• Nem Talált Eredményt

Bibliographia Hungáriáé.

N/A
N/A
Protected

Academic year: 2022

Ossza meg "Bibliographia Hungáriáé."

Copied!
242
0
0

Teljes szövegt

(1)

U N G A R I S C H E B I B L I O T H E K

F ü r d a s U n g a r i s c h e I n s t i t u t a n d é r U n i v e r s i t á t B e r l i n h e r a u s g e g e b e n v o n R Ó B E R T G R A G G E R

■■ ■ == ,D r itte R e ih e ---

2 . \

B i b l i o g r a p h ia H u n g á r i á é .

I I .

O e o g r a p h i c a . P o l i t i c o - o e c o n o m i c a

V er z e i c h n i s d é r 1861— 1921 e r s c hi en e ne n ,

U n g a r n b e t r e í f e n d e n Schriften in n i c h t u n g a r i s c h e r S p r a c h e

Z u s a m m e n g e s te llt

vöm U n g a ris c h e n In s titu t an d é r U n iv e rs itá t B erlin

1926

W a l t e r d e G r u y t e r & Co.

v o r n i a l s G . J . G ó s c h e n 's c h e V e r l a g s h a n d l u n g — J . G u t t e n t a g , V e r la g s b u c h h a n d lu n g — G e o r g R e i m e r — K a r i J . T r i i b n e r — V e it & C o m p .

B erlin

u n d

L e ip z ig

(2)

U N G A R 1 S C H E J A H R K U C H E R

Z E I T S C H R I F T F Ü R D I E K U L T U R E L L E N , S O Z I A L E N U N D W 1 R T S C H A F T L I C H E N F R A G E N U N G A R N S UND

S E I N E R N A C H B A R L A N D E R

H E R A U S G E G E B E N V O N

p r o f . d r . R. G R A G G E R

D IR E K T O R D E S U N G A R IS C H E N I N S T I T U T S A N D É R U N IV E R S IT Á T B E R L IN

D IE A U S G A B E D É R J A H R B Ü C H E R E R F O L G T V IE R M A I. J Á H R L IC H B a n d i , H e f t 14: R c ic h s m a rk 6, in H a lb le in e n g e b u n d e n R c ic h s m a rk 8 50

B á n d II, „ „ „ 4'5o, „ „ „ „ 6 '5 °

B a n d lI I , „ „ „ 6, in G a n z le in c n .. „ S '5o

B á n d IV „ „ „ S, „ „ „ , „ 10

B á n d V „ „ „ 1 6, „ ,, „ „ iS.

P r e is d c r E in z e lh e f te j e n a c h U m fa n g .

In h a l t d e s I. B a n d e s :

I . A u f s á t z c u n d B e r i c h t c : B a j z a , J . v . : D ie k r o a tis c h c P u b liz istik u á h r e n d d e s W e ltk rie g e s / B o n k á lú , A .: D ie u n g a r lá n d is c h e n R u lh e n e n \ B u d a y , I.. v . : D ie B e v ö lk e r u n g s b c w e g u n g in U n g a r n u n d d é r K rie g B u d a v , L . v . : L a n d - v v irtsch at'tlich c P r o d u k tio n in U n g a rn F u c h s , A. v.: S k izzc d e s u n g a r is c h e n B a n k - w e s e n s G om bocz, Z .: D ie b u lg a r is c h c E ra g e u n d d ie u n g a r is c h e H u n n e n s a g e / G r a u g e r , R .: U n s e r A r b c its p la n / H o r v á t h . J. v.: D a s G e n o s s e n s c h a f ts w e s e n in U n g a rn K v a s s a y , E . v.: D ie D o n a u v ö m S ta n d p u n k t d é r S ch ilT ah ri M ái.vusz, E . v.: D Íe E n ts te h u n g d e s K o m ita te s T u r ó c M oók, E .: D ie D c u ts c h e n S p ie lle u le in U n g a rn / R éz, M. v.: G e d a n k e n ü b c r S te p h a n T is z a S e b e s s , D . v . : D ie A g r a r r e f o r m in U n g a rn T a ü á n v i , K.: A lté G re n z .s c h u tz v o rric h tu n g e n u n d G re n z - ö d l a n d : gye f i i u n d .1;yepüdve T a k á t s , A.: l'n g a r i s c b e u n d t ü r k is c h e B e ru ls - s c h r e ib e r im 1 6 . u n d 17. J a h r h u n d e r t T h i m , J . R .: D ie G rü n d u n g s v e r s u c h e J u g o s la w ie n s 1 8 4S/4 9 V ize ián, E . v .; D ie W a s s e r k r a f t d c r D o n a u / Z o i . n a i , I!.:

U n g a r is c h e I .i t e r a t u r 19 0 61 9 2 1. II. K l e i n e M i t t e i j u n g e n , A n z e i g e n , B i b l i o - g r a p h i e .

I n h a 11 d e s II. B a n d e s :

I. A u l s i i t z e u n d B e r i c h t c : B u d a y , L. v . : A g r a r p o litis c h e Z u k u n f ts - a u fg a b e n , D o m a n o v s z k y . A.: D ie V e r g a n g c n h e it d é r u n g a r is c h e n D o n a u - H a n d e ls - s c h if f a h r t F e h é r , G -: U n g a rn s G e b ie ts g r e n z e n in d é r M ilte d e s 10. J a h r h u n d e r t s ;

G r a c . ü e r , R.: U n g a r is c h e I n s titu te l u r G e s c h ic h ts f o r s c h u n g , H óm an. B .: D c r U r s p r u n g d é r S ie b c n b ü r g e r S z é k le r K á r o i . y i , A.: S t e p h a n S z é c h e n v is b c s c h la g - n a h m te S c h r if te n / K o v á c s . A.: D ie W ic d c r g e b u r t d c r u n g a r is c h e n V o lk s k r a f t / L o s o n c z y . 7. . : D ie u n g a r is c h e S p ra c h v v is s e n s c h a ft 1 9 2 0 — 1 9 2 1 / N y u l á s z i , J.; S ta a ts - v e r tr a g c z ű r R e g e lu n g v o n S te u e r - u n d G e b ü h r e n f r a g c n T iiien e m a n n . T h .: D ie d c u ts c h e n L e h n w ö r t e r d é r u n g a r is c h e n S p r a c h e . II. K l e i n e M i t t e i l u n g e n , A n z e i g e n , B i b l i o g r a p h i e .

/F ortsftzuii'j siette 3. S eile dicset Umschlages.)

D e b rec e n i Egyetem

(3)

U N G A R I S C H E B I B L I O T H E K

F ü r d a s U n g a r i s c h e I n s t i t u t a n d é r U n i v e r s i t á t B e r l i n h e ra u s g e g e b e n v o n R Ó B E R T G R A G G E R

= - 1 D ritte R e ih e — ...

2

.

B i b l i o g r a p h i a H u n g á r i á é .

11 .

O e o g r a p h i c a . P o l i t i c o - o e c o n o m i c a

Ve r ze ic h ni s d é r 1861— 1921 e r s c h i e n e n e n ,

U n g a r n b e tr e ff e nd en Sc hr if te n in n i c h t u n g a r i s c h e r S p r a c h e

Z u s a m m e n g e s te llt

v ö m U n g a ris c h e n In s titu t an d é r U n iv e rs itá t B erlin

1 9 2 6

Wa l t e r d e G r u y t e r & Co.

v o r m a l s G . J . G ö s c h e n 's c h e V e r l a g s h a n d l u n g — J . G u l l e n l a g , V e r l a g s b u c h h a n d l u n g — G e o r g R e i m e r — K a r i J . T r ü b n e r — V e i t & C o m p .

B erlin

u n d

L e ip z ig

(4)

r

1 5 4 8 9

(5)

In h alt d e s z w e i t e n B a n d e s .

G e o g r a p h i e .

A . L a u d e s k u n d e (M orphologie, pol. G eo g rap h ie, R e ise lite ra tu r). Spaite

I M itte l- u n d O s te u ro p a ...319

I I Ö sterreich - U n g a r n ... 323

I I I U n g a rn . A . A l l g e m e i n e s ... 329

B. B u d a p e s t ...339

C. D a s T i e f l a n d u n d W e s t u n g a r n ... 342

D . N o r d u n g a r n ...343

E . S i e b e n b ü r g e n ... 350

F . S ü d u n g a r n ... 355

IV B aln eo ló g ie. A . A l l g e m e i n e s ...356

B. E i n z e l n e K u r o r t e ...359

B. G e o lo g ie .

I A l l g e m e i n e s ...367

I I D as T i e f l a n d ...369

I I I W e s tu n g a rn . A . A l p e n g e b i e t ...370

B. R a a b b e c k e n ...371

C. B a k o n y e r w a l d , V é r t e s u n d O f e n e r G e b i r g e ... 371

D . W e s t u n g a r i s e h e s H ü g e l l a n d ...373

E . M e c s e k g e b i r g e ...373

F . D o n a u - T r a c h y t - , C s e r h á t - , M á t r a - u n d B ü k k g e b i r g e . . . 373

IV K a rp atlie n . A. A l l g e m e i n e s ...375

B. W e s t k a r p a t h e n ...375

C. K a r p a t h e n - S a n d s t e i n z o n e ... 375

D . M i t t e l k a r p a t h e n ... 376

E . O s t k a r p a t h e n ... 378

V SiebenbU ryíscbes U e e k e n ... 382

VI O stu n g ariselies M itte lg e b ir g e ...383

A n h a n g . A g r o g e o lo g ie .

I A l l g e m e i n e s ... 389

II T i e l l a n d ... 389

I I I W e s t u n g a r n ...390

C . P a l a o n t o l o g i e .

I A l l g e m e i n e s ... 393

II P a liio p h y to lo g ie ... 394 111*

(6)

XIY

Inkáit.

I I I Palüozoologie. Spalte

A. Z e i t a l t e r .

M e s o z o i c u m ... 396

T e r t i a r ... 397

Q u a r t á r ... 399

B. E i n z e l n e A r t e n . F o r a m i n i f e r e n ...399

P f l a n z e n ti e r e ...400

E c h i n o d e r m a ta ...401

W t t r m e r ... 401

W e i c h t i e r e ...401

G l i e d e r f ü B e r ... 404

W ir b e ltie r e ... 404

1. F i s o h e ...405

2. A m p h ib ie n ...405

3. R e p ti l ie n ... 405

4 . V ö g e l ... 406

5 . S á u g e t i e r e ...406

IV A n h a n g : A n t l ir n p o l n g i e ...407

D . H y d r o g r a p h i e . I F i ü s s e ... 409

I I S e c n ...410

I I I Q u ell- u n d T r i n k w a s s e r ...412

IV M c e r ... 414

E . M e t e o r o l o g i e u n d K l i m a t o l o g i e . I A U g e m e i n e s ... 415

I I T e m p e r a tu r ... 418

I I I N ie d erse h liig e ...418

IV' G e i v it t e r ...420

V W in d . . ' ... 421

V I X r o l o g l e ...422

F . S e i s m o l o g i e ... 423

G . G e o d a s i e ...425

H . A s t r o n o m i e ... 427

J . E r d m a g n e t i s m u s ... 429

K . M i n e r a l o g i e n n d P e t r o g r a p h i e ... 431

L . B i o g e o g r a p h i e . I P flan zen g co g rap liie. A. A l l g e m e i n e s ... 435

B. K r y p t o g a m e n ...439

C. P h a n e r o g a m e n ...440

II T lergcographie. A. A l l g e m e i n e s ... 442

B . U r t i e r e ... 442

C. P f l a n z e n t i e r e ...442

D . W ü r m e r ...443

E . W e i c h t i e r e ... 443

F . G l i e d e r f ü B e r ...4 4 4 G. W i r b e l t i e r e ...445

(7)

In h alt. X Y

M. V ölkerkunde. spaite

I A lig em eln e E th n o g ra p h ie ...449

A. H a u s , D o r f ... 452

B. T r a e h t e n , S t i c k e r e i e n ... 454

C. V o l k s b r á u c h e ... 454

D. G l a u b e ...456

E . K u n s t , K u n s t g e w e r b e ... 456

F . V o l k s l i e d e r ... 458

G. M a r c h e n , S a g e n , S c h w a n k e ... 462

H . V o l k s s c h a u s p i e l e ... 465

J . R á t s e l , S p r i c h w ö r t e r ... 465

I I N a tio n aliliiten . A. A l l g e m e i n e s ... 466

B. Ö s t e r r e i e h - U n g a r n ...466

C. U n g a r n ...468

D . E i n z e l n e V ö l k e r . U n g a r n ... 471

D e u ts c h e ... 473

S law en 1. A l l g e m e i n e s ... 481

2 . P a n s l a w i s m u s ...482

3 . S l o w a k e n ... 483

4 . S ü d s la w e n ... 486

5 . R u t h e n e n ...490

R u m á n e n ... 491

I t a l i e n e r ...499

Z ig e u n e r ... 499

J u d e n ...502

S t a a t s - u n d S o z i a l w i s s e n s c h a f t e n . A . S tatistik- und Bevölkerungslehre.

I O rg a n isatio u . G e s c l il c h t e ... 511

K o n g re sse. I n s t i tu t e . S ta tis tis e h e A m t e r ... 511

I I A llg em eln e S ta tistik ... 513

B u d a p e s t ...516

E in z e ln e L a n d e s t e i l e ... 516

I I I D cm ologie. A. A l l g e m e i n e s ...517

B u d a p e s t ...518

E in z e ln e L a n d e s t e i l e ... 520

B . V o l k s z a h l u n g e n ... 520

B u d a p e s t ... 523

C. E i n - u n d A u s w a n d e r u n g ...524

B. Sozialwesen.

I A l l g e m e i n e s ...527

I I W o h lf a h r t s p í l e g e ...527

I I I K in d e rsch u tz , S a u g l in g s f ii r s o r g e ... 528

IV K rim in a iitiit, G e fan g n isw esen ... 530

V A rb e lte rlra g e . A. A r b e i t e r s c h u t z , A r b e i t e r g e s e t z g e b u n g ...531

A r b e i t e r v e r s i e h e r u n g ...533

B . A r b e i t s m a r k t ...5 3 4 C. A r b e i t e r b e w e g u n g ...535

D . L a n d a r b e i t e r ...536

E . A n d e r e A r b e i t e r g r u p p e n ...538

(8)

XYI

In h alt.

Spalte

VI W o h n u n g s w c s c n ... 538

V II G e n o s s e n s c h a fls iv e s e n ...5 3 9 A n h a n g . H y g i e n e . M e d i z i n . T i e r h e i l k u n d e . A. H y g i e n e , S a n i t á t s w e s e n ...541

B. M e d i z i n . G e s c h i c h t e ... 543

A l l g e m e i n e s ... 543

E in z e ln e K r a n k h e i t e n ...544

K lin is c h e A n s t a l t e n ... 545

C. T i e r h e i l k u n d e ... 546

C. V o lk sw irtsc h aft.

I A llgem eines. A. Ö s t e r r e i c h - U n g a r n ...549

B. U n g a r n ...551

C. V o l k s e r n á h r u n g ... 554

D. P r e i s e ...554

E . A k t i e n g e s e l l s c h a f t e n ...555

F . A u s s t e l l u n g e n ...555

I I L a n d n lrts c h a ft. A. A l l g e m e i n e s . G e s c h i c h t e ...559

S t a ti s t i k u n d a m tlic h e B e r i c h t e ... 559

L a n d w irts c h a ftlic h e V e r e i n e ... 56:)

K o n g r e s s e ... 561

D a rs te llu n g e n . .*... 562

G ru n d b e s itz v e rh a ltn is s e u n d A g r a r p o l i t i k ... 564

V e rsu c h ss ta tio n e n . L a n d w irts c h a ftlic h e G e r a t e ... 565

F a c h u n t e r r i c h t ...566

M useen, A u s s t e l l u n g e n ...567

H o c h w a ss e rsc h u tz . É n t- u n d B e w a s s e r u n g ...567

B . E i n z e l d a r s t e l l u n g e n ...568

C. L a n d w i r t s c h a f t l i c h e P r o d u k t e i m a l l g e m e i n e n . G e s c h i c h t e ...569

A c k e r b a u ...569

O b s t z u c h t ...571

W e i n b a u ... 571

F o r s t w i r t s c h a f t ... 575

G a r t e n b a u ...578

T i e r z u c h t ...579

J a g d ... 584

F is c h e r e i ... 585

I I I B ergbau. A . A l l g e m e i n e s ... 585

B. B e r g a k a d e m i e n ... 587

C. M o n t a n g e o l o g i e i m a l l g e m e i n e n ... 587

D . K o h l é ... 588

E . T o r f ... 5 9 0 F . P e t r o l e u m ... 591

G . E r d g a s ... 592

H . E r z e ...592

J . E d e l m e t a l l e ...594

K . S a l z g e w i n n u n g ...595

L . S t e i n b r i i c h e ... 595

M. P o r z e l l a n e r d e . T o n e ...596

(9)

Iiihalt.

XVII

IV Iu d u strle . Spalte

A . A l l g e m e i n e s ... 596

G e s c h i c h t e ...5 9 7 I n d u8t r i e p o l i t i k ...598

G ew erb lich es U n te r r ic h ts w e s e n ... 599

B. E i n z e l n e I n d u s t r i e z w e i g e . E isen - u n d M e ta llin d u s tr ie ... 600

E le k tr iz itá ts w e r k e ...601

G las- u n d k e ra m is c h e I n d u s t r i e ...601

H o lz in d u s tr ie ... 601

P a p ie r- u n d B u c h b in d e rei-, G ra p h is c h e I n d u s t r i e ...601

Ö l i n d u s t r ie ... 602

S p r e n g s t o f f e ... 602

T e x t i l i n d u s t r i e ...602

M ü h l e n i n d u s t r i e ... 603

S c h lá c h te r e ie n ... 603

S p ir itu o s e n ... 603

Z u c k e r in d u s tr ie ... 603

V H an d el. A. H a n d e l s - u n d Z o l l p o l i t i k i m a l l g e m e i n e n ...6 0 4 Z ollw esen. Z o l l s a t z e ...606

B. H a n d e l s b e z i e h u n g e n z u e i n z e l n e n L á n d e r n . V e rh á ltn is Ö s te rre ic h s z u U n g a r n ... 608

H a n d e ls b e z ie h u n g e n z u D e u tsc h la n d . M itte le u ro p a . 1. Z ű r Z e it d e s D e u ts c h e n Z o l l v e r e i n e s ...610

2. N a c h d é r R e ic h s g r ü n d u n g ...611

F r a n k r e i c h ...614

E n g l a n d ...614

I t a l i e n ... 614

S k a n d in a v ie n ...614

S c h w e i z ... 615

R u ö l a n d ...615

R u m á n i e n ...615

B a l k a n ...615

O r i e n t h a n d e l ... 616

A m e rik a . . ' ... 617

C. H a n d e l s g e s c h i e h t o ...617

D . H a n d e l s i n s t i t u t i o n e n . H a n d e ls - u n d G e w e r b e k a m m e r ... 617

L a g e r h á u s e r ... 618

K o m m erz ie lle s B i l d u n g s w e s e n ... 618

K o n s u l a t e ... 619

E . A u B e n h a n d e l i m a l l g e m e i n e n . S t a t i s t i s c h e s ... 620

D a rs te llu n g e n u n d B e r i c h t e ...622

F . A u B e n h a n d e l m i t d e n e i n z e l n e n L á n d e r n ...624

G. E i n z e l n e H a n d e l s z w e i g e ...624

H . M a B e u n d M a B s y s t e m e ...625

VI V erkehrsivesen. A . A l l g e m e i n e s ...626

B. P o s t w e s e n ... 626

C. E i s e n b a h n w e s e n . A l l g e m e i n e s ... 627

G esc h ich te u n d P o l i t i k ... 628

S t a ti s t i k u n d A m tlich o B e r i c h t e ...629

V e rw a ltu n g u n d B e tr ie b s o r d n u n g ... 630

F in a n z e n ...630

T a r i f e ... 631

(10)

X V I I I In h alt.

E in z e ln e E is e n b a h n lin ie n . Spalte

1. W e s t e n ...632

2. K o r d e n ...633

3. O s t e n ... 633

4 . S í i d e n ...635

D . B i n n e n s c h i f f a h r t . A l l g e m e i n e s ... 635

S t a t i s t i k ...635

A b g a b e n ...637

T e c h n i s c h e s ... 637

S c h if f a h r ts g e s e lls c h a f te n ... 637

S c h if f a h r ts v e r h a ltn is s e ...638

W a s se rb a u . K a n a le 1. A l l g e m e i n e s ... 639

2. S tro m re g u lie ru n g im a llg e m e in e n ...639

3. D o n a u r e g u lie r u n g ... 640

4. T h e i B r e g u l i e r u n g ...642

5 . A n d ere F i ü s s e ... 642

6. K a n a l b a u ... 642

D ie w irts e h a ftlic h e B e d e u tu n g d é r D o n a u s t r a B e ... 646

D ie D o n a u im in te r n a tio n a le n V e r k e h r ... 647

E . S e e s c h i f f a h r t ... 648

V II F ln a n z e n . Geld u n d K red it. A...A l l g e m e i n e s ... 651

B. S t a a t s f i n a n z e n . A llgem eines. G e s c l ii c h t e ...651

Z a U u n g s b i la n z ...653

S ta a tlic h e s R e c h n u n g s w e s e n ... 653

S t e u e r n ... 653

M o n o p o l é ...655

S te m p e l u n d G e b ü h r e n ... 655

S ta a ts s c h ű i d e n ...655

Q u o t e ... 656

F in a n z e n d é r a u to n ó m é n V e n v a ltu n g s k ö rp e r... 657

C. V o l k s v e r m ö g e n . V o l k s e i n k o m m e n ... 657

D . V a l u t a ...657

N o t e n b a n k ... 663

E . B a n k - u n d B ö r s e n w e s e n . K r e d i t ... 667

B a n k é n ...669

S p a r k a s s e n ...669

S c h e ck . G i r o ...670

B ö r s e ... 670

W e rtp a p ie re , A k t i é n ...671

V e r s ic h e r u n g s w e s e n ...671

D. Verwaltung. Stiidtewesen.

I A l l g e m e i n e s ... 673

I I S t i i d t e w e s e n ... 673

B u d a p e s t ...674

A n d e re S t a d t e ...675

E. H eer und F lotté.

I H eerw esen . A. A l l g e m e i n e s ... 677

B. H e e r e s o r g a n i s a t i o n - u n d - a d m i n i s t r a t i o n ...679

C. H e e r e s r e c h t ... 679

(11)

In h a lt. X I X Spalte

D. U n i f o r m é n , A u s r ü s t u n g e n u n d d e r g l ... 682

E . S a n i t á t s w e s e n ... 682

F . A u s b i l d u n g . R e g l e m e n t s ... 683

G. M a n ő v e r ...684

H . M i l i t á r p o l i t i s c h e S c h r i f t e n ... 685

J . M i l i t á r - G e o g r a p h i e ... 687

11 K r ie g s m a r in e ...6 8 8 I I I O r d e n s w e s e n ...689

F . Recht.

1 A l l g e m e i n e s ...691

II R e c h ts q u e lle n ...691

I I I R e c h t s g e s c b ic b t e ...692

V e r f a s s u n g s g e s c h ic h te ...693

IV S ta n ts r e e b t...694

A. V e r f a s s u n g s r e c h t ... 695

B. S t a a t s r e c h t l i c h e s V e r h á l t n i s U n g a r n s z u Ö s t e r r e i c h . . 696

C. T h r o n f o l g e r e c h t ... 700

D . W a h l r e c h t ... 701

E . G e s e t z g e b e n d e K ö r p e r s c h a f t e n ... 701

F . S t a a t s b ü r g e r s c h a f t ...701

V V e r w a ltu n g s r e c h l...702

V I B ü rg e rlich e s R eeh t. A. A l l g e m e i n e s ...702

B. R e c h t s f á h i g k e i t ... 703

C. S a c h e n r e c h t ...703

D . F a m i l i e n r e c h t ... 703

E . E r b s c h a f t s r e c h t ... 704

F . V o r m u n d s c h a f t s r e c h t ... 704

V II V V irtschaftsrccht. A. B e r g r e c h t ... 704

B. G e w e r b e r e c h t ... 705

C. P a t e n t - u n d U r k e b e r r e c h t ...705

D . H a n d e l s r e c h t ...706

E . W e c h s e l r e c h t ... 707

F . V e r k e h r s r e c h t ... 707

V III S t r a f r e e b t ...708

IX P r o z e O r e c h t ... 709

A. Z i v i l p r o z e B r e c h t ... 709

B. S t r a f p r o z e B r e c h t ... 710

(12)

4439w

(13)

E i n l e i t u n g z u m z w e i t e n B á n d .

W ie b ereits in d é r E in leitu n g zum e rsten Teile gesagt w urde, g ib t die B ibliographie kein B ild von d é r T á tig k e it d é r ungarischen W issenschaft.

Das g ilt auch fü r d e n vorliegenden B ánd. E in m al sind in d e n h ierin ent- h alten en D isziplinen ebenfalls viele w ichtige W erke n u r in ungarischer Sprache erschienen. wenngleich dieser M angel — w enigstens bei den N a tu r- w issenschaften — lange nicht so seh r fü h lb a r w ird w ie bei d é r G eschichts- w issenschaft. D ann ab e r sind auch h ie r d ie w ichtigsten n eueren Forsehungs- ergebnisse zum gröB ten T cil in Z eitsch riften veröffentlicht worden, sodaB d ie betreffenden A rb eiten in dieser B ibliographie fehlen. E in T eil dieser Z eitschriftenaufsátze, v o r allém solche geologisehen u n d paláontologischen ln h a lts, is t zw ar au ch selbstándig erschienen u n d konnte d a h e r aufgenom - m en w erden, dennoch b le ib t d a s B ild ü b e ra ll lückenhaft. E s is t zu holien, dali sp á te r ein e B ibliographie d é r Z eitschriftenaufsátze diesem M angel ab- helfen w ird. A ber au ch d a n n w ird die B ibliographie n ich t die ungarische w issenschaftliche T átig k eit spiegeln. D enn sic m ull sich au f diejenigen A rbeiten beschránken, d eren Stoff sich a u f U ngarn se lb st bezieht. Die sy stem atisch en und d a s A usland b eh andelnden A rbeiten d é r ungarischen G eleh rten können h ie r n ich t b erü ck sich tig t w erden. A ndererseits sind neben ungarischen A rbeiten au ch solche von N ich tu n g arn ü b e r U n g a rn in dér Bibliographie en th a lte n . — U m n u n a b e r d en B en u tzer au ch iiber den S ta n d d é r in diesem B ande b eh an d elten W issenschaften in U n g a rn einiger- m allen zu orientieren, soll eine kurze Skizze w enigstens in d e n U m rissen eine Ü bersicht geben.

D ali in diesem B ande, noch m ehr als im ersten , w issenschaftliche W erke

d ic h t neben po p u láren u n d unw issenschaftlichen steh en , e rg ib t sich aus dér

B eschalienheit des M aterials. D ér B en u tzer w ird ab e r wohl in d e n m eisten

F a lié n schon au s d é r F assu n g des T ite ls ü b er d e n C h arak ter d es b e tr. Buches

K la rh e it gew innen können. — D é r e rs te T eil d es B andes is t u n te r dem

N arnen ,,G eographie“ zusam m engefafit, obgleich er au ch D isziplinen um -

faBt, w elche gegen ih re E in o rd n u n g u n te r d e n Begrifi „G eographie“ E in-

sp ru ch erheben d ü rfte n . D ér G ru n d ist, daB n u r au f U n g a rn bezügliches

M aterial aufgenom m en w urde; B o tan ik und Zoologie beispielsw eise kam en

(14)

X X I I E in leitu n g /.ura zw eiten Bánd.

n ic h t als solche in B e tra c h t, sondern n u r als H ilfsw issenschaften d é r Geo- g raphie, als Pflanzen- und T iergeographie. Á hnlich v e rh á lt es sich m it d é r M edizin, d ie n u r v ö m sozialen S ta n d p u n k t au s b erü ck sich tig t w erden konnte u n d d a h e r einen A nhang zum Sozialw esen b ild e t. — B ei d é r V ölkerkunde vvurde v ersu ch t, d a rstellen d e ethnographische A rb eiten v o n politischer L ite ra tu r zu scheiden, ohne daB sick dies ü b erall k á tte ganz durek- fü k ren lassen. — D é r A b sc k n itt „V olksw irtsckaft“ e n th a lt v ie l k e u te kaum noek b rau ck b ares M aterial. D a a b e r im P rin zip V o llstán d ig k eit e rstre b t w urde u n d vöm h isto risck en S ta n d p u n k t a u c k d a s V e ra lte te w ichtig ist, m uB te sckeinbar U n b rau ck b ares m it aufgenom m en werden.

Z űr E in fü h ru n g in die betreffenden W issenschaften k ö n n e n d ie in d en folgenden N otizen an g efü h rten W erke dienen. — F ü r d ie G eographie is t eine zusam m enfassende P u b lik a tio n des U ngariscken I n s titu ts von

Gy u l a

Pe i n z

ü b e r die G eograpkie U n g arn s in V orbereitung. Fin- d ie V ölkerkunde U ngarns is t nock iinm er die allerdings in m an ck er H in sic k t v e ra lte te E tk n o - g rap k ie

Pa u l Hu n f a l v y s

d as b rau ck b arste W erk. — D ie statistisc h e n D a te n über U n g arn w erden v erö fíen tlich t im Ja k rb u c h , in d en M itteilungen, u n d d ie vorlaufigen E rgebnisse in d en M onatskeften des K g l. ung. s ta tis ti- scken Z en tralam tes. I n d é r A n tw o rtn o te zum V e rtrag v o n T ria n o n „Nego- tia tio n s de la p a ix hongroise“ , 3 B de. u n d K arten sam m lu n g , 1919 ver- ö lien tlick t, is t vöm u n gariscken M inisterium des A usw artigen w icktiges sta tistisck es M aterial niedergelegt. — F ü r d as Sozialw esen u n d die Volks- w irtsck aft B um p fu n g arn s sei auck h ier au f d as W erk d es kürzlick ver- sto rb e n e n L . v.

Bu d a y,

„U n g arn nack dem FriedenssckluB “ kingew iesen.

E in e fo rtlau fen d e O rientierung b ie te t dem d eu tsck en L eser d a s „U ngariscke W irtsck aftsjak rb u ck “ , seit 1925 h rsg . von

Gu s t a v Gr a t z.

— E in um fassen- des W erk über die ungarische Verfassungs- u n d R echtsgeschichte is t d as von

íVk o s

v.

Ti m o n,

2. Aufl., B erlin 1909, d a s allerdings in m anchen F ra g e n m it V orsicht zu b en u tzen is t. E in e k ü rz e re Ü b ersick t g ib t

H . Ma r c z a l i,

„U n g a­

risc h e V erfassungsgesckickte“ , Tübingen 1910, und „U ngarisches Verfas- su n g srech t“ , ebd. 1911, d a s jedock au ck sck arfer K ritik u n terzo g en wurde.

F ü r d as ungariscke P riv a tre c k t is t d as um fassendste W erk d as von A.

Al m á s i,

„D as ungariscke P riv a tre c h t“ , 2 B de., B erlin 1923—24. D ie ungariscken G esetze sin d v erö fíen tlick t im „Corpus ju ris H u n g arici“ u n d in d é r „U n g ari­

scken R eichsgesetzsam m lung“ in am tlic k e r deutscker Ü bersetzung. F ü r

V erw altu n g und Justizw esen sin d die Sam m lím gen von

Dá r d a y

u n d die

E ntsch eid u n g en des O bersten G erichtshofes einzusehen.

(15)

E in leitu n g zum zw eiten Bánd. X X I I I

D ie g e o g r a p h i s c h e n S tu d ie n h a b é n eine a lté T ra d itio n bei d e n U n- g a rn , die s e it dem M itte la lte r in diese F orschungen die S eh n su ch t nach d é r sagen h aften groBen U rh eim at ihres Volkes h in ein tru g en . Von dem ungarischen D om inikanerm önch

Ju l i á n,

d é r im 13. J h . ein e E x p ed itio n nach Asicn u n tern ah m , f ü h r t eine lange R eih e v o n N am en b is in die Gegen- w a rt: D ér h eld en h afte T ibetforscher

Al e x a n d e r Cs o m a v o n Kő r ö s

(1784 b is 1842) is t 1820 ü b er Aleppo, B ag d ad , T eherán, B u ch ara, K a b u l d u rch die G obi-W üste nach T ib e t ausgezogen, u m u n te r d e n gröB ten E n tb e h ru n g e n die U rh e im a t d é r U n g arn zu su c h en ; er schrieb 1831 d ie e rs te G ram m atik und d as e rste W örterb u ch des T ibetischen.

Jo h a n n Be s s e

(géb. 1765, Todes- ja h r u n b e k a n n t) is t 1829 nach d é r K rim , d e m K au k asu s u n d A rm enien ge- re is t, ebenfalls im D ien ste d é r U rgeschichte d é r U ngarn, u n d h a t seine E r ­ gebnisse französisch veröffentlicht. —

An t o n Re g u l y

(1818—1858) w idm ete sich d é r E rfo rsch u n g d é r ugrofinnischen V erw an d tsch aft und stu d ie rte 1839— 1846 u n te r unsaglichen M ühsalen a n Ő rt u n d S telle allé finnisch- ugrischen S prachen, ferner d as T schuw aschische u n d d a s B aschkirische. —

Jo h a n n Je r n e y

(1800—1855) v ersu c h te 1844—1847 in d e n Gegenden des Asowschen M eeres u n d des D on. die W ege d é r a lté n U n g arn aufzuspüren.

Ár m i n Vá m b é r y

(1832— 1913) d ra n g 1863, als D erw isch v erk leid et d u rch A rm enien und P ersien bis nach B uchara. Seine sprachlichen, volkskundlichen u n d h istorischen A rb eiten m a c h te n ih n z ű r e rsten Fach- a u to r itá t in d é r K e n n tn is T nnerasiens: E n g lan d h a t sich o lt von ih m R a t geholt. — G ráf

Bé l a Sz é c h e n y i

(1837— 1918) fü h rte 1877—1880 eine E x p ed itio n nach C hina. D ie „w issenschaftlichen E rgebnisse seiner ost- asiatischen R eise“ sind in drei s ta rk e n B an d en u n d ein er geologisch-topo- g raphischen K a rte niedergelegt. Von seinen B egleitern a rb e ite te d é r eine,

Lu d w i g Ló c z y

(1849—1920), d é r wiirdige F o rtse tz e r des W erkes R ich t- hofens, an d é r E rforschung des LöBgebietes u n d a n d é r geologischen und glaciologischen A ufnahm e Chinas, d é r an d ere,

Gá b r i e l Bá l i n t

(1844—1913), beschaftigte sich m it d é r T am ui-Sprache.

Ma u r u s Dé c h y

(1851—1917) w irk te a u f dem gleichen G ebiete w ie M erzbacher; er fü h rte , nachdem er M arokkó, S pitzbergen u n d die H im alayagegenden b ereist h a tte , von 1884 bis 1905 sieben E x p ed itio n en nach dem K au k asu s u n d fö rd e rte besonders unsere glaciologischen u n d geographischen K enntnisse. G ráf

Eu g e n Zi c h y

u n te rn a h m m eh rere E x p ed itio n en zum S túdium d é r d e n U n g arn v erw an d ten

V ölker nach dem K aukasus, nach Sibirien u n d d é r Mongoléi (1898); deren

w issenschaftliche E rgebnisse sin d in einer um fangreichen S chriftenreihe

niedergelegt.

Au r é l St e i n

h a t in d rei E x p ed itio n en , 1897, 1906 und 1913

b is 1916, die im Sand begrabenen S ta d te ru in e n d é r T akla-M akan-W üste

(16)

E in leitu n g zum zw eiten Bánd.

aufgedeckt und die bis d a h in u n b e k a n n te n K u ltu re n Inn erasien s in ih ren Z usam m enhangen d a rg e ste llt. D as fünfbandige W erk „ S e rin d ia “ is t sein gew altiges D enkm al. — Von den a n d e rn ungarischen Forschungsreisenden seien h ier g en an n t G ráf G. A lm a s y u n d die G eographen G y . Pbxnz (K aratash , B olortag, F lu B b ett des Tien-san, 1900, 1909);

Je n ő Ch o l n o k y

(F luB bett dcs H oangho und d es Ja n g -tse K iang, 1890—1898); d é r G eograph R .

Mi l­

lióke r

und die Philologen

Be r n h a r d Mu n k á c s i

(K aukasus), J ó s .

Th ú r y

(in n e re s K leinasien), G y .

Mé s z á r o s.

V.

Pr ö h l e,

J .

Né m e t h

(T urkvölker und -spracben StidruBlands).

A ber n ic h t n u r fü r dieses G ebiet s te llte U n g arn hervorragende For- schungsreisende; die lange als ab en teu erlich angeselienen Reisebeschrei- bungen des „K önigs von M adagaskar“ Gráfén

M o r t t z B e n y o v s z k y (1741

bis

17 8 0 )

h a t G ráf

P a u l T e l e k i

in seinem groBeu Ja p a n -A tla s nachgepriift u n d h a t festg estellt, daB e r w irklich d en AA'eg iiber die B ehringstraB e, Sacha- lin, die A leuten-. die K urili-Inseln, F orm osa u n d M adagaskar nahm .

La d i s- l a u s M a g y a r (1 8 1 7 — 1 8 0 4 ),

ein Z eit- und A rtgenosse Livingstones. lebte ja h relan g irn H in te rla n d Portugiesisch-A frikas und im K ongogebiet; er b e a rb e ite te au ch die H y drographie und die V olkskunde d es Kongobeckens, d ra n g bis z u d e n Y ellala-W asserfallen und en td e c k te die Q uellén des K oansa K uango. E r bereiste au ch O stindien und S üdam erika. Jo h a n n Besse forschte auch in O stindien, au f M adagaskar;

Jo h a n n Xá n t u s (1 8 2 5 — 1894)

m achte ja h re la n g die karto g rap h isch en A ufnalunen d é r K orallenriffe zwi- schen A m erika und A u stralien , leb te in N ordam erika, a u f B orneo, S iu n atra und g eh ö rte d an n zu d en B eg rü n d ern d es V ölkerkunde-M useum s in B u d a­

pest. G ráf

S á m u e l T e l e k i

(géb.

1 8 4 5 ),

d é r E n td eck er des R udolf-Sees und Ei'forscher seiner l'm g eb u n g

(1 8 8 8 ),

a rb e ite te zű r gleichen Z eit wie Thom son und G regory a n d é r E rforschung d é r K ilim andscharo-G egend;

Em i l To r d a y

erw arb sich V erdienste d u rch ethnographische F orschungen im Kongo- S ta a te ; Báron

F r a n z X o p o s a

(géb.

1877)

lebte aclit J a h r e láng u n te r den nordalbanischen S tam m en und b esch áftig te sich insbesondere m it d é r Geologie, d é r T opographie und d é r E th n o g ra p h ie dieses G ebietes, als desseu bester K en n er er g ilt und ü b e r d as er je tz t ciné groBe M onographie h erausgibt.

A uch an d é r landeskundlichen G eographie h a b én die U n g arn s ta r k ge-

a rb e ite t. Schon zu A nfang d es

18.

J h . besaBen sie die groBe historische Geo-

g rap h ie ih res L andes von

Ma t t h i a s

B é l

(1 0 8 4 — 17 4 9 )

in d en m achtigen

fiinf Biinden seiner „ N o titia H u n g áriáé N o v ae H isto rico -G eo g rap h ica“ ,

d ie allerdings wegen G eldm angels n ich t ganz erscheinen k o n n te. In d é r

zw eiten H iilfte des

18.

J h . h a tte n die geographischen AA'erke v o n

To m k a- S z á s z k y , A V in d is c h

u n d

K o r a b i n s z k y

groBe V erbreitung. Auch im

1 9 .

J h .

(17)

E in le itu n g zurn zw eiten Bánd. X X V

gab es — d é r A uffassung d é r Z eit entsprechende — groBe K om pendien:

Al e x i u s Fé n y e s

(1807—1876), „G eographie U n g a rn s“ , u n d um fassende sta tistisch e W erke, fern er d é r selbstándigere

Pa u l Ma g d a

(1770—1841),

„G eographische B eschreibung v o n U n g arn “ 1810. I n d é r zw eiten H a lfte des J a h rh u n d e rts schrieb

Jo h a n n Hx t n pa lv y

(1820—1888) u. a. ,,Die N a tu r- v e rh altn isse des ungarischen R eiches“ , drei groBe B ánde, 1850.

M it d é r w issenschaítlichen G eographie d é r w estlichen S ta a te n h a t die ungarische s te ts S c h ritt g eh alten . 1872 w urde die U ngarische G eographische G esellschaft b e g rü n d e t; sie h a t h e u te ca. 1500 M itglieder. N eben ih re r Zeit- schrift „F ö ld rajzi K özlem ények" (G eographische M itteilungen) m it einem B ulletin in d eu tsch er, französischer u n d englischer S prache, h a t sie groBe P u b lik atio n en untern o m m en . 1890 b egann sie u n te r d é r L e itu n g Ludw ig Lóczys d ie w issenschaftliche E rforschung d es P latten sees (B alato n ) und seiner U m g eb u n g ; die E rgebnisse ih re r fünfundzw anzigjahrigen A rb e it h a t sie in vierunddreiB ig in zwei Sprachen veröffentlichten G roB quartheften vo rg eleg t, die von d é r Palaontologie bis zű r A rc h ite k tu r a llé Gebiete d é r AYissenschaft um fassen. 1901 begann die G esellschaft u n te r d é r L eitu n g von

Eu g e x Ch o l n o k y

in iihnlicher AA'eise die B earb eitu n g des groBen u n garischen T ieflandes (Alföld). — U ra d e m M angel a n geographi- schen V ereinen in d é r P ro v in z abzuhelfen, h a lt d ie G eographische Gesell- sc h aft s e it 1907 AVandertagungen a b , u n d 1912 g rü n d e te sie eine w irtschafts- geographische A bteilung.

AuBer d e n geographischen L e h rstü h le n a n d e n v ier U n iv e rsita te n wurde in B u d ap est e in L eh rstu h l fü r K osm ogi'aphie u n d G eophysik e rric h te t

— d ó rt w irk t d é r Seismologe

I Ia d ó Kö v e s l i g e t y,

u. a. V erfasser einer M athem atischen G eographie — u n d ein L eh rstu h l fü r AA’irtschaftsgeographie, dessen In h a b e r,

Fr a n z Fo d o r,

w ir d as 1924 erschienene um fassende H an d b u ch d é r AVirtschaftsgeographie U ngarns v erd an k en . Aron em inenter B edeutung fü r die G eographie is t auch d a s AVerk des P h y sik ers B áron

Ro l a n d Eö t v ö s,

in erster L inie durch d as von ihm k o n stru ierte Torsions- pendel und d u rch seine N eubestim m ung d é r K o n sta n te des N ew tonschen

Gesetzes.

Die ungarische K a rto g ra p h ie h a t in d e n le tz te n J a h re n h au p tsach lich d u rch die T átig k eit d é r Professoren G ráf

Pa u l Te l e k i

und

Ka r i. Ko g u t o-

v ic z

sta rk e n A ufschw ung genom m en und fü r die Zwecke d é r F riedensver- handlungen seit 1918 M ustergültiges geleistet. B esonders sei au f d en guten w irtschaftsgeographischen A tlas v o n

Ed v i- Il l e s

und

Ba l a s z

hingewiesen.

K ogutovicz g ib t eine Z eitschrift fü r A nthropogeograpkie „ E rd e und M ensch"

(18)

X X V I E inleitung zum zw eiten Bánd.

herau s. S eit sechs J a h re n e n tfa lte t die d id ak tisch e A bteilung d é r Geogra- phischen G esellschaft rege T átig k eit.

F ü r die h istorische G eographie is t d ie d as gesam te U rk u n d en m aterial heranziehende A rb e it v o n

De s i d e r Cs í n k i,

„D ie H istorische G eographie von U n g a rn im Z eita lte r d é r H u n y a d i11 (ungar. b ish er fiinf B ánde), v o n unver- ganglichem W e rt. A uch eine Serie selb stán d ig er W erke ü b er die E rd teile, d e n Sievers-B ánden ah n lich , lieg t v o r. A uf dem G ebiete d é r Phytogeographie is t d as W erk von

Fe k e t e

u n d

Bl a t t h y z u

erw áhnen: „D ieV erb reitu n g dér B aum e u n d S tra u c h e r von fo rstw irtsch aftlich er B edeutung in U n g a rn 1' (1913).

A uch die L ite ra tu r d é r n a tü rlic h e n L andschaften, w ie sie in d é r Schule von V idal d e la B lache b eg rü n d et w urde, b e g in n t sich zu en tfa lte n ; d a is t z. B.

die grófié M onographie v o n

Fr a n z Gö n c z i

ü b e r Göcsej in W estungarn (1914); die E n tw ick lu n g d é r sy n th e tlsc h e n G eographie h a t G ráf

Pa u l

Te l e k i

in seinem W erk „D ie G eschichte des geographischen G edankens“

(1917) d arg estellt.

I n n eu erer Z eit g ab es verschiedene A nsatze zu einer sy stem atisch en E r- forschung des O rients u n d des B alkans. D ie U ngarische A kadem ie dér W issenschaften h a t w ahrend des W eltkrieges in die besetzten B alkangebiete u n d nach K leinasien m ehrere E x p ed itio n en g e san d t m it Geographen, E th n o g rap h en , H isto rik ern , Ai'chiiologen, Zoologen, B o ta n ik e rn ; von den V eroffentlichungen ih re r A rb eiten erschienen b ish er:

Lü d w i g Lóc zys

Geologie W estserbiens (m it K a rte ) u n d die zoologischen E rgebnisse (1924).

E s e n tsta n d d ie T uranische G esellschaft sowie die „U ngarische K u ltu r- zen trale fü r d en O rien t“ , die u n te r dem T ite l „ T in á n 1* eine p o ly g lo tte Zeit- sc h rift herausgaben. D as O rgan d é r K örösi C som a-G esellschaft (K . Cs.

A rchívum ) w ill als ein gem einsam es O rgan allé O rien tstu d ien — landes- kundliche, völkerkundliche, sprachw issenschaftliche, volksw irtschaftliche, archáologische usw. — zusam m enfassen. D ie K örösi Csorna * Gesell­

sc h aft g ib t je tz t auch die a ltb e w a h rte „ K e le ti Szemle** als ih re Z eitschrift h erau s.

Ü b er die L andeskunde U ngarns o rien tieren zusam m enfassend drei neuere V eroffentlichungen; die eine is t „D ie G eographische, Soziologische, K u ltu re lle u n d V olksw irtschaftliche Übersicht**, hrsg. v o n

Lu d w i gc z y

(K ilián, B u d a p e st 1918, d eu tsch , französisch, englisch), „U n g arn , L and und V olk“ , ein geographisches, historisches, juridisches, volksw irtschaft- liches u n d k u ltu relles K om pendium au s d e r F e d e r von

Be r z e v i c z y, Ch o l-

n o k y, Ma b c z a l t u. a .

(Q uelle & M eyer, Leipzig 1918, d eu tsch ) und

La d.

v .

Bu d a y s

erw ah n tes B uch: „ U n g a rn nach dem Friedensschlufi**, (W. de

G ru y ter, Bln. 1922 [auch französisch u n d englisch]).

(19)

E in leitu n g zum zw eiten B ánd. X X V I I

A uf dem G ebiete d é r G e o lo g ie sin d die L eistungen d é r 1850 gegründeten U ngarischen Geologischen G esellschaft u n d besonders d ie d é r 1869 ge- g rü n d eten U ngarischen Geologischen R e ic h sa n sta lt hervorzuheben. Die V eröffentlichungen d é r G esellschaft erschienen u n te r dem T ite l „ M u n k álato k "

1851—1869 in fünf B an d en ; s e it 1871 in d é r Z e itsch rift „ F ö ld ta n i K özlöny"

(auch in d eu tsch er S prache: „G eologische M itteilu n g en ") m it geologischen, m ineralogischen, palaontologischen A bhandlungen u n d Rezensionen, die- jenigen d é r Geolog. R e ic h sa n sta lt in dem „ J a h re s b e ric h t" (seit 1882).

D ie Geologische R eich san stalt h a t u n te r ih rem e rsten D irek to r

Ma x

v .

Ha n t k e n

W estu n g arn geologisch k a rto g ra p h ie rt (1868—1882), d an n u n te r

Jo h a n n Bö c k h

(1882—1911) w m d e d a s B a n a t, d as K o m ita t B ih ar und ein groBer T eil Siebenbürgens, u n te r

Ltx dw ig Ló c z y

(1911—1921) w urde besonders N ordungarn aufgenom m en. lm K riege erfolgten geologische Auf- n ahm en in Serbien, in M ontenegró u n d in A lbanien. S e it d é r ZerreiBung des L andes d u rch d e n V ertrag von T rianon is t d ie F o rtse tz u n g d é r geologi­

schen A ufnahm en GroBungarns u n te rb u n d en w orden.

D ie U ngarische A kadem ie d é r W issenschaften g a b auB er zahlreichen geologischen A bhandlungen die groBe M onographie d é r Geologie von Sckem nitz, von J ó s .

Sz a b ó

(1822—1894) h e rau s (1891). Szabó, Professor a n d é r Budapestéi- U n iv ersitat, h a t d u rc h seine F orschungen ü b er die er- loschenen V ulkáné U ngarns d ie L ite ra tu r m it w ichtigen grundlegenden W erken b ereichert.

Z u erw ahnen sin d fern er die P u b lik a tio n e n d é r Siebenbürgisch U nga­

rischen M useum sgesellschaft, die „N aturw issenschaftliehen H e fte " u n d die A n náién des B u d ap ester „N atio n alm u seu m s", fe rn er d ie „ Ja h rb ü c h e r dér K gl. U ng. N aturw issenschaftliehen G esellschaft".

Th e o d o r Po s e w i t z

h a t sich besonders durch A rb eiten ü b e r die H ohe T á tra , die Beschreibung d é r E rd ö lg eb iete U ngarns u n d d u rch seine S tudien a u f B orneo bekan n tg em ach t. D ie m eisten d é r e rw ah n ten A rbeiten

Lt jd w ig

Ló c z y s

liegen ebenfalls a u f dem G ebiete d é r Geologie. E in Bergbaugeologe von hohem R a n g w ar

Wi l h e l m v. Zs i g m o n d y (1 8 2 1 — 1 8 8 8 ),

d é r die Berg- w erke von P etro zsén y u n d die A rtesischen B ru n n e n U n g arn s schuf. E r w ar einer d é r e rsten T iefbohrtechniker seiner Zeit. D ie B raunkoklenforschungen

Ma x

v.

Ha n t k e n s (1 8 2 1 — 189 3 )

im G ebiet von G ran sin d von allgem einer B edeutung. Sein b edeutender w issenschaftlicher S tre it m it

Ka e l Ho f f-

m a n n (1 8 3 9 — 1 8 9 1 )

ü b er die Eocén- u n d O ligocenschichten in d é r Gegend v o n B u d ap est is t e rst nach einem h alb en J a h r h u n d e r t entschieden worden, u n d zw ar zugunsten von H a n tk e n . J .

Bö c k h

h a t seine w ichtigsten F o r­

schungen im Mezozooicum des B ak o n y u n d Mecsekgebirges d urchgeführt.

IV

(20)

X X V I I I E in leitu n g zum zw eiten Bánd.

J . H a l a v á t s

schrieb zahlreiche S tu d ien ü b e r d asN eo g en in U n g a rn u n d wies a n H a n d d é r artesisch en B ru n n en die geol. Schichtenfolgen des Alföld n a ch ; A.

Ko c h

b e a rb e ite te d ie Geologie des S iebenbürger Beckens. Auch M.

Pá l f y

h a t sich m eist m it Siebenbürgen besch aftig t.

F . Sc h a f a r z ik

a rb e ite te vorw iegend im K rassó-Szörényer G ebirge u n d in d é r U m gcbung v o n B u d ap est. M. E .

Va d á s z

h a t im U ng. M ittelgebirge, im Mecsek u n d in Siebenbürgen, bes. in d en Miocén-, J u r a - und T riasschichten g earb eitet.

E benso sin d die V eröffentlichungen von

Fr a n zv a y,

V. V o g l,

Ka r l Ro t h,

0 .

Kadxő

in d é r geologischen L ite ra tu r geschatzt. B ek an n te ungarische Geologen sin d fern er

St e f a n Vi t á l i s, H . Bö c k h,

Z.

Sc h r e t e r.

In d é r p raktischen Geologie h a t besonders

Hu g ó Bö c k h

als E rforscher d é r E rdöl- uud E rdgasquellen au Bér ü n g a rn noch in M ossuk P ersien, Indien, F ran k - reich usw. g e a rb e ite t;

Lu d w i g Ló c z y

ju n . a u f J a v a u n d in E cuador.

F ü r die Agrogeologie is t

Pe t e r Tr e i t z

d é r bek an n teste F ach m an n m it seinen A rbeiten ü b er sodahaltige B öden. Z u nennen sind a u f diesem G ebiet fe rn e r

V . Gü l l,

H .

I Io r u s i t z k y,

B .

v. In k e y

und J .

Ti m k ó.

D ie l a n d w i r t s c h a f t l i c h e C h e m ie h a t in d é r E rforschung d é r chem ischen E igenschaften d es ungarischen B odens und fü r die H ebim g seiner F ru c h tb a rk e it A usgezeichnetes geleistet. D ie L eb en sarb eit von Professor

El e k v o n Sig m o n d

h a t die B edeutung d é r chem ischen Boden- analyse, die N ützlichkeit d é r m ineralogisch-petrographischen U ntersuchun- gen ü b er d ie V erw itteru n g d es Bodens, die B estim m ung des B odens auf G rund des salzsauren Bodenauszuges und des B asenaustauschverm ögens d a rg estellt u n d d ie m echanischen u n d physikalischen M ethoden d é r Boden- analyse w esentlich gefördert. Insbesondere h a t er sich m it U n tersuchungen ü b er d e n A lkaliboden in M ittelu n g arn , in A gypten u n d A m erika b eschaftigt u n d die schadlichen Salze fe stg estellt; er h a t die M öglichkeiten einer F ru c h t- barm achung dieser sodahaltigen G ebiete u n d die A ssim ilierbarkeit dér P hosphorsaure im A ckerboden nachgew iesen. D ie B edeutung dieser A r­

b eiten u n d au ch d ie sein er S tu d ien ü b er d ie chem ische Zusam m ensetzung d é r K u ltu rp fla n z e n is t naturgem áB n ic h t a u f U n g a rn b esch ran k t. — I n te r ­ natio n ale G eltung h a b én au ch die A rbeiten von

Ji j l i u s v o n Is t vÁn f f y

über K ulturpflanzen, insbesondere ü b er W ein trau b en u n d W einstöcke.

Von d en Geologen U n g arn s h a b é n sich viele auch m it P a l i i o n t o l o g i e beschaftigt. So h a t schon 1780 J- E .

Fi c i i t e l

(1782—1785) in seinem groBen B uche von d en ,,V ersteinerungen des G roB fürstenthum s Siebenbiirgen“

genaue conchyologische B eschreibungen gegeben, d é r P o ly h isto r

Sá m u e l

(21)

E in le itu n g zum zw eiten Bánd. X X I X Br e d e c z k y

schrieb drei W erke ü b e r V ersteinerungen in W estu n g am (1801—1807). Z urzeit w ird die Palaontologie in folgenden m usealen In sti- tu te n b e b a n d e lt: in d é r Palaontologischen S am m lung des N ationalm useum s, in d é r Geologischen R e ich san stalt, in dem Geologischen I n s titu t u n d in dem palaontologischen M useum d é r U n iv e rsita t B udapest, in dem M ineralogisch- Geologischen M useum d é r Technischen H ochschule in B u d ap est, in den verein ig ten Sam m lungen d é r U n iv e rsita t K lau sen b u rg u n d d es S iebenbürger M useum svereins, die ab e r die R um anen je tz t a n sich gerissen h ab én , ferner in den sonstigen Provinzm useen. E in e um fassende M onographie g ab

L . Ló c z y

in seiner „P alaontologie d é r Plattenseegegend", au ch a rb e ite te er über die Possilien Innerasiens.

Ma x v. Ha n t k e n

h a t d u rch seine Beschreibung d é r F oram iniferen, besonders d é r N um m uliten, w ichtige Quellenw erke geschaffen. I n d é r Paláophytologie is t

Mo r it z St a u b

(1842—1904) her- vorzuheben, d é r d ie aq u itan zeitlich e F ló ra des Z siltales und die G eschichte des G'innamomum b earb eitete. Von Palaozoologen seien g e n a n n t

El e k

Pá v a y-Va j n a

(1820—1874),

Ju l i u s Pe t h ö

(1848—1902, ü b er die K reide- fa u n a d es P e te rw a rd e in er G ebirges in d e n „Palaontographica**).

Em e k ic h

Lö r e n t h e y

(1867—1917, D ie SüBw asserfauna Pannoniens, Monographie d é r fossilen K rebse),

Fr a n z No p c s a

(Osteologie d é r D inosaurier dér K reidezeit)

— N .

is t h e u te d é r b este K en n er d é r fossilen R ep tilien —,

Ot t o k á r Ka d i c

(H öhlenforschung, P aliioanthropologie), B áron

Gé z a

Fe j é r v á r y

(Palaobiologie), T h .

Ko r m o s

(W irbeltiere),

Lu d w. Ló c z y

jun., M. E .

Va d á s z,

V.

Vo g l

(E ehinoderm en u n d Am m onite). O rgane fü r die Palaontologie sind die p rách tig a u sg e sta tte te Z eitsch rift „Geologica H un- g arica“ (seit 1914), die ungarisch geschriebene „G eologische Rundschau*1 u n d die Z e itsch rift „P alaontologica Hungarica**.

U ngarns L eistu n g en a u f dem G ebiete d é r G e o d a s i e sin d ebenso wie die in d é r Geologie dem A usland w eniger u n b e k a n n t geblieben als anderes, d a diese sich in d ie in te rn a tio n a le A rb eit einordnen und ihre genauen Messungen, ih re E rfolge in d é r M etronom ie viel b each tet w urden. So h a t d é r Pro- fessor d é r Geodasie a n d é r Technischen H ochschule in B udapest, S.

Kr u s p é r

(1818—1905) a n den A rb eiten d é r Com m ission In tern a tio n a le d u M étre als V orsitzender einer U ntersuchungskom m ission teilgenom m en; von ih m stam - m en so v ielb en u tzte In stru m e n te , wie d é r F ernm esser m it d o p p eltem Bild.

Sein N achfolger,

Ju l i u s Bo d o l a

von Zágon, d é r G ründer des U ngarischen G eodiitischen In s titu ts , is t d u rch seine V erdienste u m die E n tw ick lu n g dér höheren geodatischen M essungen b e k a n n t u n d w urde 1922 zum standigen G eneralsekretar des C om ité In te rn a tio n a l des Poids e t M esures gew ahlt.

IV*

(22)

X X X E in le itu n g z.um zw eiten Bánd.

A uf seine In itia tiv e e n tsta n d d é r G esetz-A rt. V. v. J . 1907, eines d é r prázi- sesten Gesetze zű r R egelung d é r Ma Be u n d d é r M aBeinheiten.

Ka r l Ol t a y

(géb. 1881) b rach teg en au e M essungendér G rav itatio n u n d D ev iatio n in ü n g a r n u n d die F e ststellu n g des B u d ap ester W ertes d é r G ravitationsbeschleunigung.

Die B edeutung d é r A rbeiten des P h y sik ers B áron

Ro l a n d Eö t v ö s

fü r die G estaltungsbestim m ung d é r N iveauflache is t den G eodaten u n d Geophysi- k e rn w ohlbekannt.

N ach dem A ufhören d é r ein st regen T átig k e it au f d é r a lté n S tern w arte in Ofen hab én d ie A rbeiten a u f dem G ebiete d é r A s t r o n o m i e eine langere U nterbrechung erfahren. I h r e rste r ru h m reich er ungarischer V ertre te r w ar

Ma x He l l

S. J . gewesen, d é r als e rste r die E n tfe rn u n g d é r Sonne von dér E rd e genau b e stim m t h a t. Ih re W iederbelebung is t

Nik o l a u s v. Ko n k o l y - Th e g e

(1842—1916) zu verdanken, d é r d as — spiiter v e rs ta a tlic h te — Astro- phvsikalische O bservatorium in O gyalla g eg rü n d et h a t. E r beschaftigte sich haup tsách lich m it d e n technisehen F rag en d é r astronom ischen B eobachtungs- k u n st, schrieb drei gröBere W erke in d eu tsc h e r Sprache ü b er astronom ische ín stru m en ten k u n d e u n d zahlreiche kleinere A rbeiten ü b er astrophysikalische und m eteorologische F rag en . Sein I n s titu t nahm a n d en groBen inter- n atio n alen U nternehm ungen zusam m en m it dem P o tsd a m e r und dem H arv ard -O b serv ato riu m te il. —

Eü g e n v. Go t h a r d

(1857—1909) a rb e ite te h auptsáchlich a u f dem G ebiete d é r P h o to g rap h ie d é r Nebelflecke, d é r neuen S te rn e u n d ih re r S p ek tra u n d erzielte tr o tz d é r bescheidenen H ilfsm ittel seiner P riv a tste rn w a rte bem erkensw erte R e su lta te , d ie allgem eine Anerken- m m g verdienen. Seine m eisten k ü rzeren A rb eiten sin d te ils in d e n deutschen P u b likationen sein er S tern w arte, te ils in d en F ach zeitsch riften ersckienen. —

Ju l i u s Fé n y i

S. J . veröffentlichte seine m ehrere Ja h rz e h n te um fassenden B eobachtungen d é r S onnenprotuberanzen in d e u tsc h e r S prache in d en P u b lik atio n en des H a y n a ld - O bservatorium s in K alocsa. Diese A rbeiten gehören wegen ih re r V ollstandigkeit und E x a k th e it u n d ihrem ungewöhn- lichen U m fange zu d en w ertv o llsten B eitragen a u f dem G ebiete d é r Sonnen- physik. — AuBer diesen seien g e n a n n t:

Ra d ó v. Kö v e s l i g e t h y,

dessen astronom ische, astrophysikalische u n d seismologische F orschungen all- gem ein b e k a n n t sin d u n d dessen lateinisches B uch „Seism onom ia“ (Modena 1906) zu den grundlegenden W erken g eh ö rt. F e r n e r : B áron

Bé l a Ha r k á n y i, Jo s e f Wo d e t z k y, An t o n Ta s s

u n d

Lü d w i g Te r k á n.

D ie M e t e o r o l o g i e v e r tr itt d as 1871 gegründete M eteorolog. I n s titu t

u n d d as d a m it zusam m enhangende B eobachtungsnetz im L an d e, dessen

kliinatologische E rgebnisse n ich t n u r fü r d ie L an d w irtsch aft wichtige

(23)

E inleitung zum zw eiten Bánd. X X X I

Prognosen s te llt, sondern auch w ichtige Forschungen z. B . a u f dem Ge- biete d es E rdm agnetism us a n ste llt.

D ie Pflege d é r u n g a r is c h e n M in e r a lo g ie u n d P e t r o g r a p h i e b eginnt, nach einigen A n sátzen im

1 7 .

J h ., m it

I g n a z B o r n (1 7 4 2 — 1 7 9 1 ),

dem Sohne d es b ek an n ten B ergbauers u n d E n td eck ers d é r G oldbergw erke von N agyág. B orn sc h ild e rt die m ineralogischen V erhaltnisse U n g arn s in seinen

„B riefe ü b er inineralogische G egenstánde a u f seiner R eise d u rch d e n Te- m esw arer B a n a t, Siebenbürgen, Ober- u n d N iederungarn“ . D as W erk ist

1 7 7 4

deutsch, b a ld d a ra u f au ch englisch, französisch u n d italienisch er- schienen. B ahnbrechend fü r die Berg- und H üttenlcunde w a r B o rn s

1786

erschienenes, sp iiter au ch französisch herausgegebenes B uch „Ü b er das A nquicken d é r gold- u n d silberhiiltigen E rze, R ohsteine, Schw arz-K upfer u n d H ü tte n sp e ise ". D ie e rste ungarische M ineralogie s ta m m t von

S á m u e l Za y (1 7 9 1 ).

Von d e n P etro g rap h en h a t

J o s e f S z a b ó (1 8 2 2 — 18 9 4 )

das w e ite G e b ie td ér F eld sp ate, die ungarisch en E ru p tiv g estein e, bes. die T rachyte, b e a rb e ite t

( F r a n z S c h a f a b z i k , A s t o n K o c h ,

M.

P á l f y u.

a. m .). Die Jü n g e re n w an d ten sich d en an d eren E ru p tiv e n zu. D ie ungarischen Mine- ralogen h ab é n in d é r S tein w elt U ngarns eine R eihe n eu er M inerale, wie A ndorit, Sem seyt, S chafarzikit, F iz e ly t, V ashegyit, U rv ö lg y it usw. ent- deck t. I n dieser beschreibenden R ic h tu n g bewegen sich die A rbeiten von

J o s e f K r e n n e r (1 8 3 5 — 1 9 2 0 ),

des N euschöpfers des M ineralogischen M usem ns in B u d ap est. E r h a t viele neu e M inerale in U n g a rn entdeckt.

D ie Jü n g e re n wie

B é l a M a u r i t z

(w ichtige F orschungen im D itró e rE la e o lith - Sienit- u n d im E ru p tiv g estein d é r M á tra u n d des Mecsek),

Au r é l Li f f a, Al a d á r Ve n d l, St e f a n Vi t á l i s, Ka r l Zi m á n y i

usw. b eschaftigten sich g erne m it genetischen Fragen.

Ü ber die E ntw icklung d é r u n garischen B o t a n i k se it dem

1 6 .

J h . u n ter- ric h te t d e n d eu tsch en L eser

Au g u s t Ka n i t z

in seiner „G eschichte dér B o ta n ik in U n g a rn “ , H an n o v er

1863.

U n te r d en B ah n b rech ern h e b t sich

Pa u l Ki t a i b e l (1 7 5 7 — 1817)

h e rv o r m it seinen zahlreichen floristischen W erken, doch is t ein w esentlicher T eil seiner A rb eiten n u r h andschriftlich im Nachlal.! erh alten . Von d en n eueren B o tan ik ern i s t

Vi n c z e Bo r b á s

(1 8 4 4 — 190 5 )

d é r b ed eu ten d ste m it seinen grundlegenden F loraw erken, wie

die ü b er die P lattenseegegend, u n d seine M onographien d é r k ritisch en A rten

(z. B. R osa). I n seinen ca. ta u sen d A ufsatzen b esch reib t e r m it scharfem

w eiten B lick m ehr als zw eitausend G estalten .

Lu d w i g Si m o n k a i (1851

bis

1 9 1 0 )

g ib t m it s ta rk k ritisch em Sinn vielfach die E rg an zu n g u n d K o n ­

tro lié zu B orbás. B eide schufen eine ganze Schule. A us d é r F ü llé von be-

(24)

X X X I I E in leitu n g zum zw eiten Bánd.

bedeutenden V e rtre te rn d é r B o ta n ik seien g e n a n n t: fiir die P aláophythologie und Phanologie

Ko v á c s, Ha z s l i n s z k y, J . St a t jb:

fiir die allgem eine B otanik

Al e x a n d e r Má g ó c s y-Di e t z

(ökologisch-physiologisehes Gebiet),

Jx jl id s

Is t vÁn f f y

(Ampelologie und Mykologie),

Jo h a n n Tu z s o n

(System atik),

Ár p á d ü é g e n,

d é r B esitzer des gröB ten ungarischen H erb ariu m s. Die n eu este zusam m enfassende „F ló ra H u n g arica“ von

Al e x a n d e r Já v o r k a

b rin g t die E rgebnisse a n d e rth a lb J a k rh u n d e rte w ahrender B em ühungen zu- sam m en. Die U ngarische N aturw issenschaftliche Gesellschaft. vereinigt die B o tam k er in einer besonderen Sektion, deren A rbeiten zum eist in den

„B otanischen M itteilungen" ungarisch erscheinen.

D ie Z o o lo g ie wurde in U n g arn se it dem Jagdvverk des O berfalkners Ludw igs d es GroBen

L a d i s l a u s U n g a r u s

im

14.

J h . in V erbindung m it dem ed len W aidw erk eifrig betrieben. Seit dem EinfluB L innés, d en J o h . Földi

(1 7 5 5 — 18 0 1 )

in s U ngarische iib ersetzt h a t, w urde au ch in d é r F a u n istik die D urchforschung und B eschreibung sa m tlich cr A rten d é r L andesfauna zum H a u p tz ie l; fiir diese B estrebungen g a b schon d é r B ahnbrecher

J o h a n n G r o s s i n g e r (1 7 2 8 — 180 3 )

m it sein er „U n iv ersa H istó ria physica Regni H u n g áriáé"

(1 7 9 3 — 17 9 7 )

reiches Q uellenm aterial. D é r Zoogeograpli

E m e r i c h F r i v a l d s z k y (1 7 9 9 — 1870)

gab wichtige B eitrag e z ű r K enntnis d é r F auna U ngarns und des B alkans.

O t t ó H e r m á n (1 8 3 5 — 1914),

Zoologe und Philologe in einer Person, is t V erfasser von um fassenden W erken ü b er Ungarns S pinnen und Vögel u n d tru g um fassendes M atéria! zusam m en ü b er die eth n isch en Eigenschaften des ungarischen Volkes, ü b er die U rbeschafti- gung, die Fischerei, d as G esicht und d en C h arak ter.

G é z a E n t z (1 8 4 2 — 1920),

Professor a n d é r U n iv e rs itá t B u d ap est, w ar ein b e rü h m te r K enner d é r Protozoen, b ahnbrechend im N achw eis d é r Sym biose von Pflanzen und T ieren ;

E u g e n D a d a y (1 8 5 5 — 1920)

w ar ein em siger F o rsch er und dér b este K en n er d é r niederen O rganism en des SüBwassers. A us d é r Nomen- k la tu r d é r vielen Zoologen U ngarns seien noch

L u d w i g M é h e l y

u n d

Lu d w i g Bí r ó

hervorgehoben, die ü b e r verschiedene T ie ra rte n U ngarns u n d ih re M orphologie eine R eih e von E inzeluntersuchungen lieferten. — Die Iía u p to rg a n e d é r Zoologie in U ngarn sind die „A nnales H istorico- N a tu ra le s" des U ngarischen N atio n alm u seu m s, die Zoologischen M ittei- lungen u n d die Entom ologischen B lá tte r (in ungar. Sprache).

Von d en A n t h r o p o l o g e n s te h t

Mi c h a e l Le n i i o s sÉk

besonders durch seine Schádelm essungen a n d e n U n g arn d é r a lté n Z eiten a n e rste r Stelle.

E in M eister d é r Schiidelkunde w a r

Au r é l Tö r ö k (1 8 4 2 — 1 9 1 2 ,

Grundzüge

Hivatkozások

KAPCSOLÓDÓ DOKUMENTUMOK

Becsvágya az utolsó években majdnem egészen elapadt; vagy talán jobban mondva nem volt már elég nagy az életösztön sarkalására.. Talán nem gondolta

D ie Nachlässigkeit an seiner P e rson oder an seiner Kleidung verräth M angel an O r d ­ nungsliebe und an Thätigkeit; läßt eine unver- zeihliche Sorglosigkeit

reich. Deutsche Geschichte im Ausgange des Mittelalters. Oesterreich unter Kaiser Friedrich IV. Kaiser Friderich III. und sein Sohn Maximilian. Hauses Habs­.. burg

blici Hungáriáé aevi medii libri XV. Alkalmazott észjogtan kérd. és feleletekben ford. Bűnvádi eljárás gyak.tana. Jus publieum Hungáriáé, ed. Polgári és

A Graphisoft Park több mint egy jól mû- ködõ, bárki számára szabadon bejárható magánterület (technológiai park és egyetemi campus), állandó minõ- ségi változásai

B.) Az aspirációs (vékonytű) citológia B./a. Emlő aspirációs citológia B./b. Pajzsmirigy aspirációs citológia B./c. Nyálmirigy aspirációs citológia B./d.

Aus den Gesprächen stellte es sich heraus, dass nicht nur das Berufsbild Lehrer – Lehrerin durch den Faktor Geschlecht von vornherein mehr oder weniger stereotypisch bestimmt

Das Ziel war also, dass die Studenten lernen, diese neuen Methoden, Techniken in der Schule einzusetzen.. In der drit- ten Phase dieses Programms arbeitete eine Studentengruppe