L.
Heidelberg, 1593. január 1.
Köszönetet mond, amiért genfi útjukon menet is jövet is fogadta Grynaeus és Amandus Polanus őket, sőt Grynaeus megajándékozta Polanus téziseivel. Egy kérdésben kér tanácsot Grynaeustól: Vajon egy, lelkész hallgathatott-e egy ideig jó lelkiismerettel a fontos hitbeli kérdésekről a reformáció kezdetén? Ugyanis az erdélyi szász lutheránusoknál hasonló a helyzet: nagyon sokan vannak közöttük, akik helyes állásponton vannak az úrvacsora kérdésében és továbblépnének, de nyíltan nem mernek kiállni, abban bíznak, hogy a változás lassan és fokozatosan végbemegy. Elnézést kér Polanustól, amiért neki nem írt, a levélvivő sietsége miatt nem volt ideje rá. Leveleit továbbította Calvinus és Crellius úrnak, üdvözli Grynaeust a levélíró házigazdája, Posthius úr is.
Salutem, gratiam et felix hujus novi anni auspicium, felicissimumque finem precor.
Etsi scio quot quantisque occupationibus Reverenda tua dignitas semper distracta esse sokat: tamen non fui magnopere veritus, ne in aliquam vel impudentiae, vel temeritatis notam incurrerem, si Reverentiam tuam a sanctissimis suis laboribus paululum his meis Eteris avocarem. Sim enim merito omnium hominum ingratissi- mus, si vel verbis animum meum gratum declarare praetermitterem, cum sciam nihil a me proficisci tale posse quod prope incredibilem tuam in nos humanitatem qua saltem parte sit aequaturum. Clna [?], Reverentia tua fueriroccupatissima, bis tamen nobis et eundo Genevam (qui fuit 4 Octobris) et redeundo (29 Octobris) te et doctissimum Dominum Amandum conveniendi et alloquendi copiam fecisti, insuper etiam thesibus accuratissimis domini Amandi ornasti. Pro quibus Reverentiae tuae in nos beneficiis nihil est quod reponere possimus, praeter animum eorum et Reverentiae tuae in perpetuum memorem futurum. Et si interim aliqua occasio futura esset quae nostra exigua officia requirere videretur, certe nihil tam grave esse nobis posset quod Reverentiae tuae causa essemus recusaturi.
Caeterum cum sciam nihil gratius Reverentiae tuae esse quam quamplurimos instituere, et ut aliquem illius colloquii tui longe jucundissimi fructum, quem ampliorem tunc temporis, multa tua negotia mihi negabant, reparare possim, submisse Reverentiam tuam rogo ne molestum sit pauculis verbis huic quaestioni respondere: An Pastor aliquis initio reformationis, vel spe majoris et felicioris successus, vel metu tumultus ad tempus aliquod vel tacere de controversis articulis, vel etiam simulare illaesa Conscienúa possit? Nec temere a me haec proponitur quaestio. Nam in multis Transylvaniae (ut vocant) capitulis, Lutheri doctrinam amplexis, sunt nonnulli pastores, qui de reformatione cogitant. Quandoquidem vero nulla humanitus spes est, fled id aperte posse, ita odio et invidia gravatis hodie plerorumque animis, sensim et ipsis vix animadvertentibus cives vera doctrina imbuere conantur. Licet ne igitur his adhibita ea prudentia, sub praetextu et simulatione sui cum ipsis consensus cos paulatim ad veram confessionem perducere, sic tamen ut multis de vera sua sententia constet'? Ita audio Dominum Pierium initio Reformaúonis Vitebergae in administra tion Coenae usum esse, omnibus cerimoniis, quae a Lutheranis receptae fuerunt2 . Quae licet inter aStaci)opa recenseantur, videtur multum tamen de vera illa signi et signati analogia decedere, quam in omnibus sacramentis necessariam esse didicimus. Nec hinc mala fieri videntur ut eveniant bona. Siquidem illa quae exigua et brevis erat simulatio, postmodum iterum corrigeretur, si speratos reformatio successus sortiretur. Praeterea concedenda ne videtur Reverentiae tuae Ubiquistis phrasis: Carnem in Xoyov sumtam esse, cum ea in scriptura vix inveniatur, et ipsi hinc speciosa contra nos argumenta ducere videntur?
Haec sunt, excellentissime domine doctor de quibus judicium Reverentiae tuae avide expecto, sperans fore, ut pro sua incredibili erga omnes discendi cupidos humanitate, sanctissimoque juvandi et promovendi singulos studio, non gravatim me prima occasione sit edoctura. Quo facto me sibi in aeternum Reverentia tua devinctura est.
Apud dominum doctissimum Polanum me Reverentia tua excuset quod non scripse- rim, non enim tantum ob festinationem toU yeaµµatoOpoU tempus suppeditatbat.
Literas, quas mihi commiserat ad doctissimum dominum Calvinum et dominum Crellium fiddler curavi. Valere vos mines in Domino cupio.
Datae Calendis Ianuarii Anno ultimi temporis 1593. Heidelbergae
Reverendae tuae dignitatis observantissimus Johannes Mallendorfius Transylvanus.
Dominus Posthius, cujus inquilinus sum, officiosam Reveréiitiae tuae salutem adscribere jussit.
Kívül: Reverendo vim, Domino Iohanni IacoboGrynaeo, Pastori Ecclesiae Basiliensis dignissimo, domino suo perpetuo [colendo.]
LI.
Heidelberg, 1593. február 26.
Alig épülvén fel néhány hétig tartó betegségéből nem tudta megállni, hogy Grynaeushoz induló asztaltársával, Durantius úrral levelet ne küldjön. Nemrég Erdélyből kaptak megerősítetlen híreket, eszerint Báthory Boldizsár és András összeesküdtek a fejedelem, Báthory Zsigmond ellen. Báthory András bíboros egy vérszopó, mint azt Béza epigrammája is mondja a bíborosokról, Báthory Boldizsár pedig leginkább Caligulára hasonlít, tehetséges ifjúkori évei után soha nem látott szörnyeteg vált belőle. A fejedelem értesülve arról, hogy meg akarják ölni, titkon el akarta fogatni őket, de azt mondják, sikerült Lengyelországba menekülniük. A kolozsvári antitrinitárius püspököt prédikáció közben megütötte a guta, s mivel az a szokás, hogy felváltva adnak püspököt a szászok és magyarok, s a szászok között alig van megfelelő tanultságú (kivéve Erasmus Johannist és még egyet), a két nemzet között ellentét támadt. Hír szerint a szászok még háromsághívő szász papot is inkább akarnak, mint magyart. Legutóbbi levelére választ kér Grynaeustól, különösen a lelkészek-kel kapcsolatban feltett kérdésre. Elküldi Tossanus úr téziseinek egy példányát az üdvözülésről és a megváltásról.
Graziam a Deo per Christum. Etsi vixdum ex morbo, quo superioribus aliquot septimanis laboravi eluctatus sum, vir summa mihi reverentia colende: proficiscentem tamen ad vos Humanissimum virum Dominum Durantium t commensalem meum honorandum non potui vacuum literis dimittere, turn ut hoc qualicunque officio summam tui observantiam testatam facerem, tum quod aftlictum patriae meae statum tibi communicando quasi levamen et µahayµa quoddam dolori me afferre mihi videor. Nuper enim nuncium accepimus (quanquam literis nostrorum hominum nondum confzrmatum) magnos in Transylvania tumultus excitatos, et non dubia intestini cujusdam belli futuri jacta semina esse, ab inquietis illis hominibus et inutilibus terrae ponderibus, Balthasare et Andrea Bathóreis t , cognatis Stephani Regis Poloniae et Principis Transylvaniae, qui non obscuris argumentis aliquid in patriam moliri deprehensi sunt. Quorum hic jam pridem in Cardinalium numerum adscitus, nihil nisi minas spirat et purum sanguinem sitit, vel ut suo exemplo confirmet quam vere Cardinales a nostris, ut et a Reverendo domino Beza, in quodam Epigrammate sint depicti de quorum vestibus in hunc modum lusit:
Crede mihi nullo saturatas murice vestes Divite nec coceo pilea tincta vides.
Sed quae rabra vides sanctorum caede Virorum, Et mersa insonti tota cruore madent. etc. 3
Vel ut hoc facto se non indignum esse ostendat qui Cardinalis audiat. Alter vero summa cum laude anteactam vitam foedis sceleribus turpiter contaminat. Cujus quotiescunque recordor toties Caligulain intueri mihi videor. Tantae enim ipsi (quod de Caligula scripsit Tranquillus) virtutes mm animi tum corporis contigerunt ut paucis majores. Nam adhuc adolescens propemodum cum Stephano Rege in expedi- tionibus conjunctus esset, ea praestitit quae in se omnium oculos converterent, et
aetatem suam superare videbantur. His autem superioribus minis tanta Viúa conse- quuta, ut sicut Tranqudllus Caligula nullum foedius monstrum in natura fuisse scribit, ita vere possim affirmare nullam bestiam tetriorem ac immaniorem patriam nostram aluisse aut vidisse unquam. Nam ut reliqua facinore taceam, nuper Principis Transilvanici, ipsi summa fide et cognatione conjuncússimi et quasi fratris, mortem intentans quasi certare et contendere cum Nerone et Mithridate flagitiis velle videtur, quos utrosque cognatorum ac fratrum sanguine contaminatos legimus. Princeps Sigismundus Bathori quae gerantur intelligens jussit factionum authores clam comprendi. Quo audito, illos scelerum conscios in Poloniam aufugisse rumor est.
Ubi quid machinaturi sint, metuere magis quam certo scire possum. Claudiopoli, quam urbem fere Ariani incolunt, Episcopus in ipsa ad populum concione apoplexia ictus expiravit°. Ubi quoque novae ortae controversiarum faces. Stint enim in ea urbe duae nations diversae Ungari et quos vocant Saxones (quos, licet alia quam Germaniae Saxones lingua utantur: ab ids tamen originem traxisse, ductis ex Saxonia a Carolo Magno coloniis, alit, aliis contradicentibus putant) qui Superintendentes per vices eligere solent. Cum autem defunctus fuerit Ungarus, nunc alid jure suo Saxonem constituere cupiunt. Refragantur Ungari, non aliam ob causam, ut ipsi inquiunt, quam quod illi viro aliquo docto destituantur cui hoc munus commendent. Nam praeter Erasmum ilium Johannis et quendam alium vix mediocriter institutum neminem habent, et ille quoque ex priori gratia quantum audio fere excidit. Saxones igitur ex nostris potius pastoribus quendam accersere, quam jus illud tanto observatum tempore, diuturnoque usu confirmatum amittere, ut fama est, constituerunt. Qua fortasse occasione Deus pro ineffabile sua sapienúa electos suos qui ex illós sunt pura Evangel!! praedicatibne ex teterrómo illo errore crassissimaque ignominia clementer eruere et vindicare proposuit. Cujus Sanctissima Voluntas flat. Literas meas quas mense Decembri ad Reverentiam tuam mist puto Reverentiam tuam accepisse, quibus si aliquando per otium respondere placuerit, imprimis quaestioni illi de pastoribus motae, erit milli tam gratum, quam quod potest esse omnium longe gratissimum, et in aeternum me Reverentiae tuae devinciet. Valeat Reverenúa tua cum familia quam felicissime. Mitto exemplar thesium domini Tossani de ordine salutis et redemptionis nostrae. Quod ut boni consulat Reverentia tua rogo.
Datae Heidelbergae'26 Februarii anno ultimi temporis 1593.
Reverentiae tuae observantissimus
Johannes Mallendorfius Transylvanus ex aedibus domini Posthii.
Kívü]: Reverendo viro, Domino Doctissimo Iohanni lacobo Grynaeo, Ministri verbi di[vini in] Ecclesia Basiliensi fidissimo [et] summe colendo
Basileam.