ettő s körülm ény b irt arra, h o g y a szab ad haj
dúk tö rtén etérő l irt m üvecském et sajtó alá bocsássam ,
VI.
bizton hívén, h ogy ú g y különösen H ajdúvárm egye érd e
mes közönsége, mint az egykori hajdúk dicső múltjának örököse, valam int általáb an a nem zet múltja iránt érd ek lődőknek e g y arán t kedves szo lg álato t teszek, midőn e m onográfiát közrebocsátom .
Z entán, 1887. évi m ájus hó vég é n .
I.
A hajdúk eredete és szereplése Bocskay kora előtt.
A h a j d ú k ősi e r e d e t é t s ű rű h o m á l y fedi. A h a g y o m á n y s az író k v é l e m é n y e a z o n b a n m e g e g y e z a b b a n , h o g y a h ajd ú k e r e d e t i l e g n y á j ő r ö k és p á s z to r o k v o l t a k s n e v ö k e t a
„ h a jtó “ szónak e lfe r d í t é s e fo ly tá n n y e r t é k . 1) A h a z a i e m lé k e k , k r ó n i k á k és o k le v e le k a X V - i k s z á z a d e lő tti i d ő k b ő l ró lu k nem e m lék e zn ek , s az első h i t e l e s a d a t, m e l y a h a j d ú k r a v o n atk o zik , 15 1 }-böl való. A h a j d ú k e r e d e t i l e g sem k ü lö n t á r s a d a l m i o sztály t, sem v a l a m e ly n é p r é t e g e t n em k é p e z t e k , h an e m a h a z á n k b a n fő le g a m ú l t b a n divó n a g y m é r v ű b a r o m t e n y é s z t é s s z o l g á l a tá b a n álló e g y é n e k v o l t a k ők, k i k u t ó b b a t ö r ö k h á b o r ú k k e z d e t é n e k k o r s z a k á b a n a p á s z to r b o to t f e g y v e r r e l c s e r é l t é k fel s a h a t á r o k o n r é s z i n t m in t őrök, ré sz in t p e d i g m in t r a b l ó k s z e r e p e lt e k . A k ö r ü l m é n y , m e ly sze rin t a h a j d ú k r a v o n a tk o z ó első o rs z á g o s i n t é z k e d é s csa k a X V I - i k szá zad m á s o d i k t i z e d é b e n h o z a to tt, m u ta tja , h o g y a h a jd ú k , m in t e l k ü l ö n í te t t te stü le t, a X V - i k szá zad v é g é n k e z d h e t t e k fe llé pni.
') E gyet. Magy. E n cy clo p aed ia, I X . n o . C z u cz o r-F o g a rasi: M agy. nyelv szótára, I I . 1296. F é n y e s : M agyarorsz. leírása, V. 149— 152. R é c s y : K özjog, 504— 506., stb.
8
A z első h ite le s e m lé k e t, m e l y r e á j u k v o n a tk o z ik , t ö r v é n y t á r u n k őrizte m e g az u t ó k o r szá m á ra . A z o rsz á g r e n d e l n e k az 1514-ik é v i n e v e z e t e s o r s z á g g y ű l é s a l k a l m á b ó l a l k o t o t t t ö r v é n y e i k ö z t a L X - i k és L X I - i k t ö r v é n y c z i k k ő k e t illeti.
A h a j d ú k e t ö r v é n y e k s z e rin t ú g y t ű n n e k fel h a z a i t ö r t é n e t ü n k b e n , m i n t oly p á s z to r o k , k i k f e l f e g y v e r k e z v e k a l a n d o z t a k sze rte, s a h o n v é d e lm e h e l y e t t r a b l á s r a v e t e m e d t e k és a k ö z b i z t o n s á g r a n é z v e v e s z e d e l m e s e k k é v á l t a k . C sak ig y m a g y a r á z h a t n i m e g a II. U lász ló á lta l s z e n te s ít e tt t ö r v é n y azon p o n tjá t, m e l y s z e r i n t : „ a p á sz to ro k , k i k k ö zö n sé g esen h a j d ú k n a k h i v a t n a k , lá n d z s á t és m ás f e g y v e r e k e t n em v isel
h e t n e k . “ A t ö r v é n y m é g h o zzáteszi, h o g y a m e l y fe g y v e r e s h a j d ú első íz b e n e lfo g a tik , az t e s t i l e g fe n y itte s s é k , s h a is m é t e l t e n f e g y v e r t viseln e, é l e t é v e l la k o l j o n .1) A z u g y a n e z e n é v i L X I - i k t ö r v é n y c z i k k e g y s z e r s m i n d g o n d o s k o d o t t arról, h o g y a p á s z to r o k , k i k n e k s o ra ib ó l k e r ü l t e k ki a r a b ló h ajd ú k , e z e n tú l c s a k jö h ir ü e m b e r e k le h e sse n e k , s elre n d e li, m iszerin t a b a r m o k ő r z é s é re sz á llá sá n s e n k i ro s z h ir ü e m b e r t t a r t a n i n e m érjen, „ h o g y e k k é n t a h a jd ú k g o n o s z s á g a i m e g s z ű n je n e k és e l e n y é s z s z e n e k .“ * 2)
H o g y ezen t ö r v é n y e s i n t é z k e d é s e k r e m e n n y i b e n volt szüksé g, ezt c s a k g y a n í t a n i v a g y u n k k é p e s e k , m e r t a h a jd ú k e l s z a p o r o d á s á r ó l és d ú l á s a i r ó l e k o r b a n m é g csa k k e v e s e t h a l l u n k . A t ö r v é n y a z o n b a n v ilá g o s a n m u ta tja , h o g y a h a j d ú k g a r á z d á l k o d á s a i n a k n a g y m é r v ü e k n e k k e l l e t t lenni, m e r t k ü lö n b e n a b a j o rv o slá sá ró l n em k e l l e t t v o ln a é p p e n az o r s z á g g y ű l é s n e k in té z k e d n i.
H o g y a h a j d ú k a X V I - i k század első é v e ib e n m á r t ö m e g e s e n je le n t k e z te k , m u t a t j a az a k ö r ü l m é n y is, m e ly s z e r i n t az 1514. évi p ó r l á z a d á s e g y i k té n y e z ő jé ü l ő k s z e r e p e l tek . A k e r e s z t e s e k jó ré s z e o ly e l e m e k b ő l g y ű l t össze, m e l y e k
') 1514. évi D eer. V II. A rt. L X . 2 — 3.
2) U . az. A rt. L X I.
9
köze l á l l o t ta k ahhoz a s z á n a n d ó t á r s a d a l m i osztályhoz, m e l y e t az u. n. s z e g é n y l e g é n y e k k é p e z t e k . D óz sa G y ö r g y h a d á b a n v o l t a k n a g y szám m al h a j d ú k is, k i k r é s z t v e t t e k a p ó r h a d összes d ú l á s a i b a n s o sz to z ta k a l e v e r e t é s ö k u t á n k ö v e tk e z ő súlyos b ü n t e t é s b e n . A z e g y k o r ú V e r a n c s i c s u g y a n i s em líti, h o g y m időn D ózsa S z e g e d k ö r n y é k é n a k e r e s z t e s h a d a t g y ü jté , t á b o r á b a h a j d ú k és l a t r o k is n a g y szá m m a l s e r e g l e t te k . J) D ózsa G y ö r g y n e k a t e m e s v á r i h a r c z b a n t ö r t é n t lev ere- t é s e u tá n p e d i g Z á p o l y a á l l í tó l a g a k i é h e z t e t e t t h a j d ú k n a k v e t e t t e o d a ételül a p ó r v e z é r h o l t t e s t é t . * 2)
A h a jd ú k g a r á z d á l k o d á s a i n a k a f e n t e b b e m l í te t t 1514.
é v i szigorú t ö r v é n y e k e g y e l ő r e v é g e t v e t e t t e k , s a m o h á c s i vész elő tti id ő s z a k b a n r ó l u k m itsem h a llu n k . A m o h ácsi vész u tá n b e á l l o t t z a v a ro k a z o n b a n k e d v e z ő a lk a lm u l s z o lg á lta k a r r a , h o g y a h a jd ú k is m é t f e g y v e r t fo g ja n a k s k a l a n d o z á s a i k a t újra m e g k e z d jé k . H a z á n k alsó v i d é k e i a t ö r ö k ö k á lta l e l p u s z t i t t a t v á n , a p a r a s z t o k és p á s z to r o k eg y . ré sz e r é s z in t ö n v éd e lm i, ré s z in t t á m a d á s i c z é lo k b ó l f e g y v e r e s c s a p a t o k b a állt, s m in t ily e n hol a török, hol a m a g y a r ellen fo rd u lt. A F e r d i n á n d és Z á p o l y a k ö z ö tti v isz á ly csa k n ö v e lte a h a j d ú k szám át, k i k n e k m ost m á r a l k a l m u n k n y ílt, az e l l e n p á r t h ív e it p u sz títa n i. E g y e s p o r t y á z ó c s a p a t o k l e p t é k el a n é p t e l e n n é v ált v i d é k e k e t, s a k a l a n d v á g y m i n d e n k i t m a g á v a l r a g a d o t t . A r a b lá s és p u s z títá s n a p i r e n d e n v o l t ; m i n d e n k i saját f e le l ő s s é g é r e h a d a k o z o tt. A za v ar, b i z o n y t a l a n s á g t e t ő p o n t r a h á g o t t és s o k a k n a k a b i r v á g y , s o k a k n a k a fé le lem a d t a k e z é b e a f e g y v e r t . A h a j d ú k a m o h á c s i vész u t á n m á r n e m p u s z tá n r a b l ó c s a p a t o k a t k é p e z t e k , h a n e m oly f e g y v e r e s te s t ü l e t s z ín é b e n t ű n n e k fel, k i k az u r a lg ó r e n d k í v ü l i á l l a p o t o k k ö z ö tt s a já t m a g u k v é d e lm é r e s az e l l e n s é g r o m l á s á r a f o g t a k f e g y v e rt. T u l a j d o n k é p i s z e r e p l é s ü k a h a j d ú k n a k a m o h á c s i vész
') Verancsics A.: Összes művei, I I . 6.
2) Szercmi (Ív .: E m lékirata, Ö7. 1. Székely J . : V ilágkrón., 59. 1.
u t á n k e z d ő d ik , s b á r a „ s z a b a d h a j d ú “ eln ev e zés az egész X V I - i k sz á z a d fo ly a m á n m é g elő nem fordul, m in d a z á lta l k é t s é g t e l e n , h o g y a fü g g e tl e n ü l, a v a g y e g y e s v á r p a r a n c s n o k o k és v e z é r e k s z o l g á l a tá b a n h a d a k o z ó h a j d ú k fe llé p é s e e k o rtó l f o g v a szá m íth ató .
A h a j d ú k t é n y l e g e s s z e r e p l é s é r ő l első ízb en a F e r d i n á n d k i r á l y és Z á p o l y a k ö z ö tt k i t ö r t k ü z d e l m e k b e n h a l l u n k . Az 1527.
é v b e n D e b r e c z e n k ö r n y é k é n v é g b e m e n t c sa tá ro z á s o k a l k a l m á v a l B o d ó F e r e n c z v e z é r l e t e a l a t t a h a j d ú k a B a k i c s P á l és T ö r ö k B á l i n t a l a t t i F e r d i n á n d - p á r t i a k ellen h a rc z o lta k , m é g p e d i g oly s ik e rre l, h o g y k i t a r t á s u k az e l le n s é g e g y i k v e z é ré t is m é ltó b á m u l a t r a r a g a d t a . 1) A k ö v e tk e z ő 1528. é v b e n Z á p o ly a f e lv i d é k i t á b o r o z á s a k ö z b e n h a d á n a k e g y r é s z é t á lla n d ó a n h a j d ú k k é p e z t é k , k i k s z a k a d a t l a n h a r c z a ik á lta l hasz n o s szol
g á l a t o k a t t e t t e k . í g y é r te s ü lü n k , h o g y m id ő n J á n o s k i r á l y P a t a k r ó l S á t o r a l j a - U j h e l y r e m e n t s az o t t a n i k l a s t r o m b á n m e g sz á llt, a h a j d ú s á g és a h a d b a n lev ő l e n g y e l e k a s z a b a d b a n v e r t e k tá b o r t . A jó e g y e t é r t é s a z o n b a n a k ü lö n b ö z ő e l e m e k b ő l álló t á b o r b a n n em s o k á i g á l l o t t fenn, m e r t a h a jd ú k e g y éjjel a l e n g y e l e k n e j e i r e tö rv é n , ez á l t a l v é r e s k ü z d e l m e t i d é z t e k elő, m e l y b e n m i n d k é t ré sz rő l so k a n h u l l o tt a k el.
E c s e t e p a t é j ó e r e d m é n y e e g y e d ü l az lön, h o g y a v é r s z e m e t k a p o t t h a j d ú k t á b o r u k b ó l f e lk e r e k e d v e , U j h e l y v á r á t, m e l y e t a n é m e t p á r t o n levő D e á k S im o n v é d e tt , m e g s z á l lt á k s c s a k h a m a r f e l a d á s r a is b í r t á k . * 2 3) A n é m e t s e r e g e k ellen f o l y t a t o t t k ü z d e l m e k b e n m i n d e n ü t t ré s z t v e t t e k a h ajd ú k , s az u g y a n
ezen é v i S z ín a m e l l e t t i v e r e s é g b e n is o s z to z ta k .8)
D e n e m c s a k J á n o s k i r á l y , h a n e m F e r d i n á n d h a d á b a n is s z o l g á l t a k e z id é t t h ajd ú k . S z e r e p l é s ü k r ő l bizto s a d a t o k n em m a r a d t a k fenn, s c s a k 1542-ből h a llju k róluk, h o g y a V á c z
') Szerém i i. m. 203.
2) U . a. 211.
3) U . a. 218,
I O
körül B u d a m e g s z á l lá s á r a ő s s z e se re g le tt n é m e t h a d e g y r é s z é t szintén ők k é p e z t é k . A P e r é n y i a l a t t i h a d a k e l ő b b P e s t e t ostro m o ltá k , s m id ő n m á r a v á r o s k e r ít é s e i n e l é g ré s n y í l t, le g e lő sz ö r a h a j d ú k n y o m u l t a k a v á r o s b a . M iu tá n a z o n b a n a n é m e te k ő k e t k ö v e t n i n em m e r t é k , a t ö r ö k k e l v ív o tt v é r e s h a r c z b a n so k a n v e s z te k e l.1) H a ll j u k t o v á b b á , h o g y a k ö v e t kező 1543-ik é v b e n , m id ő n II. S z u le jm á n sz u ltá n S zékes- f e jé rv á r ellen indul, e v á r b a n nem k e v e s e b b , m i n t 800 g y a l o gos h a jd ú volt a n é m e t és olasz ő r s é g e n k ív ü l. A z o strom k ö z b e n f o ly t c s a tá r o z á s o k b a n t e v é k e n y r é s z t v e t t e k ezek, s h o g y a v á r csa k hosszas k ü z d e le m s c s a k n a g y á l d o z a t o k á r á n k e r ü l t v é g r e t ö r ö k ké z b e , ezt fő le g n e k i k l e h e t e t t t u la j
d o n íta n i.* 2)
D e m i g e g y ré sz ö k f e g y v e r e á l t a l h a sz n o s s z o l g á l a to k a t t e t t a h a z á n k földjén h a d a k o z ó f e le k n e k , a d d i g nyásrészök g a r á z d á lk o d á s a i f o ly tá n m á r e k k o r e lő id é z te azt, h o g y e lle n ü k n e m z e tk ö z ile g m e g á l l a p í t o t t i n t é z k e d é s e k t é t e s s e n e k . Ú g y a b éc si u d v a r , m in t a p o r t a e g y a r á n t m e g u n t a a h a j d ú k dúlásait, s i g y t ö rté n t, hQgy az 1547. é v uto ljá n l é t r e j ö t t e g y e z s é g sz e rin t k i l e t t k ö t v e , h o g y a r a b l ó h a j d ú k e llen kölcsö n ö s ü ld ö z é s t f o l y t a s s a n a k s a k é z r e k e r ü l t g o n o s z te v ő k ú g y a török, m in t a n é m e t ré sz rő l e g y a r á n t h a l á l l a l b ü n t e t - t e s s e n e k .3)
A f e lv id é k i v á r a k ő r s é g e i n e k e g y ré s z é t szin tén h a j d ú k k é p e z té k , s e g y á l t a l á n ú g y látszik, n e m c s a k a n y í l t h a r c z b a n , h a n e m a f a la k v é d e l m é b e n is jó k a t o n á k n a k b i z o n y u lta k . A t ö b b i k ö z t S z i t n y a v á r á r ó l tu d ju k , h o g y a k k o r , a m id ő n 1549- b e n F e r d i n á n d h a d a i e l f o g l a lt á k , szám os h a j d ú is v o lt az ő rs é g s o ra ib a n . A z e g y k o r ú la n to s a h a j d ú k it te n i v is z o n ta g s á g a i t a k ö v e t k e z ő l e g é n e k l i :
;i)/Szerémi i. m. 377.
2) U. a. 388. s kov. 1.
s) Brüsseli okm ánytár, IT. 144.
r E rősen kezdék Szitnya várát vínya, B enne M akri L ukács p o rk o láb vala, V ele sok jó légin és h a jd ú vala,
K ik kiütnek vala, sok k á rt ők tesznek vala.“ 1)
A h a j d ú k v ité z s é g e a z o n b a n c s a k h a m a r vészessé v á lt a s z i t n y a i a k r a . B a k O r b á n v e z é rle te a l a t t u g y a n i s k i m e n t 100 h ajd ú , k i k k ö zü l az e l l e n s é g á lta l a v e z é rr e l e g y ü t t 56 elfo
g a t o t t , m ire a v á r b e l i e k f é le le m b e esvén, M a k r i L u k á c s o t k é n y s z e r i t e t t é k , h o g y F e r d i n á n d h ű s é g é r e a d ja fel a v á r a t . * 2) A k ö v e t k e z ő é v b e n az alsó T isz a és a M aros v i d é k é n m e g i n d u l t h a d i m o z g a lm a k a l k a l m á v a l az a l v i d é k h a jd ú i is a t e t t m e z e jé re s z ó litta tta k . A t ö r ö k s e r e g e k f e n y e g e t ő h a d j á r a ta i , m e l y e k m i n t e g y a n e m s o k á r a b e k ö v e tk e z e n d ő n a g y o b b h ó d í t á s o k b e v e z e t é s é ü l sz o lg á lta k , c sa k n em n a p o n t a l á t o g a t t á k s fo ly to n o s r e t t e g é s b e e j t e t t é k e v i d é k la kóit, s azok s z a b a d f e g y v e r e s c s a p a t o k sz e rv e z é se á l t a l i p a r k o d t a k a veszély e le jé t venni. A M a ro s és T isz a k ö r n y é k é n egész f ü g g e tl e n ü l m ű k ö d ő h a j d ú c s a p a t o k a l a k u l t a k , m e l y e k a sze rte szá g u ld ó t ö r ö k ö k ellen b osszuló h a r c z o k a t f o l y t a t t a k . K á sz o n b u d a i b a s a ez é v őszén m a g a is S z e g e d k ö rü l tá b o ro z o tt, s ú g y látszik, m á r e k k o r a m aros- és te m e s v i d é k i v á r a k m e g v é t e lé t t e rv e z te . D e c z e m b e r első n a p j a i b a n fel is k e r e k e d e t t h a d á v a l s a M a ro s m e n t é n n y o m u l t az u. n. b á n s á g i r é s z e k ellen. A h a j d ú s á g h í r é t v e v é n a b a s a e l ő r e n y o m u lá s á n a k , A r a d k ö r ü l s z á m r a m i n t e g y 1400-an ö s s z e g y ü le k e z t e k s a s e r e g u tá n n y o m u lta k . N e m n a g y t á v o l r a A r a d t ó l e l é r t é k N a d u m a b oszniai b a s a 2000 fő b ő l álló s e g é d c s a p a t a i t s e g y m e ré sz t á m a d á s s a l m e g is t á m a d t á k azt. A h a r c z á l l í t ó l a g r e g g e l t ő l e s t i g t a r t o t t , a m id ő n a h a j d ú k v é g r e a t ö r ö k t á b o r t h a t a l m u k b a ejtvén, az o t t z s á k m á n y u l e j t e t t t á r g y a k m e g o s z tá sa v é g e t t e g y k ö zeli f a l u b a v o n u lta k , ho l a z tá n egész éjjel a m á s n a p k e z d e n d ő
') T inódi S .: Szitnya megvevése, 77— 80. vers.
2) U . o. 8 1 — 88. vers.
1 3
uj h a r c i r ó l t a n a k o d t a k . A z o n b a n m é g fel sem k é s z ü lh e t te k a.
h a jd ú k , m id ő n a tö r ö k ö k r e n d b e h o z v á n m a g u k a t , a f a lv a t m e g t á m a d j á k s e g y r ö v i d k ü z d e le m u tá n m e g v e r i k s egész A r a d i g űzik a h a j d ú k a t , k i k ezen c s a t á b a n 200 h a l o t t a t v esz
te tte k . A b a s a m ost S z in a n d k ö z s é g ellen in dult, m e ly rő l tu d ta , h o g y szintén h a j d ú k t a n y á j a , s k é r i, h o g y a h a j d ú k a t s z o lg á lta s s á k k i bosszú ján a k . A la k o s s á g fé le le m b e n lévén,, k a p u i t m e g n y i t ja s a b e n y o m u l ó tö r ö k ö k a b e n t l e v ő n e h á n y h a jd ú t leölik. E z a l a t t a h a j d ú k azon ré sze, m e ly A r a d r a f u to tt s k i k e t az a r a d i a k s e b e ik b e n h á r o m n a p o n á t á p o l t a k , n e g y e d n a p o n a l a k o s s á g r a t ö r t e k s a v á r o s t i s z o n y ú a n fel
d ú lták . B a la s s a J á n o s szolnoki p a r a n c s n o k az a r a d i a k v e s z e d e lm é rő l é r te sü lv e , g y o r s c s a p a t o k k a l s i e t e t t a h a j d ú k ellen, de m ire A r a d k ö r n y é k é r e ért, o tt t a l á l t a a b o szn iai b a s á t, k iv e l m e g ü tk ö z n i t a n á c s o s n a k nem t a r t v á n , k é n y t e l e n volt e r e d m é n y n é lk ü l v issz a té rn i. A r a d ő r s é g e a h a j d ú k g a r á z d á l k o d á s a i k ö v e t k e z t é b e n ig e n m e g g y e n g ü l t , s m ost K á sz o n b a s a s e r e g e i t a boszniai s e r e g e k k e l e g y e s ít v é n , k ö n n y ű sz e rre l v e t t e b e a v á r a t , h o n n a n a h a j d ú k c s a k k e v é s s e l e l ő b b 3 00a a r a n y é r té k ű p r é d á v a l i r a m o d t a k e l . 1)
A d é lv id é k i h a j d ú k e z id é tt m i n d i n k á b b j e l e n t é k e n y e b b s z e r e p r e t e t t e k sze rt, fő leg m iu tá n é p p e n e t á j b a n is m e r e t l e n k ö r ü l m é n y e k k ö z t a sze g e d i e r e d e t ű T ó t h M ih ály á l l o t t é l ü k r e . Ő az 15 |o-es é v e k elején m é g sz e g e d i b í r ó volt, s csa k m iu tá n szülőföldje is tö rö k k é z b e esett, b u jd o s o tt ki o n n a n s c s a p o t t fel h a jd ú v e z é rn e k , h o g y teljes erő v el k ü z d h e s s e n a tö r ö k ö k e lle n .* 2) M int a k ö v e t k e z m é n y e k m e g m u ta ttá l^ , T ó t h h a t a l m a s h a j d ú c s a p a t o t s z e rv e z e tt s a tö rö k ellen c s a k u g y a n m i n d i n k á b b tö b b s i k e rr e l h a d a k o z o t t . R é s z l e t e s tu d ó s ítá s o k T ó t h s z e re p lé s é n e k első ré s z l e t é ről nem m a r a d t a k fenn, d e b i z o
') V erancsics levele N ádasdy Tam áshoz, 1550. decz. 11-röl. (Összes művei V II. 167— 168.)
2) T inódi S . : K a to n án á l. X X I I . 234.
l á
n y o s, h o g y a 'f e m e s v i d é k é n m á r az előző é v e k fo ly a m á n m e g k e z d t e t á m a d á s a i t. A z 1551. é v elején e g y tö rö k h a d o s z tá ly K a m b e r b é g v e z é rle te a l a t t a s z e g e d i b é g s e g é ly c s a p a t a i v a l M a k ó ellen in dult, v a ló s z ín ű le g azon czélból, h o g y a v á ro st, m e ly a m a ro s v id é k i h a j d ú s á g e g y i k k ö z p o n tja volt, á r t a l m a t l a n n á t e g y e . A m a k ó i a k k o r á n é r te s ü lv é n az e lle n ö k k ész ü lő t á m a d á s r ó l , a k ö r n y é k k ö z s é g e ib e n s z e rte t a n y á z ó h ajd ú sá g tó l k é r t e k s e g é ly t, k i k nem is k é s t e k a v e s z é l y e z t e te tt v á ro s s e g é l y é r e sietni. A h a j d ú s á g ö s s z e ta r t á s a m e g m e n t e t t e M akót, m ert a t ö r ö k ö k t á m a d á s a v is s z a v e re tv é n , K a m b e r b é g S z e g e d felé m e n e k ü l n i k é n y s z e r ü l t . 1)
U g y a n e z é v b e n ú ja b b g y ő z e lm e t a r a t t a k a hajd ú k . A M a k ó e lle n i s i k e r t e l e n v á l l a l a t u t á n U l o m á n b e l g r á d i b a s a e g y e n e s e n T e m e s v á r m e g v é t e l é r e in d u lt. A t e m e s v á r i ő r s é g B a l a s s a M ih á ly és H o r v á t h F e r e n c z v e z é r l e t e a l a t t k iv o n u lt a v á r b ó l s n y í l t h a r c z o t k e z d e t t a t ö r ö k ö k k e l . A g y ő z e le m m á r - m á r U lo m á n b a s á é Ion, m id ő n a m a g y a r s á g s e g é l y é r e m e g é r k e z e t t T ó t h M ih á ly és N a g y A m b r u s a h a j d ú s á g g a l s U l o m á n t a n n y i r a t ö n k r e v e r t é k , h o g y csa k 300-ad m a g á v a l m e n e k ü l h e t e t t B e l g r á d f e lé . 3)
H a so n ló s z e re n c sé v e l k ü z d ö t t e k é p p e n e t á j b a n a h a jd ú k h a z á n k m ás ré sz e in is. A n é m e t h a d a k e g y i k o s z tá ly a K ö n i g s b e r g e z re d e s a l a t t G y ő r és P á p a k ö r n y é k é n á llo tt ez év őszén, m id ő n a b u d a i b a s a sze pt. i-én 1500 lovassal P á p a m e g v é t e l é r e in dult. K ö n i g s b e r g m o st a P á p á b a n t a n y á z ó h a j d ú s á g p a r a n c s n o k á v a l , B á c s k a i J á n o s s a l e g y e t é r t ő l e g 300 p á p a i h a j d ú t á l l í to t t le s b e a p á p a i e r d ő k b e n , m ig e g y kissé t á v o l a b b e g y n y í l t t é r s é g e n 300 p á p a i és 200 g y ő r i h a jd ú v a l R á t k a i P á l fo g la lt h e l y e t . A t ö r ö k ö k éjjel k ö z e le d v é n P á p a felé, e l ő b b R á t k a i h a d á t é r t é k el, m ely m in d e n . e lle n tá llá s * 2
*) F o rg ács F . : Magy. H istóriája, M on. H ung. H ist. X V I . köt. I. könyv t8.
1. és T in ó d i: E rd ély hist. IV . rész. 1117— I I4 0 . vers.
2) U . ο. I. könyv. 24. 1.
i 5
n é lk ü l m e g fu tv á n , a tö r ö k ö k eg'ész g y ő z e le m it t a s a n s m e g lehetős r e n d e t l e n s é g b e n n y o m u l ta k azon e r d ő felé, hol a h a jd ú k m á sik c s a p a t a l e s b e n á llo tt. A csel teljesen sik erü lt, m e r t m id ő n a t ö r ö k ö k az erd ő h ö z é r te k , a h a j d ú k n a g y rival- gássa l s t r o m b i t a h a r s o g á s s a l c s a p t a k rá jc k , s r ö v i d h a rc z után teljesen s z é tv e r t é k ő k e t. A b a s a m a g a is s e b e k k e l m e n e k ü l h e t e t t és a h a j d ú k n em k e v e s e b b , m in t 400. l o v a t n y e r t e k z s á k m á n y u l . 1)
A z 1552. év nehé z k ü z d e lm e k k e l k ö s z ö n tö tt be. M á r k o rá n h ire já rt, h o g y a tö r ö k ö k ez é v b e n n a g y h a d j á r a t o k a t fo g n a k i n d íta n i a m é g b e nem h ó d o l t r é s z e k ellen. M á s ré s z t nem t a g a d h a t n i, h o g y a n é m e t és m a g y a r h a d a k is t á m a d ó l a g k é s z ü lte k fe llé p n i ez év b e n , s e t e r v e k b e a h a j d ú s á g is b e v o lt a v a tv a . A m a g y a r h a d a k e g y e l ő r e S z e g e d és H a t v a n v issz a v é te lé t c z élo zták a n n á l in k á b b , m e r t ez a n e m z e t s a k i r á l y n y í l ta n k ife je z e tt ó h a ja volt. F e r d i n a n d k i r á l y m é g az elm ú lt 1551. évi nov. 6-án i r t a volt a L i p p a k ö r ü l tá b o ro z ó F r á t e r G y ö r g y n e k , h o g y n em l á t j a id ő s z e r ű tl e n n e k a f ő p a p fig y e lm é t S z e g e d r e is felhívni, m e r t v a l a m i n t az elő tt, ú g y m ost is erős r e m é n y t t á p l á l — ú g y m o n d — az irá n t, h o g y e város a t ö r ö k ö k t ő l v isszafo g falh ató . K i j e l e n t i e g y s z e r s m i n d a k irály , h o g y re m é li, m iszerin t F r á t e r S z e g e d v is s z a f o g la lá s á t m e g fogja v a ló síta n i.2)
F r á t e r G y ö r g y , k i Szeg-ed so rs a i r á n t m in d e n i d ő b e n m é ly é r d e k l ő d é s t ta n ú s í t o tt , a k i r á l y f e lh í v á s á r a k é t s é g k í v ü l anná l i n k á b b f e lk a r o l t a S z e g e d v i s s z a v é te l é n e k eszm éjét, m e r t a n n a k v é g r e h a j t á s á r a t á b o r á b a n é p p e n e g y a l k a l m a s e g y é n is volt, a k i n e k S z e g e d szü lő v á ro sa lévén, a n n a k m e g s z a b a d ítá sa szintén k e d v e n c z e sz m é jét k é p e z h e t t e és a m i a fő, m in t h a j d ú v e z é r n e k a t e r v v é g r e h a j t á s á r a k e llő ereje is volt.
E férfiú a m á r f e n te b b e m l í te t t T ó t h M ih á ly v ala. T ó t h az
’) B rüsseli okm ánytár, I I . 2 6 9 —271.
2; F é rd . levele F ráterh ez. T ö r. T ár, 1881. 61.
16
előző é v fo ly a m á n d e b r e c z e n i és m a r o s v id é k i h a jd ú iv a l a tem esi r é s z e k e n h arczo lt, m id ő n p e d i g F r á t e r L i p p á t v e t t e ostro m alá, h a d a iv a l ő is o d a r e n d e l t e t e t t . L i p p a b e v é t e l é b e n a h a j d ú k n a k is v o lt része, s ezt F r á t e r a k irá ly h o z in té z e tt e g y i k l e v e l é b e n m a g a is e l i s m e r t e . 1)
A z 1552. é v b e n l e fo ly t tá b o r o z á s o k r ó l á l t a l á b a n v é v e c sa k k e v é s tu d ó s ítá s m a r a d t fenn, s a mi f e n n m a r a d t is, kevé s v i l á g o t v e t a h a j d ú k t e t te ire . R é s z l e t e s t u d ó s ítá s a in k v a n n a k a z o n b a n a h a j d ú k azon n e v e z e te s v á lla la tá r ó l, m e l y l y e l S z e g e d e t ez é v t a v a s z á n m e g v e t t é k , s m e ly e g y s z e r s m i n d g y á sz o s k ö v e t k e z m é n y t h o z o tt re á jo k . F r á t e r G y ö r g y S z e g e d vissza- -f o g la lá sá n a k esz m é jét m e g nem v a l ó s íth a tta , m e rt, m int tu d v a van, 1551. decz. 17-én A lv in c z e n m e g ö l e t e t t . H a d a i az o n b an , m e l y e k n ém et, sze rb és h a j d ú c s a p a t o k b ó l á llta k , az 1552. év ta v a sz á n e l h a t á r o z t á k a t e r v m e g v a ló sítá sá t.
M é g té li sz á llá sa ik o n n y u g o d t a k a tö rö k h a d a k , m időn a m a r o s v i d é k i n é m e t és s z e r b h a d a k v ezérei, Á l d a n a és B a k i c s P é t e r , közös m e g á l l a p o d á s o k s z e rin t A r a d o n febr. hó k ö ze p én h a d i t a n á c s o t t a r t o t t a k , m e l y b e n a h a j d ú k vezérei, T ó th M ihály és N a g y A m b r u s is ré sz t v e tte k . A t á m a d á s ré sz le te i terv- s z e rü le g m e g l e t t e k á ll a p í t v a , és p e d i g a k k é n t, h o g y m ig T ó th és N a g y 5000 főből álló h a j d ú c s a p a t u k k a l B e c s k e r e k e n á t k e r ü l n e k S z e g e d alá, Á l d a n a és B a k i c s m in te g y 2 —3000-nyi n é m e t és sz e rb h a d d a l p e d i g a Maros- felől k ö z e le d n e k a v áro s alá. A t á m a d á s r é s z l e t e i b e e h e l y ü t t nem b o c s á tk o z u n k s c sa k azt em lítjü k fel, h o g y a csel teljesen s i k e rü lv é n , a v á r o s b a n levő m a g y a r s á g s e g é ly é v e l a h a j d ú k s a t ö b b i c s a p a t o k b e t ö r te k a v á r o s b a , s a v á r a t is m á r m á r elfoglalják, h a m ig e g y r é s z r ő l a h a j d ú s á g r a b l á s r a és g a r á z d á l k o d á s r a nem v e te m e d ik , a d d i g m á sré sz rő l a t ö r ö k ö k n e k B u d á r ó l s e g é ly nem jő. A tö r ö k c s a p a t o k n a k k ö n n y ű m ódon s ik e r ü l t a h a j d ú k a t
*) F rá te r levele F erd in án d h o z. U. o. 64.
i 7
s n é m e t e k e t S z e g e d a l a t t tö n k r e v e r n i , m ire e z ek ó riá si v e s z te sé g g e l m e n e k ü l t e k m árc z. 3-án a v á r o s a l ó l . 1)
A h a jd ú k S z e g e d elleni v á l l a l a t a v é g z e t e s e r e d m é n y ű v é lön. A v esz ed elem , m e l y ő k e t itt érte , e g y e l ő r e k i p ó t o l h a t a t - lan m a ra d t, m e r t c s a p a t a i k s v e z e tő ik le g jo b b ré s z e a t ö r ö k ö k f e g y v e r e a l a t t h u llo tt el. M erész v á l l a l a t u k s v e s z te s é g ü k h ire b e j á r t a az egész o rs z á g o t s m i n t e g y b a l j ó s l a t ú előjelül szolgált azon t o v á b b i v e s z te s é g e k h e z , m e l y e k e t a m a g y a r s á g az ez évi h a d j á r a t o k fo ly a m á n sz e n v e d e tt. A h a jd ú k m a r o s v id ék i ré sze ettő l fo g v a önálló s z e r e p l é s r e k é p e s nem volt, s v a g y elszélledt, v a g y p e d i g e g y e s v á r a k s z o l g á l a tá b a állo tt, í g y T e m e sv á r- és E g e r b e n szin tén s z o l g á l t a k h a jd ú k , sőt ez u t ó b b i v á r b a n az ez évi (1552.) erős o stro m ideje ala tt, e g y k o r ú a d a to k szerint, n em k e v e s e b b , m in t 200 h a jd ú t a n y á z o t t . * 2) T e m e s v á r és a szom szédos e r ő s s é g e k e le s te a z o n b a n csa k b efejezte a m a r o s v id é k i h a j d ú k sz e g e d i v e r e s é g é t, m e r t ettő l fo g v a T ó t h M ih á ly és h ív e i n a g y o b b ré s z t l e s z o r i t t a t t a k a cselekvés színteréről.
N em is h a l l u n k ez é v b e n t ö b b e t a h a j d ú k s z e r e p l é s é r ő l a tiszán tú li v id é k e k e n , s c s a k a n n y i bizo n y o s, h o g y az o r s z á g e g y e s részein, v á r a k b a n és v á r o s o k b a n h ú z tá k m e g m a g u k a t . D e m ig i t t a c se le k v é s sz ín te ré rő l t ö b b n y i r e l e sz o ru lta k , a d d i g a D u n á n túl ú ja b b s z e re p lé s ö k r ő l é r te s ü lü n k . A li b u d a i b a s a ez év őszén V e s z p r é m e t t á m a d t a m e g , és p e d i g ú g y lá tsz ik e g y e n e s e n azért, h o g y a b e n n e ta n y á z ó h a j d ú k g a r á z d á l k o d á sa in a k v é g e t vessen. A tö r ö k ö k t á m a d á s a a h a j d ú k e g y r é s z é t fé le le m b e ejtvén, ez ek az o strom a l a t t t ö r t r é s e k e n á t t itk o n A li t á b o r á b a m e n e k ü lte k , d e a b a s a ő k e t — az e g y k o r ú iró szavai sze rin t — nem u g y a n m in t á r u ló k a t , h a n e m m i n t o ly a n o k a t, k ik e g y k o r a t ö r ö k ö k n e k h a l l a t l a n k á r o k a t o k o z ta k ,
*) T in ó d i: Szegedi veszedelem. F o rg ács i. m. I. könyv 33 — 36. 1. Istvánfi : H ist. X V II. könyv, 204— 207. 1. (1685. kiad.) V erancsics: Ossz. művei, I I . 92., stb.
2) B rutus: Ung. R e r. H ist. (M on. H . H ist. X IV . köt.) X IV . könyv, 419. I.
2
m in d k i v é g e z t e t é . V e s z p r é m a t ú l h a t a l o m n a k ez u tá n pem is s o k á i g á l l h a t o t t e l l e n t s a hős v é d e le m d a c z á r a c s a k h a m a r e l e s e t t . 1)
A z 1552. é v v e l a h a j d ú s á g s z e re p lé s é n e k első c y k lu s a lejárt. M i n t e g y ö t v e n é v a l a t t e g é s z e n k i f o r r t a m a g á t az a r a b l ó c s ő c s e lé k b ő l s s z e g é n y l e g é n y e k b ő l álló m a rta ló c z h a d , m e l y n e k első m e g a l k o t ó i a k ó b o r és k a l a n d h a jh á s z ó p á s z to r o k v a l á n a k . L a s s a n k é n t tö m ö r ü l te k s t ö b b - k e v e s e b b f e g y e le m b e n m i n t e g y ö nálló k a t o n a i t e s t ü l e t e t k é p e z t e k , oly k a t o n a i te s tü le te t, m e l y n e k czélja n e m t ö b b é a sz e rte le n k ala n d o z á s, h an e m a t ö r ö k ö k ellen i te r v s z e r ű k ü z d e le m vala. T e r m é s z e t e s e n nem s z a b a d h i n n ü n k , h o g y ez á t a l a k u l á s i ph az iso n az összes h a jd ú s á g á t e s e t t volna. N em , m e r t a h a jd ú k l e g n a g y o b b része t o v á b b r a is m e g m a r a d t r a b l ó n a k , s c s a k a m a r o s v id é k ie k t ö m ö r ü l t e k e g y s é g e s f e g y v e r e s te s t ü l e t t é . A m a ro s v id é k i h a j d ú s á g T ó t h M ih á ly és N a g y A m b r u s a l a t t a m a g y a r o r s z á g i h a j d ú k l e g k i v á l ó b b r é s z é t k é p e z te , s ez a s z e g e d i v e r e s é g g e l c s a k n e m teljesen m e g s e m m is ü lt. D e T ó t h M ih á l y n a k és h í v e i n e k s z e r e p l é s e b á r m i l y t r a g i k u s v é g e t é r t is, m i n d a z á lt a l ők v o l t a k első s o r b a n azok, a k i k a h a j d ú s á g o t h íre s s é t e t t é k s a h a j d ú k n a k m in t k a t o n á k n a k h a d á s z a t i fo n to s s á g á t n e m c s a k b e b i z o n y í t o t t á k , h a n e m a k o r t á r s a k á l t a l el is is m e rte tté k . A szó szoros é r t e l m é b e n k ris t a l l iz á l ó d o t t a X V I - i k szá zad kö ze
p é i g a h a j d ú s á g e g y része, s a r a b ló k b ó l h o n v é d ő h arc z o so k a l a k u l t a k . A s z e g e d i v e s z e d e le m a z o n b a n é p p e n ezen k r i s ta lliz á ló d o tt r é s z é t t e t t e t ö n k r e a h a j d ú k n a k , s innen k e z d v e n a g y o b b t e r ü l e t e k e n és e g y s é g e s t e r v e k sz e rin t m ű k ö d n i ők et j ó i d é i g n e m is hallju k .
D e az o r s z á g k ü lö n b ö z ő ré s z e ib e n t a n y á z ó s j o b b á r a r a b l á s b ó l élő h a j d ú k n a k a z é r t m é g m in d ig n y í l t alk alo m a rra, h o g y itt-o tt s z e r e p e lh e s s e n e k . A tisz a i r é s z e k e z id é tt a tö rö k á l t a l j o b b á r a b e h ó d o l t a t v á n , ú g y lá tsz ik fő fé sz k ö k e t m ost
') Istv án t!: H ist. X V I I . könyv. 208. 1. (1685. kiad. szerint.)
m á r nem a b ih a ri, m a ro si és te m e si ré sz e k , h a n e m a D u n a v i d é k e k é p e z t e . A D u n a k é t p a r t j a m á r r é g e b b e n is á lla n d ó t a n y á j a volt a h a j d ú k n a k , m e r t m in t fő k ö z le k e d é s i vonal, d ú s -zsákm ányt Ígé rt. F ő l e g p e d i g m i ó ta B u d a is t ö r ö k k é z b e k e r ü l t s i g y a fo ly a m o n való fo r g a lo m n a g y b a n é lé n k ü lt, a h a j d ú k egész r a ja i l e p t é k el s t e t t é k v e s z é ly e s s é a m a v id é k e t . Midőn az 1553. év n y a r á n V e r a n c s i c s és Z ay a p o r t á r a v o l t a k k ö v e t s é g b e in d u la n d ó k , V e r a n c s i c s ju liu s 16-án K o m á r o m b a n k e l t l e v e l é b e n t u d a t á F e r d i n á n d k i r á l y l y a l , h o g y u t a z á s u k ig e n v e s z é ly e s n e k í g é r k e z i k a h a j d ú k le s e l k e d é s e i m i a t t.
M a g á b a n a to ln a i ré v b e n , h i r szerint, n em k e v e s e b b m in t 600 h a j d ú l e s e l k e d e t t, k i k b a r á t o t és e l l e n s é g e t e g y f o r m á n foszto
g a t t a k ; m i é r t is k e v é s b e n m ú lt, h o g y a k ö v e t s é g K o m á r o m t ó l B e l g r á d i g te rje d ő ú tjá t n em s zá raz fö ld ö n volt k é n y t e l e n m e g te n n i J)
A z o n b a n n e m c s a k a fo ly a m o n való k ö z l e k e d é s t t e t t é k b iz o n y t a l a n n á , h a n e m a d u n a m e l l é k í r é s z e k e t is r e t t e g é s b e n t a r t o t t á k . A v á r o s o k b ó l kijövő t ö r ö k c s a p a t o k a t fo ly to n c s i p k e d t é k , s h a p o d g y á s z v a g y é le le m v o lt v elő k , azt, h a csa k s z e r é t e jth e tté k , e l r a b o l tá k . U g y a n e z é v (1553.) ju liu s k ö z e p e t á já n t ö r t é n t , h o g y B u d á r ó l S z in a n n e v ű csausz n é m i k í s é r e t t e l B á t t a s z é k r e in d u lt, s m id ő n a v á r o s k ö z e lé b e é rt, 60 k o r o t n a i h a jd ú h i r t e l e n m e g l e p t e , k i n c s e i t és lo vait, v a la m in t k é t s z o lg á já t e l r a b o l ta . A csausz is c s a k n a g y s e b e s e n m e n e k ü l t m e g a b iz to s h a lá ltó l, s m id ő n V e r a n c s i c s julius 21-én B u d á n volt, a b a s a s z e m é ly e s e n k é r t e k i k ö z b e n já r á s á t a rra , h o g y F e r d i n á n d k i r á l y a k o r o t n a i h a j d ú k t ó l az e l r a b l ó i t e g y é n e k e t és t á r g y a k a t e l v e g y e s S zinan c s a u sz n a k vissza
adassa. V ájjo n lett-e e r e d m é n y e a k ö z b e n já r á s n a k , n e m tudjuk, d e té n y , h o g y V e r a n c s i c s Ó -B u d á n jul. 21-én k e l t le v e lé b e n a b a s a k é r e l m é t a k i r á l y elé terjeszté. V e r a n c s i c s e le v e lé b ő l az t ű n ik ki, h o g y K o r o t n a v á r á b a n a k i r á l y s z o l g á l a tá b a n
') V erancsics: Összes művei, I I I 16. és 19.
29'
álló hajdúság· t a n y á z o t t, s í g y h ihető, h o g y a d u n a m e llé k i h a j d ú k n a g y o b b ré sze szin tén F e r d i n á n d k i r á l y h ív éü l v a l l o t ta m a g á t . 1)
A k ö v e tk e z ő é v e k b e n a n a g y o b b h a d j á r a t o k s z ü n e te l v é n az a p r ó c s a tá ro z á s o k ró l nem m a r a d t a k fenn oly ré s z le te s tu d ó sítá so k , m e l y e k a h a jd ú k t é n y k e d é s é r e v i l á g o t v e tn é n e k . B i z o n y o s ra v e h e tő azo n b an , h o g y ú g y a v á r a k - és v á r o s o k b a n szolg-áló, m in t a fü g g e tl e n és sen k i f e n n h a t ó s á g a a l a t t nem álló h a j d ú s á g á lla n d ó a n f e g y v e r b e n volt, és ú g y a f a la k k ö z ö tt, m i n t azo k o n k ív ü l teljesité f e la d a t á t . A felső T isza-D unaköz , m in t a hódoltsága v i d é k e k h a t á r o s része, a k ó b o r h a j d ú k n a k szin tén t a n y á j á v á v á lt e z id é t t m ár, s a b u d a i és h a t v a n i t ö rö k p a r a n c s n o k o k n a k nem k e v é s g o n d o t o k o z ta k incselke- d é s e ik k e l s b e c s a p á s a i k á lta l. Ez volt, v a g y ez l e h e t e t t e g y i k o k a a n n a k , h o g y a t ö rö k 1559-ben m á r J á s z b e r é n y t is e r ő d d é a l a k í t a n i s t ö r ö k ő r s é g g e l e l lá tn i k észült, m in t ezt e g y i k e g y k o r ú iró em líti. M ie lő tt a z o n b a n a v á r o s t m e g s z á l lt á k v olna, sz ü k sé g e s volt a v i d é k e t a h a j d ú s á g t ó l m e g tis z títa n i.
O k t ó b e r hó k ö z e p é n e g y s z u b a sa lön e g y c s a p a t t a l k i k ü l d v e J á s z b e r é n y k ö r n y é k e i n e k k i k é m l e l é s é r e , s csa k m iu tá n e lle n á l l á s r a nem ta lá lt, s z á llo tt m e g az o t t a n i m o n o s to rb a n és fo g o tt hozzá k ü l d e t é s e c z é ljá n a k m e g v a l ó s í t á s á h o z . 2)
D e b á r a h a j d ú k t é n y k e d é s é r ő l ez id ő k ö zb ő l m it sem h a llu n k , az a k ö rü lm é n y , h o g y a h a jd ú k ü g y é t é p p e n e táj
b a n az o r s z á g g y ű l é s is sza b á ly o z n i s a h a j d ú s á g o t a szó szoros é r t e l m é b e n m e g r e n d s z a b á ly o z n i k ív á n t a , a m e lle tt ta n ú s k o d ik , h o g y a sz a b a d o n b a r a n g o l ó c s a p a t o k e g y a r á n t v e s z é l y e s e k v o l t a k ú g y a m a g y a r r a , m i n t a t ö r ö k r e nézve.
A z 1563. évi o r s z á g g y ű l é s b e h a t ó t á r g y a l á s a lá v e t t e a h a jd ú k ü g y é t , s re á jo k v o n a t k o z ó l a g a k ö v e tk e z ő h a t á r o z a t o k a t hozta, M in d e n e k e lő tt, h o g y a s z e rte k ó b o r l á s eleje v étessé k , ki-
’) V erancsics: Összes művei, I I I . 30— 3T.
2) V erancsics levele Perényihez, 1559. okt. 28-ról. Összes művei, V III. 89.
m o n d a t o t t, m isz e rin t a h a j d ú k e z en tú l csa k is a v é g v á r a k b a n l a k h a t n a k , s itt is c s a k szoros k a t o n a i fe g y e l e m a la tt. F o g l a l k o z á s u k ra néz ve m e g s z a b a t o t t az is, h o g y a g y a l o g o s h a j d ú s á g az e r ő s s é g e k e t őrizze, a lovas p e d i g a fa la k o n k ív ü l harczol- jon az e lle n s é g ellen. S z ü n e tle n ü l a v á r a k fa la in kívül b a r a n - g o ln io k a z o n b a n é p p oly k e v é s s é sz a b a d , m in t nem s z a b a d e g y á l t a l á n a k i r á l y f e n h a t ó s á g a a l a t t álló a l a t t v a l ó k a t m e g k á r o s íta n i ak k o r, a m id ő n a h e l y ő r s é g k a p i t á n y a ő k e t p o r t y á z á s r a kik ü ld i. K i m o n d á t o v á b b á a t ö rv é n y , h o g y a v á r a k p a r a n c s n o k a i n a k g o n d ja l e g y e n a r ra , n e h o g y b é k e idején a h a jd ú k a t ö r ö k ö k e t b á n t a l m a z z á k . S z i g o r ú a n m e g t i l t a t o t t to v á b b á , h o g y az e l l e n s é g g e l nem h a t á r o s és í g y e g y á l t a l á b a n nem v e s z é l y e z t e te tt v id é k e n b á r m e l y fő u r v a g y v á r p a r a n c s n o k s z o l g á l a tá b a n h a j d ú k a t ta rth a ss o n . V é g ü l k i m o n d a t o tt , h o g y e t ö r v é n y ellen e l k ö v e t e n d ő v é t s é g e k m e g t o r l á s á v a l az o rsz á g f ő k a p i t á n y a van m e g b í z v a . 1)
É r d e k e s v olna tu d n i, m ily e r e d m é n y e l e tt e t ö r v é n y n e k s vájjon m e n n y i b e n te lje sü lt az á l t a l a e lé r n i r e m é l t czél. M e r t h o g y e g é s z b e n v é v e n em teljesült, ez a k o r v is z o n y a ib ó l ö n k é n t k ö v e t k e z t e t h e t ő . A h a j d ú k l e g n a g y o b b r é s z é n e k nem p a r a n c s o l t senki, s a t ö r v é n y sz ig o ra ő k e t r i t k á n é r h e t t e utói, m e rt j o b b á r a ism e re tle n h e ly e k e n , m ajd a tö rö k , m a jd a m a g y a r v á r a k és v á r o s o k k ö r n y é k é n k ó b o r o l t a k . H a a z o n b a n e t ö r v é n y eg é sz e n v é g r e h a j t h a t ó l e t t volna, ú g y a h a j d ú k re n d e s k a t o n a s á g g á a l a k u l n a k s e g y s é g e s m ű k ö d é s á l t a l fo n to s s z o lg á la to k a t te h e t n e k vala. D e m in d ez c s a k c s e k é l y r é s z b e n lön elérve, m e r t c s a k azon h a j d ú k a t l e h e t e t t a t ö r ö k k e l h a t á r o s r é s z e k ő r i z e t é r e re n d e l n i , k i k e d d i g is az e g y e s vár- p a r a n c s n o k o k , v a g y a n é m e t zsoldos s e r e g e k v e z é re i a l a t t á llta k . A z 1563. évi t ö r v é n y m i n d a z á lt a l a k á r l e t t fo g a n a to s ítv a , a k á r nem , n e v e z e te s v i l á g o t v e t a h a j d ú s á g a k k o r i á l l a p o t á r a , s n e v e z e te s v i l á g í t á s b a h e ly e z i h a z a i v i s z o n y a i n k a t is. A
*) 1563. évi X X I I I . t.-cz. 1— 6. g.
h a jd ú k , k i k e le i n t e k i z á r ó l a g g y a l o g o k b ó l állta k , e z id é t t m á r lovon is te s z n e k szo lg á la to t, s i g y a h íre s g y a l o g h a j d ú s á g m á r a X V I - i k század k ö z e p e táján á t a l a k u ló f é l b e n v o lt a k é s ő b b h í re s s é l e t t lovas h a jd ú v á . G y a l o g s á g u k n e m c s a k az o r s z á g h a t á r a i n b e lő l v á l t h íre s s é e szá zad első fe lé b e n , h a n e m h í re s s é l e t t az a k ü lfö ld edőtt is. í g y az e g y k o r ú v e len c zei k ö v e t j e l e n t é s e k s z e rin t oly k i t ű n ő g y a l o g s á g g y a n á n t v a n n a k f e ltü n te tv e , m e l y n e k e g y e d ü l i h ib á ja c sa k az, h o g y n in c s k e l l ő l e g b e g y a k o r o l v a és f e g y e l m e z v e .1) A haz ai írók, k ö z t ü k f ő le g F o r g á c s F e r e n c z , * 2) szintén é l é n k sz ín e k k e l fe stik a h a j d ú s á g jó k a t o n a i tu la jd o n a it, s a X V I - i k század k ö z e p é i g r e n d s z e r i n t „ p e d ite s r u s t i c i “, „ a g r e s t i u m p e d i t u m “, stb. n é v a l a t t e m lítik ő ket, mi n y ilv á n m u ta tja , h o g y a h a j d ú s á g e k o r b a n m é g t ú l n y o m ó l a g g y a l o g o k b ó l állott. M é g 1564-ből is v a n e g y tu d ó s ítá s u n k , m e ly az t tan ú sítja , h o g y h a j d ú k n e v e a l a t t g y a l o g o k é r t e t n e k . E g y i k n é m e t k ö v e t, Z asius U l r i c h B é c s b e n ez évi okt. 11-én k e l t l e v e l é b e n t u d ó s í tv á n Á g o s t szász v á la s z tó t a m a g y a r ü g y e k r ő l, a t ö b b i k ö z t em líti, h o g y a K a s s á r a t ö re k v ő B á t h o r y m ellé a c sá szár 200 lo v a st és 200 h a j d ú t a d o t t . 3)
A k ö v e tk e z ő ' é v e k h a d i m o z g a lm a i b ó l m i n d in k á b b t ö b b t ö b b é r te s ü lé s t n y e r ü n k a h a j d ú s á g sze rep lésé rő l. í g y tu djuk, h o g y m id ő n a n é m e t h a d a k n a g y o b b ré sz e S c h w e n d i v e z é rle te a l a t t 1565. évi fe b r. hó v é g é n S z a t m á r o s t r o m á r a in d u lt, a n é m e t k é z b e n levő S z e r e n c s v á r á b a n V ilié i J á n o s p a r a n c s n o k s á g a a l a t t m a g y a r h a j d ú s á g m a r a d t ő r s é g ü l . 4) H o g y S c h w e n d i h a d á b a n h a j d ú k szin tén v o lta k , ezt a n n á l i n k á b b fel k e l l te n n ü n k , m e r t a sz e re n c si ő r s é g e r e d e t i l e g a k i r á l y i h a d s e r e g a l k a t r é s z é t k é p e z t e s e g y á l t a l á n fel n e m te h e tő ,
1) Századok, 1875. 664.
2) F o rg á c s: M agy. H ist. (M on. H . H ist. X V I. köt.) I. könyv, 3 3 —36. I.
3) T ö rt. T ár, 1878. 475.
4) Zasius levele a szász választóhoz. T . T ár, 1878. 478.
h o g y a fő v e zér h a d á b a n t ö b b h a jd ú n em l é t e z e t t v olna, v a g y h o g y a h a d á b a n lev ő összes h a j d ú s á g o t r e n d e l é a m az e g y e t l e n e rő d v é d e lm é re . M in d e n jel o d a m u ta t, h o g y a h a j d ú s á g , főleg az 1563. évi t ö r v é n y h o z á s sz ig o rú i n t é z k e d é s e i n e k é l e t b e l é p t e óta, j ó ré s z b e n á llt csá szári s z o l g á l a tb a n , s i g y m indazon h a d i t é n y e k b e n és t á b o r o z á s o k b a n ré s z t v ett, m e l y e k e k o r b a n f e lm e rü lte k . Z asius n é m e t k ö v e t n e k 1565. jun. 6-án k e l t e g y i k tu d ó s í tá s a s z e rin t S c h w e n d i zsoldos h a d a i k ö z ö t t a ném et, b u r g u n d i a i és m a g y a r l a k o s s á g o n k ív ü l m á r 2500 h ajd ú t is f o g la lt m a g á b a n , 1) a k ö v e t k e z ő 1566. évi t á b o r o z á so k b a n p e d i g u g y a n c s a k S c h w e n d i L á z á r p a r a n c s n o k s á g a a l a t t nem k e v e s e b b , m in t 1500 h ajd ú v e t t r é s z t . * 2)
A m aros- és tisz a v id é k i h a j d ú s á g az 1552. é v i s z e g e d i v e r e s é g fo ly tá n — m in t m á r e m lítő k , — l e g n a g y o b b ré s z t szétzüllött, v a g y e g y e s v á r a k ó t a l m a a l á v o n ta m e g m a g á t . O ly v é g v i d é k i s a t ö r ö k k e l h a t á r o s e r ő d v o lt e k o r b a n G y u l a v á r a is, m e ly n e k ő riz é sé b e n l e g n a g y o b b ré s z t h a j d ú s á g oszto
zott. L eh e t, h o g y ö n k é n t ; de leh et, h o g y a f ö n t e b b é r i n t e t t t ö r v é n y e k k ö v e t k e z t é b e n v o n t á k m e g m a g u k a t itt a h a j d ú k , k i k á lla n d ó a n h á b o r g a t t á k a tö r ö k ö k szo m szé d o s v i d é k e i t , s r a b lá s a i k k a l t e t e m e s k á r o k a t o k o z ta k . 1566-ban K e r e c s e n G y ö r g y volt p a r a n c s n o k a a g y u l a i ő r s é g n e k , a m e ly á l t a l e l k ö v e t e tt g a r á z d á l k o d á s o k m e g g á t l á s a v é g e t t F e r h á d b u d a i b a s a j ó n a k l á t t a szept. első n a p j a i b a n a v á r e l f o g l a lá s á r a indulni. A hajd ú k , k i k n e k r a b l á s a i m i a t t — az e g y k o r ú iró szavai sz e rin t — egész a D u n á i g s e n k i sem v o lt b i z t o n s á g b a n , a t ö rö k ö k m e g je le n é s é re m a g u k b a s z á llta k s erő s k i t a r t á s s a l v é d t é k a v á r a t m i n d a d d ig , m íg n e m K e r e c s e n a tú l n y o m ó erő elő tt m egh ajo lv a, s z a b a d elk ö ltö z é s f ö lté te le a l a t t szept. 8-án m e g a d t a m a g á t . 3)
') Zasius levele a szász választóhoz. T ört. T ár, 1878. 483.
2) U. az. U . o. 497.
3) Szam osközi: H e r. U ngar. (Mon. H . H ist. X X I . k.) I. könyv, 48. 1.
2 4
G y u l a e le s té v e l utolsó p o s itió ju k a t v e s z te t té k el a tisza- v i d é k i h a jd ú k , s e ttő l f o g v a m i n d i n k á b b a b i h a r i r é s z e k re s z o ru lta k . D e a b i h a r i és azzal szom szédos ré s z e k e n tan y á z ó h a j d ú s á g n em is a n n y i r a a tö rö k ö k e t, m in t i n k á b b a b é k é s l a k o s s á g o t n y u g t a l a n í t o t t a , sőt az e r d é l y i h a t á r o k a t is pusz- titá . Ez v o lt oka, h o g y B á t h o r y I s t v á n fe je delem 1572-ben h a d d a l t á m a d t a m e g a n a g y v á r a d - v i d é k i h a j d ú s á g o t s tö b b c s a t á b a n m e g is vertei E h a d j á r a t r ó l r é s z le te s tu d ó sítá so k
n e m m a r a d t a k fenn, de a n n y i m é g is bizo n y o s, h o g y a p orta, m e l y n e k szin tén so k p a n a s z a v o lt m á r e k k o r a b i h a r i h a jd ú k ellen, B á t h o r y g y ő z e lm e s h a r c z a i fe le t t ö r ö m é t fejezte ki, m é g p e d i g a n n á l in k á b b , m e r t é p p e z id é tt a s a r k a d v i d é k i h a j d ú s á g a g y u l a i t ö r ö k ő r s é g n e k nem k e v é s k á r t o k o z o tt.1)
A z o rsz á g k ü lö n b ö z ő ré sz e in t a r tó z k o d ó h a j d ú s á g f é k t e l e n s é g é n e k m e g g á t l á s á r a sem B á t h o r y h a d j á r a t a , sem a t ö r ö k ö k 'f o g l a l á s a i , sem p e d i g az 1563. évi t ö r v é n y e k sem v o lta k e le g e n d ő k . A j ó r é s z b e n s e n k i n e k sem e n g e d e l m e s k e d ő c s a p a to k s z a b a d o n ű z t é k t o v á b b r a is az e l l e n s é g n e k és b a r á t n a k e g y a r á n t á r tó ra b ló k a l a n d j a ik a t, s ez volt oka, h o g y az o rsz ág o s r e n d e k m á r 1575-ben s z ü k s é g e s n e k l á t t á k az 15Ö3.
é v i i n t é z k e d é s e k e t egész sz ig o rra l m e g ú jíta n i s ism é t t ö r v é n y b e i g t a t n i . * 2) H o g y a z o n b a n a t ö r v é n y e s in té z k e d é s e r e d m é n y e ism é t m ily k e v é s s é m u ta tk o z o tt, l e g j o b b a n k i t ű n ik azon k ö r ü l m é n y b ő l , h o g y a k ö v e tk e z ő é v e k b e n e g y m á s t é r t é k a h a j
d ú k r a v o n a tk o z ó t ö r v é n y e k . R u d o l f k i r á l y o rs z á g lá sa a l a t t s fő le g m ió ta a t i z e n ö té v e s t ö r ö k h á b o r ú k i t ö r t , a h a jd ú k szám a s az á l t a l o k o k o z o tt s é r e l m e k m i n d in k á b b n ö v e k e d v é n ,
!595-ben k é t n e v e z e te s és l á ts z ó la g ü d v ö s t ö r v é n y a l k o t t a t o t t a h a j d ú k r a v o n a tk o z ó la g . A z ezen évi X X X I - i k tö rv é n y c z ik k - b e n k im o n d a t o tt , h o g y sem m iféle m a g á n e m b e r s a já t szo lg á
l a t á b a n sem g y a lo g o s , sem lo v a s h a j d ú t nem t a r t h a t . Azon
*) M agyar Missilis levelek. T . T ár, 1879. 732.
2) 1575. évi X I I I . t.-cz.
2 5
ur, a k i ezt ten n é, n ó ta i n í id e lita tis b a esik, a h a jd ú p e d ig , ki e g y e s e k s z o l g á l a tá b a áll, h a lá lla l b ü n t e t e n d ő . 1) H a so n ló szi
g o r r a l l é p föl az u g y a n e z e n évi X X X I I - i k t.-czikk, m ely sz e rin t a s z e rte k ó b o r l ó és sem v á r a k ő riz e té h e z n em tartoz ó, sem p e d i g a csá szári v e z é r e k p a r a n c s n o k s á g á t el n em ism erő h a j d ú k a t e l f o g a t á s e s e té n n y o m b a n ki k e ll v é g e z n i .* 2)
A n a p i r e n d e n levő t ö r ö k h a r c z o k , az é p p e n e z id é tt d ú lt tizen ö t éves h á b o r ú v i s z o n t a g s á g a i m in d e n t e t t r e v á g y ó honfit a cse le k v és m eze jére s z ó l í t o t t a k ; m in d en f e g y v e r f o g h a tó e m b e r t á b o r b a szállt, s h a nem is a b i r o d a l m i h a d a k zsoldosai s ö n k é n t e s e i közé állott, m égis, m in t s a já t t ű z h e l y é t v é d e lm e z ő harczo s, s z o l g á l a to t t e t t a h a z a ü g y é n e k . M a g y a r- o rs z á g e k o r b a n e g y e tl e n n a g y t á b o r r á a l a k u l t s csatazaj h a l l a t s z o t t K á r p á t o k t ó l A d r i á ig . N em c so d a teh át, h a e z a v aro s i d ő k b e n a h a j d ú k sz á m a m i n d e g y r e n ö v e k e d e t t , s h o g y ú g y a csá szári s e r e g e k so ra ib a n , m in t a sz a b a d o n por- ty á z ó c s a p a t o k élén m i n d i n k á b b tö b b és tö b b h a j d ú v a l t a l á l k o zu n k . A tiz e n ö t év e s tö rö k h á b o r ú e g y e n e s e r e d m é n y é n e k t e k i n t h e t ő t e h á t az, h o g y a s z a b a d h a j d ú s á g s z á m b a n és e r ő b e n oly f o k r a e m e l k e d h e t e t t , m in t a m i ly e n n e k e század v é g é n s a k ö v e tk e z ő elején föltűnt. A X V I . szá zad ezen v ég ső é v e ib e n fe jlő d ö tt ki m á so d íz b e n önálló h a d á s z a t i t é n y e zővé a h a jd ú s á g , s é p p e n e k k o r a l a k u l t m e g fo k o z a to sa n az a h a t a l m a s k a t o n a i te stü le t, m e ly a k ö v e tk e z ő szá zad első é v t i z e d é b e n B o c s k a y s z o l g á l a tá b a állott, s m in t B o c s k a y h iv e , v a ló d i t ö r t é n e lm i j e l e n t ő s é g r e e m e l k e d e t t . T e r m é s z e t e s a z o n b a n , h o g y a m ily m é r t é k b e n n ö v e l t é k a h á b o r ú k a h a j d ú k szá m á t, é p p oly m é r t é k b e n n ö v e k e d e t t f ü g g e t l e n h a t a l m u k , m e ly b ő l k i f o l y ó l a g e g y n a g y r é s z ö k a n n á l t ö b b g a r á z d a s á g o t k ö v e t e t t el. í g y é r th e tő , h o g y m á r 1596-ban f e lú j í t o t t á k a r e n d e k a h a jd ú k ellen az előző évi tö rv é n y t, s h o g y intéz-
') 1595. évi X X X I . t.-cz.
2) 1595. évi X X X I I . t.-cz.
k e d é s ö k a n n á l s i k e r e s e b b l e g y e n , e g y s z e r s m i n d k i m o n d o tt á k , h o g y a m e ly fő isp á n v a g y f ő k a p i t á n y a h a t ó s á g a a l á ta rto z ó t e r ü l e t e n a g a r á z d a h a j d ú t m e g tű ri, á llá sá tó l fo sz ta ssék m e g . ') A k ö v e tk e z ő 1597. évi tö r v é n y h o z á s újból k ite rje sz tő f i g y e l m é t a h a j d ú k r a , s n e m m u l a s z t o t t a el az előző évi in té z k e d é s t m e g ú j í t a n i ; m e r t m in t a t ö r v é n y v ilá g o s szavai t u d a t j á k v e l ü n k : „ki n e m l e h e t m o n d a n i, m e n n y i k á r o k a t okoz ez e m b e r i faj m i n d e n f e lé . “ * 2) A z u g y a n e z e n évi X X I V . t.-cz.
s z in té n a h a j d ú k k a l fo g lalk o z ik , s h o g y m i n t e g y az elő b b i t ö r v é n y c z i k k e t m e g sz o rítsa , n y í l ta n re n d e li, h o g y h a b á r m e l y ur, n e m e s v a g y v á r k a p i t á n y h a j d ú t t a r t s a já t s z o l g á la tá b a n , az összes j a v a i n a k e l v e sz té sé v e l b ű n h ő d j é k . 3) D e h o g y a h a j d ú k k ö z ö t t e k o r b a n m ily k ü l ö n b s é g lé te z e tt, é p p e n e t ö r v é n y m u ta tja . K ü l ö n b s é g t é t e t i k u g y a n i s a s z a b a d és nem s z a b a d h a j d ú k közt. A t ö r v é n y s z ig o ra itt a sza b a d h a j d ú k e llen fo rd u l, k i k a l a t t oly k ó b o r k a t o n á k é r te t n e k , a k i k e t e g y e s u r a k szo lg a czim én t a r t a n a k saját h a s z n á l a t u k r a , m é g p e d i g j o b b á r a c s a k a z ért, h o g y á l t a l o k saját m a g u k s z á m á r a is r a b o lt a s s a n a k . Az ily h a jd ú k — m o n d ja a t ö r v é n y — a tö r ö k - l a k t a v i d é k e k b e k a la n d o z á s a czim én b e j á r j á k a s z e g é n y n é p t e l e p e i t és fa lv a it, e lh a jtjá k a n n a k m a r h á i t s fo ly to n p u s z t í t a n a k . 4)
E z e k r e v o n a t k o z ó l a g i r á 1598-ból az e g y k o r ú Illé sh á z y h o g y : „ezen i d ő b e n az f a lu k és v á r o s o k B u d a és E s z t e r g o m ' k ö r ü l m in d p u s z t á k v o lta k , e l fu to tt v a la az n ép . E z e k közül az f u t o t t n é p közül és a fizetetlen v é g b e l i g y a l o g o k közül . . . s z a b a d h a j d ú k t á m a d t a k ; e z ek csa k i t t az fölső M a g y a r- o r s z á g b a n t ö b b e n v o l t a k h á r o m ez ern é l. E z e k n a g y k á r t t e t t e k 's o k s z o r az t ö r ö k ö k b e n , m e g is v e r t é k ő k e t- g y a k o r t a ,
>) 1596. évi X X X X I I I . t.-cz.
2) 1597. évi X X I V . t.-cz.
3) 1597. évi X X I V . t.-cz. 2. g.
4) U. az, i .- g .
B u d á n alul v á r o s o k a t e l r a b l o tt a k , n a g y so k n y e r e s é g e t n y e r t e k a tö rö k ö k tő l, B u d á n alu l 20—25 m é r t f ö l d n y i r e e lm e n te k , M ohácsot, S z e g sz á rd o t, T o b o l y á t m e g v e t t é k és h á t r a t é r ő b e n az t ö r ö k ö k m e g v í t t a k v elek , d e igen m e g v e r t é k a m ie in k őket, n a g y v i t é z s é g e t c s e l e k e d t e k ö n m a g u k tó l, s z a b a d a k a r a t j u k b ó l , senki sem fizetett nek ik . B a r a n y á b a n , S o m o g y b á n k a s t é l y o k a t v e r t e k fel és m e g is v e t t é k a t ö r ö k ö k t ü l és f e l p r é d á l t á k , e l é g e t t é k . “ 1)
Illé s h á z y ez e l ő a d á s á b ó l v ilá g o s , h o g y ő a s z a b a d h a j d ú k n e v e z e te a l a t t é p p e n azon r a b ló h a j d ú k a t érti, a k i k r e az előző é v e k t ö r v é n y e i v o n a t k o z n a k ; nem p e d i g az o k at, k i k k i r á l y i s e r e g e k b e n s z o lg á lta k . A r a b ló és nem ra b ló , a s z a b a d és nem s z a b a d h a jd ú k k ö z ö tt a z o n b a n n e h é z le n n e e k o r b a n é p p ú g y , m in t b á r m ik o r, h a t á r o z o t t k ü l ö n b s é g e t t e n n i ; m e r t a h ajd ú k e g y i k n a p b e á l l t a k v a l a m e l y i k v e z é r c s a p a t a i b a , m á sn a p p e d i g m á r ism ét k a l a n d o z á s o k o n t a l á l j u k ő ket. K é t ség tele n az onban, h o g y a k i r á l y i s z o l g á l a tb a n álló s a r a b ló h a jd ú k k ö z ö tt m á r a k o r t á r s a k is t e t t e k k ü l ö n b s é g e t , b á r eb b ő l m é g nem k ö v e tk e z ik , h o g y s z a b a d h a jd ú k a l a t t c sa k is a s z a b a d o n g a r á z d á l k o d ó c s a p a t o k é r te n d ő k .
A z 1590-es é v e k h a r c z a i b a n n a g y s z á m ú f e g y v e r e s e k r e l é v é n szüksé g, valószínű, h o g y a s z a b a d o n élő h a j d ú s á g t e t e mes része b e á ll o t t a k i r á l y zsold jáb a . H o g y az e z id é tt a D u n a v i d é k é n táb o ro z ó k i r á l y i h a d a k b a n a h a j d ú s á g n e m c s e k é l y szám ban volt k é p v is e lv e , m u t a t ja azon k ö r ü l m é n y , m e l y s z e rin t e g y e d ü l P álfi M iklós a l a t t t ö b b e z e r fő re m en ő h a j d ú s á g állott. A lig v i v a t o t t e g y e t l e n ü tk ö z e t, a l i g t ö r t é n t v a l a m e ly n e v e z e te se b b v á lla la t, m e l y b e n h a j d ú k nem v e t t e k v o ln a ré s z t.
K i m e r í t ő és ré s z l e t e s t u d ó s í tá s o k h i á n y á b a n elég, h a a r r ó l érte sü lü n k , h o g y az 1598. é v i o k t ó b e r h ó b a n B u d á t o s tro m ló k i r á l y i n é m e t és m a g y a r s e r e g e k s o r a i b a n a h a j d ú s á g is r é s z t vett. P álfi a l a t t i t t t ö b b m in t 4000 h a j d ú volt, a k i k az o stro m
>) Illésházy I. : Feljegyzései. Mon. H . H ist. V II. 1ί. 55— 56. 1.
-’ 7
