A m a n a g y m o zg alo m , m e l y B o c s k a y fe ll é p é s é v e l a X V I I - i k század első é v e ib e n h a z á n k b a n m i n d i n k á b b á l t a l á n o ssá vált, s m e l y c s a k h a m a r a p o l i ti k a i és v a l l á s s z a b a d s á g n a g y s z e r ű h a r c z á v á fe jlő d ö tt : a h a j d ú k v i s z o n t a g s á g a i n a k t ö r t é n e t é b e n e g y e g é sz e n uj k o r s z a k m e g n y i t ó já v á lön. A h a j d ú s á g ez ideig , j ó l le h e t á l l a n d ó a n ré s z t v e t t az on k ü z d e lm e k b e n , m e l y e k h a z á n k t é r é i t az előző s zá zad f o l y a m á n b e t ö l t ö tt é k , m i n d a z á lt a l k o r á n ts e m m i n t e g y s é g e s czél á l t a l v e z é re lt te s tü le t, h a n e m m in t s z é tf o r g á c s o lt s m a jd nem es, m a jd p e d i g k e v é s b é n e m e s esz m é k á l t a l l e l k e s í t e t t rész s z e r e p e l t a k ü lö n b ö z ő s e r e g e k b e n . B o c s k a y f e ll é p é s e v o lt az a té n y e z ő , a m e ly a h a j d ú s á g n e m e s e b b r é s z é t e g y közös c z é lra e g y e t l e n h a d t e s t t é t ö m ö r i t e t t e össze és a v a llá si s p o l i t i k a i s z a b a d s á g közös zászlója a lá s o r a k o z t a t á ők et. E k o rsz a k , a B o c s k a y a l a t t i sze re p lé s k o rs z a k a , k é p e z i a s z a b a d h a j d ú k t ö r t é n e t é n e k leg- je l e n t ő s é g e s e b b s l e g f é n y e s e b b k o r á t, - m e r t m i g e g y r é s z t e k k o r e m e l k e d t e k a h a r c z o k l e g b e f o l y á s o s a b b té n y e z ő i v é a d d i g é p p e n e k k o r s z e re z té k — a s z e re p lé s ü k h ö z fűződő m in d e n g y á s z o s e s e m é n y e k d a c z á r a is — l e g s z e b b h a b á ra ik a t.
B o c s k a y f e lk e l é s é r e le g k ö z e l e b b i o k u l az 1604. évi X X I I - i k t.-cz. szo lg álv á n , B á s t á n a k E r d é l y b ő l t ö r t é n t k iv o n u lása u t á n e l é r k e z e t t n e k l á ts z o tt az idő a n y í l t t á m a d á s
4 4
m e g k e z d é s é r e . B o c s k a y fe lk e l é s é n e k te r v e z é s é n é l szám ot v e t e t t a t é n y e z ő k k e l s m á r jó e lő re i p a r k o d o t t b iz to síta n i a h a j d ú k s e g é ly é t . E l ő r e a l k u d o z á s b a b o c s á tk o z o t t a b i h a r v i d é k i h a j d ú s á g v e z é re iv e l, v a g y i s m i n t az e g y k o r ú k r ó n i s t a m eg - j e g y z é : „ a l a t t o m b a n m a g á h o z k e z d é a llic iá ln i a vitézlő re n d e t, k i k elei v o l t a k a B á s t á v a l való h a d a k o z á s b a n E r d é l y ellen, a h a jd ú k a p i t á n y e m b e r e k e t , k i k közöl a k k o r l e g i n k á b b h a l l g a t t á k a m a l a t o r dúló fosztó h ajd ú k o t, ú g y m in t L i p p a i B aláz st, N é m e t B a lá z st, és a f ö e m b e r e k közöl is, k ik azon a p ó rá z o n j á r t a k , S e g n e i M iklóst, D e n g e l e g h i M i h á ly t és I b r á n y i F e r e n c z e t . E z e k e t n é z te a k k o r a sz é ly ly e l M a g y a r- o r s z á g b a n le v ő c s a v a rg ó , léz e n g ő h a jd ú s á g , m e r t a k k o r m é g n e m .volt l a k ó h e l y e . “ J) A b i ’n a r m e g y e i h a j d ú s á g k é sz ö röm est s i e t e t t B o c s k a y fe lh í v á s á n a k e l e g e t ten n i, s ezt n e m c s a k a l e l k i i s m e r e t , a s z a b a d s á g eszm éje i r á n t i fo g é k o n y s á g , h a n e m b i z o n y á r a l e g i n k á b b azon Í g é r e t e k s a d o m á n y o k is előm oz
d í t o tt á k , m e l y e k r ő l n é m e l y e g y k o r ú s é p p e n n em p á r t a t l a n i r ó tú lz ó la g szól.2)
B o c s k a y h ív e i K e r e k i n e v ű k is d e d e r ő d k ö r ü l g y ü l e k e z t e k m á r ja v á b a n , m id ő n B elg io jo z o k a s s a i f ő k a p i t á n y R a k o - m a z táján s z e d te e m b e r e i t a k i r á l y i h a d a k ré szére , különös s ú l y t a h a jd ú k f é lf o g a d á s á r a fe k te tv é n . „C sak a h a j d ú k n a k a d j u n k zsoldöt, m i n d a t y j u k a t s m in d a n y j u k a t l e v á g a t h a t j u k v é le k , h a a zsold m e l l e t t s z a b a d n y e r e s é g e t is a d u n k n é k i e k “,
— m o n d á a n é m e t v e z é r s t e t e m e s szá m ú zsoldos h a j d ú c s a p a t o t t o b o r z o t t Össze r ö v i d idő a l a t t . 3) A u g . 15-én m á r J a k a b J á n o s v e z e té s e a l a t t szép s e r e g g y ű l t össze, m e l y n e k -állítólag G y a l u v á r a ellen k e l l e t t v o ln a le g k ö z e l e b b indulnia.
A z e g y k o r ú fe lje g y z é s e k u t á n b iz o n y o s, h o g y a h a j d ú k a t o b o r z á s b efe je z té v e l, sze pt. 11-én, c s a k oly fe lt é te l a l a t t ·)
·) M ikó F . : É rd . H ist. i. h . V II. 167.
η M ik ó : i. m. V II. 168.
3) S árospataki k ró n ik a i. Ii. IV . 65.
4 5
e s k ü d t e k fel a k i r á l y zászlója alá, h a a t ö r ö k ellen v i t e t n e k . 1)·
B elgiojoso a z o n b a n s z e p t e m b e r v é g é n n é m e t és h a jd ú h a d a i t B o c s k a y e lle n é b e n S z e n t-J ó b és K e r e k i m e g v é t e l é r e v e z e tv é n , a B o c s k a y h o z t i t o k b a n m á r ú g y is szító h a j d ú s á g n y í l t e l p á r to lá s ra g o n d o lt. A z a lk a lo m e r r e c s a k h a m a r m e g jö tt. P e c z t á b o r n o k okt. k ö z e p é n 3500 f ő n y i n é m e t s e r e g g e l j ő v é n a D tó s z e g k ö rü l t á b o ro z ó B e lg io jo so s e g é ly é r e , a L i p p a i B a l á z s és N é m e t B a lá z s a l a t t i h a j d ú s á g okt. 15-én D ió s z e g n é l P e c z e t h irte le n m e g t á m a d t a s h a d a i t sz é tv e rte . E n e v e z e te s s a h a jd ú k k i r á l y p á r t i ré s z é n e k á t p á r t o l á s á t k ö z v e tle n ü l m e g e lő z ő e s e m é n y t e g y i k e g y k o r ú iró a k k é n t a d ja elő, h o g y B o c s k a y P a p m e z ő ből K e r e k i b e in d u l t s e g y e lle n e k ü l d ö t t n é m e t s e r e g e t m e g v e r t , P e c z 1000 e m b e r r e l j ö t t K a s s a felől B elg io jo z o mellé. A B elgiojoz o h a d á tó l k ü lö n táb o ro z ó , d e m á r B o c s k a y r é s z é re t é r t 2000 fő n y i h a j d ú s á g P e c z j ö v e t e l é t m e g t u d v a , a n n a k A l m o s d i g eléje m en t. „ T a l á l k o z t a n a k fé n es n a p p a l t a l á l k o z ta k össze az h a j d ú k az n é m e t t e l , és k e z e k e t fo g d o z v án , k é r d i k ü k é t, h o v á és m e ly felé m e n n é n e k . E g y f a l k á i g m e n t e k e g y ü t t az n é m e t t e l és ú g y b e s z é l g e t t e k , n em is t u d t a k a m a z o k tő lü k s e m m it félni. E lö l az l o v a g ja v o lt az n é m e t n e k , az g y a l o g j a e g y f u t a m a tn i fö ldön j ü t t u t á n u k . A z h a j d ú k s z a k a s z t - j á k el ő k e t és k ö z b ü l e z er h a jd ú e g y e l é t i m a g á t k ö z ik b e n , és h á t u l is az h a j d ú k felöl. M it já rto k , ú g y m o n d az n é m e t n e k , jó u ra im a n n y it, m it dúljáto k , fo sz tjá to k e n n y i r e a s z e g é n y m a g y a r s á g o t ; lám i m m á r v a l a m i v o lt le l k i g le n m i n d e n e k e t e l v e t t é t e k , se n k i se m m i m a r h á j á v a l n e m sz a b a d , az ho l k i n é l mi m a r a d é k p é n z t és m a r h á t t u d t a t o k is, k i t m é g e k k é k i g l e n el nem v e t t v o ln a tő lü k az sok h a d n ép e , m i n d e n e k e t k i k e r e s h e t t e k tőlük. M e r t i m m á r a v v a l n em e lé g e d v é n , h ű t ő n k b e n h á b o r g a t t o k b e n n ü n k e t. T é r j e t e k m e g j o b b lesz, jó u ra im , m e r t e r re sem m i j á r á s t o k n incsen. A m a z o k a z t m o n d tá k , h o g y esz e k b e n sincsen, h a n e m ü k o d a m e n n e k , az h o v á ő k e t r e n d e l - *)
*) Sárospataki kró n ik a i. h. IV . 66.
4 6
t é k . A z h a jd ú k , m i n t h o g y az e lő tt is m in d el v olt re n d e lv e , m it c s e le k e d je n e k , efféle szóval c sa k ok o t k e r e s t e k , m int k a p j a n a k b e l é j e k , e g y s z e r s m i n d b e l é j e k k a p n a k . H o z z á ! ú g y m o n d , és is z o n y ú k é p e n v á g t á k ü k é t , h a r m a d ré sze sem m e n t el, c sa k illő-fillő s z a la d t b e n n e k . “ 1) E c s a t á b a n P e c z t á b o r n o k is e lfo g a tv á n , B o c s k a y t á b o r á b a n a g y d i a d a l l a l t é r t e k m e g a h a j d ú k . B elg io jo z o e v e s z te s é g h í r é r e D ió sz e g rő l N . -V á ra d ra s i e t e t t h a d á v a l , h o g y o n n a n n e m s o k á r a K a s s a felé m e n e k ü l jön. B o c s k a y h a jd ú i u g y a n i s L i p p a i B aláz s és K é m e t B alázs a l a t t a l i g h o g y h ó d o l a t u k a t B o c s k a y n a k t e t t l e g b e m u t a t t á k , m e g i n d u l t a k a fu ta m o d ó n é m e t h a d üld ö z é sé re , s ig y B elgio- joso N .- V á r a d r ó l a T isz á n á t K a s s á r a i p a r k o d o t t ; de m i n th o g y az e r ő s sé g k a p u i e lő tte m e g nem n y í l ta k , okt. k ö z e p é n E p e r j e s e n á t S z e p e s v á r b a m e n e k ü l t . K a s s a a h a j d ú k n a k m e g h ó d o l
ván, L i p p a i o n n a n okt. 31-én k e l t k i á l t v á n y á v a l a fe lv id é k l a k o s s á g á t fe lsz ólitá B o c s k a y zászlói a l á v aló csa tla k o zásra , m i r e K é s m á r k , L ő cse , K is-S z e b e n , E p e r je s s tö b b v á r o s l e g o t t m e g h ó d o l t . * 2)
M i a l a t t ez ek a fe lv id é k e n t ö r t é n t e k , a h a jd ú s á g m ás r é s z e szept. elejé n D a m p i é r e n é m e t v e z é r a l a t t 5200 fő n y i s e r e g e k k e l B .-Je n ő k ö r n y é k é n k a l a n d o z o t t s a tö rö k tő l e l n y e r t z s á k m á n y t h á n y t a k ó t y a v e t y é r e . R á k ó c z y L ajos jenői p a r a n c s n o k e z u tá n G y u l á t é g e t t e fel a l i p p a i és jen ő i h a jd ú k k a l, m a j d p e d i g D a m p i é r e cs. t á b o r n o k k a l T e m e s v á r e lle n v e z e tte h a d a i t . T e m e s v á r n á l e z id é t t B e t h l e n G á b o r is je le n volt, m in t a z e r d é l y i fe je d e le m k ö v e te , a v á r o n k ív ü l álló 8000 fő n y i t ö r ö k s e r e g b e n . D a m p i é r e n e k s i k e r ü l t e g y h i r t e l e n t á m a d á s b a n a k i n t ta n y á z ó s a z a jr a a v á r b ó l k isie tő K a r a J a z i g p a r a n c s n o k n a k s e r e g e i t m e g v e r n i és k özel 2000 ló b ó l álló z s á k m á n y n y a l t é r n i vissza J e n ő r e . 3) E z v o lt a k i r á l y i s z o lg á
') Gyulafi L e s tá r: Feljegyzései. Mon. H u n g . H ist. X X X I . 32.
‘‘j R ib in y i: M em orab. confess. A ug. in H ung. 329.
3) Szam osközi: i. m. IV . 230— 231.
l a t b a n álló h a j d ú k utolsó n a d i t é n y e , m e r t D a m p i é r e e l tá v o zá sa u tá n J e n ő is c s a k h a m a r m e g h ó d o l t B o c s k a y n a k . S z e p t e m b e r hó u tolján e g y h a j d ú c s a p a t j e l e n t m e g a v á r a la t t , s m iu tá n a t i to k b a n B o c s k a y h o z szító v á r p a r a n c s n o k , P e t n e h á z y Is t v á n , az ő r s é g so ra ib a n levő n é m e t e k e t l e i t a t t a , az o s tro m ló k
k ö n n y ű sze rrel j u t o t t a k J e n ő b i r t o k á b a . J)
A h a j d ú k a n é m e t t á b o r o k s z o l g á l a tá b a n l e g t o v á b b az e r d é l y i ré s z e k e n m a r a d t a k m eg. B á s t a s e r e g é b e n H o r v á t h A b r a h á m v e z e tte m é g ez é v n y a r á n a h a j d ú k a t , k i k H a l m á g y tá já t n em is s z ű n te k m e g fo sz to g a tn i. J u n i u s h ó b a n m á r á l l í tó l a g 25,000 f r t á r a s z a r v a s m a r h á t s z e d te k össze, m e l y e t E r d é l y b e n e l a d n i nem b í r v á n , u t ó b b B á s t a tá v o z á s a u t á n M a g y a r o r s z á g r a v i t t e k s o tt a d t a k el. H o r v á t h A . jú l iu s b a n a t ö rö k ö k ellen K e v e v á r á n á l h a r c z o lt sik e rr e l, s te te m e s szám ú f o g l y o t és n a g y z s á k m á n y t v itt K o l o z s v á r r a a k i r á l y i biztosokhoz. M időn a z o n b a n B á s t a tá v o z ta u t á n okt. k ö z e p é n B elgiojoso n e v e z t e t e t t k i az e r d é l y i n é m e t h a d a k v e z é ré v é , a h a j d ú s á g an n á l i n k á b b volt kész B o c s k a y h o z á t p á r t o l n i , m e r t e t á b o r n o k a h a jd ú k z s á k m á n y á b ó l r e n d s z e r i n t ré s z t k ö v e t e l t m a g á n a k is. í g y fe le m lítik, h o g y m id ő n e g y a lk a l o m m a l a h a j d ú k a tö rö k tő l e g y s e r e g m a r h á t r a b o l t a k s a b b ó l a t á b o r n o k n a k csa k 50 d a r a b o t k ü l d t e k , B e lgiojoso ezen o ly d ü h b e jö tt, h o g y vallo n jai á l t a l az egész z s á k m á n y t e l v é t e t t e a h a j d ú k tó l.2) B o c s k a y ü g y é n e k g y ő z e lm e s e l ő h a l a d á s a o k o z ta azt, h o g y rö v id idő a l a t t n e m m a r a d t az e r d é l y i n é m e t h a d a k n á l c s a k vajm i k e v é s számú, h ajd ú , h a n e m a l e g n a g y o b b rész M a g y a r o r s z á g b a jővén, B o c s k a y h o z s i e t e t t c s a tl a k o z n i .3)
M ire nov. hó b e k ö s z ö n tö t t (1604.), a fe lv id é k , n a g y o b b része B o c s k a y p á r t j á r a á llo tt, s m ost m á r a h a j d ú s á g előre- * *
') U. a. IV . 257— 258.
*2) B ethlen : De reb. T ran s. VT. 54— 89.
°) Istvánt!: H ist. X X X I I I . könyv, 5 2 1—^529. 1.
4 8
n y o m u l á s á t a csá sz á ri c s a p a t o k n a k f e g y v e r r e l k e l l e t t m e g a k a d á ly o z n i. B á s ta , k i e z id é t t E s z t e r g o m k ö r ü l t á b o ro z o tt, nov.
k ö z e p é n p a r a n c s o t k a p o t t a h a j d ú k elleni t á m a d á s m e g k e z d é s é r e . 15,000 fő n y i h a d d a l i n d u l t N é m e t B a lá z s hajd ú i ellen, k i k egész R i m a s z o m b a t i g k a l a n d o z t a k m á r e k k o r, s nov. 14-én O s g y á n n á l B á s t á v a l h a r c z b a is e r e s z k e d te k . A c s a ta itt a h a j d ú k sz é ts z ó ra tá s á v a l v é g z ő d ö tt, m a g a N é m e t is e lfo g a tv á n , f e l n é g y e l t e t e t t . 1) M íg B á s t a m ost O s g y á n t ó l P u t n o k a lá v o nult g y ő z t e s h a d á v a l , a d d i g L i p p a i B a lá z s B e lg io jo so t S z e p e s v á r á b a n s z o ro n g a tá . B á s t a t e h á t e v ár f ö l m e n té s é re indult, de m i u tá n j ö v e t e l é n e k h í r é r e a h a j d ú s á g eltáv o z o tt, K a s s a felé m ent. Ú t k ö z b e n E d e l é n y n é l ta l á l k o z o t t B o c s k a y t á b o r á v a l s nov. 28-án e g y h e v e s ü t k ö z e t b e n a h a j d ú k a t ism ét m e g g y ő z vén, S z e n d r ő m e g v é t e l é r e v o n u lt, e v á r b e v é t e l e u t á n p e d i g decz. 3-án v é g r e K a s s a v ív á sá h o z fo g o tt. B o c s k a y az e d e lé n y i v e r e s é g u t á n S z ik sz ó ra t é r t h a d á v a l, s m i n th o g y k a t o n á i n a k n a g y ré sz e elszéledt, p a r a n c s o t a d o t t ki, h o g y a s e r e g é b ő l e l f u t o t t s v is s z a té r n i nem h a jla n d ó k ó b o r h a j d ú k a t a hol é r i k e m b e re i, o tt v á g j á k és a k a s z s z á k .* 2)
B o c s k a y ü g y e a té l b e á l l t a k o r é p p e n nem á l l o t t jó lábon.
B á s t a a felső v á r o s o k l e g n a g y o b b ré s z é t b e h ó d o l t a t t a , s b á r K a s s á t m e g nem v e h e tte , m i n d a z á lta l a B o c s k a y - p á r t i a k ü g y é n e k jó e l ő m e n e te lé t m e g a k a d á l y o z t a . B o c s k a y a té l elején m é g f o ly to n figyelő á l l á s t f o g l a l t el E p e r je s és K a s s a táján, s c s a k m iu tá n B á s t a K a s s a alól elv o n u lt, a k ö v e t k e z ő 1605.
é v j a n u á r h a v á b a n b o c s á t á s z é t ré s z in t F ü le k , ré s z in t p e d i g N .-B á n y a t á j á r a téli sz á llá so k r a h a jd ú it. A n y u g a l o m a z o n b a n n e m s o k á i g t a r t o t t , m e r t B á s t a m á r fe b r. h ó b a n m e g i n d u l t T o k a j felé, h o g y a z t é l e le m m e l ellássa. A h a j d ú s á g B á s t a f ö l lé p té v e l l e g o t t k i m o z d u l t té li szá llá sa iró l s a n é m e t t á b o r t n y o m o n k ö v e t t e T o k a j t ó l E p e r je s re , hol febr. k ö z e p é n c s a tá b a
') Szam osközi i. m. IV . 260.
2) Szam osközi i. m. IV . 260. és M ikó i. m. V II. 169 — 171.
4 9
is e re sz k e d te k , s b á r B á s t a i t t is g y ő z ö tt, sőt n e h á n y száz h a jd ú t le is v á g o t t , 1) B o c s k a y e m b e r e i a n é m e t h a d a t P o z s o n y felé vivő ú t j á b a n m essze v i d é k e k e n á t k ö v e t t é k , s a hol l e h e tett, c s i p k e d t é k . * 2 3) S ő t itt-o tt a h a j d ú s á g m é g a n é m e t h a d a k k i m o z d u lá s a e lő tt m e g k e z d é ez é v elején az e l l e n s é g e s k e d é seket, m in t a m in t az K a s s a k ö r ü l is t ö r t é n t , h o n n a n a h a j d ú s á g a k ö r n y é k b e l i k ö z s é g e k b e n : Sóvá.ron, K e l l e m e s e n és S z .-P é te re n telelő n é m e t e k e t t á m a d t a m eg , és b á r az o k v ez ére , K o lo n ic s K á r o l y , e r é l y e s e l l e n t á l l á s t f e jt e tt ki, m é g is szám os fo g ly o t ejtve t é r t vissza K a s s á r a . 8) U g y a n é t á j b a n (jan. io.) a tiszán tú li h a jd ú k e g y ré sze G y u la it v e z é r l e t e a l a t t S z a t m á r n é m e t ő r s é g é t b í r t a a v á r á t a d á s á r a , m i á l t a l a s z a tm á r i ré sz e k is B o c s k a y n a k h ó d o l t a k . 4)
Ez évi j a n u á r hó 6-ra h i v a t o t t össze a p o z s o n y i o r s z á g g y ű lés, m e ly első so rb a n a b é k e h e l y r e á l l í t á s á r a l e t t v o ln a h i v a tv a . A b é k e k i s é r l e t e k a z o n b a n e r e d m é n y r e n em v e z e t h e t t e k im m ár, m e r t az e r d é l y i e k B o c s k a y t febr. 21-én fe je d e l
m ü k k é v á la s z to ttá k , s m id ő n a k ö v e t k e z ő h ó b a n a k i r á l y k ö v e te i őt K a s s á n fe lk e r e s té k , a b é k e a l k u d o z á s o k s i k e r r e n e m v e z e t h e t t e k . Az á p r il hó k ö z e p é n t a r t o t t s z e re n c si g y ű l é s M a g y a r- és E r d é l y o r s z á g közös fe je d e lm é v é k i á l t v á n k i B o c s k a y t , a fe lk e lő c s a p a t o k az á l t a l á n o s t á m a d á s t m in d e n fe lé m e g k e z d té k . M in t h o g y B á s t a fize tette n h a d á v a l P o z s o n y felé táv o zn i k é n y s z e r ü l t s a f e lv i d é k e n e r ő s e b b tá m a d á s tó l fé ln i nem k e lle tt, B o c s k a y G y ulafi László a l a t t e g y h a j d ú - d a n d á r t E r d é l y b e k ü ld ö tt, hol a v á r a k b a n levő n é m e t ő r s é g e k m é g m in d ig v e s z é l y e z t e tt é k u r a lm á t. A z e r d é l y i h a j d ú k a t u g y a n is, k i k M a k r a i I s tv á n a l a t t S za m o s-U jv á r k ö r ü l tá b o r o z t a k , Hof- k i r c h e r n é m e t v e z é r m á r k o r a tav asz szal m e g a k a r t a sem m
i-*) Gr. N ohenlohe levele a szász választóhoz. T . T ár. 1878. 920.
2) Sárospataki k ró n ik a i. h. 6c*. 1.
3) W . B ethlen : D e rebus T ranssylv. V I. 209.
4) Sárospataki krónika, 69. 1.
4
5 0
siten i s G y u l a f e j é r v á r t ó l T o r d á n á t p u s z títv a n y o m u l t elleneik, sőt t a lá n le is v e r i ők et, h a a fe lk e lő n é p á lta l h a d a i szét n e m ű z e tte k v o l n a . 1) G y ulafi első d o lg a volt, h o g y h a jd ú it a n é m e t e k k e l erősen m e g r a k o t t M e d g y e s ellen vezesse, s azt r ö v i d o stro m u tá n m e g v e v é .
E k ö z b e n a fe lv i d é k e n is m e g k e z d ő d t e k a h a rezo k . Bocs- k a y h a jd ú k b ó l és nem h a j d ú k b ó l álló h a d a i t H o m o n n a i B á lin t fő v e z é r le te a l a t t h á r o m h a d t e s t r e osztá R h é d e y , D e n g e l e g h y és N é m e t G e r g e l y a la tt, s ezek első te e n d ő je volt az e rő s sé g e k és a v á r o s o k b e h ó d o l t a t á s a . Á p r . 15-én a h a j d ú k e g y ré sze Dezsőfi J á n o s a l a t t m á r L ő c s e fa la i elő tt á llo tt s a v á ro st m e g a d á s r a szólitá. A lőcseik e g y e l ő r e nem v o lta k h a jla n d ó k k a p u i k a t m e g n y i t n i, h a n e m k i j e l e n t e t t é k , h o g y a h a j d ú k n a k a t o v á b b i e l ő r e n y o m u lá s r a s z a b a d u t a t e n g e d n e k , de v á r o s u k a t f e la d n i csa k a k k o r fogják, h a B o c s k a y az egész fe lv id é k e t m e g h ó d o l t a t j a . A h a j d ú k e r r e a k ö r n y é k b e l i m a j o r o k a t fe lé g e t v e , Ig ló felé el is tá v o z ta k . * 2)
B o c s k a y h ív e i ez idő a l a t t e g y r e s z a p o ro d ta k , főleg m i u tá n B á s t a G y ö r g y t á v o z tá v a l e g y i d e j ű l e g R h é d e y F e r e n c z a K o l o n i c s a l a t t m é g n é m e t s z o l g á l a tb a n levő h a j d ú k a t le g y ő z t e , v e z é r ö k e t L é v á b a s z o r ít o t t a s m i n te g y 6000 h a jd ú t B o c s k a y h ű s é g é r e e s k e t e t t . 3) A h a j d ú k m á r e k k o r egész P o z s o n y i g k a l a n d o z t a k . C zo b o r M ihály, B o s n y á k T a m á s és D e n g e l e g h y M ih á ly F ü l e k e t , D r é g e l y t , N ó g r á d o t , S zécsént, B u já k o t, stb. m e g v e v é n , R h é d e y jun. i-én m á r N y i t r á t szállta m e g s a v á r o s t jun. 11-én e l fo g la lv á n , m iu tá n a v á r ő rsé g e F o r g á c s p ü s p ö k ellen fö lláz ad t, a v á r is c s a k h a m a r k e z é b e k e r ü l t . 4) R h é d e y e z u tá n p á r e z e r n y i h a jd ú v a l K o lo n ic s S zieg- f r i d e t s z o r ít o t t a k i a b á n y a v á r o s o k b ó l , N .S zo m b ato t, T re n
-*) Gyulafi L está r: F eljegyz. i. b. X X X I . köt. 3 9 — 41. 1.
2) Századok, 1883. 850.
3) Szam osközi i. m. IV . 327.
4) F o rg ács levele M átyás fhghez. F ra y : E pist. F ro c . I I Γ. 283.
c s é n t és S z a k o l c z á t e l f o g l a lt a s a z u tá n D e n g e l e g h y t , C zo b o rt és B o s n y á k o t a m o rv a sz é le k d ú l á s á r a k ü ld é . P a p p e l V ilm o s és g r. S alm n é m e t v e z é re k a z o n b a n a m o r v a o r s z á g i h a d a k k a l c s a k h a m a r v is s z a v e rté k a h a j d ú k a t , sőt a h a t á r o k o n átjőve, S z a k o lc z á t is f e l é g e t t é k . 1) J u n i u s elejé n N é m e t G e r g e l y a D u n á n á tk e lv é n , hajd ú iv al szintén s i k e r r e l h arczo lt, a m e n n y i b e n S ü m e g e t , K a p o r n a k o t , S z o m b a t h e l y t , V e s z p r é m e t, P a l o t á t s tö b b v á r o s t m e g v e tt, a n é m e t s e r e g e k e t a v i d é k r ő l elűzte, S o p ro n és V a s m e g y é k e t e g é s z e n B o c s k a y a l á h ó d o l t a t ta . A z u t á n b e k ü l d t e h a jd ú i e g y r é s z é t S tá j e r o r s z á g b a , hol e g y i k a lv e z é re , H a g y m á s t K r i s t ó f , 600 lo v a s h a jd ú v a l n a g y p u s z t í t á so k a t v i t t v é g b e . 2) U g y a n e k k o r a fe lv i d é k i s e r e g e k e g y ré sze a sziléziai h a t á r o k o n b a r a n g o l t , s m ajd a h a t á r o k o n kívüli, m a jd a n é m e t e k á l t a l m é g m e g s z á llv a levő v i d é k e k e t d ú lta. D e m ig a h a d is z e re n c s e B o c s k a y n a k m i n d e n f e lé k e d v e z e tt, a d d i g a C salló k ö zb en m ost e g y s z e r r e súlyos v e s z te s é g é rte . I t t S o m o g y i M á t y á s e z red e s a l a t t te t e m e s szám ú h a j d ú s á g volt, m e ly most, az Í g é r t e k n e k e n g e d v e , n é m e t r é s z re á llt át.
S o m o g y i 1000 lovas és 2000 g y a l o g h a jd ú v a l l é p e t t a k i r á l y zsoldjába M o r s p e r g cs. e z re d e s k ö z b e n já r á s a fo ly tá n R h é d e y , az a m a v id é k e n táb o ro z ó h a j d ú - d a n d á r v ez ére , sie tv e r o n t o t t h a d a iv a l ez á r u lá s m e g b o s z u lá sá ra , de m iu tá n M o r s p e r g e g y n é m e t e z re d d e l s feles rá c z h a d d a l á l l t a el útját, a boszuló te rv r ő l k é n y t e l e n volt l e m o n d a n i . 3)
A u g . hó elején a h a j d ú k P o z s o n y k ö r ü l h a r c z o l t a k , h o v a B á s t a lázo n g ó h a d á v a l m é g a tav asz szal vonult. C sa k n e m n a p o n k é n t i n t é z t e k t á m a d á s o k a t a h a j d ú k a v á r o s s á n c z a i ellen, de a n é m e t e k á lt a l m i n d i g v i s s z a v e r e t t e k . N a g y -S z o m b at, G a lg ó c z s a b á n y a v á r o s o k m á r a z o n b a n m i n d a h a jd ú k k e z é b e n v o l t a k e k k o r, a C salló k ö zb ő l p e d i g m á r jó v a l e lő b b
‘) I s t v á n t ! : H i s t . X X X I I I . k ö n y v . 5 2 1 — 5 2 9 . 1.
3) N é m e t i l e v e l e R h é c l e y h e z . S z a m o s k ö z i n é l i. m . I V . 3 4 2. 8j Mátyás fhg levele A lb ert fbghez. Brüssel! okmtár. I U .^ 1 8 5 .
5000 főnyi h ajd ú b ó l, t ö r ö k b ő l és t a t á r b ó l álló h a d m en t a D u n á n s az o s z trá k h a t á r o k a t é g e t t e és ra b o lt a . B á s t y a most H o h e n l o h e cs. t á b o r n o k o t k ü l d é ellenök, de e n n e k sem s ik e r ü l t ő k e t m e g fé k e z h e tn i, m e r t a h a jd ú k szá m a e g y r e n ö v e k e d e tt , B o c s k a y n e v e n é p s z e r ű v é lön, s c s a k h a m a r 1400 főre m enő fölkelő s e r e g v e r ő d ö t t e v i d é k e n össze.') A v á g v i d é k i ré s z e k e n ekö z b en s z a k a d a t l a n u l t a r t o t t a tá b o ro z á s. A u g . 17-ike körül e g y s e r e g h a jd ú ú jó la g M o r v a o r s z á g b a tö r t s oly p u s z t í t á s t vitt o tt v é g h e z , m e ly az u d v a r f ig y e lm é t is m a g á r a v o n t a . 2) A H o m o n n a i és R h é d e y a l a t t álló h a d a k ez id é tt G a lg ó c z n á l t a n y á z t a k , és p e d i g nem is a le g jo b b e g y e t é r t é s b en . D e n g e l e g h i és Dezsőit h a j d ú k a p i t á n y o k v is z á ly b a k e v e r e d t e k e g y m á s s a l, s h o g y a s e r e g e k b e n s z a k a d á s nem állt b e , az a fő v e z é r n e k , H o m o n n a i B á l i n t t a p i n t a t o s f ö l lé p é sé n e k v o lt k ö szö n h e tő . A h a jd ú k k ö z ö tt — ú g y látszik — sem n a g y fe g y e le m , sem teljes e g y e t é r t é s nem volt, sőt i n k á b b m in d e n jel o d a m u t a t , h o g y e g y m á s k ö z ö tt fo ly to n e g y e n e t l e n k e d t e k . B é k é t l e n , f e g y e l m e t n em ism e rő s c z iv ó d ó n é p b ő l á llt B o c s k a y h a d a i n a k n a g y o b b r é s z e , s az e g y k o r ú és a v isz o n y o k k a l i sm e rő s H o m o n n a i n e m is m u l a s z t o t t a el m e g je g y e z n i, h o g y :
„az h á b o r ú is az h a j d ú k n a k s z e m te le n s é g e k m i a t t l e t t v a l a . “ s) A u g 20-án m á r (1605.) a G a lg ó c z k ö r ü l i h a jd ú sá g , h i r szerint, az e g é sz t i s z t ik a r ellen ö s s z e e s k ü d ö tt, hog'y a h ó p é n ze k et, h a följeb b nem em elik , el ne f o g a d já k . A u g . 21-én v a l ó s á g o s l á z a d á s t ö r t ki, D e n g e l e g h i , D ezsői! és E g r i I s tv á n k a p i t á n y o k a t s t ö b b h a d n a g y o t e lfo g ta k , a z u tá n fe lü lte k s t á b o r h e l y e i k e t f e lé g e t v e S z e m p t e felé tá v o z t a k . H o m o n n a i errő l é r te s ü lv é n , N a g y - S z o m b a t b ó l l e g o t t K e r e s z t u r r a m e n t s k ö v e t e i á l t a l a h a j d ú k l á z a d ó r é s z é t í g é r e t e k á l t a l v iss z a té r í
t e n i i p a r k o d o t t . H o ssz a s a l k u d o z á s o k u tá n v é g r e m e g h a j l o t t a k
1 M á t y á s f h g l e v e l e J o a c h i m v á l a s z t ó h o z . T . T á r . 1 8 7 8 . 9 2 1 . 2) U . a z . T . T á r . 1 8 7 8 . 9 2 2 .
3. H o m o n n a i B . N a p l ó j a . T u d o m á n y T á r . 1 8 3 9 . é v i . V . 1 8 1 .
a p á r to s o k s e g y h ó p é n z fe jében v is s z a té r te k . „M inem ü m od n é lk ü li ze n d ü lé s volt az, — írja H o m o n n a i — azt D e n g e l e g h i s ó g o r d e s c r i b á l n á , és h a az én j e l e n l é t e m sem h a sz n á l vala, a k k o r is a r czc zal jö t te k volna m in d az e g é sz h a d a k f e je d e l m ü n k re , e k k o r is sz o lg á lta m v a la m it. É s i g y v ala, h o g y az o rsz ág n a g y a r a n y o s zászlóját f e l ü t t e t t e m az k e r e s z t ú r i m e z ő b e n és m a g u n k k a l levő h á r o m ta r a c z k o k k a l isten k i k i á l t á s á r a lövettem , m e g iz e n é m a h a d a k n a k , h a v a l a k i az én k e g y e l m e s u r a m n a k hive, az zászló- és lövés m ellé jöjjön ; szót f o g a d t a k v a l a . “ J)
B o c s k a y e k ö z b e n julius hó v é g é n P lrd é ly b e volt k é n y te le n menni, hol G yulafi László a feles szám ú n é m e t és rá cz h a d a k ellen e g é sz e n b a l s i k e r r e l h arc z o lt. A k i r á l y i h a d a k u g y a n i s a h a j d ú k a t H o l d v i l á g n á l és E b e s f a l v á n á l k e m é n y e n m e g v e r t é k s G y ulafi h a d a i n a k le g s z e b b ré s z é v e l a c s a ta t é r e n le lte h a lá lá t. A v e r e s é g b e n u tó d a, B o g á t h i J á n o s a z o n b an m e g v á l t o z t a t t a a k ü z d e lm e k fo ly á sá t, a m e n n y i b e n a n é m e t és rá c z h a d a k a t M e d g y e s b ő l k i ű z te és S e g e s v á r b a sz o r íto tta be, hol o stro m a l á v e t t e ő k e t. A szászok a z o n b a n e r é ly e s e n t á m o g a t t á k a k i r á l y i h a d a k a t s B o c s k a y fő le g a szászok m e g n y e r é s e v é g e t t j ö t t m o st E r d é l y b e , s m iu tá n s e r e g e i v e l e lő b b G y a lu t , a z u tá n S e g e s v á r t e lfo g la lta , szept.
18-ikára o r s z á g g y ű l é s t h i r d e t e t t , ho l az egész t a r t o m á n y h ó d o l a t á t fo g a d v á n , o k t ó b e r hó elején v is s z a té r t M a g y a r o r s z á g b a . * 2) A z e r d é l y i ü g y e k r e n d b e h o z a t a l a u t á n a fe je d e le m m in d e n g o n d já t az e s e tle g e s t á m a d á s o k v i s s z a v e r é s é r e f o r d í t o t t a s azon m ű k ö d ö tt, h o g y a p o r t a t á m o g a t á s á t m e g n y e r j e . A n é m e t ré sz rő l jövő t á m a d á s o k f e l t a r t ó z t a t á s á r a n a g y e l ő n y n y e l l e e n d e t t a duna- és v é g v i d é k i v á r a k b i r t o k b a v é t e l e , m i é r t is H o m o n n a i u t a s í t v a lett, h o g y a m é g n é m e t k é z b e n levő erő d ö k e t, fő le g p e d i g É r s e k ú j v á r t s e s e tle g P o z s o n y t
fog-1) H om onnai N ap ló ja i, h. V. 252.
2) Istvdnű X X X I I I . k. 526— 529. 1.
5 4
lalja el. H o m o n n a i, m iu tá n a N é m e th i a l a t t a D u n á n túl m ű k ö d ő h a j d ú - d a n d á r au g , hó utolsó n a p j a i b a n a fő s e re g h e z t é r t vissza s azzal a M o h a m e d n a g y v e z é r á lt a l k ü l d ö t t tö rö k csa
p a t o k is e g y e s ü lt e k , a u g . 30-án É r s e k ú j v á r t v e t t e ostrom alá.
Ú j v á r k ö r ü l z á r o l t a t á s a c sa k n e m k é t h ó n a p o n á t t a r t o t t u g y a n , de ez nem g á t o l t a a h a j d ú s á g o t a b b a n , h o g y k alan d o z ó h a r - czait ne fo ly ta s s a . A v i d é k e n s az ő r s é g g e l e g y a r á n t fo ly t a k ü zd e le m . S z e p t e m b e r 20-án R á c z Á b r a h á m , R á c z G y ö r g y és S z a b ó L u k á c s h a jd ú h a d n a g y o k a C sallóköz p u s z t í t á s a k özbe n a n é m e t e k h e z á t p á r t o l t h a jd ú k tó l m e g v e t t e a n a g y m e g y e r i d u n a i ré v e t, s ez á l t a l nem csa k a d u n á n t ú l i f é s z e k d ú l á s á r a n y í l t ism ét s z a b a d u t h a n e m a s i k e r h a t á s a fo ly tán a n é m e t r é s z re á llt h a j d ú s á g e g y ré sze P a l o t á s h a d n a g y a l a t t B o c s k a y h ű s é g é r e v is s z a p á rto lt. E k ö z b e n s z e p t e m b e r 22-én B á s t a erős h a d a k k a l s ie t e t t Ú j v á r fö lm e n t é s é r e s K o m á r o m n á l a D u n á n á t k e l t . A C sallóköz p r é d á l á s a a z o n b a n a z é r t fo ly to n t a r t o t t ; a h a j d ú k e n a p o k b a n b e v i t t é k az ú jv á ri t á b o r b a a lázadó haj
d ú k t ó l e l v e t t n a g y zászlót, s z e p te m b e r 29-én p e d i g m a g a R á c z G y ö r g y h a j d ú h a d n a g y 15 fo g o ly n é m e t e t v i t t H o m o n n a i elé.
O k t ó b e r 17-én v é g r e m e g a d t a m a g á t az é r s e k u j v á r i ő rs é g s m o st H o m o n n a i a v á r ő r iz e té t a B o s n y á k , N a g y M á r to n és F a r k a s M ih á ly a l a t t i h a j d ú k r a bízv án , P o z s o n y felé indult.
S e r e g e i n e k e g y ré sz e N é m e t h G e r g e l y v e z é rle te a l a t t okt.
2 0 -á n m á r ism ét „ B é c s o r s z á g “-ot é g e tt e , P o z s o n y t p e d i g fel- szó litá H o m o n n a i, h o g y a d j a m e g m a g á t , m e r t k ü l ö n b e n vala- m e n n y i ö k e t k a r d r a h á n y a tja . E z a l a t t B o c s k a y is m e g i n d u l t K a s s á r ó l s okt. 29-én m á r t u d a t á H o m o n n a iv a l, h o g y F ü l e k i g jöjjön eléje. H o m o n n a i n a k a z o n b a n ú j a b b b a j a t á m a d t a h a j
d ú k k a l, m e r t okt. 30-án a m o c so n o k i t á b o r b a n a, k a t o n á k ö n h a t a l m ú l a g g y ű l é s t t a r t v á n , f i z e te tle n s é g ö k m i a t t p a n a s z t e m e l t e k s h á t r a l é k o s z s o ld ja ik a t k ö v e t e l t é k . H o m o n n a i szép, l e l k e s b e s z é d b e n m e g n y u g t a t v á n ő k e t, a d o lo g ez a l k a lo m m a l s z a k a d á s r a nem v e z e t e t t . 1) *)
*) H o m o n n ai N ap ló ja i. h. 252— 367. 1.
5 5
Illé sh á z y I s t v á n ezidétt. B o c s k a y á l t a l a v á g v i d é k i ré sz e k h e l y t a r t ó j á v á n e v e z t e t v é n , m i n d e n k é p azon volt, h o g y az a m a v id é k e k e n t á b o ro z ó h a j d ú s á g g a r á z d á l k o d á s a i t m in é l s z ü k e b b k o r l á t o k közé szo rítsa s t e l h e t ő l e g fé kezz e ő k e t . 1) T u d t á k ezt a h a j d ú k m a g u k is, s á l t a l á b a n h a r a g g a l v i s e l t e t t e k U lésházy iránt, a n n á l in k á b b , m iu tá n t u d t á k , h o g y a k a t o n a s á g zsoldjának fizetésével ő v a n m e g b íz v a , és h a z s o ld ju k at p o n to san m e g nem k a p t á k , r e n d s z e r i n t azt h i t té k , h o g y azt U lésházy k é s z a k a r v a t a r t j a vissza. M á r szept. 8-án i r t a Bos- n y á k T a m á s h a j d ú k a p i t á n y I llé s h á z y n a k , h o g y : „a h a j d ú s á g m e g in t a r é g i z e n d ü lé st v e t t e fel, m in d N a g y s á g o d r a kiáltan ak ,"
és h a m ó d ju k v o ln a b e n n e , gonosz s z á n d é k k a l is v a n n a k N a g y sá g o d h o z , fe je n k in t azt m on d ják , h o g y u r u n k n a k (t. i.
B o c s k a y n a k ) re á f e le lt N a g y s á g o d h o g y az m a g a p é n z é b ő l D e n g e l e g h i h a d a in a k m egfizet N a g y s á g o d , az R h é d e y h a d á n a k azon kívül az o rs z á g j ö v e d e l m é b ő l ; a z t m o n d já k , h o g y j o b b volt volna, h a u g y a n e g y p é n z t sem a d t a k v o ln a s e n k i n e k is, m e r t íg y n a g y o b b ok a d a t o t t a v i s s z a v o n á s r a ; m in d csa k N a g y s á g o d r a v e t n e k okot, m in t aféle gaz nép, azt sem tudja, m it b e s z é l.“ 2) I l l é s h á z y n a k v o lt is e l é g o k a a r r a , h o g y a h a j d ú s á g m a g a t a r t á s á t k á r h o z ta ssa , m e r t a h a jd ú k é p p ú g y , m int a B o c s k a y s e g é l y é r e é r k e z e t t tö rö k c s a p a t o k e l l e n s é g és b a r á t földjét e g y a r á n t p u s z t í t o tt á k . A z é r t i r t a e g y i k l e v e lé b e n a fe jedelem hez, h o g y : „ A v e z é r p a s a (L ala M oham ed) ez is M a g y a r o r s z á g o t j ö t t ro n ta n i, n em az n é m e t e k e t ; az jo b b á g y s á g o t sok e z er s z e k é r r e l m in d B u d á n alól t a k a r j a , az é lé s t c sé p lik és s z e k e re k e n , t e v é k e n m in d P e s t r e és B u d á r a t a k a r j á k ; az h a j d ú s á g is ték o z o lja és p u s z títja ·“ s)
A b e lső v isz á ly o k , a h a j d ú k á l t a l o k o z o tt p a n a s z o k d a c z á r a m i n d in k á b b e l ő r e h a l a d t B o c s k a y s z a b a d s á g k ü z d e l m é
-!) I s t v á n i i i . n i. X X X I V . k ö n y v . 5 3 0 — 5 4 4 . 1.
- ) B o s n y á k l e v e l e I l l é s h á z y h o z . T , T ú r . 1 8 7 8 . 8 2 2 . 3) U l é s h á z y l e v e l e B o c s k a y h o z . T . T á r . 1 8 7 8 . 2 1 .
5 6
n e k ü g y e . H o m o n n a i a h a j d ú s á g g a l okt. v é g é n m á r P o z s o n y t is f e n y e g e tő , s m id ő n e n n e k f o ly tá n a n é m e t had a Csalló
k ö z b ő l e ltá v o z o tt, e v i d é k n e k n é m e t ré s z r e p á r t o l t la k ó i k ü l d ö t t s é g i l e g s i e t t e k H o m o n n a i n a k h ó d o l a t u k a t b e jele n te n i, m e r t a h a j d ú s á g e r ő s e n k e z d é r a b l a n i őket. l) H o m o n n a i h a d a e k ö z b e n B o c s k a y r e n d e l e t e sz e rin t F ü l e k tá j á i g h a l a d t előre, s m é g m ie l ő tt a fe je d e le m m e g é r k e z e t t volna, ism ét m eg h aso n - l o t ta k . Nov. i-én u g y a n i s m e g j e l e n t e k a h a j d ú k a p i t á n y o k H om onriai m in t fő v e z é r előtt, s m i n th o g y IU é sh ázy á llító la g k o r h o l ó és g y a l á z ó l e v e l e k k e l k e r e s t e m e g őket, n e m c s a k s ú ly o s p a n a s z o k k a l l é p t e k fel ellene, h a n e m e g y e n e s e n a r r a k é r t é k a fő v e zért, e n g e d je m e g n ek ik , h o g y Illé s h á z y ellen i n d u l h a s s a n a k s m e g ö lh e s s é k . A f ő v e z é r n e k csa k n ehezen s ik e r ü l t a h a j d ú k a t lé c s e n d e s ite n i, s m iu tá n B o c s k a y ú t i te r v é t m e g v á l t o z t a t v á n , m á r B u d a felé já rt, m o st nov. 3-án m e g t e t t e az in té z k e d é s e k e t, h o g y a h a j d ú k m i n d e n t o v á b b i b é k é tl e n - k e d é s n é l k ü l té li s z á ll á s a i k r a k ö ltö z z e n e k . Nov. 6-án H o m o n n a i m e g v e n d é g e l t e a h a j d ú k a p i t á n y o k a t , s téli s z á llá sa ik ra ő k e t e lb o c s á tv á n , c s e k é ly h a j d ú s á g g a l m e g in d u lt B u d a felé, h o g y o t t B o c s k a y v a l ta lá lk o z h a s s é k . Nov. 8-án É rs e k ú jv á r h o z é r t hol a h a j d ú s á g fe jének, Dezsőfi J á n o s n a k a s z ü k s é g e s u t a s í t á s o k a t a v á r v é d e l m é r e m e g a d v á n , nov. 9-én U d v a r d o n , V ise g rá - d o n á t nov. 11-én a R á k o s m e z ő r e ért, hol B o c s k a y v a l c s a t la k o z o tt. * 2)
B o c s k a y n a k M o h a m e d n a g y v e z é r r e l a R á k o s m e z ő n n ov.
10-én t ö r t é n t ta l á l k o z á s á n á l a h a j d ú s á g t e t e m e s s z á m b a n volt j e l e n , 3) s m i u tá n a t ö r ö k k e l az ü g y e k e lin té z te tte k , nov. 22-én in d u l t a h a jd ú sá g B o c s k a y és H o m o n n a i a l a t t V á c z o n á t N ó g r á d b a , h o n n a n a fe je d e le m a k o r p o n a i g y ű l é s r e , H o m o n n a i p e d i g té li sz á llá sr a v e z e t t e m e g m a r a d t h a d á t . 4)
*) P éch y J . levele H om onnaíhoz. U. o. 837.
2) H om onnai N ap ló ja i. h. V . 369— 373.
3) M ik ó : É rd . H ist. i. h, V II. J70— 172.
4J H om onnai i. m. V , 373*
5 7
A nov. 17-én t a r t o t t k o r p o n a i g y ű l é s e n m e g k e z d e t t b é k e t á r g y a l á s o k e r e d m é n y r e n em ve z e tv é n , a k ö v e t k e z ő évi j a n u á r k ö z e p é n az a l k u d o z á s o k ú jra e l k e z d e t t e k s e g y s z e r s m in d M á ty á s fő h e r c z e g g e l az a l k u d o z á s o k t a r t a m á r a fe g y v e r- szü n e t is k ö t t e t e t t . E f e g y v e r s z ü n e t a z o n b a n n em a r r a való volt, h o g y a h a d a k o z ó fe le k teljes t é t l e n s é g b e n m a r a d j a n a k , h a n e m c s a k a rra , h o g y a h á b o r ú iszo n y ai n é m i r é s z b e n m é r s é k e lte s s e n e k . A h a j d ú s á g e g é sz té le n á t ű zte r a b l á s a i t s a sz e g é n y n é p e t é p p ú g y s a n y a r g a t t a , m in t az e lle n sé g e t.
Az 1606-ik év, m in t em lítő k , f e g y v e r e s b é k é v e l k ö s z ö n t ö t t be, s m in th o g y a k o m o l y a b b b é k e a l k u d o z á s o k m á r fe b r . 9-től fo g v a f o l y a m a tb a n v o lta k , a h a j d ú k n a g y o b b h a d j á r a t o k b a n nem is v e h e t t e k részt. Az é v n a g y o b b ré sze egész a b é k e m e g k ö t é s é ig s z a k a d a t l a n t á b o r o z á s b a n t e lt el, oly tá b o ro z á s s a l, m e ly nem az ellen sé g , h a n e m a föld n é p é r e v o lt l e g i n k á b b k á r o s e r e d m é n y ű . A b i z o n y t a l a n s á g , a k ö rü lm é n y , h o g y az a lk u d o z á so k m e g s z a k a d á s á n a k p i l l a n a t á b a n a t á m a d á s t a n é m e t h a d a k ellen újból m e g k e ll v a la k ez d e n i, ez o k o z ta azt, h o g y a h a j d ú s á g fo ly to n a felső v á r m e g y é k k e l e t i ré sz é n t a r t a t o t t t á b o r b a n a n élkül, h o g y n y í l t h á b o r ú fo ly t volna. D e b á r a h á b o r ú szünetelt, a h a j d ú k p u s z ta t á b o r o z á s a e l e g e n d ő v o lt a r r a , h o g y a fe lv id é k k e le ti v á r m e g y é i ó riá si k á r o k a t s z e n v ed jen ek . A v ezé
r e k h a s z ta la n i p a r k o d t a k a h a j d ú k a t fékezni, h a s z ta l a n a k a r t á k p a r a n c s o k és r e n d e l e t e k á l t a l a k ó b o r l á s t és r a b l á s t m e g a k a dályozni, m e r t az o k e g é sz e n ö n k é n y ü l e g l é p t e k föl, e g y i k v á r m e g y é b ő l a m á s i k b a m e n t e k át, o tt és a z t t e t t é k , a hol s a m it a k a r t a k . „ S o k a n g y ü l e k e z t e k — írja Illé s h á z y jan. 3-án k e l t l e v e l é b e n a f e j e d e l e m n e k — tiz e z e rn é l m é g t ö b b e n v a d n a k az R h é d e y u ra m h a d á v a l e g y e t e m b e n ; ezek ez ennel te lje ssé g g e l e lp u sz títjá k az egész f ö l d e t . . . . jó v o ln a a z é rt idején g o n d o t viseln i ez ek re . M i n t h o g y az h a j d ú k k a l ú g y v é g e z é n k , h o g y e g y h ó p én z zel, n e m e s s é g g e l és s z a b a d f ö ld d e l ö l é g e d n é n e k m eg , a z é r t n e k ü n k ú g y tetszé k , h o g y az m it
k e v e s e b b k á r r a l és ro m lá s s a l v é g e z t e t ü n k el, jo b b volna*
í r j o n a z é r t fö lsé g e d R á k ó c z y L ajos u r a m n a k e g y k e m é n y p a r a n c s o l a t o t , h o g y az h a j d ú s á g n a k és v a l a m e ly i k k a p i t á n y s á g n a k m e g a d h a t j u k az e g y h ó p é n z t, oszolna el és m en n e h a z a “ . . .') H o g y m ily n a g y volt e z id é tt m á r a s z ü k s é g s m e n n y i r e k i fo s z ta to tt a f e lv id é k n ép e , le g j o b b a n m u ta tja az a k ö r ü l m é n y , h o g y m id ő n j a n u á r v é g é n É r s e k ú j v á r b a az ő rs é g e l l á t á s á r a é l e l m e t és b o r t a k a r B a r á t h y I s t v á n h a jd ú v e z é r h o r d a tn i , k é n y t e l e n Illé s h á z y h o z azon p an a szsza l fordulni, h o g y a n é p s z e k e r e k e t s b a r m o t nem k é p e s e czélra e lő á llí
tani, m e r t a h a jd ú sá g , a tö rö k és t a t á r m in d e l h a jto tta azt e v i d é k r ő l . * 2)
Ez volt oka, h o g y u g y a n é t á jb a n Il lé sh á z y nem is m u lasztó el B o c s k a y t a r r a k érni, h o g y a h a jd ú sá g o t, m e ly i m m á r
„ e le m é s z t e t t e a v á r m e g y é k e t “ s m e l y r e a f o l y a m a tb a n levő b é k e a l k u d o z á s o k m i a t t n a g y s z ü k s é g k ü l ö n b e n sincsen, b o csássa el v a g y t e l e p í t s e le m ás v i d é k e k e n . 3) U g y a n e z e n t á r g y b a n irt I l l é s h á z y fe b r. 9-én a fe je d e le m n e k , k é r v é n őt, h o g y m i u tá n m á r a h a j d ú s á g r a m in d e n p é n z é t elfizette, p a r a n c s o l j a m e g R á k ó c z y L a j o s n a k és R h é d e y n e k , ne p u s z t í t s á k az ő s a já t b i r t o k a i t is, h a n e m vonu ljan ak el a m a v id é k rő l m á sfe lé .4 *) R á k ó c z y L ajos ellen I l l é s h á z v n a k sok p a n a s z a volt é p p e n azért, m e r t u t a s í t á s a i t n em v e t t e fig y e le m b e , h a n e m ö n fe jü le g k ü l d ö z t e ide-oda az e g y e s h a j d ú c s a p a t o k a t . 6)
B o c s k a y a h a j d ú s á g vissz a h ív á sá ró l s á l la n d ó t e l e p e k r e v aló l e sz á llítá sá r ó l e z id é tt m á r k o m o l y a n g o n d o l k o d o t t. A b é k e a l k u d o z á s o k fo ly to n t a r t v á n , a b é k e teljes b e á l l á s a b i z o n y o s n a k látszott, s é p p e n e z é rt a d ú láso k , m i k e t a h a jd ú k a
') Illésházy levele Bocskayhoz. T. T ár. 187S. 43.
2) B aráthy levele Illésházyhoz. T. T ár. 1878. 846.
3) Illésházy levele Bocskayhoz. T . T ár. 1878. 6',.
*) U. az, ugyanahhoz. U. o. 74.
b) U . a., u. a. T. T ár. 1878. 80.
5 9
fe lv id é k e n e l k ö v e t t e k , c s a k s i e t t e t t é k a leszá llítás t e r v é n e k m eg v a ló sítá sá t. B o c s k a y á p r. 29-én v i g a s z t a ló l a g i r t a Illé s h á z y - nak, h o g y a h a j d ú k leszá llítása é r d e k é b e n é r t e k e z l e t e t tartott,, s az e cz élra k i k ü l d ö t t b i z t o s o k : „m o st r e n d e l n e k a h a j d ú s á g n a k fü v e lö h e l y e k e t , k i t od a föl P o z s o n y felé, k i t az D u n a m e l l e t t való szép t á g a s r é t e k r e g o n d o lju k , h o g y leszál
l í t a n á k . “ 1) A leszá llítás a z o n b a n nem k e v é s n e h é z s é g g e l j á r t s a z é rt m i n d e g y r e k é s e tt . M ég j ú n i u s b a n is ú g y k ó b o r o l t a k a hajdúk, m in t e l ő b b s a j o b b á g y s á g o t e g y a r á n t p u s z t í t o tt á k .
„Ez v ilá g h is tó riá it o lv a ssá k fel, — Írja ez id ő b ő l k e s e r ű e n Illé sh á z y — s o h a ily e n h a d a t b e n n e nem o lv a sn a k , az h a j d ú k bírják, élik és sz a b a d o n p u s z títjá k az o rs z á g o t és m é g a z é r t fizetést is k é r és k í v á n “ . . . .a) A u g . elején m á r teljes v o lt az e l é g e d e t l e n s é g s n a g y o k v o l t a k a p a n a s z o k a h a j d ú k k a l szem ben. A m e g y é k csa k n e m m ind el v o l t a k á r a s z t v a h a j d ú k k a l s a g a r á z d á lk o d á s e l a n n y i r a n a p i r e n d e n volt, h o g y egész v i d é k e k m e n te k t ö n k re . Illé s h á z y a u g . i-én k e l t l e v e l é b e n tu d a tú T h u rz ó G y ö r g y g y e l , h o g y a h a j d ú s á g T u r ó c z m e g y é t m á r teljesen l e ta r o lta , s b á r L i p t ó t h á r o m s z o r c s a t a n g o l t á k b e ra b lá s o k és f o s z to g a tá s o k között, m ost K o p s i a M iklós lovas h a jd ú s á g a ú jra L i p t ó b a m e n n i készül. Ö rö m m e l s e g i t n e azon,
— Írja t o v á b b Illé s h á z y — h o g y a h a j d ú s á g Á r v a m e g y é b e n e m enne, de ő e g y á l t a l á b a n nem b i r velők. A s a já t m a g a jó sz á g a it is fe ld ú l t á k a h a jd ú k , s n em h o g y a m á sé t, de a m a g á é t sem k é p e s m e g o l t a l m a z n i tőlük. K ü l ö n ö s e n sok k á r t a lo v as h a j d ú s á g okoz, m o st p e d i g Á r v á b a nem lovasság,, h a n e m g y a l o g s á g készül, l e g y e n t e h á t n y u g o d t T h u rz ó , ezek ta lá n nem fo g n a k g a r á z d á lk o d n i , s h a ta l á n m é g is k á r o k a t oko zn á n ak , t u d a s s a azt K h é d e y v e l , a k i b i z o n y á r a m e g fogja b ü n te tn i őket. E g y é b i r á n t sz ig o rú h a n g o n t a r t o t t p a t e n s
-J) B o c s k a y l e v e l e I l l é s h á z y h o z . T . T á r 1 8 7 8 . 8 2 . 2) I l l é s h á z y l e v e l e B o c s k a y h o z . T . T á r . 1 8 7 8 . 2 9 4 .
6 o
le v e l e t k ü l d ö t t a h a j d ú k r a , m e l y b e n a g a r á z d á k a t erősen f e n y e g e t i . 1)
E k ö z b e n a b é k e a l k u d o z á s o k m i n d in k á b b k ö z e lg e t te k b e f e je z é s ü k h ö z . Illé sh á z y , m in t a f e lv id é k h e l y t a r tó j a , e g y felől ezt, m ásfe lő l a h a j d ú k le s z á l lí t á s á n a k h a l a s z t g a t á s á t l á t v a , m in d e n i g y e k e z e t é t od a fo rd itá , h o g y a h a j d ú s á g o t r é s z in t a k i r á l y i h a d a k b a való fé lfo g ad ás, ré s z in t a v é g v á r a k ő r i z e t é r e r e n d e l é s á l t a l v a l a h á r a k ik ü s z ö b ö lh e s s e az e d d ig m e g s z á l lv a t a r t o t t v id é k e k r ő l. B o c s k a y a z o n b a n nem volt h a jla n d ó a h a j d ú k v é g l e g e s l e s z á llítá s á r a m i n d a d d i g , inig a b é k e m e g p e c s é t e l v e n em volt. É p p e n e z é rt szept. 14-én k e lt l e v e lé v e l p a r a n c s o l ó l a g i r t a Illésházynalc, h o g y : „az h a jd ú s á g á l l a p o t j á t k e g y e l m e t e k r e ú g y bízzuk, h o g y v a l a m e d d ig a m a g u n k d o l g a i n k ö f ö lsé g ö k tő l jó v é g é t nem érjük, a d d i g s e n k i t és a z o k b a n k e g y e l m e t e k mi t ő lü n k el ne szakasszon é s az ő fö ls é g ö k h ű s é g é r e n e k ö telezzen, sem p e n i g az v é g h á z a k b a n ne re n d eljen , ne szállítson, m e r t sem a v é g h á z a k a t, sem az m ezei h a d a k a t a d d i g s e m m i k é p e n k e z ü n k b ő l k i n e m b o c s á tj u k , m i g az ő fö ls é g ö k k e l való v é g z é s e in k épe n n em c o n f ir m á lta tn a k . “ a) B o c s k a y a k a r a t a teljesítv e lön, a m e n n y i b e n a h a j d ú s á g e g y e l ő r e a m e g s z á l lo t t t e r ü l e te k e n m a r a d t . É r s e k ú j v á r k ö rü l 2000 h a jd ú tá b o ro z o tt, a tö b b ie k B a rs,- N ó g r á d - és H o n t b a n , t o v á b b á N y i t r á b a n állo m áso ztak , s ezek, b á r e l e in te gono szu l v i s e l t é k m a g u k a t , szept. v é g e felé m á r m e g b é k é l t e k , — m o n d ja az e g y k o r ú t u d ó s í tá s . 8) — D e az É r s e k ú j v á r k ö rü li h a j d ú s á g m é g m i n d ig sok p a n a s z r a a d o t t okot. B a r á t h y I s t v á n ú jv á ri p a r a n c s n o k m é g szept. 27-én is a z t k é n y t e l e n írn i Il l é s h á z y n a k , h o g y a h a j d ú s á g e g y r e r a k o n c z á t l a n k o d i k s f e g y e l m e t n em re s p e k t á l . E m b e r e i t nem is k ü l d h e t i k özéjök, m e r t v e r i k és fosztják őket, a v id ék
') Illésházy levele T hurzóhoz. T . T ár. 1882. 423.
2) Bocskay levele Illésházyhoz. T. T ár. 18/8 . 320.
N váry P á l lev. Illésházyhoz. U . o. 856.
t e r m é n y e i t s a szőlőt l e fo g la ljá k . A s z e g é n y s é g S z e m p t e f e lé m e n e k ü ln i k é n y t e l e n . í r j a t o v á b b á , h o g y félő, m is z e rin t a h a j d ú s á g a m e n e k ü l ő n é p után in d u l s t a lá n m é g a V á g ó t is á t l é p i . 1)
E z a l a t t a b é k e a l k u d o z á s o k B o c s k a y és az u d v a r k ö z ö t t szept. 24-én, m ásfél hó m ú lv a p e d i g a t ö r ö k ö k k e l is b e fe je z t e t t e k , s m in d a béc si, m in d p e d i g a z s i t v a t o r o k i e g y e z m é n y m e g p e c s é t e l v e lön. M ost m á r e l é r k e z e t t v o ln a az ideje, h o g y a h a j d ú s á g a f e lv i d é k r ő l lek ö ltö zzé k , d e ú g y lá ts z ik , e g y r é s z t a b é k e t a r t ó s s á g á b a n v aló k é t e l k e d é s , m á s ré s z t az é v sz ak o k e l ő r e h a l a d o t t s á g á n á l f o g v a a leszá llítás m i n d e g y r e kése tt. H o g y B o c s k a y a b é k e s z i l á r d s á g á b a n e g y e l ő r e n em ig e n hitt, v ilá g o sa n m u t a t á az a k ö r ü l m é n y , h o g y a h a j d ú k n a k m e g p a r a n c s o l t a , h o g y a d d i g m e g ne in d u lja n a k , m í g ő m a g a fel nem szólítja ők et. U g y a n í g y i r t B o c s k a y a v é g v á r a k k a p i t á n y a in a k , h o g y az e r ő d ö k e t , m íg ő el n em r e n deli, a b é k e p o n t o k é r te l m e d a c z á r a , a n é m e t e k n e k á t ne a d já k .2) A fe je delem ily i r á n y ú i n t é z k e d é s e i k ü lö n b ö z ő m ó d o n m a g y a r á z t a t t a k az e g y k o r u a k á ltal, s á l t a l á n o s s á l e t t az a v é le m é n y , h o g y B o c s k a y a h a j d ú s á g o t n e m a n n y i r a a n é m e t e k t ő l való félelem , m in t i n k á b b azon o k b ó l n e m szá llítja le, m e r t azok h á t r a l é v ő zsoklját n e m volt k é p e s kifizetni, s félt, h o g y t á m a d á s r a in g e rli ő k e t . 3) B á r m i k é n t álljon is a d o lo g , k é ts é g te le n , h o g y B o c s k a y a h a j d ú s á g le s z á llítá s á t m i n d e g y r e h a la s z t g a t ta , s ig y a tél v é g r e is a f e lv i d é k e n m a r a s z t a l t a őket. B o c s k a y a b é k e á l l a n d ó s á g á b a n m é g okt. első n a p j a i b a n sem bízván, t u d a t á Illé s h á z y v a l, h o g y a h a j d ú s á g o t n em h o g y leszá llítan i sietne, d e sőt ú j a b b c s a p a t o k a t fo g k ü l d e n i hozzá. A m i az á l t a l o k e l k ö v e t e t t d ú l á s o k a t illeti, e z ek is m é t
lődni nem fo g n a k , m e r t e rő sen r e á j o k p a r a n c s o l t le v e le á l t a l ;
6 1
*) B a r á t liy l e v e l e I l l é s h á z y h o z . T . T á r . 1 8 7 8. 8 5 7. 2) I l l é s l i á z y l e v e l e T l i u r z ó h o z . T . T á r . 1 8 8 2. 4 2 5 — 4 2 6. 3j U . a z . U , o . 4 2 7. 1.
6 2
k ü l ö n b e n p e d i g ha e n n e k d a c z á r a r a k o n c z á tl a n k o d n a k , b ü n t e s s e m e g k e m é n y e n ő k e t . 1) Illé s h á z y a fe je d elem s z á n d é k á r ó l é r te sü lv e , e rő sen ellenzé a h a j d ú k f ö l k ü l d é s é n e k te rv é t, m ire B o c s k a y a z t válaszold, h o g y a h a j d ú s á g o t leszá llítan i m é g n e m tan ác so s, m e r t a n é m e t és t ö r ö k h a t a l o m e g y a r á n t v é s z te r h e s e n n e h e z e d i k M a g y a r o r s z á g r a ; de nem is l e h e t ő k e t m é g m o st leszá llítani, m e r t a v é g k i e l é g í t é s ü k r e szüksé
g e s p é n z z e l sem r e n d e l k e z i k . 2) U g y a n e z e n é r te l e m b e n n y i l a t k o z o t t B o c s k a y m é g okt. 18-án is, s i g y Il lé sh á z y l a s s a n k é n t sz in té n b e l e n y u g o d o t t a g o n d o l a t b a , h o g y a h e ly z e te n
v á l t o z t a t n i e g y e l ő r e n e m leh et,
A b é c s i b é k e e g y e z m é n y a l k a l m á b ó l l é t r e jö t t m e g á l l a p o d á s s z e rin t a h a j d ú k l e s z á l lí t á s á r a s v é g k i e l é g í t é s é r e ö fe lsé g e a k i r á l y t e t e m e s m e n n y i s é g ű p é n z t és p o s z tó t íg é rt, s e g y s z e rsm in d m e g b i z á a kir. b iz to s o k a t, h o g y a h a j d ú k b ó l m i n t e g y 10,000 fő n y i t s a já t zso ld já b a fo g a d ja n a k fel. Illésh áz y , lá tv a , h o g y B o c s k a y v a l nem b o ld o g u l, m ost m á r m i n d e n k é p a z o n volt, h o g y T h u rz ó G y ö r g y á l t a l a k i r á l y zsoldjába f o g a d a n d ó h a j d ú s á g b é r e B é c s b ő l m ie lő b b kieszközöltessék.
T h u r z ó okt. 21-én k e l t l e v e lé b e n t u d a t á Illé sh á z y v a l, h o g y ő fe ls é g e n e m tiz, h a n e m csa k h a t e z er h a j d ú t k í v á n zsold
j á b a fo g a d n i, s h o g y e n n y i n e k e g y h a v i zsoldja és posztója m á r k i is r e n d e l t e t e t t . 3)
%
D e b á r B o c s k a y a h a j d ú s á g le sz á llítá s á t m i n d e g y r e k é s l e l t e t t e , ott, a hol a s e r e g je l e n l é t e v esz ély essé v a g y e lv i s e l h e t l e n n é vált, a n é p e t i p a r k o d o t t tő lü k l e g a l á b b ném i m é r v b e n m e g s z a b a d í t a n i . í g y K a s s á n okt. 21-én k e l t r e n d e le t é v e l R á k ó c z y L ajos d a n d á r p a r a n c s n o k n a k m e g h a g y t a , h o g y a F e k e t e P é t e r , S zilasi J á n o s és T ö r ö k I s tv á n a l a t t levő h a j d ú s á g o t e g y i d ő r e vezesse k i B e r e g , S z a t m á r és B i h a r
vár-*) B o c s k a y l e v e l e I l l é s h á z y h o z . T ö r t . T á r . 1 8 7 8 . 5 7 9 . 2) B o c s k a y l e v e l e I l l é s h á z y h o z . T . T á r , 1 8 7 8 . 5 8 5 — 5 8 6 .
z ) T h u r z ó l e v e l e I l l é s h á z y h o z . T . T á r . 1 8 7 8 . 6 0 0 — 6 0 1 .
63
m e g y é k b ő l , m í g a sz ü re t ideje ta rt, h o g y a n é p b é k é n s z ü r e te lh e s s e n .1) H a s o n i r á n y u r e n d e l e t e t a d o t t ki a f e je d e le m u g y a n a k k o r , a m e l y b e n m e g h a g y á , h o g y B e l é n y e s v i d é k é r e ne szállítson R á k ó c z y h a jd ú k a t, m e r t ú g y m o n d , ez az e g y e t l e n v id ék , m e ly N a g y v á r a d o t t á p l á l j a ; h a p e d i g oda h a j d ú s á g jő, ú g y a v á r a d i ő rs é g s z á m á ra e le g e n d ő élele m és t a k a r m á n y a l ig h a m a r a d . * 2)
E z a l a t t Il lé sh á z y nem szűnt m e g ú ja b b p a n a s z o k k a l lé p n i fel a h ajd ú k ellen B o c s k a y előtt. A fejedelem m ost ú j a b b a n is i p a r k o d é k I l l é s h á z y t a h e ly z e t v á l t o z h a ta tl a n s á g á r ó l m e g győzni, s k ijelenté, h o g y ő a h a j d ú k d ú l á s a in a k nem oka, m e r t h a b írn á , k e b l é n t a r t a n á a h a j d ú k a t . K é r t e t o v á b b á Illé sh á z y t, h o g y a k i r á l y á l t a l a h a j d ú s á g l e s z á l lí t á s á r a k ü l d ö tt p é n z b ő l és p o sztó b ó l j u tta s s o n v a la m e n n y in e k , h o g y í g y h a az idő eljő, a n n á l b é k é s e b b e n lehessen le f e g y v e r e z n i ő k e t . 3) I llé s h á z y p a n a s z a i e z id é t t m á r a n n á l i n k á b b jo g o s u lta k valá- n a k , m e rt a h ajd ú k nem c su p á n a föld n é p é t é l t é k és r a b o l t á k m é g m indig, h a n e m a b é k e f e n t a r t h a t á s á t is k é t s é g e s s é t e t t é k . N e v e z e te se n n y ílt t á m a d á s t k e z d t e k itt-o tt a n é m e t c s a p a t o k ellen. í g y okt. 21-én a csallóközi n é m e t h a d e g y r é s z e a D u n á n t a k a r m á n y szerzése v é g e t t á t k e lv é n , a k o m á r o m i hídhoz vonult, h o g y a s z e rz e tt t a k a r m á n y t h a z a s z á ll í t s a ; a h a j d ú s á g m e g l e p t e és s z é tv e r t e a n é m e t e k e t , lo v a i k a t p e d i g m a g á v a l v itte.
T Jg y an ily ese t i s m é tlő d ö tt okt. 23-án, a m időn e g y t a k a r m á n y t szállító c s a p a ttó l 14 lo v a t r a b o l t a k el a h a jd ú k . A k i r á l y i biztosok, T h u rz ó és társa i, nem is m u la s z t o t t á k el e d o l g o k a t Illé s h á z y v a l t u d a t n i s tő le s ü r g ő s e n e l é g t é t e l t k é r n i . 4)
B o c s k a y a z o n b a n ezek d a c z á r a m é g okt. 28-án is a r r a in té Illé sh á z y t, h o g y a h a j d ú s á g g a l l e h e t ő l e g k í m é l e t t e l b á n
J) Bocskay levele R ákóczyhoz. T . T ár. 1878. 602.
2) U. az. U. o. 602.
8) Bocskay levele Illésházyhoz. T . T ár, 1878. 606.
4) A kir. biztosok levele. T . T ár. 1878. 608— 609.
jók, m e r t m a jd a k k o r g y ű l m e g v e lü k a baj, a m i k o r m á r m in d e n r e n d b e n lesz s a b é k e a t ö r ö k ö k k e l is h e l y r e á l l . 1) A z s itv a to ro k i b é k e a l k u d o z á s o k e n a p o k b a n é p p e n j a v á b a n fo ly tak , s h a tu d ju k , h o g y a b é k e b iz to s o k okt. 30-án k e l t le v e lü k k e l m ily rósz h í r e k e t Í r ta k a fe je d e l e m n e k az a l k u d o z á so k f o l y á s á r ó l ,* 2) k ö n n y ű b e lá tn i, h o g y B o c s k a y n a k volt o k a a r r a , m i s z e rin t a h a j d ú k a t m a g a ellen fel ne i n g e re lje s b a r á t b ó l e l l e n s é g g é t e g y e . Nov. 1 i-én v é g r e a z sitv a to ro k i e g y e z m é n y is m c g p e c s é t e l t e t v é n , a s e r e g e k l e s z á llítá s á n a k eszközlése m i n d i n k á b b le h e t ő v é vált. M i n t h o g y p e d i g a h a j d ú k n a g y o b b r é s z e B ih ar- és S z a t h m á r m e g y é b e n volt le te le p íte n d ő , e n n é l
fo g v a m i n d e n e k e lő t t e v i d é k e t k e l l e t t a b é k e é r te l m é b e n re n d e z n i. N . - V á r a d b a n m é g m i n d ig n é m e t ő r s é g lévén, n o v elején ezek k ik ö ltö z te té s e v o lt n a p i r e n d e n . B o c s k a y m e g h a g y á . R á k ó c z y L a j o s n a k nov. 5-én, h o g y l e g y e n k ész en m in d en ó r á b a n a r r a , h o g y a n é m e t ő r s é g e t a v i d é k r ő l elk ísérh e sse.
E g y s z e r s m in d e cz é lra 500 s z é k e l y g y a l o g o t r e n d e l t m elléje s s z a b a d s á g o t a d o t t neki, b á r m e n n y i lo v a st is összeszedni»
c s a k a r r a k é r te , h o g y h a j d ú k a t e c z é lra a v i l á g é r t se a l k a l m azzon, m e r t e z e k : „ b o r i t t a s k o r o k b a n , v a g y e g y é b id ő b e n is s z á llá s a v a g y e g y é b d o lg o k v é g e t t z ű r z a v a r t i n d í t a n a k . “ 3) É r d e k e s tu d n i, h o g y a v á r u d i ő rs é g m a g a is s z e rfe le tt félt a h a j d ú s á g tó l, s m i e l ő tt a k ik ö ltö z é s id eje e l k ö v e t k e z e t t volna, a n é m e t e k é r té s é r e a d t á k B o c s k a y n a k , h o g y b á r m i l y n a g y k í s é r e t e t r e n d e l n e is sz á m u k r a , a d d i g el n e m tá v o z n a k , m ig B i h a r v i d é k é n h a j d ú s á g ta n y á z . A fe je d e le m n e k e r r e nem v o lt m it te n n i, m in t m e g h a g y n i R á k ó c z y n a k , h o g y a b i h a r i r é s z e k e n Szilasi, F e k e t e P é t e r és T ö r ö k Is t v á n a l a t t levő
h a j d ú s á g o t szá llítsa el e g y i d ö r e v a l a h o v á . 4)
') B ocskay lev. Illésházyhoz. U . o. 613.
2) A biztosok levele. TJ. o.
3) B ocskay levele R ákóczyhoz. Γ. Tár. 1878. 619.
U . az. U. o. 621.
6 +
A f e lv id é k e n táb o ro z ó h a j d ú s á g le f e g y v e r z é s e s leszállí
tá sa e z id é tt m á r m e g v a ló s u lá s á h o z k ö z e le d v é n , ez a l k a l o m b ó l k ülönféle h i r e k k e l e t k e z t e k , m e l y e k k ö z ö tt l e g k é t s é g b e e j t ő b b az vala, h o g y a h a j d ú s á g le k ö ltö z é s e ese té n a k ö z b e n eső v i d é k e k e t r a b o l n i fogja, m e r t k ellő é le le m m e l és p én z z e l e llá tv a nem lesz. Illé s h á z y e h írrő l é r te s ü lv é n , ir t a fe je d e le m n ek, m ire B o c s k a y nov. 13-án k e l t le v e l é b e n m e g n y u g t a t n i i p a r k o d o t t őt, k ije le n tv é n , h o g y e h í r m e r ő b e n k o h o l t s m in den a l a p o t n élkülöz. A h a j d ú s á g — ú g y m o n d — n e m f o g k á r t okozni, h a c sa k e r r e m a g u k a v á r m e g y é k n e m i n g e r ü k őket, b á r m á s ré s z t hiszi, h o g y a v á r m e g y é k e g y p á r e l r a b o l t b a r o m é r t nem f o g n a k a s z a b a d s á g é r t o ly h ő s ile g k ü z d ö t t h a j d ú k k a l k i k ö t n i. 1) N o v . hó v é g e fe lé m á r Szilasi, C som aközi, F e k e t e P é t e r , C sa tá ri J á n o s és K o v á c s A l b e r t k a p i t á n y o k a l a t t i h a j d ú s á g a b i h a r i és s z a tm á ri ré s z e k e n le v o lt szál
lítva. U g y a n é tá j b a n t u d a t á B o c s k a y U lé s h á z y v a l, h o g y a fe lv id é k e n levő h a j d ú k közül a v é g h á z a k ő ri z e t é r e r e n d e l t h a j d ú s á g o t f e g y v e r e z z e le s e g y e l ő r e t a r t s a vissza. A B é c s b ő l n y e r t p é n z t oszsza k i k ö z ö t t ü k s k ü ld jö n a z o n k ív ü l 1000 frtot, h o g y a z t a t i s z á n tú lia k k ö z t e lo szth a ssa . M i n t h o g y p e d i g K e v i Miklós, P a l a i P á l , S o m o g y i G y ö r g y , F ű z i Is tv á n , N a g y M áty ás, H a jd ú G e r g e l y , stb. k a p i t á n y o k h a d a i m é g m i n d ig fenn v o lta k , m e g h a g y t a I llé s h á z y n a k , h o g y h a e z e k e t e l b o c s á tá s u k e lő tt ki nem fizetné, az e c z é lra s z ü k s é g e s p é n z t és p o sz tó t k ü ld je le s m a jd ő fogja k i e l é g í t e n i a z o k a t . 3) A leszállítás t e rm é sz e te s e n sok b a jja l j á rt, fő leg m iv el a kifize
té s r e szü k sé g es p é n z nem volt k éznél. B o c s k a y és H o m o n n a i,
té s r e szü k sé g es p é n z nem volt k éznél. B o c s k a y és H o m o n n a i,