LVI.
Wittenberg, 1587. november 28.
Most, késő este tudta meg, hogy egy követ megy Heidelbergbe, ezért sietve ír. Ez év júniusában, amikor peregrinációjára indulni készült, többen, köztük barátja, Tolnai Miklós, azt tanácsolták, hogy ne az egész idejét Wittenbergben töltse, hanem ott csak látogassa meg a magyar coetust, s aztán menjen tovább Heidelbergbe. Többek között azért is akarták így, mert úgy tudták, hogy Grynaeus még ott van. Elküldi Tolnai ajánlólevelét és ajándékát, egy török kendőt; saját ajándékaként egy magyar tálacskát küld. Az éhinség és a francia háború miatt nem indul innen tovább, biztosabb híreket vár. Tolnairól nem ír semmit, mert itt van a levele.
Spiritum sapientiae et fortitudinis a Deo Patre per Filium precatur, suaque officia candide defert.
Sero vespere, quo videlicet haec scribo, significatum mihi est, vir doctissime, hora septima sequentis diei matutina, legatum Heydelbergensem iter ingressurum, quo sane fit, ut nec largiorem, neque vero rei aut verborum suavitate commendabilem, sed pro temporis angustia brevem et inordinatam accipias nihilominus ac leges epistolam. Sed quid? an vero dignum hoc est, quod te vel hisce brevibus litteris a seria rerum utiGum consideratione aliquantisper retrahere non sim veritus, tantum abest ut ad me pertinere two putem, te pluribus verbis onerari a me debuisse? Verum id animi tui candor et aequitas, quin in bonam sit acceptura et interpretatura partem, si quid incbncinnius et nimis congrue factum a me "foret, nihil plane dubito. Res autem haec est: Anno praesenti, Mense Junio, ubi peregrinationem hanc suscipien- dum mihi putassem ac proposuissem, consilium quorundam [ex nostris?], sed maxime amici mei unice dilecti, Nicolai Tolnensis fuit, ne totum illud tempus, quod extra patrios fines studijs honestioribus destinatum est, hui loco, ut pote Academiae Witenbergensi ascriberem, aut in ea solum transigendum putarem, quin potius
salutato in ea exiguo nationis nostrae coetu vel certe <exiguo> modico tempore fraterna consuetudine cum illis habita, rebusque communicatis, iter ulterius urgerem, ac Academiam Heydelbergensem, locum purioris doctrinae celeberrimum peterem t . Multis sane eo adducti fuimus rationibus, quas hic recensere necesse non est, sed maxime quod te Virum multis nominibus Clarissimum, et bonis ac sanis quibusque desideratissimum, ibi adhuc vivere intellexerimus. Ego in ea re quantum contenderim quantumque laborarim nunc voles taceo: gravis et tempore, ut ut persequi velim, excludor. Fortasse fit, ut etiam te, virum optatissimum videre et salutare possim.
Sed ad rem. Nicolaus itaque Tolnensis, homo erga te nequaquam ingratus (hoc enim animo eum esse, multae et praeclarae eius testificationes fidem mihi ferentes) literas sitas2 , munere si non magno, quod tam magnum fore apud te putavit, strophiolo Turcico adiuncto, mihi commiserat ad te proferendas; quibus exhibendis immediate ego quia defungi non potuerim, eas per tabellarium hunc putavi transmittendas.
Adiunxi et ego cultrum Vngaricum, quem a te non magni fiere, verum animo tantum placido et faventi recipi cupio. Causa cur a coepto cursu et itinere destiterim (ut hoc obiter addam) haec fuit: Varij enim ad nos, de fame, quum maxime certae quaedam regiones quum et regna anno superiori quassata afflictaque fuerint, <...>
nec non et bello Gallico3 perferebantur rumores; de quibus aliquid scire tam nobis esset gratum et iucundum, quam quod gratissimum et iucundissimum. De Domino Tolnensi non arbitror quicquam a me scribi ad te oportere, nisi actum agere velim, nam literas ipsius habeas ad manum. Vale felicissime simul et diutissime magna cum Ecclesiae Dei Vtilitate, meae autem temeritati veniam des, humiliter te oro.
Datae Witebergae 28 Novembris Anno reparatae salutis 1587.
Valentinus Sarközius Vngarus Academiae Witebergensis studiosus
Kívül: Doctissimo ac Celeberrimo Viro Domino loanni Jacobo Grynaeo, professori Sacrosanctae Theologiae in Academia Basiliensi divinissimo, Domino summa fide et observantia semper colendissimo etc.
LVII.
Wittenberg, 1588. március 22.
Ma megkapta Grynaeus ajándékát és írásbeli üdvözletét, ez ugyanannyit jelent számára mint egy levél, különösen azért, mert Vásárhelyi Ferenc is megírta Heidelbergből, mennyire szereti a magyarokat. A könyvet hazainduló honfitársain keresztül áprilisban küldi tovább Tolnai Miklósnak. Otthonról semmi külünös újság nincs, szeptemberben országgyűlés volt Pozsonyban, ahová a király testvéreit, E rnőés Mátyás főhercegeket küldte maga helyett.
A harmadik testvér lengyel király akart lenni, de Krakkóban elfogták, s a svéd király fiát választották meg helyette.
Salutem Plurimam Dicit. Etsi sciam, vir doctissime, cira [!] muneris tui, vere sancti requisita, parum aut nihil temporis te habere, quo non aliquid divinum tractes;
ideoque tacendum quodammodo mihi esse, ne tibi impedimento forem: attamen cum id te facile mihi condonaturum sperem; absit a me, malle ingrains silendo, quam etiam (quod tamen non arbitror) molestus scribendo videri. Accepi 22 Martij munus mum, mihi turn alijs norninibus longe gratissimum, turn maxime quia illud pium et a te vúo amplissimo et doctissimo missum. Salutem mihi manu ma scribis? Velim tibi persvadeas, mihi non minori id fuisse voluptati, nee minus mihi satisfecisse, quam si paginam scriptam manu tua legissem; praesertirn cum Franciscus noster Vasarhe-linus Heydelberga copiose omnia ad me perscripserit, et quanto ardore, quantaque pij animi benevolentia nos, nostramque gentem, verae religioni et pietati deditam prosequeris, complectaris. Officium sane unto Dei homine dignum. Exemplar quod Rh inscripsisti domino Nocalao [!] Tholnensi Mense Aprili, ut opinor, per populares turn a nobis redituros in patriam, mittam. De patria nostra hosti propinqua, misere afflicta, ante adventum novorum popularium (quos lam quotidie expectamus) scribere nihil certi possum, praeterquam quod nihilo melior eius conditio sit, quam superio- ribus annis. Caesar Germanicus comitijs mense Septembri Posonij, Pannoniae superioris, celebratis, ubi praecipui regni proceres compar[a]uerant, se interfuturum promiserat, et aliquid melius de regno cum illis deliberainrum; verum nihil minus quam hoc fecit. Causatus enim nescio quae, solus ne pedem quidem Praga dimovit, sed duos fratres Ernestum et Matthiam loco sui interesse voluit; qui ne tantillum quidem promoverunt t . Tertius eius frater ob affectatum, an lure nescio, Poloniae regnum, magna bum Austriacae familiae ignominia, captus a Polonis Cracoviae etiamnum detinetur2 , Svetiae Regis filio in regem creato3 . Deus aliquando det mihi facultatem vos salvos et incolumes videndi, et salutandi. Vale feliciter.
22 Mardi Anno 1588. Witebergae
Amplitudini Vestrae addictissimus
Valentinus Sarközius Ungarus Tibi, vir excellentissime, pro tua erga nos pietate, agnoscimus immortales a nobis deberi gratias, perpetuamque gratitudinem; quam, et tuam pietatem et nostram, quae illi debet promptitudinem, scias nulla unquam aetate deleri atque obligerari [!]
posse. Si enim fads non possumus, at cede animis, (ubi propria gratitudinis seder est) precibusque ad Deum ardentibus pro te, et tuis circa Ecclesiam Christi laboribus, gratitudinem nostram mundo palam feciemus. Iterum vale cum tuis.
Kívül: Clarissimo ac doctissimo vino Domino Iacobo Grynaeo, Sacrosanctae Theologiae in Academia Basiliensi professori divinissimo etc. Domino summa observantia colendo.
LVIII.
Heidelberg, 1589. december 8.
Kétszer továbbított !evelet, mióta Heidelbergben van, először márciusban Grynaeusét Fegyverneki Izsákhoz Magyarországra, majd augusztusban onnan Grynaeushoz, de sajnos egyikhez sem tudta odatenni a magáét, a második esetben betegsége és a levelet vivő diák sietsége akadályozta ezt meg. Nemrég Bázelbe készült innen egy honfitársa tanulni, rá akart bízni egy levelet, de szándékát bizonyos okok miatt megváltoztatta, s mégsem indult el. Így Strasbourgba küldi Baranyai Decsi Jánosnak, aki majd továbbítja. Grynaeus levelének címzéséből, amely mellett az Enchiridion egyik példánya is ott volt, látszik, hogy azt hitte, Fegyverneki még Heidelbergben van, ezt a dolgot Fegyverneki levele már tisztázta. Forgách Mihály februárban hazatért, amint azt Krakkai Demeter útban hazafelé megírta a levélírónak; ha Forgách Simon beleegyezik, rövidesen Itáliába indulnak, ez talán már meg is történt. Tolnai Miklóst, aki eddig mezőtúri rektor volt, ugyanott prádikátorrá választották. Az elmúlt év szeptemberében hatalmas török sereg támadta meg Szikszót és környékét, hogy adófizetésre kényszerítse, estére megérkezett a 2235 főnyi keresztyén sereg, s megkezdődőtt a csata. Hajnalban még kétséges volt, ki a győztes, de aztán kiderült: 5000 török és 435 magyar és német esett el. A vezér Rákóczi Zsigmond volt, aki nemcsak az ellenségtől védi az országot, hanem az igaz hitnek is nagy pártfogója.
A jezsuiták Erdélyből való kiűzetéséről nem ír, Szamosközy István verse erről mindent elmond.
Gratiam Christi, dilectionem Dei et communicationem Spiritus Sancti precatur.
Bis memini me, ex quo Heidelbergae sum, allatos ad me litterarum fasciculos eo, quo mittebantur, summa diligentia ac fide direxisse. Primum quidem a te, vir clarissime, Isaaco Fegvernekino inscriptum, mense Martio, ex nundinis Francofurten-sibus, in Ungariam, secundo vero isthinc allatum, ad te, mense Augusto'. Sed tones non item et meas illis adiungere, et te praesertim, quo pacto priorem transmisissem, edocere me non potuisse, non parvo sane mihi dolori fuit. Caussae autem silentij eiusmodi fuerunt. Cum literas Domini Fegvernekini studioso cuidam perferendas traderem, detinebar tune morbo quidem communi, sed tamen pro tempore admodum gravi, nimia vero ejus studiosi festinatio et illud effecit, ne vel aliena manu scriptas ad te dare possem. Statuerat nuper et ex popularibus meis quidam ad vos studiorum caussa transire; per quem, quicquid hactenus officij a me praetermissum fuerat, exsoluturus omnino eram, nisi post scriptas jam conclusasque literas propositum certis de caussis mutare coactus fuissset. Quare hae quidem occasiones ad hunc modum nisi dilapsae sunt, aliam vero captare nullam licuit, praeter hanc; quae et ipsa, ut ita dicam, dimidia est. Servit enim Argentinam usque tantum, inde vero Johannes Decius2 , conterraneus, procuraturus est. Porro quantum ex inscriptione literarum tuarum, quibus et exemplar enchiridij erat adiunctum 3 , colligere tunc potui, videbaris existimare, Dominum Isaacum nondum in patriam redijsse, inscribebas
enim velut Heidelbergae commoranti ° . Sed rem aliter se habere ex literis eiusdem cognoscere nuper facile potuisti, quo etiam moveor, ne plura de illo scribam.
. Generosus Baro de Gymes, Michael Forgach, mense Februario patriae redditus est, ut ad me praeceptor eius Demetrius Carkovius fere adhuc ex itinere perscripsit.
Obiter addit, si Generoso parenti placuerit, se brevi in Italiam esse profecturos, quod etiam factam hactenus arbitror5 . Nicolaus Tholnensis admodum utiGs ab aliquot annis in schola Thuriensi studiosae iuventuti fuit, iam vero audio, ilium Ministerium quoque Ecclesiasticum non recusasse, cum esset ab eiusdem oppidi civibus rogatus 6 . Superiori anno mense Séptembri ingentem Turcae furorem mirabiliter adrtíodum Deus in Ungaria repressit. Statuerat enim hostis quendam tractum, nondum illi tributarium, sub sua iuga mittere, eoque fine quindecim millia fere Selectissimorum militum suorum repente, quo nostros incautos opprimerent, armaverat. Nec prius rumor exercitu, in locum destinatum pervenit. Populantur itaque agros succendunt pagos et oppida et praesertim Castellum Szikszoviensem et oppidum ipsum penitus subvertunt. Iamque coenabant laeti, nihilque adversi a nostris metuentes, cum i1G 2235 vixdum coena finita circa crepusculum adsunt: Signum utrinque pugnae datur, factoque concursu acerrimum praelium tota nocte committitur. Circa auroram diu dubitatum est, utriusnam partis victoria esset-. neutra enim cedebat alteri, ultra suam clamabat. Sed re ipsa compertum fuit, nostrum esse. Ceciderant ex hostibus 5000 ex nostris 435. Singulari scilicet Dei providentia et virtute nostro humanis viribus reportata tanta victoria fuit. Generosus Baro Sigismundus Rakocius, Capitaneus Agriensis post summum Ducem et imperatorem Christum, dux et author belli fuit a nostris partibus. Divinitus hic velut e coelo patriae nostrae hac tempestate demissus est; qui et hostes arcet extern, et religionem Christianam intus promovet, ex quibus et bellica virtus ipsius, et summa pietas certe deprehensa, summis, etiam extra patriae fines, laudibus, ad coelos usque, ab üs, qui de eo haec et alia audiunt, evehitur.
Quid ni vero? Qui non intestina bella contra suos vel vicinos Christi veritatem amplexos, sed contra communem totius Christiani orbis hostem se, velut Clypeum discrimini exponat7 . De Iesuitarum eiectione ex Transylvania non arbitror mihi pluribus esse scribendum, ex carmine enim nostri Stephani Szamosközij e , rem totam facile assequi poteris. Vale vir clarissime et huic meae in scribendo libertati parce;
non enim ea vel antea usus fuissem Viteberga semel atque iterum, <...> vel nunc utendum mihi censerem, nisi certo simul mihi persuaderem, te etiamnum, ut semper vel imprimis genti nostrae esse faventissimum.
Datae Heidelbergae 8. Decembris Anno salutis 1589.
Tuae Reverentiae Studiosissimus
Valentinus Sarközius Ungarus.
Kívül: Clarissimo Viro Domino lohanni lacobo Grynaeo, Sacrosanctae Theologiae Doctori et Professori divinissimo in Academia Basiliensi etc. domino colendo.