A t ö r t é n e l m i l e g k i f e j l ő d ö t t jogi k u l t ú r á k s o k a s á g á t a p o l g á r i t u d o -m á n y o s s á g a j o g c s a l á d k a t e g ó r i á j a szerint c s o p o r t o s í t v a s z o k t a o s z t á l y o z n i . A r é s z m e g o l d á s o k v á l t o z a t o s a k — ilyen v a g y o l y a n e l n e v e z é s s e l a z o n b a n m i n d e g y i k f e l s o r o l á s b a n h e l y e t k a p a k o n t i n e n t á l i s , az a n g o l s z á s z , a s z a k r á l i s , v a l a m i n t a t ö r z s i jog fo-g a l m a . MARXista t e o r e t i k u s o k b í r á l n i s z o k t á k e z t a f e l o s z t á s t . L e g á t f o g ó b b e l l e n é r v ü k s z e r i n t o l y a n p r a g m a t i k u s , e l t é r ő a l a p o k -ról t ö r t é n ő o s z t á l y o z á s r ó l v a n itt s z ó , a m e l y a t ö r t é n e l m i f e j l ő d é s i r á n t e g é s z é b e n k ö z ö m b ö s . H e l y e t t e a t á r s a d a l m i g a z d a s á g i f o r m á c i ó k s z e r i n t i f e l o s z t á s t javasolják. Ez a j o g t í p u s g y ű j t ő -f o g a l m a alá a r a b s z o l g a t a r t ó , az á z s i a i , a -feudális, a k a p i t a l i s t a , v a l a m i n t a szocialista t e r m e l é s i m ó d n a k megfelelő j o g i b e r e n d e z -k e d é s e -k e t a j á n l j a b e s o r o z n i . Mint -k i f e j t i -k , az e g y e s f o r m á c i ó -k f ü g g v é n y e k é n t ez e g y s z e r s m i n d a m e g f e l e l ő j o g r e n d s z e r e k a l a p -v e t ő s z o l g á l a t i s z e r e p é t , o s z t á l y l é n y e g é t és m e g h a t á r o z o t t s á g á t is t ü k r ö z i . N o h a ez u t ó b b i á l l í t á s is k é t s é g k í v ü l igaz, m i n d a z o n á l t a l joggal v e t h e t ő fel vele s z e m b e n , h o g y m a g á r a a jogra n é z v e e g y á l -talán n e m s p e c i f i k u s . A t á r s a d a l o m e g é s z é b e n v é g b e m e n ő f e j l ő d é s s p e c i f i k u s n é z ő p o n t ú i r á n y á b a n é r z é k e n y h á t — á m a j o g n a k , a jog e s z k ö z é v e l v é g z e t t t á r s a d a l m i s z e r v e z é s n e k jogi k u l t ú r á t t e r e m t ő s a j á t o s h a g y o m á n y a i r ó l é p p e n n e m t a n ú s k o d i k .
Az Európai Egyetemi Intézet [European University Institute] (Firen-ze/Badia Fiesolana) jogi tagozatán az Intézet elnöke, a neves német jog-bölcsész és politikus, W E R N E R M A I H O F E R professzor által 1 9 8 5 . november 2 8
-30. között szervezett kerekasztalon elhangzott előadás utólag kidolgozott vázlattöredéke alapján.
P a r a d o x i k u s b e n y o m á s t k e l t ilyen k ö r ü l m é n y e k k ö z t , h o g y e z z e l e g y i d e j ű l e g j e l e n k o r i v i l á g u n k e g y i k l e g k ö z ö s e b b t a p a s z t a l a t i é l m é n y e — m e l y p e d i g a k o n t i n e n t á l i s s a z a n g o l s z á s z j o g c s a l á d o t , i l l e t ő l e g a f e u d á l i s , a k a p i t a l i s t a és a s z o c i a l i s t a j o g t í p u s t e g y a r á n t á t f o g j a — e g y i k ü k b e n s e m t ü k r ö z ő d i k . A m o d e r n á l l a m i -s á g ra é-s a z á l t a l a l é t r e h o z o t t m o d e r n f o r m á l i -s j o g ra g o n d o l o k .1 P e d i g KARL MARX é r z é k e l t e a m o d e r n á l l a m m e g k ü l ö n b ö z t e t e t t j e l e n l é t é t , FRIEDRICH ENGELS p e d i g a j u r i s z t i k u s é r t e l e m b e n v e t t j o g f o r m á l i s r e n d s z e r k é p z ő e l e m e i n e k a j e l e n t ő s é -g é v e l is s z á m o l t . És MAX WEBER v i l á -g o s a n le is í r t a m i n d e z e k ö s s z e f ü g g é s é t , k ö l c s ö n ö s f e l t é t e l e z e t t s é g é t , k ö z ö s t ö r t é n e l m i c é l r a -i r á n y u l t s á g á t , s ő t g y ö k e r é t , a m -i t a b ü r o k r a t -i z á l á s r é v é n a f o r m á l -i s r a c i o n a l i z á c i ó k i t e l j e s í t é s é b e n és i n t é z m é n y e s b i z t o s í t á s á b a n v é l t m e g f o g a l m a z n i . M á r p e d i g WEBER k u t a t á s a i óta n y i l v á n v a l ó , h o g y b á r m i l y e n h a g y o m á n y o k b ó l t á p l á l k o z t a k é s b á r m i l y e n i r á n y b a n f e j l ő d t e k is t o v á b b , v é g s ő e s z m é n y e i t s s z e r v e z ő d é s é t i l l e t ő e n a p o l g á r i f e j l ő d é s és az a b s z o l u t i s z t i k u s u r a l o m i g é n y e i n e k t ö r t é -n e l m i t a l á l k o z á s a h a s o -n l ó á l l a m i és jogi b e r e -n d e z k e d é s e k e t h o z o t t l é t r e a n y u g a t i v i l á g g a l é r i n t k e z é s b e n k i f e j l ő d ö t t l e g t ö b b r e n d s z e r -b e n . E z e k k ö z ö s j e g y e p e d i g a z , h o g y a j o g s z e r v e z ő d é s é n e k e l v é ü l a f o r m á l i s é r v é n y e s s é g et t e k i n t i , v a g y i s j o g k é n t k i z á r ó -l a g a z t f o g a d j a e-l (ám m i n d a z t e -l f o g a d j a ) , a m i m e g h a t á r o z o t t s z e r v e k m e g h a t á r o z o t t e l j á r á s á n a k t e r m é k é t m e g h a t á r o z o t t m ó d o n r ö g z í t i , a m i t e h á t ilyen m ó d o n egy m e g a l a p o z ó n o r m a é r v é n y e s -s é g é b ő l k i i n d u l v a l e v e z e t h e t ő ; a jog m ű k ö d é -s é n e k e l v é ü l p e d i g a f o r m á l i s j o g s z e r ű s é g e t tekinti, v a g y i s a jog e r e d m é n y e -k é n t -k i z á r ó l a g a z t f o g a d j a e l ( á m m i n d a z t e l f o g a d j a ) , a m i l o g i -k a i s z ü k s é g k é p p e n i s é g g e l e g y e t l e n l e h e t ő s é g k é n t az é r v é n y e s j o g b ó l
„ k ö v e t k e z i k " , t e h á t a j o g á s z i l o g i k a e s z k ö z e i v e l „ l e v e z e t h e t ő " v a g y
„ f e l é p í t h e t ő " .
A m o d e r n f o r m á l i s jog k ö z v e t l e n t e r m é k e , t e r m é s z e t s z e r ű k i e g é s z í t ő j e az, a m i t FRIEDRICH ENGELS „ j o g á s z i v i l á g n é z e t n e k " n e -v e z e t t . L é n y e g e a t á r s a d a l m i -v i s z o n y o k n a k a z a z o k a t é r t é k e l ő jog f e l ő l t ö r t é n ő m e g k ö z e l í t é s e . E z r é s z b e n a j o g á s z s á g s z a k m a i i d e o l ó g i á j á b a n , a j o g á s z o k m ű k ö d é s é v e l s z e m b e n i v á r a k o z á s o k a t r ö g -z í t ő p r o f e s s -z i o n á l i s d e o n t o l ó g i á b a n f e j e -z ő d i k ki. A -z t s u g a l m a -z -z a a
1 Vö. a szerzőtől 'Modern államiság és m o d e r n formális jog' Állam és Igazgatás XXXII (1982) 5, 418-424. o.
j o g á s z n a k , hogy j o g k é n t kizárólag azt fogadja el, amit m a g a a jog h i v a t a l o s a n ilyenként elismer, és a szakmai m ű k ö d é s e i r á n y á b a n m e g n y i l v á n u l ó t á r s a d a l m i v á r a k o z á s o k n a k csakis a jog s a j á t köve-t e l m é n y r e n d s z e r é n e k egyidejű kielégíköve-tésével próbáljon m e g f e l e l n i . Ez a jog elsőbbségét és k é t s é g b e v o n h a t a t l a n u r a l m á t h i r d e t ő szak-mai ideológia b i z o n y o s a n s z ü k s é g e s a h h o z , hogy egy h a s o n l ó b e r e n d e z k e d é s ű jog egyáltalán létrejöhessen és a g y a k o r l a t b a n ér-v é n y e s ü l n i t u d j o n . U g y a n a k k o r a z o n b a n a j o g á s z i ér-v i l á g k é p elmé-letként is m e g f o g a l m a z z a ö n m a g á t . A t e r m é s z e t j o g i f e l f o g á s s a l s z e m b e n á l l ó pozitív jogi filozófia a j o g p o z i t i v i z m u s h a g y o m á n y a i -ra t á m a s z k o d v a létrehozza e n n e k egyik szélsőséges v á l t o z a t á t , a n o r m a t i v i z m u s t . A z z a l az a k t u s á v a l a z o n b a n , hogy elméleti vizs-g á l ó d á s a i során a jovizs-gból indít és kizárólavizs-g a jovizs-g által m é r , e be-r e n d e z k e d é s b e n a m ú g y v a l ó s á g o s a n is jelenlévő elemeket ebe-rősít, torzít v a g y e g y e n e s e n a b s z o l u t i z á l — végső s o r o n oda é r k e z v e el, hogy a jogot egy ö n m a g á b a n is megálló, ö n m a g á b a n is e l é g s é g e s jelenségnek láttassa. A s z a k m a i ideológia létszerű f u n k c i ó j á v a l s z e m b e n ez nyilván v a d h a j t á s a a m o d e r n f o r m á l i s jognak, a b e n n e s z ü k s é g k é p p e n m e g f o g a l m a z ó d ó jogászi v i l á g k é p n e k .
Mégis e l m o n d h a t j u k , hogy a j o g á s z i v i l á g n é z e t — ú g y is, mint s z a k m a i ideológia, a j o g á s z s á g n a k a joggal s z e m b e n elfoglalt v i s z o n y á t és egész g o n d o l k o d á s m ó d j á t formálva, és úgy is, m i n t a pozitív jog v i s z o n y l a g o s ö n á l l ó s á g á t politikai, vallási vagy erkölcsi m e g f o n t o l á s o k b ó l t a g a d ó t e r m é s z e t j o g i f e l f o g á s s a l az akkor és ott úgyszólván egyetlen t u d o m á n y o s alternatívaként s z e m -b e s z e g e z e t t elmélet, mely p o n t o s a n a jogi szféra önállósítására épült — végső h a t á s á b a n elősegítette, t e r m é s z e t e s választássá tette a jognak p u s z t á n technikára t ö r t é n ő korlátozását, i n s t r u m e n t a -lizálását. Ha t ö r t é n e t e s e n a t á r s a d a l m i m u n k a m e g o s z t á s b a n rám-rótt s z e r e p szerint p o n t o s a n azáltal válok a társadalmi m o z g á s teljes é r t é k ű részesévé, sőt alakítójává, hogy kizárólag a jogi téte-lezéseken k e r e s z t ü l t e v é k e n y k e d e m , akkor b i z o n y o s a n v a l ó s á g o s t á r s a d a l m i erőként, e g y e n e s e n m e g h a t á r o z ó k é n t fogom é r z é k e l n i az egész k o m p l e x u s t és i n t é z m é n y i s t r u k t ú r á t , a m e l y b e n ezek a tételezések m e g f o g a l m a z ó d n a k és a l k a l m a z á s t nyernek. Létrejön tehát az a közeg, a m e l y n e k c s u p á n két korlátja van: az, a m i t maga von ö n m a g a köré — egyfelől a formális é r v é n y e s s é g , m á s f e l ő l p e d i g a formális j o g s z e r ű s é g k ö v e t e l m é n y é n e k p o s z t u l á l á s a révén.
Ennek k ö v e t k e z m é n y e aztán a j o g t u d o m á n y kivonulása a
társad a l o m t u társad o m á n y b ó l , s m a g á b a n a j o g t u társad o m á n y b a n e g y f a j t a m e g k ü l ö n b ö z t e t e t t s é g , l á t s z ó l a g o s k e t t ő s s é g k i a l a k u l á s a . K o n k r é t m e g -v a l ó s u l á s i f o r m á j á t t e k i n t -v e m i n d e z l e h e t t u d o m á n y e l m é l e t i -v a g y t u d o m á n y p o l i t i k a i m e g f o n t o l á s o k t ó l m e g h a t á r o z o t t — az e l ő b b i r e p é l d a k é n t h o z h a t j u k fel a n n a k m ó d j á t , a h o g y a n HANS KELSEN a jogszociológia v i z s g á l ó d á s i körét a jogelmélet f o g a l m i k ö r e a l á r e n d e l t e , a z utóbbira p e d i g a jogszociológiának a p o z i t í v jog s a j á t f o r m á l i s k ö v e t e l m é n y r e n d s z e r e alá t ö r t é n ő h e l y e z é s é t , a m i n t e z több szocialista ország t u d o m á n y o s s á g á b a n l e g a l á b b is á t m e n e t i l e g b e k ö v e t k e z e t t —; a l é n y e g a z o n b a n k ö z ö s , s ez a j o g n a k ö n n ö n h a t á r a i n t ú l n ö v e k e d é s e , fetisizálása, ö n á l l ó c s e l e k v ő e r ő v é tétele.
E p o n t n á l lép be a f e j l ő d é s g o n d o l a t i d o k t r í n a é s ö s z t ö n z é s e l s ő c s a p d á j a . P o n t o s a n a z é r t , m e r t a s z a b á l y o z á s t ö n m a g á b a n m e g á l l ó és c s a k n e m m i n d e n r e a z o n n a l i g y ó g y í r t b i z t o s í t ó c s o d a s z e r n e k tekintik, m e g i n d u l a l e g a l i z á l á s , vagyis az é l e t h e l y z e t e k é s é l e t v i s z o n y o k l e g k ü l ö n f é l é b b k ö r e i n e k jogi s z a b á l y o z á s alá v o n á s a . A s z a b á l y o z á s m i n d e n h a t ó s á g á b a v e t e t t hit l a s s a n objektíve k i t e r m e l i a h e l y e t t e s í t ő ( s z u b s z t i t u t í v ) s z a b á l y o z á s i f o r m á k a t , t e h á t az olyan h e l y z e t e k e t , a m i k o r egyéb á l l a m i b e a v a t k o -zás v a g y i n t é z k e d é s h e l y e t t élnek a jogi s z a b á l y o z á s e s z k ö z é v e l . Ezzel p á r h u z a m o s a n k ö v e t k e z i k be n e m c s a k a z á l l a m i g a z g a t á s ú g y s z ó l v á n teljes n o r m a t í v a n y a g á n a k jogiasítása, d e e n n e k o b jektív k ö v e t k e z m é n y e k é n t (s e g y ú t t a l v a d h a j t á s a k é n t ) az arra i r á -n y u l ó t ö r e k v é s is, h o g y a k o r m á -n y z a t i cselekvést e l e v e jogiassá — és ezzel jogivá — a v a s s á k . M e g i n d u l t e h á t az e g y m á s u t á n s ű r ű r e n d b e n k i b o c s á t o t t t ö r v é n y e k és e g y é b h a g y o m á n y o s j o g f o r r á s o k á r a d á s a , és ezzel — ó h a t a t l a n k ö v e t k e z m é n y k é n t — m i n d e z e k f o k o z ó d ó i n f l á l ó d á s a és d e v a l v á l ó d á s a . A h a g y o m á n y o s j o g s z a b á l y o k m e l l e t t e g y i d e j ű l e g kibővül a j o g f o r r á s o k k ö r e : a n o r m a kibocsátás f ó r u m a i n — a hivatalos k ö z l ö n y b e n s a t á r c a k ö z l ö n y ö k b e n e g y a r á n t — m e g j e l e n n e k a z ú n . kisegítő, v a g y i s k i e g é szítő s z á n d é k ú és jellegű á l j o g f o r r á s o k is (a k ö r l e v e l e k t ő l s h i r d e t -m é n y e k t ő l a l á t s z ó l a g o s a n belső, p u s z t á n s z e r v e z e t i t e r -m é s z e t ű u t a s í t á s o k i g ) , amik á l s á g o s formáik e l l e n é r e v é g s ő s o r o n s z i n t é n a t á r s a d a l m i élet á l l a m i a s í t á s á n a k s a p o l g á r o k s z a b a d cselekvési s z f é r á j a jog alá r e n d e l é s é n e k a s z a b á l y a n y a g á t s z o l -g á l t a t j á k .
M i n d e z z e l a formálisracionális jog WEBERi i d e á l t í p u s a a v a l ó -s á g b a n i-s g y ő z e d e l m e -s k e d n i lát-szik. M i n d a z , a m i e g y á l t a l á n
s z a b á l y o z h a t ó , i m m á r j o g i v á t r a n s z f o r m á l t lesz. K ö v e t k e z é s k é p p e n m i n d a z , a m i a t á r s a d a l o m b a n de facto v é g b e m e g y , e g y s z e r s m i n d de jure is é r t é k e l t t é v á l i k . H a s o n l ó a n t e h á t a teljes l o g i z á l á s LEIBNIZi e s z m é j é h e z , m e l y b e n a z Encyclopaedia a z ö s s z e s e l k é p z e l h e t ő f o g a -l o m n a k a v a -l ó s á g és a m e g i s m e r é s e g y e d ü -l e -l g o n d o -l h a t ó -l o g i k a i k a p c s o l a t r e n d s z e r é b e n e l h e l y e z e t t t á r h á z a , itt a teljes j o g á -s z i a -s í t á -s lát-szik m e g v a l ó -s u l n i . H i -s z e n az, a m i t -s z a b á l y o z t a k , a m á r e m l í t e t t j o g á s z i v i l á g k é p é r t e l m é b e n k ö z v e t l e n , e g y é r t e l m ű és e g y e s é l y ű a l k a l m a z á s r a tart i g é n y t ; az p e d i g , a m i n e m k e r ü l t s z a b á l y o z á s r a — m i n d a d d i g , a m í g a n a l o g i k u s o k f e j t é s s e l v a g y m á s j o g á s z i t e c h n i k á v a l a n o r m a t í v s z a n k c i ó r e n d e l é s r é v é n a m á r s z a b á l y o z o t t h o z n e m h a s o n í t j á k — , a jogi r e n d s z e r e n t ö r t é n ő k í v ü l á l l á s logikailag s z i n t é n világos s t á t u s á t n y e r i el.
A f e n t i n a g y m é r t é k b e n á l t a l á n o s f e j l ő d é s i k é p u g y a n a k k o r s p e c i f i k u s f e l h a n g o k a t , h a n g s ú l y o k a t és v o n á s o k a t is f e l m u t a t a f e j l ő d é s ü k b e n t ö r t é n e l m i l e g m e g k é s e t t , s e z é r t k é n y s z e r p á l y á k r a s o d r ó d o t t , a m o d e r n i z á c i ó m e s t e r s é g e s f e j l e s z t é s i p r o g r a m j á t p o n t o s a n ez okból f e l v á l l a l n i k é n y s z e r ü l ő t á r s a d a l m a k b a n — í g y s z á m u n k r a m i n d e n e k e l ő t t é r d e k e s e n E u r ó p á n a k m i n d a z o n t e r ü l e tein, a m e l y e k a n y u g a t i r é g i ó h o z k é p e s t keleti v a g y k ö z t e s s z f é r á b a n h e l y e z k e d n e k el. A r r a a M a g y a r o r s z á g e s e t é b e n m á r az ú j k o r -tól k e z d v e m e g f i g y e l h e t ő h e l y z e t r e g o n d o l o k , a m e l y b e n t ö r t é n e l m i o k o k n á l f o g v a az á l l a m és a t á r s a d a l o m v i s z o n y l a g o s m e g k ü l ö n -b ö z t e t e t t s é g e n e m j ö n l é t r e v a g y e l s o r v a d ; az o r g a n i k u s f e j l ő d é s s p o n t á n m i k r o k ö z ö s s é g i h o r d o z ó i k i s e m f e j l ő d n e k v a g y h o r d o z ó i t m ű k ö d é s ü k b e n a t á r s a d a l m i k ö r ü l m é n y e k a k a d á l y o z z á k ; k ö v e t k e -z é s k é p p e n a t á r s a d a l m i m o -z g á s t é n y e -z ő j e k é n t a felülről t ö r t é n ő i n d í t t a t á s , ú g y s z ó l v á n k i z á r ó l a g o s t e c h n i k a i e l e m e k é n t p e d i g a z állam k a p t ú l h a n g s ú l y o z o t t s z e r e p e t . T á r s a d a l m i m e g ő r z é s é s v á l -tozás, e g y h e l y b e n m a r a d á s , előre- v a g y v i s s z a f e l é t ö r t é n ő f e j l ő d é s
— a f e n t i e k n e k m e g f e l e l ő e n m i n d e z s z ü k s é g k é p p e n csakis á l l a m i b e a v a t k o z á s sal, az á l l a m e s z k ö z r e n d s z e r é n e k i g é n y b e v é t e l é v e l t ö r t é n h e t . E k é n y s z e r p á l y a p e d i g m á r v i s z o n y -lag r ö v i d t á v o n is l e g a l á b b h á r o m k ö v e t k e z m é n y t v o n m a g a u t á n . M i n d e n e k e l ő t t (1) a z á l l a m r e n d k í v ü l i m é r t é k b e n t ö b b l e t f e l a d a t o k v á l l a l á s á r a k é n y s z e r ü l , s ezek s z ü k s é g s z e r ű e l l á t á s a s o r á n o l y -a n n y i r -a l e t e r h e l ő d i k , h o g y e g y r e i n k á b b n ö v e k v ő h i b -a s z á z -a l é k k -a l lesz c s a k k é p e s m ű k ö d n i . E n n é l f o g v a (2) a f e l a d a t v á l l a l á s t ú l -d i m e n z i o n á l t s á g á b ó l f a k a -d ó a n a z á l l a m e g y r e g y a k r a b b a n és
á l t a l á n o s a b b a n l é p é s k é n y s z e r b e keriil. M i n d e n e g y e s elhibázott lépés újabb l é p é s e k k é n y s z e r ű s o r o z a t á n a k szükségét hívja életre, h i s z e n ebben a b e r e n d e z k e d é s b e n a rektifikálás k i z á r ó l a g o s ténye-z ő j e k é n t is csak maga aténye-z állam t e v é k e n y k e d h e t . Követketénye-zés- Következés-k é p p e n , (3) m i v e l m i n d e z e Következés-k az állami cseleKövetkezés-kvéseKövetkezés-k jogias f o r m á b a n m e n n e k végbe, egyre n a g y o b b ö s z t ö n z é s — és a folytonos l é p é s k é n y s z e r b ő l a d ó d ó a n e g y r e kizárólagosabban s z ü k s é g h e l y z e t
— é r v é n y e s ü l o l y a n i r á n y b a n , hogy a k í v á n a t o s n a k jogi előírásként tételezésével, valamint az ettől eltérő m a g a t a r t á s h o z s z a n k c i o n á l á s elrendelésével az állam m á r i s beteljesítettnek tudja v á l t o z á s iránti e l h i v a t o t t s á g á t és s z á n d é k á t . P u s z t a n o r m a k i b o c s á t á s m i n t a t á r s a d a l m i reform helyettesítője — nos, e b b e n a beren-d e z k e beren-d é s b e n ez annál k ö n n y e b b e n i n t é z m é n y e s e beren-d h e t , m i n t h o g y a t á r s a d a l m i visszajelzés és visszacsatolás m e c h a n i z m u s a i itt m á r egyáltalán n e m m ű k ö d n e k , v a g y olyan m é r t é k i g b e f o l y á s o l t a t n a k a s z ű r ő s z e r e p e t eközben is b e t ö l t ő állami k ö z e g által, h o g y végül visszajelzéses i n f o r m á c i ó k é n t azt á r a m o l t a t j á k csupán v i s s z a , ami a n o r m a k i b o c s á t á s n a k a m ú g y is megfelel. így h a m a r o s a n lehetet-l e n n é válehetet-lik az is, hogy a túlehetet-lválehetet-llehetet-lalehetet-lásbólehetet-l a d ó d ó h i b a , a lehetet- lépés-k é n y s z e r b ő l e r e d ő tarthatatlan döntés, v a l a m i n t a j o g g a l csupasz h e l y e t t e s í t ő k é n t történő élés között i m m á r k ü l ö n b s é g e t t e g y ü n k . V é g e r e d m é n y b e n tehát a k é n y s z e r p á l y á k r a s o d r ó d o t t t á r s a d a l m i m o z g á s egyre m a g a s a b b f o k o n , a m a g a által kialakított kény-s z e r p á l y á k b a e g y r e inkább b e z á r u l ó a n fog r e p r o d u k á l ó d n i , miköz-b e n még m i n d e z e k felismerése, sőt az ezekmiköz-ből t ö r t é n ő kitörés v á g y a is — v é g s ő soron — ó h a t a t l a n u l k i z á r ó l a g az a d o t t k é n y s z e r -p á l y á k további rögzülését és m e r e v e d é s é t e r e d m é n y e z i .
A fogalomalkotás dilemmái
1. a f o g a l o m n e m a t á r g y h e l y e t t áll: h e u r i s z t i k u s ; v a l a m e l y teleo-l o g i k u s k ö z e g b e n v a teleo-l a m i n e k v a teleo-l a m i teleo-l y e n m ó d o n vateleo-ló s z e m teleo-l é teleo-l e t é t jelenti, tehát n e m k i z á r ó l a g o s
2. t e r j e d e l e m a t a r t a l m á v a l f o r d í t o t t a n a r á n y o s : ha tág, ú g y sze-g é n y ; ha s z ű k , ú sze-g y sze-g a z d a sze-g . M i n t a b s z t r a k c i ó é r t e l m e s s é sze-g é n e k így v a n egy t e r m é s z e t s z e r ű h a t á r a
3. t e r j e d e l m e / t a r t a l m a t ö r t é n e t i , v a g y i s v á l t o z ó / fejlődő: h a túl-á l t a l túl-á n o s í t o m , ú g y é r t e l m e t l e n e d é s é t k o c k túl-á z t a t o m
4. az A / non-A d i c h o t o m i k u s f e l o s z t á s c s u p a s z l o g i z m u s , v a g y i s i s m e r e t e l m é l e t i l e g é r t e l m e t l e n is lehet, m i v e l A az o s z t á l y o z o t t t á r g y h o z k é p e s t tetszőleges ( e n n e k a v a g y v a g y k é r d é s f e l t e v é s -n e k ö -n m a g á b a -n -n e m -n a g y o b b az i s m e r e t e l m é l e t i j e l e -n t ő s é g e , m i n t egy ilyen t í p u s ú m e g k ö z e l í t é s n e k : „ M e k k o r a a v a l ó s z í n ű -s é g e a n n a k , h o g y M á t y á -s k i r á l y m o -s t l o v a g o l el az a b l a k o m előtt?", és e r r e a d a n d ó v á l a s z k é n t e n n e k : „50%: m e r t v a g y el-l o v a g o el-l , v a g y n e m . " Nos, e z a m a t e m a t i k a i el-l a g k o r r e k t v á el-l a s z , m í g p r o b a b i l i t á s - o n t o l ó g i a i l a g 0%.
5. e g y reflexív f o g a l o m p á r c s a k i s reflexív ö s s z e f ü g g é s b e n értel-m e z h e t ő
Reflexivitás
1. 'lét' és ' t u d a t ' e s e t é b e n reflexív m e g h a t á r o z á s r ó l v a g y e l s ő b b s é g -r ő l v a n - e szó?
* Gépírásos feljegyzés a 80-as évek közepe táján.
L e g y l é t n e k e g y n e m l é t e z ő t u d a t t a l s z e m b e n v a n o n t o l ó g i a i e l s ő b b s é g e , a m i ( f o g a l m i l a g , L I T v a g y i s a z é r t e l m e s a b s z t r a k c i ó s z i n t j é n ) n e m
h a s o n l í t h a t ó a h h o z a l é t h e z , a m i t m á r a t u d a t vele e l s z a k í t h a t a t l a n e g y ü t t l é t e (tehát t u d a t -tal a l a k u l t s á g a , t u d a t t ó l f o r m á l t s á g a ) j e l l e m e z
a z a z : a m i k o r t u d a t nincs, é r t e l m e t l e n a s z e m b e á l l í t á s ;
a m i k o r t u d a t v a n , s z i n t é n é r t e l m e t l e n , h i s z e n m i h e l y s t létrejött, m á r e l v o n a t k o z t a t h a t a t l a n u l r e f l e x í v v a j o n ' a l a p ' és ' f e l é p í t m é n y ' k a t e g ó r i a p á r j a e g y á l t a l á n k o n s t r u
-álható-e m á s k é n t ? ez nem u g y a n a z az alap
AI II?
legfeljebb
<7
és előtte mi volt?
F
r i
de m i n d k e t t ő előzménye nincs benne az előzményben?
p és ha igen, úgy hol és mi által adódik a határ?
2. m i k é p p e n k o n s t r u á l h a t o k a reflexivitásban m e g h a t á r o z á s t , m i k o r az az oldal, a m i a m á s i k a t „ m e g h a t á r o z z a " , 9 e g y s z e r s m i n d a másiktól m e g h a t á r o z o t t ?
A
vajon a g y ü m ö l c s táplálékjellegének, érettségének, f o g y a s z t á s i m ó d j á n a k , t e r m e s z t é s é -nek, b e g y ű j t é s e m e g s z e r v e z é s é n e k a „feltalá-lása"; a k l i m a t i k u s h a t á s h o z a l k a l m a z k o d á s ; a páros v a d á s z a t m e g s z e r v e z é s e — m i n d e z n e m F? a holt természet tárgyiasulttá tétele vajon n e m F? a „ m á s o d i k t e r m é s z e t " l é t r e h o zatala n e m F? és az a k ö r ü l m é n y , h o g y „ e m -b e r e k [...] v i s z o n y o k -b a l é p n e k " , n e m F? vajon ' e m -b e r7, ' v i s z o n y ' — m i n d e z n e m m a g a F, hiszen h a barbárok j ö n n e k helyettük, d i s z -k o n t i n u i t á s lesz, s egyi-ket s e m tételezhetem?
3. t ö r t é n e l m i á l t a l á n o s s á g á b a n értelmes kategória-e b á r m e l y i k ü k is?
h i s z e n ősi: A m i n d e n k i m i n d e n k o r , F p e d i g u g y a n a z o n t e v é k e n y s é g s p o n t á n j á r u -l é k a ? á m d e v a -l ó b a n n e m j á r u -l é k , h a n e m : a s p e k t u s , v o n a t k o z á s
h i s z e n m o d e r n : A l á t v á n y o s a n v i s s z a -s z o r u l a m u n k a m e g o -s z t á -s b a n , m i k ö z b e n F k i t e r e b é l y e s e d i k : pl. a t á r s a d a l m i a s o d á s f o l y a m a t á b a n e g y á l t a l á n u g y a n a r -r ó l a t á -r g y -r ó l v a n - e i l y e n k o -r s z ó ?
BALLA BÁLINT s z ü k s é g l e t - s z o c i o l ó g i á j a , r a s s z , k l i m a t i k u s k a r a k t e r
— m i n d e z v a j o n o k v a g y o k o z a t ?
A m a g y a r j o g á s z s á g , a t á r s a d a l o m t u d ó s o k é s általában a n a g y -k ö z ö n s é g s z á m á r a t e r m é s z e t s z e r ű n e -k és m a g á t ó l é r t e t ő d ő n e -k tet-szik, h o g y a l a p f o r m á j a , n o r m á l i s állapota s z e r i n t a jog n e m m á s , m i n t a m i n á l u n k — E u r ó p a - s z e r t e t ö b b é - k e v é s b é k ö z ö s v o n á s o k a t h o r d o z ó a n — jog n é v e n m e g h o n o s o d o t t . L é n y e g é b e n ilyen k é p e t sejtet jogi o k t a t á s u n k is. Ezt a z t á n t ö r t é n e l m i e t l e n ü l á l t a l á n o s í t v a k i t e r j e s z t i m i n d e n k u l t ú r á r a és v i s s z a v e t í t i a m ú l t b a is, h o g y a jog m i n d e n h a j d a n v o l t v a g y m a i f o r m á j á t e n n e k k ö v e t e l m é n y e i v e l m é r j e , e n n e k é r t é k e i v e l ítélje m e g . Ez az ú n . „ j o g i n a c i o n a l i z m u s " , a m i a b s z o l u t i z á l j a a z e g y e t e m e s f e j l ő d é s e g y e s t e n d e n c i á i t , e z e k e t k i z á r ó l a g o s a n s z ü k s é g s z e r ű , e g y e d ü l i l e h e t ő s é g k é n t m u t a t v a be.
E g y s z e r s m i n d a z o n b a n l e m o n d a n n a k v i z s g á l a t á r ó l , hogy a z a d o t t jogi b e r e n d e z k e d é s h o g y a n és m i é r t alakult ki, m i l y e n k ö l c s ö n ö s e n m e g t e r m é k e n y í t ő k a p c s o l a t b a n áll a t ö r t é n e l m i l e g k i f e j l ő d ö t t e l t é r ő jogi b e r e n d e z k e d é s e k k e l .
S z á m o s éven át f o l y t a t t a m k u t a t á s o k a t a k o d i f i k á c i ó , v a g y i s a j o g a l k o t á s n a k a t ö r v é n y k ö n y v e k l é t r e h o z á s á b a n k i f e j e z ő d ő f o r m á j a k é r d é s k ö r é b e n . P o n t o s a n az l e p e t t m e g , h o g y a k o d i f i k á c i ó n á l u n k is h o n o s m a i f o r m á j á t az elmélet m e n n y i r e e v i d e n s n e k t e k i n t i és l é n y e g é t illetően m e g a l a p o z a t l a n u l h a g y j a , m i k ö z b e n a m á s jogi k u l t ú r á k b a n h o n o s e l t é r ő f o r m á k a t , a m i k p e d i g f u n k c i ó j u k b a n , sőt s z e r k e z e t ü k b e n is h a s o n l ó a k , a l e g k i s e b b f i g y e l e m r e m é l t a t á s nél-k ü l e g y s z e r ű e n nél-k i r e nél-k e s z t i a nél-k o d i f i nél-k á c i ó f o g a l o m nél-k ö r é b ő l . A z ilyen e v i d e n c i á k a t — é p p e n egy k o d i f i k á c i ó e l m é l e t i m e g a l a p o z á s é r d e
-* Szinopszis a Magvető Kiadónak a „Gyorsuló Idő" sorozat részére az 1980-as évek elején, talán 1982 táján.
k é b e n — a z ó k o r i g , a jog e l s ő írott f o r m á i i g v i s s z a n y ú l ó , a l e g k ü -l ö n f é -l é b b k o r o k a t és jogi k u -l t ú r á k a t á t f o g ó ö s s z e h a s o n -l í t ó t ö r t é n e t i v i z s g á l ó d á s s a l k í s é r e l t e m m e g m e g k é r d ő j e l e z n i . M o s t a n i t á v l a t i k u t a t á s i e l k é p z e l é s e m j e g y é b e n s z i n t é n ilyen m ó d s z e r t s z e r e t n é k a l k a l m a z n i az i g a z s á g s z o l g á l t a t á s , a jogi k o n f l i k t u s f e l o l d á s e l m é -letének m e g a l a p o z á s á r a . É v e k k e l e z e l ő t t , é r d e k l ő d v e a joglogika k é r d é s e i i r á n t , MAX WEBER és LUKÁCS GYÖRGY t a n u l m á n y o z á s a v e z e t e t t a h h o z a f e l i s m e r é s h e z , h o g y a jog r e n d s z e r s z e r ű s z e m l é lete, a jogi f o l y a m a t o k l o g i k a i m a g y a r á z a t á n a k e l u r a l k o d á s a v o l -t a k é p p e n n e m e g y é b , m i n -t -t ö r -t é n e l m i l e g k o r l á -t o z o -t -t s z ü k s é g l e -t e k c s u p á n i d e o l o g i k u s a n és g y a k o r l a t i l a g i n d o k o l t k i f e j e z ő d é s e .
A j a v a s o l t f e l d o l g o z á s e g y ilyen l e e g y s z e r ű s í t ő , a f e j l ő d é s jelen á l l o m á s á t a b s z o l u t i z á l ó f e l f o g á s s a l s z e m b e n a jogi e s z k ö z t ö r t é -n e l m i g a z d a g s á g á t k í v á -n j a é r z é k e l t e t -n i : a jog a l t e r -n a t í v á i r ó l , fejl ő d é s e e fejl t é r ő ú t j a i r ó fejl a d v a s z á m o t . N e m a jogász s z a k m a i s z e m -s z ö g é b ő l , h a n e m o l y a n n é z ő p o n t b ó l , a m e l y — m a g á b a n foglalva szociológiai, ö s s z e h a s o n l í t ó t ö r t é n e l m i , etnológiai (stb.) m e g f o n t o l á s o k a t — o l y a n á t f o g ó s z e m l é l e t r e t ö r e k s z i k , a m i t e g y e s o r s z á g o k b a n m a t ö r t é n e l m i j o g a n t r o p o l ó g i a n é v v e l illetnek. K ö z é p p o n t jában a z o k a s t r u k t u r á l i s , m e n t a l i t á s b e l i , a jog f e l f o g á s á t , t á r s a -d a l m i s z e r e p j á t s z á s á t , f u n k c i o n á l á s a m ó -d j á t illető k ü l ö n b s é g e k állanak, a m e l y e k a jog í r o t t jellege, a t ö r v é n y e s s é g i i g é n y , a jog k o n z e r v á l ó , r e f o r m á l ó , a t á r s a d a l m i t e r v e z é s s z o l g á l a t á b a n álló v a g y c s u p á n a f e l m e r ü l ő k o n f l i k t u s o k a t feloldó, e l d ö n t ő v a g y é p p e n e l f o j t ó m ű k ö d é s e (stb.) k i b o n t a k o z á s á t m e g h a t á r o z z á k . A k ü l ö n f é l e t í p u s o k és a l t e r n a t í v á k t ö r t é n e l m i g y ö k e r e i t a m ö g ö t t ü k álló g a z d a s á g i t é n y e z ő k k e l , az e z e k e t t á m o g a t ó és k i f e j e z ő vallási, k u l t u r á l i s (stb.) ö s s z e t e v ő k k e l , m i n d e z e k pszichikai, l o g i k a i (stb.) v o n a t k o z á s á v a l e g y ü t t k í v á n j a feltárni, m e g k í s é r e l v e p á r h u z a m o s f e j l ő d é s ü k és e g y m á s r a g y a k o r o l t h a t á s u k é r z é k e l t e t é s é t e g y a r á n t .
R e n d k í v ü l l e e g y s z e r ű s í t v e n é h á n y a l a p v e t ő a l t e r n a t í v á t , c s u p á n a k ö z t ü k rejlő h a t a l m a s , m i n ő s é g i k ü l ö n b s é g é r z é k e l t e t é s é r e , h a d d b o c s á s s a k előre n é h á n y p é l d á t :
— a jog ő s f o r m á j a az e g y s é g e s t á r s a d a l m i szokás, e l v á l a s z t h a t a t l a n u l a z o n o s k é n t a k ö z ö s s é g m i n d e n n a p i g y a k o r l a t á v a l . C s a k a z -zal e g y ü t t fejlődik, t e h á t a l a p j á b a n s t a g n á l ó , t u d a t o s v á l t o z t a t á s t n e m i s m e r . Ez törzsi s z o k á s j o g k é n t t o v á b b él s z á m o s a f r i k a i ál-l a m b a n , a ál-l k a ál-l m a z á s á t a z o n b a n a (voál-lt) g y a r m a t o s í t ó i j o g f e ál-l f o g á s és j o g t e c h n i k a t ö b b n y i r e b e f o l y á s o l j a ;
— jellegében eltérő egy m á s i k ősi igazságszolgáltatási m i n t a , mely a kínai, j a p á n , bantu t á r s a d a l m a k b a n h a g y o m á n y o s u k . Itt nincs előre kialakított vagy előzetesen i s m e r t m a g a t a r t á s i és d ö n t é s i minta. A v i t á b a n álló f e l e k a közösség öregje, a t u l a j d o n o s (stb.) közvetítésével ö s s z e ü l n e k . Lassú, b a r á t s á g o s beszélgetéssel köz e l e d n e k a k o n f l i k t u s t eredetileg kiváltó témáhoköz, h o g y ne m e -rev e l d ö n t é s é h e z , de m i n d k é t fél s z á m á r a m é l t á n y o s n a k érzett f e l o l d á s ához é r k e z z e n e k el. Tehát p e r n y e r t e s és p e r v e s z t e s s e m lesz: ha valaki e r r e törekedne, v a g y ennek e l é r é s é r e igazi b í r ó s á g h o z f o r d u l n a , erkölcsileg m e g s z é g y e n ü l n e , „ a r c á t veszítené el". J a p á n primitív h a l á s z f a l v a i b a n és n a g y v á r o s i ü z e m e i -b e n e g y a r á n t ez a k a d á l y o z z a a f o r m á l i s perlést, a m o d e r n jog é r v é n y e s ü l é s é t olyan l á t s z ó l a g semleges k o n f l i k t u s o k a t illetően is, mint a m i l y e n pl. a k ö z l e k e d é s i balesetekkel k a p c s o l a t o s kár-térítés. K í n á b a n pedig 1956 után ez tört fel a felszín alól, a m i k o r a formális, g a r a n c i á k k a l övezett jogot m i n t idegen, i m p o r t á l t eszközt felszámolták;
— m e g o l d á s á b a n , s z e r k e z e t é b e n ezzel áll s z e m b e n a konfliktus -e l d ö n t ő minta, m-ely -előz-et-es-en l é t r -e h o z o t t n o r m á k logikai a l k a l m a z á s á t feltételezi:
== e körben legősibbek a z ú n . szakrális jogok, m e l y e k — mint pl. a h i n d u és a m u z u l m á n jog — m a is az e m b e r i s é g nagy részének m a g a t a r t á s á t irányítják. L e g f ő b b jellegzetességük karizmatikusisteni e r e d e t ü k , s ebből k ö v e t k e z ő ö r ö k k é v a l ó -s á g u k é-s elvi v á l t o z h a t a t l a n -s á g u k . P e r -s z e a t ö r t é n e l e m -s o r á n mégis a l k a l m a z k o d n i o k kellett a v á l t o z ó feltételekhez, amit j o g t u d ó s a i k a v á l t o z a t l a n s á g fikciójával, ám u g y a n a k k o r a szent s z ö v e g e k é r t e l m e z é s é n e k f i n o m m a n i p u l á l á s á v a l ol-dottak m e g ;
= u g y a n ú g y , mint a s z o k á s j o g n á l és a szakrális jognál, a fenn-álló g y a k o r l a t ténylegességén n y u g v ó é r v é n y e s s é g s e n n e k szent v á l t o z h a t a t l a n s á g a jellemezte az ókori és k ö z é p k o r i e u r ó p a i jogfejlődés java részét is. M á r az ősi M e z o p o t á m i á ban, G ö r ö g o r s z á g b a n , Rómában létrejöttek u g y a n a r e f o r m -igényű t u d a t o s jogalkotás csírái, e n n e k ideológiája a z o n b a n még a XVI-XVII. s z á z a d b a n is e g y f a j t a m o z d u l a t l a n s á g elhi-tetése volt. E u r ó p á b a n a jogalkotás i d e o l ó g i á j a k é n t így az ősi g y a k o r l a t h o z való visszatérés, a „régi, jó" s z o k á s helyreállí-tása u r a l k o d o t t ;
= az, h o g y a jog é r v é n y e s s é g e a jogalkotó politikai h a t a l o m s z a b a d tételezésén n y u g o d j é k , csak a f e u d á l i s a b s z o l u t i z m u -s o k b a n lett á l t a l á n o -s a n e l f o g a d o t t á . A p o l g á r i rétegek -sajáto-s igényeivel p á r o s u l v a ez a t á r s a d a l m i életet m i n d e n s z e g m e n -t u m á b a n s z a b á l y o z n i k í v á n ó s z a b á l y r e n d s z e r e k a l k o -t á s á h o z vezetett. E g y i d e j ű l e g m e g j e l e n t a n n a k kísérlete is, h o g y az i g a z s á g s z o l g á l t a t á s t a t ö r v é n y m o n d á s m e c h a n i k u s m ű v e l e -tére k o r l á t o z z á k . E s z m é n y e a j o g a l k a l m a z á s d e d u k t í v logikai felfogása (ami v é g s ő k ö v e t k e z m é n y e i b e n nem áll t á v o l a szocialista jog ideáljától sem). Ennek az e s z m é n y n e k s z i g o r ú formális t ö r v é n y e s s é g f o g a l o m felelt m e g , ami n a g y m é r t é k -ben f e l o l d ó d o t t a polgári jogfejlődés-ben, u g y a n a k k o r t a r t a l m i i s m é r v e k k e l b ő v ü l t a szocialista jogfejlődés során;
— h a g y o m á n y a i n á l fogva a fenti kontinentális mintával áll s z e m -ben az ú n . a n g o l s z á s z m i n t a , mely a b í r ó s á g o k jogalkotó jogal-k a l m a z á s á n és az ezt létrehívó indujogal-ktív g o n d o l jogal-k o d á s i m o d e l l e n n y u g s z i k . A jogalkotó és jogalkalmazó f u n k c i ó a n n á l k e v é s b é válik szét, m i v e l a t ö r v é n y e k érvényesítése is a m e g e l ő z ő bírói d ö n t é s e k m i n t p r e c e d e n s e k szabta m e d e r b e n történik. A jogélet fő tényezője t e h á t n e m a t ö r v é n y h o z ó , h a n e m a bíró.
A n a p j a i n k b a n é r v é n y e s ü l ő j o g r e n d s z e r e k ezen e l e m e k egy-m á s r a h a t á s á b ó l t e v ő d n e k ö s s z e egy-m o z a i k s z e r ű e n . A fejlődő orszá-g o k ősi szakrális v a orszá-g y s z o k á s j o orszá-g a i k m o d e r n i z á l á s á v a l k ü s z k ö d n e k , m e l y n e k kereteit többnyire a volt g y a r m a t o s í t ó t ó l e x p o r t á l t jogi k u l t ú r a szabja m e g . Izraelben az ősi vallási (palesztinai) h a g y o m á -n y o k -n a k a f e l t á m a s z t o t t r a b b i -n i k u s jog a l a p j á -n az a -n g o l - a m e r i k a i jog szellemében t ö r t é n ő felfrissítésével kísérleteznek. A z észak-a m e r i k észak-a i k o n t i n e n s e n Louisiészak-anészak-a és Québec m e g m észak-a r észak-a d t észak-az észak- angolszász ó c e á n b a n k o n t i n e n t á l i s jogi szigetnek. A h a j d a n i k o n t i n e n t á -lis és a n g o l s z á s z minta u g y a n a k k o r E u r ó p á b a n és az Egyesült Á l l a m o k b a n k ö z e l e d i k e g y m á s h o z . A s k a n d i n á v jog ma k ö z e l e b b i r o k o n a az a m e r i k a i n a k , m i n t ez utóbbi az angolnak. N y u g a t -E u r ó p á b a n cégek közötti k o n f l i k t u s esetén e g y r e inkább előtérbe n y o m u l a f o r m á l i s jog mellőzése a közvetlen e g y e z t e t é s n e k — az ősi k o n f l i k t u s f e l o l d á s r a e m l é k e z t e t ő — e l ő n y b e n részesítésével.
M i n d e z e k n e k az eltérő h a g y o m á n y o k n a k , b e r e n d e z k e d é s e k n e k eltérő jogfelfogások, m ó d s z e r e k , szerepek (stb.) felelnek m e g , amik közös n e v e z ő r e csak az e l v o n a t k o z t a t á s m a g a s szintjén h o z h a t ó k . E k a l e i d o s z k ó p s z e r ű s o k s z í n ű s é g e t tovább színesítik a z o k a jogi
u t ó p i á k , a m i k e t a z a n g o l , a m e r i k a i , francia p o l g á r i , illetőleg a s z o cialista f o r r a d a l m a k felfelé ívelő, m é g n e m k o n s z o l i d á l t s z a k a s z á -b a n f o g a l m a z t a k m e g , s a m i k e g y f a j t a t u d a t a l a t t i á l o m k é n t m é g a k á r é v s z á z a d o k m ú l t á n is ö s z t ö n z ő i v a g y é p p e n v á l t ó á l l í t ó i l e h e t -n e k c s e l e k v é s e k -n e k .
M i n d e n f é l e s z ű k l á t ó k ö r ű a b s z o l u t i z á l á s s a l s z e m b e n a t a n u l -m á n y h a n g s ú l y o z n i k í v á n j a , h o g y e z e k s o r á b a n v é g s ő s o r o n n i n c s g y ő z t e s v a g y v e s z t e s . A m a g a t e r ü l e t é n m i n d e g y i k b e t ö l t h e t t e t ö r t é n e l m i s z e r e p é t , a jövő p e d i g m a m é g e l ő r e l á t h a t a t l a n h a n g -s ú l y e l t o l ó d á -s o k a t i-s e r e d m é n y e z h e t .
lehetséges megközelítések:
j o g g á t e v é s — e l v o n t n o r m á b a f o g l a l á s [Normung, norming]
egyetlen lehetőség erre az, ha az e g é s z s t r u k t ú r á n a k inherens, é r v é n y e s ü l é s t p a r a n c s o l ó teleologikumot t u l a j d o n í t o k — a m i viszont nincs b e n n e
m i n d e n n e k c s u p á n f i n o m í t o t t változata, ha a d o t t n a k veszek egy m e g h a t á r o z o t t b e l s ő k ö v e t e l m é n y r e n d s z e r r e l f e l é p ü l ő s t r u k -t ú r á -t , logikailag kive-tí-tem f o r m á l ó d á s i és m ű k ö d é s i elvei-t, s s z a k m a i ideológiaként ezt is a d o t t n a k tekintem
e g y ilyen k o n s t r u k c i ó nem h a m i s í t u g y a n , á m d e n e m is m a -g y a r á z — e h e l y e t t e -g y s z e r ű e n ( M ü n c h a u s e n ö n t e r e m t ő a k t u s a k é n t ) a d o t t n a k vesz
a m ű k ö d ő társadalmi k o m p l e x u s u g y a n i s d i f f ú z preferenciákat érvényesít: nem k i z á r ó l a g vagy s p e c i f i k u s a n a j o g o t mint jogot (és így tovább), h a n e m v a l a m e n n y i s bármiféle k í v á n a l m a t a m i n d e n n a p i tudat általánosító, intuitív, prekoncípiált m ó d j á n j o g k é n t é r v é n y e s í t é s — ez a z egyes realizált e r e d m é n y
p o n t o s a n annyira jogosult, mint az előbbi: egy h o s s z ú t á v ú g o n -d o l k o -d á s n a k át kell g á z o l n i a az é l e t s z e r ű részleteken (figyelmen k í v ü l h a g y v a , a s e m m i b e taposva ezeket), a r ö v i d t á v ú viszont a n a p n a k él s feléli a j ö v ő t
g y a k o r l a t i a s f o r m á j á b a n a h o s s z ú t á v ú g o n d o l k o d á s előfelt é előfelt e l e z i a b e n n e r e j l ő s a s előfelt r u k előfelt ú r a álelőfeltal b i z előfelt o s í előfelt o előfelt előfelt g y a -k o r l a t i i g a z s á g o t [procedural justice], a r ö v i d t á v ú pedig azt, h o g y m i n d a z o n á l t a l a b á r m i k é n t i e r e d m é n y é r v é -Ausztráliában 1987-ben rögzített konspektus a tervezett munka alap-jaként.
n y e s í t é s mégis a jog keretei k ö z t m a r a d : a jog elviseli, tehát a k á r ellenére — s végső f o k o n általa — is j o g k é n t fog m a j d r e p r o d u k á l ó d n i
a h o s s z ú t á v ú g o n d o l k o d á s igazsága az, h o g y a jog f e l i s m e r hető, a z o n o s í t h a t ó kereteit v a l a m i k é n t é p p e n e g o n d o l -k o d á s a d j a ; m é g i s , ö n m a g á b a n ez n e m m á s , m i n t leg-feljebb referenciális l e h e t ő s é g (s e n n y i b e n lehet i n d í t é k , d e ö n m a g á b a n s o h a s e m lép fel h a j t ó - v a g y f é k e z ő e r ő k é n t ) , n e m p e d i g t é n y l e g e s e n m o z g ó v a g y m o z g á s r a g e r j e s z t ő t á r s a d a l m i erő
a r ö v i d t á v ú g o n d o l k o d á s igazsága a z , h o g y m i n d e z n e m m á s , mint a jogi f o l y a m a t a k t í v , m i n d e n n a p i , m o z g ó é s m o z g a t ó eleme; á m ha c s u p á n ö n m a g á b a n s ö n m a g á é r t á l l a n a , ú g y lassan e l v e s z í t e n é j o g o n belüli m i n ő s é g é t , d e s t r u k t í v té-n y e z ő v é válva
ö n m a g á t r e p r o d u k á l ó r e n d s z e r ez
m á r p e d i g egy a b s z t r a k t f o r m a a d á s s a l n e m befejezett a r e n d s z e r ; p o n t o s a b b a n : n e m e z h o z z a létre a r e n d s z e r t , tehát n e m is több, m i n t p u s z t á n ö n m a g a : lehetőség, a z a z egyfajta b u r o k , és a b u r o k k a l e g y ü t t egyfajta ú t is
a referenciális g y a k o r l a t u g y a n a k k o r n e m e g y s z e r ű e n v é g r e h a j t á s , s ő t n e m is g y a k o r l a t i p r ó b á j a [testing] a n n a k , a m i e g y é b k é n t ideális ( v a g y i s eszmei é s egyben e s z m é n y i ) , d e gyakorlattá k e l l válnia
M I N D E Z N I N C S E N B E N N E A N O R M Á B A N , sőt a n o r m á k r e n d -s z e r é b e n -s i n c -s jelen
a n o r m a s p e c i f i k u s , m i n ő s í t e t t nyelvi k i j e l e n t é s
s z e r k e z e t é b e n , m i n ő s í t e t t s é g é b e n is m i n d e n n y e l v b e n és törté-nelmi k u l t ú r á b a n u g y a n a z , holott a k a p c s o l ó d ó g o n d o l k o d á s i és m a g a t a r t á s i minta [pattern] n y e l v e n k é n t és k u l t ú r á n k é n t eltérő lehet
a j o g g y a k o r l a t n a k r e f l e x i v i t á s r a , m e c h a n i k u s a p p l i k á c i ó r a k é s z t e -t é s e m i n d i g poli-tikai i n d í -t é k ú ; m ö g ö -t -t e s g o n d o l a -t i m o d e l l j e a z o n b a n n e m más, mint m a g a a t e r m é s z e t i t ö r v é n y : leírja, a m i o b j e k t í v e b e k ö v e t k e z i k vagy é r v é n y e s ü l ; e z t á n a g y a -k o r l a t teszteli, s ha n e m v á l i -k valóra, ú g y a r r a -k ö v e t -k e z t e t , h o g y v a g y a t ö r v é n y f o r m u l á z á s a volt r o s s z , v a g y z a v a r ó t é n y e z ő
é r v é n y e s ü l t ("a willful act to be adjusted to the law"): v é g s ő s o r o n v a l a m i m á s n a k a 1 e írásából vette a m i n t á j á t
a v a l ó s á g b a n a z o n b a n n i n c s e n kellés: a n y e l v b e n m i n ő s í t e t t s é g csak i d e o l o g i k u s t u d a t i t a r t a l o m , a m i l e í r h a t ó a law as [a set of]
game[s] m o d e l l j é v e l (de c s a k elemi f o r m á b a n , k i ü r e s í t e t t v a g y izolált m i n t á b a n , hiszen a játék p u s z t á n két r é s z t v e v ő vagy c s o p o r t k ö z t zajlik, l e g f e l j e b b b k i s e g í t ő k k e l , k ö r ü l h a t á r o l t szfé-r á b a n és i d ő szfé-r e , j á t s z m a stb. k o szfé-r l á t o z o t t i g é n y é v e l — s z e m b e n az ö s s z t á r s a d a l m i ö s s z c s e l e k v é s b e n jelenlévő joggal), e z é r t p e d i g ú j m o d e l l kell: a jog m i n t referenciális m i n t a , mely e l e m i „já-t é k " - h e l y z e „já-t e k h a l l a „já-t l a n u l s z ö v e v é n y e s k o m p l e x u m á b a n foglal h e l y e t , m i k ö z b e n b á r m i f é l e elemi „ j á t é k " - h e l y z e t b e n k i z á r ó l a g ilyen r é s z ö s s z e t e v ő k é n t játszik m a j d s z e r e p e t
h i s z e n e k o n s t r u k c i ó b a n n i n c s b ü n t e t ő i s t e n , aki a t e r m é s z e t i t ö r v é n y á t h á g á s á n a k b ű n é é r t b ü n t e t é s t t u d n a be: c s e l e k v ő s é g e m e g y é b k é n t s e m ö n m a g á b a n , h a n e m olyan ö s s z e f ü g -g é s b e n „ m i n ő s ü l " , h o -g y e c s e l e k v é s r e jo-gi h i v a t k o z á s á b a n m á s m i k é n t felelhet (s ez lehet m a g á n o s a k t u s is, m i n t egy r o b i n s o n i m a g á n j o g v a g y szoliter b ű n ö s s é g é r z é s v a g y iden-t i iden-t á s z a v a r )
a j o g b a n így f e j e z z ü k ki m a g u n k a t : the judge establishes it procedurally as a legal fact, majd n o r m í v r e f e r e n c i á v a l s z u b s z u m á l , és így t o v á b b — á m d e : m i a z , a m i t a bíró m e g á l l a -pítva l é t r e h o z ? n y e r s t é n y ? a k k o r m i és m i k é n t t u d transz-f o r m á l ó d n i az e l j á r á s b a n ? egyetlen v á l a s z l e h e t ő s é g s z e r i n t az e g é s z f o l y a m a t m á r eleve e g y n o r m a t í v i n t é z m é n y i s z f é r á n b e l ü l zajlik
a j o g b a n tehát m é g ilyen s z e m b e á l l í t á s s a l s e m é l h e t ü n k , h o g y a z t m o n d h a t n á n k : míg a b i z o n y í t á s i e l j á r á s nyers t é n n y e l d o l g o z i k , a ( b ü n t e t ő ) j o g i tényállás i n t é z m é n y i t é n y e k b ő l áll: é p p e n p r o c e d u r a l i t á s a révén m á r az el-j á r á s b a k e r ü l t é v e l i n t é z m é n y i v é válik a n y e r s t é n y és b i z o n y í t á s a e g y a r á n t
EZÉRT t é n y l e g s z ó - m á g i a (ideológia, de l e g a l á b b i s k é p e s kifejezés) azt m o n d a n u n k , h o g y v a n o l y a n , mint: ' j o g ' , ' j o g o m v a n ' és így t o v á b b
p u s z t á n o b j e k t i v á l t nyelvi r e f e r e n c i a - a l a p j a v a n az a d o t t k ö z e g b e n e l f o g a d h a t ó r e f e r e n c i á k n a k , s ez a r e f e r e n c i a - a l a p n e m más,
m i n t a m a g á b a n a r e f e r e n c i a t í v g y a k o r l a t b a n e l k ü l ö n í t h e t ő m i n -ták h a l m a z a
m i n d e z sajátos nyelvi k o m m u n i k á c i ó közegében zajlik, a m i n e k specifikus társadalmi gyakorlat a hordozója
v a j o n m i n d e b b e n autopoiesis testesül m e g ?
elemei e g y e d i m o z g á s á t ó l e l v o n a t k o z t a t h a t u n k , m i k é n t m a g u k -tól az e g y e d i m i n ő s é g ü k b e n f e l f o g o t t egyes e l e m e k t ő l is:
az ö s s z s t r u k t ú r a ö n m o z g á s a r e p r o d u k á l j a az e g é s z e t , s a r e n d szer ö n r e p r o d u k c i ó j á b a n v á l n a k a z e g y e d i ö s s z e t e v ő k r e n d -s z e r e n b e l ü l i v é
a l a p m e g h a t á r o z á s a s z e r i n t
(1) m i n d e n tény, ö s s z e f ü g g é s csak p r o c e d u r á l i s a n „ l é t e z i k " ; (2) ez c s a k lehetőség a r e f e r e n c i á r a , p r o c e d u r á l i s a n
feltéte-l e z e t t e n ;
(3) a j o g s é r t ő j o g a l k o t á s vagy j o g a l k a l m a z á s s e m lehet m á s , m i n t politikai t e r m é s z e t ű k i f o g á s vagy p r o c e d u r á l i s t é n y (ez u t ó b b i is p u s z t á n mint l e h e t ő s é g t o v á b b i belső r e f e -renciáitatásra),
m e r t a jelentések (vélemények) eltérése, azaz a jogon belülinek a jogon kívüli által jogellenesként jellemzése m i n d a d d i g c s a k szociológiai tény, a m e d d i g a r e n d s z e r r e n d -s z e r k é n t reprodukálja m a g á t ; -s akkor é-s a n n y i b a n le-sz c s u p á n a jogban konstitutív, a m i k o r és a m e n n y i b e n m á r m a g á t ezt az ö n r e p r o d u k c i ó t lehetetleníti;
(4) a r e n d s z e r b e n nincs kodifikálva (s ha lenne is, szintén csak m i n t referenciális minta jöhetne számításba), h o g y milyen területen mely k o m p o n e n s e k közti milyen f o k ú diszkre-pancia idézheti ezt elő: vagyis m i n d e z az ö s s z - s t r u k t ú r á k h a l m a z á t magábanfoglaló totális s t r u k t ú r a k é r d é s e
ELMÉLETI M A G Y A R Á Z A T ÉS ÉRTÉKELÉS
a szokásos elméletek eleve értékelnek, normatív eljárásmintát k ö z -vetítenek: LUHMANNi értelemben m a g u k is ideológiák
de: bármely létező rendszer különféle összetevőiben különféle m i n ő -séget m u t a t h a t fel különféle időkben
e z é r t jogos a kérdés: mi lesz m i n d e n n e k az e l m é l e t i m a -g y a r á z a t b a n a h e l y e , ha a -g y a k o r l a t k ü l ö n f é l e é r t é k ű k é n t jelölt m i n ő s é g e az e l m é l e t által leírt m o z g á s ö s s z e f ü g g é s e i n , a
m a g y a r á z o t t t ö r v é n y s z e r ű s é g e k e n nem v á l t o z t a t (hiszen m e r t n e m is változtat h a t ) ?
akkor ez nem lesz más, mint c s u p á n n o r m a t í v g o n d o l k o d á s , k í v á n a l m a i n k p u s z t a tükrözése?
(1) t é n y e k jogi m e g á l l a p í t á s a , minősítése, n o r m a t í v tételek közötti ö s s z e f ü g g é s e k — nincs itt abszolút, csak k ö z m e g e g y e -z é s s -z e r ű k r i t é r i u m , ami u g y a n a k k o r k u l t u r á l i s a n feltétele-zett tehát értelmes v i t a t h a t ó s á g u k hiánya e s e t é n is h a t ó s á g i
eljá-rás f o r m a l i z á l t e r e d m é n y e h o z h a t j a csak létre
á m az é r t e l m e s v i t a t h a t ó s á g mely foka teszi ezt f o r m á l i s eljárási cselekvés nélkül v a g y formalizált jogi l e h e t ő s é g e h i á n y á b a n „ j o g o n belülivé", azaz jogilag relevánsán létezővé? mely foka az, a m e l y n e k á t l é p é s é v e l már a j o g r e n d szer felbomlik vagy (a „ r o s s z r e n d s z e r " külső m i n ő s í t é sének felváltásával) m a g a a r e n d s z e r m i n ő s é g belső t a g a -d á s á v á válik?
(2) fenállása m é g i s létszerű: n e m c s a k a jogot „élő" t á r s a d a l o m f e n n m a r a d á s a , értékeinek v é d e l m e s é r d e k e i biztosítása (stb.), d e m a g a a jog p u s z t a f e n n m a r a d á s a s z e m p o n t j á b ó l is
tehát ha rögzített h a t á r nincs is, valami ilyesmi mégis „ k o n textuálisan k o n d i c i o n á l t " , s e z z e l egy polarizált szélső e s h e t ő -s é g k é n t i-s a d o t t
E: k ö v e t k e z é s k é p p e n a normatív v á r a k o z á s m i n t á k és a r e n d s z e r a d o t t minőségűként felfogott léte, jogiként fennmaradása között h a t á r o z o t t összefüggés áll fenn, ami u g y a n a k k o r kizárólag az egész struktúra újratermelődése szintjén magyarázható
A JOG MINT RÉSZTOTALITÁS A TÁRSADALMI TOTALITÁSBAN úgy tetszik hát, hogy a jog mint objektiváció l á t s z ó l a g k ü l ö n
-t a r -t h a -t ó
ám ha e n n e k l é t f o r m á j á t a k o m m u n i k á c i ó a d j a , a m i v o l t a k é p p e n n e m más, mint
— jelentések cseréje a gyakorlati t e v é k e n y s é g b e n és
— a jelentések folytonos m e g e r ő s í t é s é v e l és m ó d o s í t á s á v a l ép-p e n e g y a k o r l a t közegében,
ú g y a jogi még b á r m e l y k o n k r é t játékában s e m szigetelhető el a nem-jogi szférájától: mert
= a m i m e g k ü l ö n b ö z t e t e t t , az a h i v a t k o z á s o k k a l k o n s t i t u á l t egység n o r m a t i v e zárt r e n d s z e r e ,
= a m i pedig n e m , az maga a n y e l v i g y a k o r l a t , mely a h i v a t -k o z á s o -k f o r m á l i s a n -konstituált r e f e r e n c i a - a l -k a l m a s s á g á n túl hatás g y a k o r l á s á r a és b e f o g a d á s á r a e g y a r á n t teljesség-gel nyitott m a r a d
Ellentmondás a természetben?
N e m l e h e t s é g e s , n e m is g o n d o l h a t ó v a g y k o n s t r u á l h a t ó ; m e r t a természet: v a n .
Á m , h a a t e r m é s z e t r ő l két t é t e l e m e l l e n t m o n d á s o s , a k k o r v a g y az e g y i k h a m i s , v a g y m i n d k e t t ő p o n t a t l a n .
Mi az ellentmondás?
V a j o n e l l e n t m o n d á s - e , ha e g y s z e r azt m o n d o m X-ről, h o g y b e c s ü l e t e s , m á s s z o r p e d i g azt, h o g y n e m ?
Ú g y tetszik, é n ezt m e g t e h e t e m , m e r t n e m l o g i k a v a g y o k , h a -n e m élőlé-ny: élek.
Sőt, m é g a b b a n s i n c s e l l e n t m o n d á s , ha v a l a k i e l m o n d j a e z e k e t v é l e k e d é s e m r ő l ; h i s z e n l e h e t s é g e s , hogy n e m u g y a n ú g y és n e m u g y a n a r r a é r t e t t e m , a m i t m o n d t a m ; é s a z is l e h e t s é g e s , h o g y i d ő k ö z b e n m e g v á l t o z t a t t a m a v é l e m é n y e m e t
— t e h á t a b b a n s i n c s e l l e n t m o n d á s , ha v a l a k i b e s z á m o l e k é t tételben r ö g z í t e t t kétféle v é l e k e d é s e m r ő l .
E l l e n t m o n d á s k i z á r ó l a g a k k o r és abban v a n , ha v a l a k i a z t m o n d j a : X b e c s ü l e t e s é s n e m becsületes.
Mi a helyzet a joggal?
A jog is élet, t ő l ü n k s z e m é l y szerint f ü g g e t l e n , m i n t e g y a m e g f i g y e l é s k o r és v é l e m é n y a l k o t á s k o r m á r lezajlott t ö r -ténés e t a l o n j a .
* A Yale Law School (New Haven, Connecticut) környezetében JOSEPH R A Z
professzorral (Oxford) 1989 őszén folytatott sétáló beszélgetések azonnal lejegyzett összegezése.
A jogban sincs tehát ellentmondás, ha egyszer ezt, m á s s z o r azt m o n d j a ; és b e n n ü n k sincs, ha e r r ő l számot a d u n k . E l l e n t m o n d á s kizárólag a k k o r és a b b a n van, ha e z t m o n
-dom: X b ű n ö s é s n e m b ű n ö s .
Hiszen lehet, hogy n e m is pontosan u g y a n a r r ó l és n e m is p o n t o s a n u g y a n a z t g o n d o l t a m ; és
az is lehet, hogy m e g v á l t o z t a t t a m a v é l e m é n y e m e t , mi-k ö z b e n b i z o n y o s a n volt rá o mi-k o m , hogy így csele-k e d j e m ,
és ettől nem z a v a r t a t v a m á s k o r is így c s e l e k e s z e m m a j d , ha okom lesz rá.
A z e l l e n t m o n d á s l o g i k á j á n a k ö n m a g á b a n ehhez nincs s e m m i k ö z e , hiszen ez gyakorlati cselekvés.
Ezért még az is e l ő f o r d u l h a t , hogy n e m u g y a n a z t gon-dolom, m i n t amit é r t e n e k ezen,
de p o n t o s a b b a n nem t u d t a m kifejezni m a g a m a t .
És az is e l ő f o r d u l h a t , h o g y — a k á r visszatérően is — v é l e m é n y e m m e g v á l t o z t a t á s á r a k é n y s z e r ü l ö k
( ö n m a g a m i s m e r e t é b e n feltételezve persze, h o g y e z t is k o m o l y okkal t e s z e m ,
s így jó esélye van a n n a k , hogy az előbbi esetek e g y i k e áll f e n n , csak é p p e n nem t u d o m m i n d e z t p o n t o s a n m e g f o g a l m a z n i ) .
A logika sajátlagos szerepe a logikai r e k o n s t r u k c i ó , és ellent-m o n d á s kizárólag ebben, v a g y i s ellent-m a g á b a n a logikai l e í r á s b a n , a logikai leírás saját k o n s t r u k c i ó j á b a n és t e r m i n u s a i b a n k é p z e l h e t ő el. A m e n n y i b e n t e h á t a való élet e s e m é n y e i b e n e l l e n t m o n d á s t vélnék felfedezni, ú g y ez csak a n n y i t jelent, h o g y logikai r e k o n s t -r u k c i ó b a n tö-rténő logikai e l l e n ő -r z é s e m i m m á -r olyannyi-ra kifejlett, hogy a z t , ami van és történik, l o g i k a i r e k o n s t r u á l á s á v a l l o g i k a i l a g p o n t o s a n t u d o m és k í v á n o m m á r ellenőrizni.
Végső k ö v e t k e z t e t é s k é n t tehát e z t kell m o n d a n u n k : N e m az az e l l e n t m o n d á s , h o g y adott ö s s z e f ü g g é s b e n í g y , m á s i k b a n p e d i g a m ú g y cselekszem. E l l e n t m o n d á s kizárólag a b b a n a j e l e n t é s b e n van, ha és a m e n n y i b e n m i n d e z t ú g y értem, h o g y egyetlen a z o n o s k o n t e x t u s b a n és g o n d o l a t i jelentésben b á r m i egyidejűleg v a l a m i é s u g y a n a n n a k az ellenkezője is.
A s z o c i a l i s z t i k u s tanok t ö r t é n e t é b e n a MARXizmus e r e d e n d ő ú j -d o n s á g a az ú n . t u -d o m á n y o s s z o c i a l i z m u s m e g j e l e n é s e és igény-bejelentése v o l t . Végső s o r o n n e m volt é s n e m is l e h e t e t t ez m á s , m i n t egy h i e d e l e m r e n d s z e r n e k , jövőbe vetített u t ó p i á n a k t u d o -m á n y o s -m e z b e öltöztetése, tehát olyan t a n k é n t b e -m u t a t á s a , -m i n t a m i t e t s z é s ü n k t ő l , s z á n d é k u n k t ó l — s ő t , v o l t a k é p p e n s z e m é l y e s r é s z v é t e l ü n k t ő l — f ü g g e t l e n ü l m a g á b ó l a t u d o m á n y b ó l k ö v e t k e -zik. N e m t é v e d e t t ENGELS a k k o r , a m i k o r e b b e n m é r f ö l d k ő s z e r ű telj e s í t m é n y t l á t o t t . V i l á g m é r e t ű sikereit a MARXizmus v a l ó b a n t u d o m á n y o s m e g j e l e n é s é n e k , e l m é l e t s z e r ű s z e r v e z ő d é s é n e k s h i v a t -k o z á s i r e n d s z e r é n e -k -k ö s z ö n h e t ő e n é r t e el. Kifejlett f o r m á j á b a n a z e l j ö v e n d ő r e i r á n y u l ó e s z m é n y e i t o l y a n k ö v e t k e z t e t é s e k k é n t v e z e t t e le, m i n t a m i k a t á r s a d a l o m t e r m é s z e t t ö r v é n y i e r e j ű s z ü k s é g s z e r ű s é g e i k é n t f a k a d n a k a m ú l t b ó l s a t ö r t é n e l e m f i l o z ó f i á i k i g b e -j á r a n d ó ú t b ó l . A MARXizmus tanításából v é g ü l is ez k ö v e t k e z e t t : a z e m b e r n e m a b b a n s z a b a d , hogy b á r m i k o r is k i k e r ü l h e t n é eze-ket, h a n e m a n n y i b a n s z a b a d , h o g y — s z ü k s é g k é p p e n i s é g ü k e t f e l i s m e r v e — l e g f e l j e b b e l é b e m e h e t e t ö r v é n y s z e r ű s é g e k n e k : azok-n a k tehát, a m i k e g y é b k é azok-n t m i azok-n d e azok-n k ö r ü l m é azok-n y e k k ö z t — vagyis
„ v a s t ö r v é n y s z e r ű s é g g e l " — é r v é n y e s ü l n e k . E l é g s é g e s c s u p á n a m a g u k a t MARXistáknak v a l l ó k n a k a m ú l t s z á z a d v é g i — s ENGELS k é s e i l e v e l e i n e k u t a l á s a i b a n g y a k r a n h i v a t k o z o t t — kiterebélye-s e d e t t b o k r á r a g o n d o l n u n k . M á r ez ikiterebélye-s a r r ó l t a n ú kiterebélye-s k o d i k , h o g y m i l y e n e l l e n á l l h a t a t l a n n á v á l h a t v a l a m e l y egyetlen, d e e g y s é g e s t u d o m á n y k é n t fellépő t a n h a t á s a , a m e l y t a n e g y e l v ű m a g y a r á z a
-* Egy tisztázónak szánt eszmefuttatás 1989. október 24-én félbehagyott kéz-irata alapján.
t á v a l k ö n n y ű m e g o l d á s r a c s á b í t a t u d o m á n y r a jellemző m e g k ö z e -l í t é s e k ö s s z e t e t t s é g é v e -l , v i s z o n y -l a g o s s á g á v a -l és f e -l t é t e -l e s s é g é v e -l s z e m b e n ; ha ez e g y b á r k i á l t a l k ö n n y e n e l s a j á t í t h a t ó v é g s ő tan d e m o k r a t i z m u s á n a k az í g é r e t é v e l bárkit b á r m i k o r és b á r m e n n y i i d ő a l a t t a t ö r t é n e l e m t u d ó s értőjévé, e g y s z e r s m i n d t u d a t o s for-m á l ó j á v á a v a t h a t ; ha tehát e z a tan v i l á g t ö r t é n e l for-m i k i t e k i n t é s é v e l s v i l á g t e r e m t ő e l h i v a t o t t s á g á v a l e g y ú t t a l t á v l a t o t is k ö l c s ö n ö z né-k ü n né-k — az intellené-ktuális, a c s e l e né-k v ő és a m o r á l i s lényt e g y i d e j ű l e g s z ó l í t v a m e g b e n n ü n k .
C s u p a s z i g é n y b e j e l e n t é s - e m i n d e z , v a g y e g y e n e s e n t u d á s áll m ö g ö t t e , amit e g é s z é b e n h i t e l e s k é n t i s m e r h e t ü n k el? A k á r c s u p á n a k ö z e l m ú l t u n k r a g o n d o l j u n k is, a k é r d é s m á s o d i k f e l é t illetően h e v e s e n igenlő v o k s o k r a s z á m í t h a t t u n k , a m i m á r m a g á n a k é r d é s -f e l t e v é s e n is m é l t a t l a n k o d o t t . H a pedig a m a i k i á b r á n d u l t s á g a i n k r a v a g y p á l f o r d u l á s o k r a g o n d o l u n k , a „ M e z t e l e n a király!" t í p u s ú les z á m o l á les o k b a n v é g l e t e les les z é l les ő les é g e les les é g g e l m e g f o g a l m a z o t t t a g a d á s o k m á r azon h á b o r o g n a k , h o g y miért is á l l í t u n k eltérő v á l a s z l e h e -t ő s é g e k e -t m a g á b a a k é r d é s f e l -t e v é s b e b u r k o l -t a n . Mi-t j e l e n -t s e n ez a s a r k í t o t t s á g , ez a z i n d u l a t ? F e l t e h e t ő e n n e m k e v e s e b b e t rejt ma-g á b a n , m i n t a r e n d s z e r e n b e l ü l i e k s a r e n d s z e r e n k í v ü l á l l ó k össze-b é k í t h e t e t l e n e l l e n t é t é t . E g y s z e r s m i n d p e r s z e talán m é g v a l a m i l é n y e g e s e n t ö b b e t s m a r a d a n d ó b b a t is: a h i t e k és a h i t e l e s t u d á s e l t é r ő voltát, s e g y olyan k é r d é s f e l t e v é s előítéletességét, m e l y r ő l az a g y a n ú t á m a d h a t , hogy ö s s z e m o s s a a k e t t ő t . H i s z e n a hívő t u d n i v é l , m e r t eleve h i s z . A k í v ü l á l l ó n a k v i s z o n t e g y i l y e n hit i d e g e n , m e r t ő c s a k a n n y i t t u d , hogy az ilyesféle hit s e m m i f é l e t u d á s t ó l s e m m e g a l a p o z o t t . K ö v e t k e z t e t é s e s z e r i n t t e h á t n e m is t u d á s v a n jelen itt; legfeljebb c s a k hit és á l t a l a t á m o g a t o t t t u d a t . M á r p e d i g ez a z , a m i t k ö z ö n s é g e s e n i d e o 1 ó g i á nak n e v e z ü n k . A z t p e d i g e g y é b t a p a s z t a l a t a i n k b ó l t u d j u k , h o g y az i d e o l ó g i a o l y a s m i , a m i h a t á s á n a k f e l f o k o z á s a és i d e g e n t e r ü l e t e k r e kiter-j e s z t é s e é r d e k é b e n t u d á s k é n t tetszeleg, a z a z többnek é s m á s n a k n y i l v á n í t j a m a g á t , m i n t a m i v a l ó j á b a n . E n n é l f o g v a e jelenségnek h a m i s t u d a t a neve. N e m véletlen, h o g y a MARXizmus n a g y k o r s z a k a i e g y b e e s t e k a s p o n t á n vagy k i k é n y s z e r í t e t t h i t e k nagy k o r s z a k a i v a l . Ez lehetett a n a g y t á r s a d a l m i k a t a k l i z m á k ideje (ilyen volt p é l d á u l a m u n k á s m o z g a l o m k l a s s z i k u s s z e r v e z ő d é s i i d e j e a m ú l t s z á z a d v é g e n , a t r a g i k u s v á l a s z t á s o k z s á k u t c á s d i l e m -m á j a és a d e -m o k r á c i a e s z -m é n y é b ő l k i á b r á n d u l t s á g a k é t
világ-h á b o r ú közt, t o v á b b á a d i á k l á z a d á s o k , a n a r c világ-h i s t a l á z o n g á s o k idő-s z a k a N y u g a t - E u r ó p á b a n éidő-s az Egyeidő-sült Á l l a m o k b a n alig három é v t i z e d d e l ezelőtt), de lehetett a h a t a l o m r a jutott k o m m u n i s t á k z s a r n o k i a n kikényszerített ( n o h a már s z ü l e t é s e p i l l a n a t á b a n ata-visztikus) á l l a m v a l l á s - p ó t l é k a i n a k ideje is.
M i n d e b b ő l a z o n b a n az, a m i (és a m i k é n t ) a H a r m a d i k Róma s z e r e p é r e v á l t o z a t l a n u l á h í t o z ó Moszkva közvetítésével és többlet-ü z e n e t é v e l a k ö z é p - és k e l e t - e u r ó p a i r é g i ó b a n m e g v a l ó s u l t , úgy-s z ó l v á n ellenállhatatlannak b i z o n y u l t . A v é d e k e z é úgy-s vele úgy-s z e m b e n
— a k ü l s ő e m i g r á l á s vagy a b e l s ő emigrációba k é n y s z e r ü l é s1 határ-eseteit kivéve — h o s s z ú időn keresztül e g y s z e r ű e n g o n d o l h a t a t l a n volt; n e m véletlen hát, h o g y egészében r o p p a n t erővel h a t o t t és rombolt. Sötétebb időkben (ami szintén é v t i z e d e k b e n mérhető) e u r ó p a i létünk c s u p a s z e m l é k e , honi h a g y o m á n y a i n k n a k a közel-m ú l t i g ápolt t é n y e , vallásos n e v e l t e t é s ü n k n e k csupán b e n s ő n k b e n őrzött titkos ereje — vagy é p p e n az önnön s o r a i n belül is kegyetlen l e s z á m o l á s o k k a l élő h a t a l m a s k o d ó k m e g s e m m i s í t é s n e k s z á n t pri-mitív címkézésein ritkán f e l ü l e m e l k e d ő k r i t i k u s h a n g — emlé-keztethetett c s u p á n arra: volt valaha v a l a m i más, v a l a m i eltérő is g o n d o l h a t ó ; v a n tehát talán v a l a m i más, e l t é r ő is, ami e s e t l e g ma is (talán mások által) g o n d o l h a t ó .
A m á h o z k ö z e l í t v e a k o m m u n i s t á k ritka s i k e r ű és h a s z n ú tette, a z a z sikeres ö n p u s z t í t á s a n y o m á n egyre n y í l t a b b a n f o g a l m a z ó d i k m e g egy teljes szemléleti m e g ú j u l á s s z ü k s é g e , a múlt t a g a d á s á n a k elvi rögzítése. A m o z g a l m á r o k kedvenc p a t r o n j a , e s z m é i k n e k a t u d o m á n y o s s á g jegyében és igézetében b i z t o s í t a n d ó o l t a l m a azon-b a n vágyaik s z e r i n t ma is m a k a c s u l újra és ú j r a m e g f o g a l m a z ó d i k olyan á l l á s p o n t k é n t , mint a m i a t u d o m á n y iránt v á l t o z a t l a n u l m e g n y i l v á n u l ó h ű s é g g e l v á l t o z a t l a n u l m a is védhető. N o s , úgy vélem: m a g á b a n a n n a k m e z t e l e n tényében is, hogy egy ilyen
állás-1 K O N R A D A D E N A U E R k a n c e l l á r v a g y GUSTAV R A D B R U C H j o g t u d ó s s z e m é l y e s t ö r t é n e t é b ő l t u d h a t j u k , hogy a n e m z e t i s z o c i a l i z m u s idején m é g e g y keresz-t é n y d e m o k r a keresz-t a k ö l n i f ő p o l g á r m e s keresz-t e r vagy egy h a j l í keresz-t h a keresz-t a keresz-t l a n u l e v a n g é l i k u s h e i d e l b e r g i e g y e t e m i tanár is — először ü t k ö z é s e k vállalásával, m a j d (a v á l l a l h a t ó s á g é l e t v e s z é l y e s h a t á r a i h o z érkezve) a l á t v á n y o s a k t i v i t á s feladá-s á v a l — v i feladá-s feladá-s z a v o n u l h a t o t t . Á m d e a b o l feladá-s e v i z m u feladá-s b a n vagy a SZTÁLlNizmufeladá-s k ü l ö n f é l e helyi v á l t o z a t a i b a n s e m m i ilyesminek n e m lehetett s e m m i f é l e rea-litása.
p o n t egyáltalán v á l l a l h a t ó n a k tetszik, máris r i t k a kötőerejű s z o cializációs hatás rejlik. Mindezt m e g s z o k t u k . Jelenlétével m e g t a -n u l t u -n k e g y ü t t él-ni — f ü g g e t l e -n ü l attól, h o g y soku-nk s z á m á r a esetleg m á r maga az együttélés k é n y s z e r e s t é n y e is viszolyogtató.
A m e n n y i b e n a m o d e r n t u d o m á n y f i l o z ó f i a s a t á r s a d a l o m t u d o m á -n y o k m a i m ó d s z e r t a -n a s z e m p o -n t j á b ó l is v é d h e t ő , u g y a -n a k k o r n y i l v á n v a l ó tételhez s z e r e t n é n k e l é r k e z n i , az a l á b b i a k a t m o n d h a t n á n k : m i n d e n t á r s a d a l o m t u d o m á n y i e s z m é n e k és ú n . n a g y e l m é -letnek e g y i k t e r m é s z e t s z e r ű e l ő f e l t e v é s e , p a r a d i g m á j a az, h o g y v a l a m i l y e n t í p u s ú h a g y o m á n y h o z , h a g y a t é k h o z , ö r ö k s é g h e z k a p c s o l ó d i k , m e l y t r a d í c i ó b i z o n y o s t í p u s ú t á r s a d a l m i f e s z ü l t s é gekből, e z e k b i z o n y o s i r á n y ú m e g o l d á s á r a i r á n y u l ó k í v á n a l -m a k b ó l , illetőleg b i z o n y o s j e l l e g z e t e s s é g e k e t h o r d o z ó i n t é z -m é n y e s m a g a t a r t á s o k s ezek m ö g ö t t álló e s z m é k e g y m á s r a r a k o d á s á b ó l — f o l y v á s t a l a k u l ó k é s z l e t é b ő l , t á r h á z á b ó l — t á p l á l k o z i k . Ezek t ö b b é -k e v é s b é e g y m á s s a l s z e r v e s ü l ő h a l m a z a e z t a b i z o n y o s h a g y o m á n y t m e g h a t á r o z z a , e g y s z e r s m i n d k e r e t é t is m e g a d j a , a m i b e n a k é r d é s e s t á r s a d a l o m t u d o m á n y i g o n d o l a t o k vagy e s z m é k e g y f a j t a v á l t o z a t o t — m i n t k o n k r é t kihívásra a d a n d ó (és a d h a t ó ) k o n k r é t v á l a s z t — f o g n a k k é p e z n i . Látszólag n e m m o n d t a m e z z e l p e r s z e s e m m i ú j a t : n y i l v á n v a l ó állítás ez, a m i u g y a n a k k o r — ú g y v é l e m
— m e g a l a p o z ó j e l e n t ő s é g ű .
H a d d e m l í t s e m m e g itt azt a s z á m o m r a m e g t ö r t é n t e k o r d ö b -b e n e t r e o k o t a d ó é l m é n y t , m i k o r a z e l s ő sza-bad m a g y a r o r s z á g i v á l a s z t á s k é t f o r d u l ó j a k ö z ö t t B r ü s s z e l b e n az E u r ó p a i Jogelméleti A k a d é m i a v e n d é g p r o f e s s z o r a k é n t j o g á s z - s z o c i o l ó g u s o k k a l a d v a elő j o g f i l o z ó f i a i t é m á k b ó l , éjszakai s é t a b e s z é l g e t é s e k e n e g y e b e k k ö z t f e l v e t ő d ö t t a n n a k h a l l a t l a n v o l t a , h o g y van e g y állítólag t á g m ú l t ú o r s z á g E u r ó p á b a n , M a g y a r o r s z á g n a k h í v j á k , a h o l a v i t á k
*A Konrád Adenauer Alapítvány szervezésében 1991 tavaszán Gyulán ren-dezett nemzetközi szimpóziumon elhangzott felszólalás alapján.
d ö n t ő h a n g n e m é t a z h a t á r o z z a m e g , h o g y o l y a n t í p u s ú (a h e l y i n y e l v e n t ö r t é n e t e s e n l i b e r a l i z m u s n a k e l k e r e s z t e l t ) p o l i t i k a i é s e s z m e i m e g a l a p o z á s r a t ö r e k s z e n e k , a m i v a l a m i f é l e t e l j e s s é g g e l p u r i -fikált t i s z t a s á g b a n k í v á n m e g j e l e n n i v a g y v a l a h o n n a n a d a p t á l t a t n i
— m i n t h a n e m l e n n e b á r m i f é l e s a j á t t e r m é s z e t e s , o t t h o n o s , s z e r -v e s ü l t k ö z e g ott, a m i b e n e n n e k ( -v a g y b á r m i m á s n a k ) t e r m é s z e t e s h e l y e v a n (vagy lehet); a m i e g y o l y a n t e r m é s z e t e s h á t t e r e t j e l e n í t h e t n e m e g , a m i b e n ez (vagy b á r m i más) ú j í t ó g o n d o l a t e g y á l -talán o t t — m i n t b á r m e l y n o r m á l i s fejlődésű n e m z e t é l e t é b e n — m e g f o g a l m a z ó d h a t n é k . V o l t a k é p p e n i v á l a s z o m c s a k arra a m e g á l -l a p í t á s r a k o r -l á t o z ó d h a t o t t , h o g y a m a g y a r t á r s a d a -l o m t u d o m á n y i m ó d s z e r t a n n y e l v é b e n a jelek s z e r i n t n e m a l a k u l t m é g k i a z a f o g a l o m k é s z l e t , r e t o r i k a és p a r a d i g m a t i k u s k e r e t , a m e l y b e n t u d o -m á n y h o z -m é l t ó a n l e h e t n e e r r ő l ( v a g y b á r -m i -m á s r ó l ) b e s z é l n i ; m i k ö z b e n e s e t e n k é n t u g y a n a z a n á l u n k h e v e s e n o p p o n á l ó m a g y a r s z a k e m b e r a n g o l u l v a g y f r a n c i á u l teljességgel e u r o k o n f o r m m ó d o n , n o r m á l i s a n t u d i l y e s m i k r ő l i d e g e n o r s z á g o k b a n zajló v i t á k -b a n k ö z r e m ű k ö d n i . T e h á t e u r ó p a i t u d ó s o k — és k ü l ö n n e v e s í t e t t e n is a p o r t u g á l o k b a l o l d a l i i d e o l ó g i a i és MARXista s z o c i o l ó g i a i h í r e s s é g e , BOAVENTURA DE SOUSA SANTOS c o i m b r a i p r o f e s s z o r — r é s z é r ő l f e l v e t ő d ö t t a n n a k h a l l a t l a n s á g a , közös a l a p e s z m é i n k d e f o r m á l t s á g á n a k v e s z é l y e , jelesül a z o n f e l i s m e r é s i s m é t e l t m e g f o -g a l m a z á s a , h o -g y — e u r ó p a i k ö z ö s s é -g r ő l lévén s z ó — m i n d a z , a m i n a p j a i n k G ö r ö g o r s z á g á b a n , T ö r ö k o r s z á g á b a n , S p a n y o l o r s z á g á b a n v a g y P o r t u g á l i á j á b a n , t e h á t a f e l z á r k ó z ó ú j e u r ó p a i k ö z ö s s é g i á l l a m o k b a n f e l v e t ő d ö t t , m i n d e n ü t t a b s z o l ú t s z e r v e s e g y s é g b e n f o g a l m a z t a t o t t m e g a z e g y e s n e m z e t i t ö r t é n e l m e k é s h a g y o m á n y o k s o r á n k e r e s z t ü l ; t e h á t n e m m i n t v a l a m i f é l e k ü l s ő k ö l c s ö n z é s v a g y k é n y s z e r í t é s , h a n e m m i n t e g y s z e r s m i n d ö r ö k l ö t t , s a j á t , v a g y i s f e j l ő d ő k é p e s , m e r t m i n d e n k o r v á l t o z ó k ö r n y e z e t é b e n m e g ú j u l á s r a k é p e s b e l s ő g o n d o l a t — e g y o l y a n k i v á l a s z t ó j e l e n t ő s é g ű n e m z e t i k e r e t e n b e l ü l , a m e l y eleve m i n d e n r e v i d e á l -h a t ó és s a j á t talajon g e n e r á l -h a t ó e s z m e r e l e v a n c i á j á t e g y á l t a l á n m e g a d j a v a g y — m o n d h a t n ó k — é r t é k - s t a n d a r d j a i t d e f i n i á l j a .
A m e n n y i b e n ilyen s z e m p o n t b ó l v é g i g g o n d o l j u k a z o k a t a z á l d a t l a n v i t á k a t , a m e l y e k — ú g y g o n d o l n á m : h a t á r o z o t t a n s z é -g y e n ü n k r e , i s z o n y a t o s m é r v ű m e -g k é s e t t s é -g r ő l t a n ú s k o d ó m ó d o n
— M a g y a r o r s z á g o n le t u d t a k z a j l a n i , a k k o r o l y a n s a j á t o s k ö v e t k e z t e t é s r e is j u t h a t u n k — a m i r ő l n e m h a l l o t t a m , h o g y b á r k i l e
-vonta v o l n a —, hogy a z t az e l m é r g e s í t e t t vitát, a m i nálunk zajlott az ú n . h a r m a d i k ú t ideológája k ö r ü l , e g o n d o l a t o k f é n y é b e n lényegében ú j r a lehetne fogalmazni. Jelesül, e f e n t i e k szellemében fogant m é l y e b b (vagy: e g y lépéssel h á t r á b b r ó l i n d í t ó ) értelemben az ú n . h a r m a d i k ú t i m m á r nem e r ő s z a k o s elutasítása két d i c h o tomikus, v a g y i s e g y m á s s a l k i z á r ó l a g o s s á g o t m u t a t ó a n s z e m b e n -álló e s z m e r e n d s z e r n e k — egyfelől e g y külső, k í v ü l r ő l kapott m i n t a a b s z o l u t i z á l ó a n m e r e v és szolgai k ö v e t é s é n e k , m á s f e l ő l pedig e g y v a g a b o n d m ó d o n ö n m a g á t M ü n c h a u s e n k é n t m e g t e r e m t ő ö n f o r rású s ö n t ö r v é n y ű vállalkozásnak —, m e l y e k n e k léte vagy b e k ö -vetkezése szerves g y a k o r l a t i k ö z e g b e n e g y é b k é n t aligha l e n n e t e r m é s z e t e s n e k t e k i n t h e t ő ; hanem é p p e n s é g g e l e z t a h a r m a d i k ú t k e r e s é s t f o g a l m a z h a t o m meg, k o n s t r u á l h a t o m fogalmilag o l y a n módon, h o g y e g y s z e r ű e n t u d a t á b a n v a g y o k a n n a k : m i n d e n t á r s a -d a l o m t u -d o m á n y i e s z m é n e k és g o n -d o l a t n a k , k ö v e t k e z é s k é p p e n m i n d e n t e o r e t i k u s j a v a s l a t n a k a n n y i b a n van és lehet c s u p á n r e l e v a n c i á j a , a m e n n y i b e n s a j á t t a l a j o n egyáltalán m e g -f o g a l m a z ó d h a t . Hiszen m i n d e m ö g ö t t már b e n n e rejlik a n n a k alapvető felismerése is, h o g y történelmileg m i n d e n egyes t á r s a d a -l o m t u d o m á n y i e-lmé-let és társada-lmi-po-litikai g o n d o -l a t (gondo-lva itt h o l l a n d , angol, a m e r i k a i , francia, v a g y h o z z á n k esetleg k ö z e l e b b állón n é m e t elméletekre a XII-XVI., XVIII., vagy' a k á r a XIX-XX.
s z á z a d b ó l ) p o n t o s a n e g y ilyen saját talajban és k ö z e g b e n , v a g y i s v a l a m i k é p p e n ezt a b i z o n y o s — jobb h í j á n kifejezetten: nemzeti — örökséget és h a g y o m á n y t m a g á b a n foglaló é r t e l e m b e n f o g a l m a -zódott m e g . Ehhez k é p e s t pedig a n n y i b a n , a m e n n y i b e n fogalmilag m e g p r ó b á l n á n k k i z á r n i (például a m a g y a r o r s z á g i szociológiai, t á r s a d a l o m e l m é l e t i v a g y politikaelméleti e s z m é l ő d é s n e k és ú t k e resésnek e XX. s z á z a d végi s z a k a s z á b ó l ) ezt a n e m z e t i m e g h a -tározást, ú g y ezzel n e m e l ő r e l é p n é n k a XXI. s z á z a d felé, h a n e m éppen v i s s z a l é p n é n k v a l a m i teljeséggel a t o m i s z t i k u s , de f a k t u á -lisan történelmileg s o h a s e m létezett ő s á l l a p o t b a , a m i k o r az e s z m é k purista m ó d o n tökéletes m i v o l t u k b a n jelenhettek meg, m i n t h a k ö z ü l ü n k valakik e g y e n e s e n v a l a m i f é l e chiliasztikus égi l á n g ú c s i p k e b o k o r b ó l k ö z v e t l e n ü l k a p h a t t a k és k ö z v e t í t h e t t e k volna s z á -m u n k r a e s z -m é k e t — a -m i egyedül -m a g y a r á z h a t n á ezen e s z -m é k eddig i s m e r e t l e n és t u d o m á n y f i l o z ó f i a i l a g jogosulatlan, e s z m e t ö r -ténetileg p e d i g a m o d e r n koroktól i d e g e n univerzalitását, a m i n e k persze m á r a puszta feltevése sem i g a z á n realisztikus elképzelés —
, a v a g y m á r f o r m á l ó d á s u k b a n is r e á l i s k o n t e x t u s b a k e l l h e l y e z n ü n k az e s z m é k e t , n y i l v á n v a l ó a n e g y e d ü l i e n é s s z e r ű a l t e r n a t í -v a k é n t é s l e h e t ő s é g k é n t .
Ebből p e d i g s z á m o m r a az a k ö v e t k e z t e t é s a d ó d i k — a m i i m m á r b á r m e l y lehetséges t é m á n k s z e m p o n t j á b ó l r e l e v á n s —, h o g y a k ü l ö n b ö z ő t u d o m á n y o k n a k , így v a g y úgy, m i n d m e g kell k ü z d e n i ö k a n e m z e t p r o b l é m á j á v a l , n e v e z e t e s e n a n n a k k é r d é -sével, h o g y mit is jelent a k o n k r é t hic et nunc k ö z e g é b e n ez v a g y a z a g o n d o l a t , mit is j e l e n t h e t t e g n a p , m a és h o l n a p . L e h e t s é g e s , h o g y a t ö r t é n e l m i tipológia s z e m s z ö g é b ő l esetleg e g y k o r m a j d k i d e r ü l , h o g y n e m lesz m á r r e l e v á n s ezt a z e n t i t á s t n e m z e t n e k h í v n u n k . Ez és sok m i n d e n m á s e g y a r á n t k i d e r ü l h e t , hiszen a t ö r t é n e l m i t i p o -l ó g i á k n a k is m e g v a n a saját -l o g i k á j u k . U g y a n a k k o r az is b i z t o s , hogy a m i t t e g n a p , m a és a k ö z e l j ö v ő b e n n e m z e t n e k m o n d u n k , a z
— l e g a l á b b is ' h a g y a t é k , ö r ö k s é g , tradíció' é r t e l m é b e n — v a l a m i olyan jegy, ami e g y s z e r s m i n d a ' n e m z e t ' p a r t i k u l á r i s t ö r t é n e l m i m e g h a t á r o z á s á n á l á t f o g ó b b a n é r v é n y e s , és e b b e n az é r t e l e m b e n v a l a m i f é l e s p e c i f i k u s fejlődésbeli s a j á t o s s á g és k ü l ö n b ö z ő s é g k i f e -j e z ő d é s e k é n t összes m á r említett k ö v e t k e z m é n y é v e l e g y ü t t f e n n fog m a r a d n i . Ebből k ö v e t k e z ő e n ú g y vélem, h o g y n e m s z é g y e n , h a n e m e g é s z e g y s z e r ű e n é p p e n t e r m é s z e t e s , b á r m i f é l e t á r s a d a l o m t u d o m á n y i g o n d o l k o d á s b a n a x i o m a t i k u s a n p a r a d i g m a t i k u s dolog, h o g y m a g á b a n a g o n d o l k o d á s b a n g y ö k e r e k ről — a d o t t e s e t b e n pedig t e g n a p r ó l s m á r ó l lévén s z ó , t ö r t é n e l m i n e m z e t m e g h a t á r o z t a g y ö k e r e k r ő l , h a g y a t é k r ó l és h a g y o m á n y r ó l — b e s z é l j ü n k . H i s z e n t u d o m á n y f i l o z ó f i a i és t u d o m á n y -t ö r -t é n e -t i -tény, h o g y m a g u k a p a r a d i g m a -t i k u s f e l i s m e r é s e k s e m v e t ő d n e k fel m á s k é n t a g o n d o l k o d á s s z á m á r a , m i n t t ö r t é n e l m i l e g p a r t i k u l á r i s hic et nunc v i s z o n y o k b ó l alakult k i f e j e z ő d é s e k k é n t és f o g a l m i a s í t á s o k k é n t . M e r t az e m b e r i s é g m i n d i g ö k o n o m i k u s . So-h a s e m v e t fel é r t e l m e t l e n s é g e k e t ; s o So-h a s e m vet fel o l y a s m i t , a m i o t t és a k k o r ab ovo felesleges lenne. A z e m b e r i s é g m i n d i g azt g o n d o l j a végig — k o n k r é t e m b e r e k b e n és c s e l e k m é n y e k b e n m e g j e l e n í t v e p e r s z e — , a m i b á r m i f é l e l e g a l á b b vélt h a s z o n n a l , i d ő s z e r ű s é g g e l v a g y s z ü k s é g s z e r ű s é g g e l r e n d e l k e z i k .
K ö v e t k e z é s k é p p e n m é g az is e l g o n d o l h a t ó , h o g y ilyen é s h a -sonló m ó d s z e r t a n i m e g a l a p o z ó k é r d é s e k r ő l p é l d á u l az a n g o l , francia, n é m e t v a g y a m e r i k a i t u d o m á n y o s s á g n a g y v i t á k a t n e m f o l y t a t o t t . Ennek p e r s z e m e g l e h e t a m a g a k ö z v e t l e n oka. J e l e s ü l ,
BlBÓ ISTVÁNnal s z ó l v á n , o r g a n i k u s t ö r t é n e l m i f e j l ő d é s ü k b ő l f a k a -d ó a n v o l t a k b i z o n y o s e v i -d e n c i á k , amik é p p e n o r g a n i k u s m i v o l t u k m i a t t s o h a s e m v o n a t t a k k é t s é g b e , tehát e g é s z e g y s z e r ű e n n e m k é n y s z e r ü l t e k a r r a , h o g y t e o r e t i k u s reflexió t á r g y á v á t é t e s -s e n e k . S h a e z e-setleg í g y v a n , a k k o r m i e b b ő l a -s z e m p o n t b ó l , ú g y tetszik, e l t é r ő h e l y z e t b e n v a g y u n k , é s e b b e n a z é r t e l e m b e n t á r -s a d a l m i g o n d o l k o d á -s u n k a l a p j a i t i l y e n -s z e m -s z ö g b ő l é -s é r t e l e m b e n is s z ü k s é g e s m é g v é g i g g o n d o l n u n k .
SOLT KORNÉL