l .
A téma, m e l y r ő l v i t a i n d í t ó — s z e r é n y e b b e n s e g y b e n s z a b a t o s a b -b a n k i f e j e z v e : n e m p r o -b l é m á t kifejtő, i n k á -b -b p u s z t á n felvető — e l ő a d á s t a r t á s á t vállaltam, a címből is k i t ű n ő e n m ó d s z e r t a n i jel-legű. T a l á n f u r c s á n a k tetszik, ha e l ö l j á r ó b a n r ö g v e s t m e g e m l í t e m : n e m v é g e z t e m a k é r d é s k ö r r e i r á n y u l ó v a g y t ú l n y o m ó r é s z t e n n e k s z e n t e l t m ó d s z e r t a n i k u t a t á s o k a t . És e z t n e m a z é r t kell m e g j e -g y e z n e m , h o -g y a r e m é l h e t ő l e -g k i a l a k u l ó v i t á b a n a m o s t k ö v e t k e z ő p r o b l é m a f e l v e t é s t s a m ö g ö t t e rejlő és legalábbis m u n k a h i p o t é z i s f o r m á j á b a n kialakított k o n c e p c i ó t m a j d m i n d e n b i z o n n y a l é r i n t ő b í r á l a t o k r a n e t a l á n az ignorancia k i f o g á s á v a l v á l a s z o l h a s s a k , h a n e m azért, h o g y ezáltal is kifejezésre juttatva m á r e l e v e h a n g -s ú l y o z z a m : o l y a n p r o b l é m á r ó l -s z e r e t n é k itt b e -s z á m o l n i , a m e l y n e m itt és m o s t , a m e g t i s z t e l ő felkérés a l k a l m á b ó l és a z általa b i z -tosított v i t a l e h e t ő s é g k e d v é é r t v e t ő d ö t t fel, h a n e m m á r é v e k k e l k o r á b b a n , a j o g i r o d a l o m s az abban t a l á l h a t ó g y a k r a n látszólag
el-A Magyar Jogászszövetség Állam- és Jogelméleti szekcióülésén 1969. de-cember 17-én elhangzott vitaindító előadás, melyből utóbb egy több helyütt megjelent tanulmány formálódott: 'A jogtudományi fogalomképzés néhány módszertani kérdése' Állam- és Jogtudomány XIII (1970) 3, 589-613. o., nem-zetközi megjelenéseiben pedig 'Quelques questions méthodologiques de la formation des concepts en sciences juridiques' Archives de Philosophie du Droit XVIII (Paris: Sirey 1973), 215-241. o. és Algunas cuestiones metodológicas de la formáción de los conceptos en ciencias jurídicas (Maracaibo: Institute de Filosofia
del Derecho LUZ 1982) 38 o. [Cuaderno de trabajo 32],
lentétes, m i n d e n e s e t r e eltérő n é z ő p o n t o k r ó l és s z e m l é l e t m ó d o k r ó l t a n ú s k o d ó állásfoglalások t a n u l m á n y o z á s a , v a l a m i n t eltérő t é m á -kat érintő, e g y i d e j ű l e g mégis k ö z ö s k é r d é s m a g o t h a t á r o z o t t a n fel-vető k u t a t ó m u n k á m s o r á n — l e g a l á b b hallgatólagos f o r m á b a n — m á r m e g f o g a l m a z ó d o t t . E k ö r ü l m é n y említése talán m á s o k a t alig-ha é r d e k l ő szubjektív v a l l o m á s n a k is tetszhet, valójában a z o n b a n , úgy v é l e m , az objektív általánosság m o z z a n a t á t is m a g á b a n f o g -lalja, s ilyen m ó d o n a rögvest f e l v e t e n d ő p r o b l é m a — implicit v a g y explicit f o r m á b a n , e g y adott s z e m l é l e t m ó d elutasításában v a g y k ü l ö n b ö z ő megközelítések ö s s z e e g y e z t e t é s é r e i r á n y u l ó k í s é r l e t e k -ben — az elméleti jogi g o n d o l k o d á s egész területén közvetlen v a g y k ö z v e t e t t m ó d o n m á r eleve és s z ü k s é g k é p p e n jelen van.
2.
Az a l a p p r o b l é m a , m e l y r ő l idáig m é g a k o n k r é t s á g m i n d e n n e m ű elemét mellőzve beszéltem, első m e g k ö z e l í t é s b e n , a k o n k r é t s á g felé c s u p á n közelítve — s ezért r e n d k í v ü l n y e r s és elnagyolt for-m á b a n — a k ö v e t k e z ő k é p p e n f o g a l for-m a z h a t ó for-m e g : for-m ó d s z e r t a n i l a g szemlélve, a f o g a l o m k é p z é s t e r ü l e t é n mi a k ö v e t k e z m é n y e a n n a k a t é n y n e k , hogy a jogelmélet (s á l t a l á b a n a j o g t u d o m á n y v i z s g á l ó -dási területe) s z e m p o n t j á b ó l r e l e v á n s valóság m e g k e t t ő z ö t t v a l ó s á g ként jelentkezik?
3.
H a l l g a t ó l a g o s f o r m á b a n e k é r d é s egy állítást is m a g á b a n foglal, amit a k é r d é s e g y é r t e l m ű s é g é n e k biztosítása érdekében — tán r e n d k í v ü l röviden és elnagyolt f o r m á b a n — itt k i kell f e j t e n e m .
A j o g t u d o m á n y sajátos t á r g y a k é n t m i n d e n e k e l ő t t adott e g y f e l ő l a j o g r e n d s z e r , tehát a jogi n o r m á k n a k és a n o r m a t í v s z ö v e g e k b e n foglalt e g y é b tételeknek r e n d s z e r r é szervezett összessége, m á s f e l ő l p e d i g a t á r s a d a l m i valóság, m e l y a j o g r e n d s z e r k e l e t k e z é s é n e k , m e g v a l ó s u l á s á n a k és bármiféle a l a k u l á s á n a k és m ó d o s u l á s á n a k e g y a r á n t színterét s egyben m e g h a t á r o z ó m o z z a n a t á t k é p e z i . Jól-lehet a j o g r e n d s z e r — létének é r t e l m e t adó funkciójából is k i t ű n ő e n
— a l k a l m a s a t á r s a d a l m i v a l ó s á g befolyásolására, a l a p v e t ő e n és v é g s ő s o r o n a t á r s a d a l m i valóság az, mely a jogrendszert k e l e t k e z é s é b e n , m e g v a l ó s u l á s á b a n és m ó d o s u l á s á b a n egyaránt m e g h a t á -rozza. Ilyen m ó d o n viszont a j o g r e n d s z e r t ü k r ö z ö t t m i n ő s é g é b e n , a k t i v i t á s r a és visszahatásra i r á n y u l ó k é p e s s é g é b e n csupán m á s o d
lagos, e g y s a j á t o s m e g k e t t ő z ő d é s e r e d m é n y e k é n t l é t r e j ö v ő v a l ó -s á g k é n t j e l e n i k meg — tehát r ö v i d e n kifejezve: e g y a d o t t a l a p f e l é p í t m é n y e k é n t . U g y a n i s a t á r s a d a l m i valóság i l y e n vagy o l y a n t ü k ö r k é p e k é n t a jog m a g a is t á r s a d a l m i valóság: o l y a n t á r s a d a l m i tény, a m e l y az i l y e n k é n t történő m i n ő s í t é s f e l t é t e l e k é n t é r v é n y e sített k ö v e t e l m é n y t — tudniillik, h o g y a t á r s a d a l o m b a n h a t á s t f e j t -sen ki — e g é s z é b e n kielégíti.
Egyfelől t e h á t adott s z á m u n k r a a j o g r e n d s z e r , m i n t n o r m á k n a k és m á s t é t e l e k n e k , illetőleg ezek által kialakított és m e g h a t á r o z o t t i n t é z m é n y e k n e k többé v a g y kevésbé z á r t r e n d s z e r t k é p e z ő , s a d o t t s z ö v e g e k b e n rögzített és a z o k b a n f e l l e l h e t ő h a l m a z a ; másfelől pedig a d o t t s z á m u n k r a a t á r s a d a l m i v a l ó s á g , mely a t á r s a d a l o m b a n v é g b e m e n ő történéseket, a t á r s a d a l o m b a n tényként jelentkező a d o t t -s á g o k a t -s e való-ság o b j e k t í v fejlődé-si irányait é-s k ö v e t e l m é n y e i t e g y a r á n t m a g á b a n foglalja.
N y o m a t é k o s a n i s m é t e l n e m kell, h o g y a j o g r e n d s z e r teljes e g é -s z é b e n a t á r -s a d a l m i v a l ó -s á g r é -s z e k é n t jelenik m e g , ezért a f e n t i s z é t v á l a s z t á s n e m s z e m b e á l l í t á s t jelent, c s u p á n m e g k ü l ö n b ö z t e t é s t : a j o g r e n d s z e r n e k mint n y e l v i f o r m á b a n kifejezett t é t e l e k á l t a l á b a n f o r m a l i z á l t , í r á s b a n r ö g z í t e t t és zárt r e n d s z e r é n e k ( a z a z a POUNDi é r t e l e m b e n v e t t law in booksnak) az „ e g y é b " , tehát m i n d e n m á s (a law in actiont is m a g á b a n foglaló) t á r s a d a l m i v a l ó s á g t ó l való v i -s z o n y l a g o -s , elméleti é-s g y a k o r l a t i -s z e m p o n t b ó l m é g i -s e g y a r á n t i n d o k o l t m e g k ü l ö n b ö z t e t é s é t .
4.
A j o g t u d o m á n y i v i z s g á l ó d á s s z á m á r a a j o g r e n d s z e r s az a n n a k a l a p j á t és é r v é n y e s ü l é s i m e z e j é t k é p e z ő t á r s a d a l m i v a l ó s á g e g y -m á s s a l s z e r v e s ö s s z e f ü g g é s b e n levő i s -m e r e t t á r g y a k k é n t j e l e n n e k m e g . V a l ó b a n , a j o g r e n d s z e r vizsgálata ö n m a g á b a n teljes é r t é k ű , t á r s a d a l o m t u d o m á n y i s z i n t ű e r e d m é n y e k h e z n e m v e z e t h e t ; a t á r -s a d a l m i v a l ó -s á g n a k a tétele-s jog k ö v e t e l m é n y r e n d -s z e r é t f i g y e l m e n k í v ü l h a g y ó e l e m z é s e p e d i g a j o g t u d o m á n y s z e m p o n t j á b ó l e g y e -n e s e -n é r t e l m e t l e -n -n e k m i -n ő s ü l -n e .
E két o l d a l ö s s z e f o n ó d á s a a z o n b a n k o r á n t s e m jelenti, h o g y a k u t a t á s s z á m á r a e két i s m e r e t t á r g y d i f f e r e n c i á l a t l a n e g y s é g e t a l k o t . V a n n a k m e g k ö z e l í t é s e k , a m i k e l s ő d l e g e s e n a j o g r e n d s z e r m i n t f o g a l o m - és t é t e l r e n d s z e r b e l s ő t ö r v é n y s z e r ű s é g e i n e k f e l t á r á s á r a , a jogrendszer összetevőinek értelmezésére, eltérő jogrendszerek m e g
-felelő t é t e l c s o p o r t j a i n a k ö s s z e v e t é s é r e i r á n y u l n a k — e z e k e t a k u t a t á s i i r á n y o k a t , m e l y e k e r e d m é n y e i de lege lata (vagy, k i v é telesen, l o g i k a i p o s z t u l á t u m o k o n n y u g v ó de lege ferenda) m e g á l l a -p í t á s o k b a n fejeződnek ki, -p o z i t i v i s z t i k u s v a g y d o g m a t i k a i m e g k ö z e l í t é s e k n e k n e v e z z ü k . E z z e l s z e m b e n v a n n a k m e g k ö z e -lítések, a m i k e l s ő d l e g e s e n részben a j o g r e n d s z e r és a t á r s a d a l m i v a l ó s á g k ö z ö t t i f u n k c i o n á l i s és o k o z a t i k a p c s o l a t o k n a k (tehát e g y -felől a t á r s a d a l m i v a l ó s á g , m á s f e l ő l a j o g r e n d s z e r b e f o l y á s o l á s i m e c h a n i z m u s á n a k ) , r é s z b e n p e d i g a j o g r e n d s z e r k e r e t é b e n v é g z e t t v a g y v é g z e n d ő v a l a m i l y e n k o n k r é t r e n d e z é s s e l ö s s z e f ü g g é s b e n a t á r s a d a l m i valóság f e l t á r á s á r a i r á n y u l n a k — e z e k e t a k u t a t á s i i r á n y o k a t , m e l y e k e r e d m é n y e i t á r s a d a l m i é r t é k e l é s e n n y u g v ó de lege ferenda m e g á l l a p í t á s o k b a n f e j e z ő d n e k ki, s z o c i o l ó g i a i megközelítéseknek n e v e z z ü k .
A j o g t u d o m á n y i k u t a t á s e g é s z é b e n ez a két a l a p v e t ő k u t a t á s i irány s z ü k s é g k é p p e n e g y m á s b a k a p c s o l ó d v a és e g y m á s t k i e g é -szítve j e l e n i k meg — m i n d e z a z o n b a n a l e g k e v é s b é sem z á r j a k i e g y r é s z t az e g y s é g e s k u t a t á s i f o l y a m a t b a n é r v é n y e s í t e t t e l t é r ő m e g k ö z e l í t é s e k k ü l ö n v á l a s z t á s á n a k , m á s f e l ő l a v i s z o n y l a g o s a n ö n -álló és s p e c i a l i z á l t i r á n y ú k u t a t á s o k n a k l e h e t ő s é g é t .
5.
E b e v e z e t ő jellegű s a z e l ő z ő k b e n á l t a l á n o s a n m e g f o g a l m a z o t t p r o b l é m a f e l v e t é s m e g a l a p o z á s á t s z o l g á l ó m e g j e g y z é s e k u t á n s z e r e t n é k f e l v á z o l n i n é h á n y olyan k o n k r é t , a j o g e l m é l e t s a j o g t u -d o m á n y a l a p f o g a l m a i t és ezek m e g h a t á r o z á s á t é r i n t ő p r o b l é m á t , a m e l y e k t a n u l m á n y a i m és k u t a t ó m u n k á m s o r á n m á s és m á s i d ő k -ben, m á s és m á s t é m á k a t é r i n t ő e n e g y a r á n t f e l v e t ő d t e k , s a m e l y e k egy a d o t t t e k i n t e t b e n h a s o n l ó j e l l e g ű közös k é r d é s t is m a g u k b a n f o g l a l v á n a m á r jelzett a l a p p r o b l é m a felvetését k i a l a k í t o t t á k , é s — legalábbis ideiglenes m e g o l d á s u k r a tett k í s é r l e t e i m s o r á n — a k é s ő b b i e k b e n b e m u t a t a n d ó s e g y e l ő r e m u n k a h i p o t é z i s k é n t s z o l g á -ló k o n c e p c i ó k ö r v o n a l a i t m e g h a t á r o z t á k .
6.
Az első h a s o n l ó jellegű probléma a j o g f o g a l o m m e g h a t á r o z á s á val ö s s z e f ü g g é s b e n m e r ü l t fel. E p r o b l é m a v á z l a t o s felvetését t a r
-t a l m a z z a e g y n é h á n y é v v e l e z e l ő -t -t k ö z r e a d o -t -t c i k k e m ,1 s e g y i k l e h e t s é g e s m e g o l d á s á t k í s é r e l t e m m e g k ö r v o n a l a z n i s z i n t é n k é t é v e itt, e g y e l m é l e t i - j o g i s z e k c i ó ü l é s k e r e t é b e n , a m i k o r v i t a i n d í t ó f e l v e t é s e i m e t a j e l e n l é v ő k m e g v i t a t t á k .2
E m l é k e z t e t ő ü l f e l i d é z v e a főbb t é t e l e k e t : a r r ó l b e s z é l t ü n k a k k o r itt, h o g y a szocialista e l m é l e t b e n e g y e s s z e r z ő k , i r á n y o k v a g y m e g -k ö z e l í t é s e -k a jog f o g a l m á t a t é t e l e s jog -k ö v e t e l m é n y r e n d s z e r é r e f i g y e l e m m e l h a t á r o z z á k meg, s í g y a z é r v é n y e s ü l é s t é n y é r e te-k i n t e t n é l te-k ü l a jog t e r j e d e l m i te-k ö r é b e v o n n a te-k m i n d e n o l y a n a te-k t u s t , a m e l y s z a b á l y s z e r ű k i b o c s á t á s t n y e r t ; ezzel s z e m b e n m á s s z e r z ő k , i r á n y o k v a g y m e g k ö z e l í t é s e k a j o g o t a t á r s a d a l m i v a l ó s á g o l d a l á r ó l s z e m l é l i k , s így a s z a b á l y s z e r ű k i b o c s á t á s t é n y é r e t e k i n t e t n é l k ü l o l y a n a k t u s o k a t v o n n a k csak a j o g t e r j e d e l m i k ö r é b e , a m i k é r -v é n y e s ü l n e k , a m e l y e k t e h á t a t á r s a d a l o m s z á m á r a j o g k é n t , -v a g y i s m e g h a t á r o z o t t á l t a l á n o s s á g g a l á l l a m i k é n y s z e r r e l b i z t o s í t o t t n o r -m á k k é n t j e l e n n e k -m e g .
A p r o b l é m a m e g f o g a l m a z á s á n a k s z e m p o n t j á b ó l k ö z ö m b ö s , v a jon a p o z i t i v i s z t i k u s s a s z o c i o l ó g i a i m e g k ö z e l í t é s e k e r e d m é n y e k é n t n y e r t j o g f o g a l m a k t e r j e d e l m e á l t a l á b a n ( v a g y e g y a d o t t t á r -s a d a l o m b a n k ü l ö n ö -s e n ) m i l y e n m é r t é k b e n e-sik e g y b e v a g y t é r e l e g y m á s t ó l . M i n d e n k é p p e n tény az, h o g y l é t e z n e k — a v a g y , a l e g -s z i g o r ú b b -s z e m l é l ő -s z á m á r a i-s v á l l a l h a t ó a n : l é t e z h e t n e k — e g y f e l ő l s z a b á l y s z e r ű e n l é t r e h o z o t t , ám n e m é r v é n y e s ü l ő , m á s f e l ő l p e d i g é r v é n y e s ü l ő , d e n e m m e g f e l e l ő s z e r v á l t a l vagy n e m m e g f e l e l ő m ó -d o n k i b o c s á t o t t n o r m á k , és e n n e k k ö v e t k e z t é b e n a s z ó b a n f o r g ó j o g f o g a l m a k , k ö v e t k e z t e t é s k é p p e n a z e z e k e t é r i n t ő m e g h a t á r o z á -s o k t á r g y a é -s t a r t a l m a e g y a r á n t e l v i l e g eltér e g y m á -s t ó l .
E n n e k m e g f e l e l ő e n a k k o r i b a n l e v o n t k ö v e t k e z t e t é s e m az v o l t , h o g y a d o g m a t i k a i s a s z o c i o l ó g i a i é r t e l e m b e n v e t t jog — e l m é l e t i n é z ő p o n t b ó l — e g y m á s s a l n e m a z o n o s két i s m e r e t t á r g y a t jelöl, e z é r t ö n á l l ó a n kell m i n d k e t t ő t m e g h a t á r o z n u n k s e m e g h a t á r o z á -s o k i g a z -s á g é r t é k é t m e g v i z -s g á l n u n k , j ó l l e h e t ideáli-s e -s e t b e n ( m e l y i d e a l i t á s , j o g g a l h i h e t j ü k , a v a l ó s á g b a n aligha v a g y l e g a l á b b is
1 Vö. a szerzőtől 'A jogmeghatarozás néhány kérdése a szocialista jogelmé-letben' Állam- és Jogtudomány X (1967) 1,143-156. o.
2 Vö. a szerzőtől 'A jog meghatározásának néhány problémája a szocialista jogelméletben' [1966], a jelen kötetben.
r e n d k í v ü l k i v é t e l e s e n m e g t e s t e s ü l ő j e l e n s é g ) e két f o g a l o m és m e g -h a t á r o z á s t e r j e d e l m e n y i l v á n v a l ó a n e g y b e e s i k .
7.
A m á s o d i k h a s o n l ó jellegű d i l e m m a a j o g h é z a g o k t é m a k ö r é b e n a k k o r m e r ü l t fel, a m i k o r egyik k r i t i k a i í r á s o m b a n3 e g y a n y u g a t -e u r ó p a i jogi g o n d o l k o d á s t -e g y b -e f o g ó g y ű j t -e m é n y -e s m u n k a4 e l e m -z é s e k o r a -z t t a p a s -z t a l t a m , h o g y a k o n t i n e n t á l i s p o l g á r i elméletben a j o g h é z a g kérdését illetően — eltekintve egyes s z é l s ő s é g e s á l l á s p o n t o k t ó l — v é g s ő s o r o n két e l l e n t é t e s s z e m l é l e t m ó d r a v i s s z a v e z e t h e t ő f e l f o g á s é r v é n y e s ü l , s ezek e g y e s á l t a l á n o s f o r m a i v o n á -saikat t e k i n t v e e m l é k e z t e t h e t n e k a h é z a g f o g a l o m szocialista fel-fogását é r i n t ő vitára.
A j o g h é z a g szocialista e l m é l e t é n e k k i m u n k á l á s a s o r á n u g y a n i s a s z e r z ő k e g y része a h é z a g f o g a l m a t a pozitív jog tételes k ö v e t e l -m é n y r e n d s z e r é r e — a s z a b á l y o z á s r a i r á n y u l ó s n o r -m a t í v -m ó d o n kifejezett jogalkotói a k a r a t r a , illetőleg a j o g a l k a l m a z ó i d ö n t é s e b b ő l e r e d ő k ö t e l e z e t t s é g é r e — f i g y e l e m m e l közelíti m e g ; ezzel s z e m b e n m á s o k e g y a j o g r e n d s z e r k ö r é n k í v ü l e s ő k r i t é r i u m o t tartanak d ö n -tőnek, s ilyen m ó d o n a j o g h é z a g f o g a l m á t az o b j e k t í v e r e n d e z é s t igénylő t á r s a d a l m i v i s z o n y o k k ö r é b ő l k i i n d u l v a h a t á r o z z á k m e g , m i k ö z b e n a tételes jogi p o s z t u l á t u m o k o n n y u g v ó előbbi k r i t é -r i u m o k n a k k i z á -r ó l a g a j o g h é z a g j o g a l k a l m a z ó i k i t ö l t é s e j o g s z e -r ű l e h e t ő s é g é n e k m e g í t é l é s e t e k i n t e t é b e n t u l a j d o n í t a n a k v a l a m e l y e s jelentőséget. A két m e g k ö z e l í t é s e r e d m é n y e k é n t n y e r h e t ő j o g h é -z a g f o g a l o m t e r j e d e l m e n e m esik e g y b e : g y a k o r l a t i t a p a s -z t a l a t o k szerint k ü l ö n b ö z ő j o g p o l i t i k a i m e g f o n t o l á s o k e r e d m é n y e k é p p e n á l t a l á b a n a z u t ó b b i m i n ő s ü l s z é l e s e b b n e k , m a g á b a n foglalva a z előbbi n a g y részét, d e n e m feltétlenül a z egészét.
„A j o g t u d o m á n y i f o g a l o m a l k o t á s r a általában is jellemző a l a p -p r o b l é m a e z e k k a -p c s á n — véltem e k k o r5 — t é n y l e g e s e n a b b a n jelentkezik, h o g y m i n d a két m e g h a t á r o z á s e g y i d e j ű l e g j o g o s u l t é s igaz lehet, m i n t h o g y t á r g y u k n o m i n á l i s a z o n o s s á g a ellenére v o l t a
-3 Vö. a szerzőtől 'Kodifikáció — joghézag — analógia' Állam- és Jogtudomány XII (1969) 3, 566-572. o.
4 Le probléme des lacunes en droit publ. Ch[aím] Perelman (Bruxelles: Bruylant 1968) 554 o. [Travaux du Centre National de Recherches d e Logique].
5 Vö. a szerzőtől 'Kodifikáció — joghézag — analógia', 572. o.
k é p p e n eltérő n é z ő p o n t o k b ó l s z e m l é l t eltérő definiendumókról v a n szó. Ez a k ö r ü l m é n y pedig az apriorizmus l á t s z a t á n a k e l k e r ü l é s e é r d e k é b e n azt a f e l a d a t o t rója a j o g h é z a g e l m é l e t r e , hogy a l a p f o g a l mait a konkrét j o g r e n d s z e r rendelkezéseinek pozitivisztikus s p e k t r u -m á b ó l és a jog i r á n t t á -m a s z t o t t t á r s a d a l -m i k ö v e t e l -m é n y e k szocio-lógiai s p e k t r u m á b ó l e g y a r á n t d e f i n i á l n i a , v a g y legalábbis a két f o g a l o m közötti e l t é r é s l e h e t ő s é g é t t u d a t o s í t a n i a kell."
8.
A h a r m a d i k h a s o n l ó jellegű p r o b l é m a p e d i g p á r h ó n a p j a , a p r e a m -b u l u m o k k é r d é s é v e l f o g l a l k o z v a0 m e r ü l t fel, a m i k o r egy m e r ő b e n e l m é l e t i k é r d é s m e g v á l a s z o l á s a , jelesül a p r e a m b u l u m tartalma n o r m a t i v i t á s á n a k b i z o n y í t á s a , vagyis s a j á t é r v e l é s e m m e g a l a -p o z á s a é r d e k é b e n t ö b b é - k e v é s b é kifejezett f o r m á b a n m e g kellett h a t á r o z n o m a n o r m a t i v i t á s f o g a l m á t .
A d i l e m m a a k ö v e t k e z ő f o r m á b a n v e t ő d ö t t fel: A d o g m a t i k a i k u t a t á s s z á m á r a — tehát egy o l y a n k u t a t á s s z á m á r a , a m e l y m i n -d e n e k e l ő t t a t ö r v é n y e s s é g f o r m a i jellegű k ö v e t e l m é n y e i t tartja s z e m előtt — m i n d e n olyan s z ö v e g b e n foglalt n o r m a és e g y é b tétel é r v é n y e s n e k , h a t á l y o s n a k , k ö v e t k e z é s k é p p e n n o r m a t í v n a k m i n ő sül, a m e l y a j o g r e n d s z e r által m e g h a t á r o z o t t m ó d o n nyert k i b o c s á -tást. Ilyen m ó d o n p o z i t i v i s z t i k u s n é z ő p o n t b ó l a n o r m a t i v i t á s n e m jelent m á s t , m i n t h o g y a n o r m a t i v i t á s s a l r e n d e l k e z ő n o r m a ( v a g y e g y é b tétel) az e g y é b k é n t is é r v é n y e s , h a t á l y o s , n o r m a t í v j o g r e n d s z e r r é s z é t k é p e z i — tehát, r ö v i d e n kifejezve: a n o r m a t i v i t á s r e n d s z e r e n b e l ü l i s é g e t jelent. Ettől a z elvi jellegű, a tételes jog k ö v e t e l m é n y r e n d s z e r é n e k s z e m s z ö g é b ő l tekintett n o r m a t i v i t á s t ó l n y i l -v á n -v a l ó a n k ü l ö n b ö z i k e n o r m a t i -v i t á s t é n y l e g e s m e g -v a l ó s u l á s a , a p o z i t i v i s z t i k u s a n é r v é n y e s n e k s h a t á l y o s n a k m i n ő s í t e t t n o r m á k és e g y é b tételek g y a k o r l a t i é r v é n y e s ü l é s e és h a t á l y o s u l á s a . A m i n t ezt az ' é r v é n y e s s é g ' és ' é r v é n y e s ü l é s ' , ' h a t á l y o s s á g ' és ' h a t á l y o s u l á s ' f o g a l m a i n a k r e n d k í v ü l általános j o g t u d o m á n y i a l k a l m a z á s a is jel-zi, m i n d e f o g a l m a k , m i n d a n o r m a t i v i t á s f o g a l m a egy d i f f e r e n c i á l t m e g k ö z e l í t é s t ü k r é b e n v a l ó j á b a n m e g k e t t ő z ő d ö t t e n jelenik m e g . K ö v e t k e z é s k é p p e n a z e l ő b b i e k b e n jelzett elvi, p o z i t i v i s z t i k u s ért e l e m b e n veértért n o r m a ért i v i ért á s ért ó l m e g kell k ü l ö n b ö z ért e ért n ü n k a s z o
-6 Vö. a szerzőtől 'A preambulumok problémája és a jogalkotási gyakorlat' Állam és Jogtudomány XIV (1970) 2, 249-307. o.
ciológiai é r t e l e m b e n vett n o r m a t i v i t á s t , m e l y az elvi n o r m a t i v i -t á s n a k a -t á r s a d a l m i g y a k o r l a -t b a n -t ö r -t é n ő r e a l i z á l ó d á s á -t , -tehá-t rö-v i d e n : n o r m a k é n t — s p o n t o s a b b a n : a j o g r e n d s z e r r é s z e k é n t — v a l ó a k t u á l i s t á r s a d a l m i f u n k c i o n á l á s t jelenti.
9.
N e m m e r n é m n e g y e d i k h a s o n l ó jellegű, az e l ő b b i e k k e l e g y e n é r -t é k ű p r o b l é m a k é n -t m e g j e l ö l n i és b e m u -t a -t n i , de a f e n -t i k é r d é s e k logikai s o r á b a é p í t v e m e g j e g y z é s k é n t s z e r e t n é m m é g i s ide iktatni a t ö r v é n y e s s é g f o g a l m á n a k problematikáját.
A szocialista jogelmélet m á r régtől f o g v a e g y ö n t e t ű e n és erőtel-jesen h a n g s ú l y o z z a , h o g y a t ö r v é n y e s s é g n e m c s u p á n f o r m á l i s k a t e g ó r i a , d e olyan j o g p o l i t i k a i igény, a m e l y f o r m a i és t a r t a l m i k ö v e t e l m é n y e k e t e g y a r á n t m a g á b a n f o g l a l . A m i k o r a z o n b a n e ka-tegória k o n k r é t g y a k o r l a t i a l k a l m a z á s á r a , tehát a t ö r v é n y e s s é g k ö v e t e l m é n y e i n e k m e g h a t á r o z o t t t e r ü l e t e k e n t ö r t é n ő é r v é n y e s í t é -s é r e v a g y m e g v a l ó -s u l t -s á g á n a k é r t e l m e z é -s é r e kerül -s o r , a törvé-n y e s s é g t a r t a l m á t á l t a l á b a törvé-n a szocialista szerzők is m á r i törvé-n k á b b v a g y k i z á r ó l a g o s a n a d o t t f o r m á j ú k ö v e t e l m é n y e k h a l m a z a k é n t fogják fel, a z esetleg f i g y e l e m b e vett v a g y a l k a l m a z o t t t a r t a l m i k ö v e t e l m é n y e k e t pedig c s u p á n de lege ferenda j a v a s l a t o k f o r m á j á -b a n j u t t a t j á k kifejezésre.
A t ö r v é n y e s s é g e két o l d a l a n y i l v á n v a l ó a n s z e m b e n is állhat e g y m á s s a l , s v i s z o n y l a g o s e l k ü l ö n ü l é s ü k és ö n á l l ó s á g u k elsősor-b a n r e n d k í v ü l i i d ő s z a k o k elsősor-b a n , p é l d á u l f o r r a d a l m i f e j l ő d é s s o r á n válik s z e m b e t ű n ő v é . Ezt a helyzetet jellemzi SZABÓ IMRE aka-d é m i k u s n a k a f o r r a aka-d a l m i t ö r v é n y e s s é g r ő l megjelent t a n u l m á n y a ,7 mely a l a p j a i b a n h a t á r o z t a m e g a SARLÓS BÉLA m o n o g r á f i á j á r ó l8 m e g j e l e n t r e c e n z i ó m " á l l á s p o n t j á t . E b b e n u g y a n i s SARLÓS BÉLÁval t ö b b p o n t o n vitázva arra a k ö v e t k e z t e t é s r e j u t o t t a m , h o g y a tör-vényesség f o r m a i értelemben olyan j o g a l k a l m a z á s t f e l t é t e l e z , a m e l y a r é s z l e t s z a b á l y o z á s t m e g v a l ó s í t ó j o g r e n d s z e r k ö v e t e l m é n y r e n d
-7 Szabó Imre 'Forradalom és törvényesség' Állam és Igazgatós 1969/3, 199—
208. o.
8 Sarlós Béla A Tanácsköztársaság jogrendszerének kialakulása (Budapest: Köz-gazdasági és Jogi Könyvkiadó 1969) 448 o.
Vö. a szerzőtől 'A Tanácsköztársaság jogrendszerének kialakulása' Állam- és Jogtudomány XII (1969) 2, 358-364. o.
szerét kielégíti, tartalmi értelemben pedig o l y a n t , amely „ a z a d o t t társadalmipolitikai helyzetből f a k a d ó objektív gyakorlati k ö v e -t e l m é n y e k e -t " , -tehá-t a -t á r s a d a l m i fejlődés objek-tív igényei-t elégí-ti ki.10 Ilyen m ó d o n p e d i g — a r é s z l e t s z a b á l y o z á s t m e g v a l ó s í t ó jog-r e n d s z e jog-r létéjog-re és funkciójájog-ra is figyelemmel — az általában vett (szocialista) törvényesség a f o r m a i s a tartalmi t ö r v é n y e s s é g egységét, e g y ü t t e s m e g v a l ó s u l á s á t jelenti. Ezzel s z e m b e n a k k o r , a m i -kor m é g nincs, mert nem alakult ki részletszabályozást megvalósító jogrendszer, a m e g l é v ő általános jogi keretek k ö z ö t t a t a r t a l m i tör-v é n y e s s é g lényegében e g y m a g á b a n is törtör-vényességet, p o n t o s a b b a n sajátos m ó d o n m e g j e l e n ő „ f o r r a d a l m i " t ö r v é n y e s s é g e t e r e d m é -n y e z h e t .
Az á l t a l u n k vizsgált p r o b l é m a k ö r s z e m p o n t j á b ó l m i n d e z a z é r t é r d e k e s , mert e k ö r b e n is hasonló jellegű f o g a l m i m e g k e t t ő z ő d é s -sel t a l á l k o z u n k , mely p o n t o s a n a pozitivisztikus s a szociológiai m e g k ö z e l í t é s eltérő s z e m p o n t j a i n a k felel meg. A formai t ö r v é -n y e s s é g u g y a -n i s -n y i l v á -n v a l ó a -n a jogdogmatika körébe e s ő s a tételes jog k ö v e t e l m é n y r e n d s z e r é h e z mért v i s z o n y t kifejező k a t e -gória; a tartalmi törvényesség p e d i g a valóság tényeihez é s objektív fejlődési tendenciájához m é r t viszonyt k i f e j e z ő olyan k a t e gória, a m e l y n e k m e g a l a p o z á s á t csakis a szociológia, vagyis e g y -fajta t á r s a d a l o m t u d o m á n y i megközelítés szolgáltathatja.
10.
Úgy g o n d o l o m , a fentebbiekben v á z o l t (s az á t f o g ó témánk k ö r é b e v á g ó a l a p v e t ő p r o b l e m a t i k á n a k m i n d e n b i z o n n y a l csak kis t ö r e -dékét, k i r a g a d o t t esetét képező) n é h á n y konkrét p r o b l é m a és e z e k lehetséges megoldási iránya e g y a r á n t á l t a l á n o s a b b ö s s z e f ü g g é -sekre u t a l .
Ezeket röviden az alábbiakban foglalhatjuk ö s s z e : a jogi v a l ó s á g természete meghatározza a jogi fogalomképzés természetét, és ilyen m ó d o n a m e g k e t t ő z ő d ö t t j o g i v a l ó s á g nak m e g -k e t t ő z ő d ö t t j o g i f o g a l o m -k é p z é s felel meg. A jogi f o g a l o m k é p z é s e k e t t ő s s é g e esetleg és legfeljebb c s a k n o m i n á l i s a n azonos, a valóságban azonban elvileg eltérő, e g y m á s t ó l i n k á b b a k t u á l i s a n , s e m m i n t potenciálisan k ü l ö n b ö z ő jelenségek, i s m e r e t -t á r g y a k objek-tív -természe-té-t fejezi ki.
10 Uo., 363. o.
Ezen i s m e r e t t á r g y a k o b j e k t í v t e r m é s z e t é n e k l e í r á s á r a egyfelől a j o g d o g m a t i k a , m á s f e l ő l a j o g s z o c i o l ó g i a h i v a t o t t . A z e l ő b b i e k b ő l k ö v e t k e z ő e n t e h á t a jogi d o g m a t i k a é s s z o c i o l ó g i a vizs-g á l ó d á s i t e r ü l e t e s az á l t a l u k e l e m z e t t j e l e n s é vizs-g e k m i n d t a r t a l m i e l e m e i k e t , m i n d t e r j e d e l m ü k e t t e k i n t v e e g y a r á n t e l v i l e g e l t é r n e k e g y m á s t ó l : a f o g a l o m k é p z é s d i f f e r e n c i á l t s á g a c s u p á n a v a l ó s á g d i f -f e r e n c i á l t s á g á t t ü k r ö z i .
11.
A z a k ö r ü l m é n y ö n m a g á b a n , hogy e d i f f e r e n c i á l t s á g o t f e l i s m e r j ü k , n e m e r e d m é n y e z i és n e m is e r e d m é n y e z h e t i s e m a jogi v a l ó s á g , s e m a jogi f o g a l o m k é p z é s s z u b j e k t í v j e l l e g ű r e l a t i v i z á l á s á t . N y i l -v á n -v a l ó a n ö n á l t a t á s , e g y e n e s e n h i p o k r í z i s l e n n e a z t á l l í t a n u n k , h o g y teljes m é r t é k b e n a k á r a jog m e g f e l e l h e t a v a l ó s á g n a k , a k á r a v a l ó s á g a d e k v á t lehet a j o g g a l . A j o g t u d o m á n y t á r s a d a l m i f u n k -ciója é p p e n a z , h o g y e l ő s e g í t s e e m e g f e l e l é s t és a d e k v á t t á v á l á s t ; a z t tehát, h o g y — e g y f e l ő l — a jog v a l ó b a n a t á r s a d a l m i v a l ó s á g o b j e k t í v f e j l ő d é s i k ö v e t e l m é n y e i t t ü k r ö z z e , ilyen m ó d o n p e d i g — m á s f e l ő l — a t á r s a d a l m i v a l ó s á g v a l ó b a n a t é t e l e s jog k ö v e t e l -m é n y r e n d s z e r é n e k -m e g f e l e l ő e n a l a k u l j o n . A d i f f e r e n c i á l t s á g felis-m e r é s e e z e k s z e r i n t a j o g és v a l ó s á g i n k á b b a k t u á l i s , s e felis-m felis-m i n t p o t e n c i á l i s k ü l ö n b ö z ő s é g é n e k f e l i s m e r é s é t jelzi. E z t a k ü l ö n b ö z ő s é g e t és k e t t ő s s é g e t n e m a z eltérő s z e m l é l e t m ó d o k és m e g k ö z e -lítések h o z z á k létre; e z e k csak f e l t á r j á k és f o g a l o m m á s ű r í t é s t á r g y á v á t e s z i k — ú g y , a h o g y a n e k e t t ő s s é g e t a j o g t u d o m á n y i , a jogászi, v a l a m i n t a j o g o t é r i n t ő m i n d e n n a p i n y e l v m á r e g y a r á n t r é g t ő l f o g v a , t é n y k é n t t ü k r ö z i .
Mivel a d o g m a t i k a i f o g a l m a k a f e n t i e k s z e r i n t a jogi Sollent, a s z o c i o l ó g i a i f o g a l m a k p e d i g a jogi Seint l á t s z a n a k t ü k r ö z n i — a z t tehát, h o g y m i k é n t r e a l i z á l ó d i k és m i v é válik e Sollen a t á r s a d a l m i v a l ó s á g b a n — , a k á r a n n a k felszínes g y a n ú j a t á m a d h a t n a , m i n t h a a Sein és Sollen KANTiánus d i c h o t ó m i á j á t k í v á n n á n k e z z e l b e c s e m p é s z n i v a g y v i s s z a c s e m p é s z n i a j o g i f o g a l o m a l k o t á s m ó d s z e r t a -n á b a . Ezt a f e l t é t e l e z é s t a z o -n b a -n m á r egyfelől a jog t á r s a d a l m i v a l ó s á g á r a , m á s f e l ő l a t á r s a d a l m i v a l ó s á g n o r m a t i v i t á s á r a u t a l ó m e g e l ő z ő g o n d o l a t o k is c á f o l t á k . S a m i a f e n t i e k b e n k ö r v o n a l a z o t t f e l f o g á s é r d e m é t illeti, m i n d e z a jogi Sein és Sollen k ö l c s ö n ö s f e l -t é -t e l e z e -t -t s é g é -t s e g y m á s b a á -t n ö v é s é -t -t á v o l r ó l s e m érin-ti; c s u p á n azt h a n g s ú l y o z z a , h o g y a t á r s a d a l o m t u d o m á n y k é n t felfogott j o g
-t u d o m á n y b a n v i s z o n y l a g o s a n e l k ü l ö n ü l -t , önálló f o r m á b a n s z á m o -t kell t u d n u n k a d n i arról, h o g y mi a jog; továbbá a r r ó l is, h o g y m i a
— jog á l t a l b e f o l y á s o l t , n e m kellően b e f o l y á s o l t , a v a g y e g y á l t a l á n n e m b e f o l y á s o l t — t á r s a d a l m i v a l ó s á g .
A f e n t i g o n d o l a t o k b u r k o l t a n m á r a n n a k m e g á l l a p í t á s á t is m a -g u k b a n f o -g l a l t á k , h o -g y a j o -g t u d o m á n y m i n d a d o -g m a t i k a i , m i n d a s z o c i o l ó g i a i m e g k ö z e l í t é s e r e d m é n y e k é n t önálló f o g a l m a k a t a l a k í t ki, a m i k e g y m á s s a l m e g h a t á r o z o t t k a p c s o l a t b a n á l l a n a k . Ezek a f o -g a l m a k és m e -g f e l e l ő m e -g h a t á r o z á s a i k e -g y m á s t k i e -g é s z í t i k : n e m e g y m á s s a l s z e m b e n , c s a k i s e g y m á s m e l l e t t l e h e t n e k i g a z a k . M i n d k é t t í p u s ú f o g a l o m e s e t é b e n u g y a n i s e g y a r á n t t u d o m á n y o s , i g a z -s á g á t t e k i n t v e a z o n b a n ó h a t a t l a n u l p a r c i á l i -s é r v é n y e -s -s é g i m e z ő v e l r e n d e l k e z ő f o g a l m a k r ó l v a n szó. H a t e h á t p é l d á u l i s m e r n i k í v á n o m „ a " jog f o g a l m á t , a k k o r vagy k é r d é s e m e t kell p o n t o s a b b á t e n -n e m , v a g y p e d i g k é r d é s e m t á r g y á t p o z i t i v i s z t i k u s é s s z o c i o l ó g i a i n é z ő p o n t b ó l e g y a r á n t m e g kell h a t á r o z n o m .
12.
A jogi f o g a l o m k é p z é s e k e t t ő s v o n a t k o z á s á n a k s e z á l t a l m e g h a t á r o z o t t k e t t ő s s é g e l e h e t ő s é g é n e k t a g a d á s a s z á m o s , a z i m é n t v á -z o l t f e l f o g á s s -z e m s -z ö g é b ő l é r t e l m e t l e n , m e r t a n o m i n á l i s , v a g y i s e l n e v e z é s b e l i a z o n o s s á g á l a r c a m ö g ö t t v a l ó j á b a n e l t é r ő t á r g y a k r ó l s z ó l ó vita f o r r á s á v á v á l h a t . Pedig f o r m á l i s t e k i n t e t b e n h a s o n l ó m ó d s z e r t a n i m e g f o n t o l á s o k t a l á l h a t ó k a p o l g á r i s a szocialista i r o -d a l o m b a n e g y a r á n t „ A z ú t — írta p é l -d á u l saját p r o b l é m á j a k a p c s á n e g y s z e r z ő1 1 — n e m a d u a l i z m u s k i j á t s z á s a azáltal, h o g y a l k o t ó e l e m e i n e k e g y i k é t k i v á l a s z t j u k , h a n e m m a g á n a k a d u a l i z m u s n a k l e -g y ő z é s e a z a r r a t ö r t é n ő r á m u t a t á s s a l , h o -g y p o n t o s a n é r t e l m e z v e n e m e l l e n t é t e s és ö s s z e e g y e z t e t h e t e t l e n s z e m p o n t o k k i f e j e z é s é r ő l v a n szó, h i s z e n a d u a l i z m u s a jogi j e l e n s é g e g y m á s t ó l eltérő t é n y -l e g e s e n m e g -l é v ő e-lemeit s z i m b o -l i z á -l j a . "
13.
A f o g a l o m k é p z é s p r o b l é m a k ö r é h e z k a p c s o l ó d v a m é g r ö v i d e n c é l s z e r ű v á z o l n o m , h o g y a z e l m o n d o t t a k k a l ö s s z e f ü g g é s b e n m i k é p p e n is k í s é r e l h e t n é n k m e g a j o g t u d o m á n y i f o g a l o m m e g h a t á r o z á
-11 Alf Ross Towards a Realistic Jurisprudence A Criticism of the Dualism in Law (Copenhagen: Munksgaard 1946), 13. o.
s o k o s z t á l y o z á s á t . E l ö l j á r ó b a n m e g k e l l j e g y e z n e m : első ö s z t ö n z é s t e h h e z e g y t ö r v é n y h o z á s i a m m o n o g r á f i a1 2 a d o t t , m e l y n e k s o k o l d a l ú és d i f f e r e n c i á l t m e g h a t á r o z á s a i a kritikai á t g o n d o l á s a l k a l -m á v a l1 3 a r r a k é s z t e t t e k , h o g y m e g p r ó b á l j a m i m m á r m ó d s z e r e s e n k ö r v o n a l a z n i a j o g t u d o m á n y i f o g a l o m m e g h a t á r o z á s o k t í p u s a i n a k teljes g a z d a g s á g á t (1. á b r a ) .
1. ábra
(A) A d e l e g e l a t a m e g h a t á r o z á s a tételes jog k ö v e t e l m é n y r e n d s z e r é n e k s z e m s z ö g é b ő l t e k i n t v e e g y tételes j o g i i n t é z m é n y f o g a l m i e l e m e i t sűríti m a g á b a . A de lege lata m e g h a t á r o z á s e z é r t m i n -d i g -d o g m a t i k a i m e g h a t á r o z á s n a k m i n ő s ü l . A n n a k m e g f e l e l ő e n , h o g y e m e g h a t á r o z á s e g y a d o t t j o g r e n d s z e r , v a g y ö s s z e h a s o n l í t á s e r e d m é n y e k é n t t ö b b m e g h a t á r o z o t t j o g r e n d s z e r k ö v e t e l m é n y r e n d -szerét tükrözi-e, (a) n e m z e t i vagy (b) ö s s z e h a s o n l í t ó m e g h a t á r o z á s r ó l b e s z é l h e t ü n k . A n n a k m e g f e l e l ő e n p e d i g , h o g y e m e g h a t á r o z á s a v o n a t k o z ó j o g r e n d s z e r ( j o g r e n d s z e r e k ) k ö v e t e l m é n y r e n d s z e r é t e g y e t len m e g h a t á r o z o t t i d ő p o n t r a v a g y v a l a m e l y t á g a b b i d ő s z a k r a v e -títve t ü k r ö z i - e , (a) a k t u á l i s v a g y (b) t ö r t é n e t i m e g h a t á r o z á s r ó l b e s z é l h e t ü n k . Á l t a l á b a n m i n d az ö s s z e h a s o n l í t ó , m i n d a t ö r t é n e t i m e g h a t á r o z á s o k t a r t a l m a a n e m z e t i és az a k t u á l i s m e g h a t á r o z á s h o z k é p e s t á l t a l á n o s a b b n a k b i z o n y u l . E m e g h a t á r o z á s o k i g a z s á g
-12 D. A. Kovacsev Zakonodatelnüj proceszsz v evropejszkih szocialiszticseszkih goszudarsztvah (Moszkva: Juridicseszkaja Literatura 1966) 166 o.
13 Vö. a szerzőtől in Állam- és Jogtudomány X (1967) 4, 587-588. o.
é r t é k e c s a k és k i z á r ó l a g a m e g h a t á r o z á s b a n f o g l a l t f o g a l m i e l e -m e k n e k a s z ó b a n f o r g ó j o g r e n d s z e r ( j o g r e n d s z e r e k ) aktuális v a g y t ö r t é n e t i k ö v e t e l m é n y r e n d s z e r é v e l v a l ó a d e k v á c i ó j á t ó l f ü g g .
(B) A s z o c i o l ó g i a i m e g h a t á r o z á s a t á r s a d a l m i v a l ó s á g s z e m s z ö g é b ő l t e k i n t v e e g y tételes j o g i i n t é z m é n y t á r s a d a l m i v a l ó -s á g b a n t ö r t é n ő j e l e n t k e z é -s é n e k é-s r e a l i z á l ó d á -s á n a k , v a g y egy n e m tételes jogi i n t é z m é n y n e k , t é n y n e k , j e l e n s é g n e k , f o l y a m a t n a k v a g y e r e d m é n y n e k a f o g a l m i elemeit s ű r í t i m a g á b a . E n n e k m e g f e l e l ő e n (a) tételes jogi vagy (b) n e m tételes jogi szociológiai m e g h a t á r o z á s ról b e s z é l h e t ü n k . A tételes jogi s z o c i o l ó g i a i m e g h a t á r o z á s a k t u á -lisan v a g y t ö r t é n e t i e n , valamely n e m z e t i i n t é z m é n y t t e k i n t v e , a v a g y ö s s z e h a s o n l í t ó m ó d o n t ü k r ö z h e t i a s z ó b a n f o r g ó tételes j o g i i n t é z m é n y n e k a t á r s a d a l m i v a l ó s á g b a n történő j e l e n t k e z é s é t é s r e a l i z á l ó d á s á t . K ö v e t k e z é s k é p p e n e m e g h a t á r o z á s alfajai a de lege lata m e g h a t á r o z á s a l f a j a i n a k felelnek m e g . E m e g h a t á r o z á s o k i g a z -s á g é r t é k e c-sak é-s k i z á r ó l a g a m e g h a t á r o z á -s b a n foglalt f o g a l m i e l e m e k n e k a t á r s a d a l m i v a l ó s á g g a l v a l ó a d e k v á c i ó j á t ó l f ü g g .
(C) A de lege ferenda m e g h a t á r o z á s v a l a m e l y adott t á r s a -d a l m i é r t é k e l é s s z e m s z ö g é b ő l t e k i n t v e egy t é t e l e z é s r e javasolt j o g i i n t é z m é n y f o g a l m i e l e m e i t sűríti m a g á b a . A de lege ferenda m e g h a t á r o z á s t á g a b b é r t e l e m b e n véve s z o c i o l ó g i a i m e g h a t á r o z á s n a k m i -n ő s ü l — k i v é v e azt az e s e t e t , a m i k o r a t á r s a d a l m i é r t é k e l é s l o g i k a i p o s z t u l á t u m f o r m á j á b a n jelenik m e g : i l y e n k o r d o g m a t i k a i m e g h a tározásról beszélünk. Valamely kiválasztott jogrendszer(ek)en n y u g -v ó de lege lata m e g h a t á r o z á s más j o g r e n d s z e r ( e k ) r e -vetít-ve de lege ferenda m e g h a t á r o z á s k é n t jelenhet m e g . A de lege ferenda m e g h a
t á r o z á s é r t e l e m s z e r ű e n c s u p á n n e m z e t i és a k t u á l i s lehet. E m e g -h a t á r o z á s o k i g a z s á g é r t é k e csak és k i z á r ó l a g a m e g -h a t á r o z á s b a n foglalt f o g a l m i e l e m e k n e k a t á r s a d a l m i értékeléssel való a d e k v á -ciójától f ü g g .
14.
M i n d a jogi f o g a l o m k é p z é s s a j á t o s s á g a i n a k t á r g y a l á s a , m i n d p e d i g a jogi f o g a l o m m e g h a t á r o z á s o s z t á l y o z á s a esetleg o l y a n b e n y o m á s t k e l t h e t e t t , m i n t h a implicit e l ő f e l t e v é s k é n t m i n d e z e k j o g t u d o m á n y i m ó d s z e r k é n t csak a p o z i t i v i s z t i k u s é s a szociológiai e l e m z é s l e h e -tőségéről v e n n é n e k t u d o m á s t , csak e z e k e t i s m e r n é k el. Egy i l y e n k é p n y i l v á n v a l ó a n o k t a l a n u l l e e g y s z e r ű s í t e n é a j o g t u d o m á n y m ó d -s z e r t a n i g a z d a g -s á g á t . A m i pedig a jelen p r o b l e m a t i k á t illeti, e z
n e m is a j o g t u d o m á n y t e l j e s m ó d s z e r t a n á t k í v á n t a á t f o g n i , j ó l l e h e t k o r á n t s e m v é l e t l e n , h o g y é p p e n e z e k r ő l , csakis e z e k r ő l a m ó d s z e -r e k -r ő l s z ó l o t t .
A p o z i t i v i s z t i k u s é s a s z o c i o l ó g i a i m e g k ö z e l í t é s t e g y a r á n t t á g é r t e l e m b e n f o g t a m fel: a j o g t u d o m á n y i s z e m l é l e t s z i m b ó l u m a i k é n t é r t e l m e z t e m e z e k e t , s e b b e n az é r t e l e m b e n v a l ó b a n ú g y v é l e m , h o g y a d o g m a t i k a i é s a s z o c i o l ó g i a i m e g k ö z e l í t é s e k a j o g t u d o m á n y i k u t a t á s l e g i n k á b b a l a p v e t ő és t i p i k u s i r á n y a i t jelzik. A j o g t u -d o m á n y b a n u g y a n i s a s a j á t o s a n j o g i o l -d a l t n y i l v á n v a l ó a n a j o g i d o g m a t i k a , t e h á t a jog s p e c i f i k u s „ t e c h n o l ó g i á j á t " k é p e z ő f o g a l o m -r e n d s z e -r k é p v i s e l i , a j o g t u d o m á n y t á -r s a d a l o m t u d o m á n y i a l a p j a i t p e d i g a t á g a n f e l f o g o t t s z o c i o l ó g i a , v a g y i s a jog t á r s a d a l o m t u d o m á n y a , v a l ó s á g t u d o m á n y a b i z t o s í t j a . E g y o l d a l ú s á g t ó l m e n t e s v a -l ó b a n t u d o m á n y o s e r e d m é n y e k e t e z e k k i z á r ó -l a g e g y m á s m e -l -l e t t é s e g y m á s t k i e g é s z í t v e b i z t o s í t h a t n a k , s v a l ó j á b a n e z a d j a a l é n y e g é t a n n a k , a m i t a jogi f o g a l o m k é p z é s p o z i t i v i s z t i k u s é s s z o c i o l ó g i a i a s p e k t u s á r ó l a p r o b l é m a f e l v e t é s k a p c s á n e l m o n d h a t t a m .
VITA"
PÉTERI Z O L T Á N " AZ e g é s z f e l v e t é s p o z i t i v i s t a j e l l e g ű n e k t e t s z i k , m i k ö z b e n a z a x i o l ó g i a i m e g k ö z e l í t é s l e g a l á b b annyira f o n t o s , s ő t a z a x i o l ó g i a m a g á b a o l v a s z t h a t j a a d o g m a t i k a i é s a s z o c i o l ó g i a i n é z ő p o n t o k a t is. M i n d e z a p o l g á r i e l m é l e t b e n h a s o n l ó k é p p e n á l t a l á n o s p r o b l é m á n a k m i n ő s ü l , d e i n k á b b a p o z i t i v i s t a m e g k ö z e l í t é s e n b e l ü l . P e r s z e , e z e k e t a k e r e t e k e t k é s ő b b t ú l l é p t é k . A m i p e d i g a j o g -ö s s z e h a s o n l í t á s t illeti, m á r A R i s z T O T E L É s z n é l m e g t a l á l h a t ó a tópika f o g a l m a : a j o g ö s s z e h a s o n l í t á s a n e m m á s , m i n t v a l ó s á g r é s z l e t e k e g y b e v e t é s e .
VARGA CSABA* A d o g m a t i k a i és a s z o c i o l ó g a i m e g k ö z e l í t é s e g y a r á n t a z e g y -s é g e -s t á r -s a d a l o m t u d o m á n y o n , a M A R X i z m u -s o n b e l ü l f o g l a l e g y e n r a n g ú a n h e l y e t . A j o g ö s s z e h a s o n l í t á s p e d i g e z e k h e z k é p e s t h i b r i d j e l l e g ű .
VAS T I B O R+ + Mit ért a z e l ő a d á s a z a x i o l ó g i a f o g a l m á n ?
* A szerző korabeli gépírásos emlékeztetője alapján, korabeli tudományos fokozat, illetve akadémiai és egyetemi rang megjelölésével.
A Magyar Tudományos Akadémia Állam- és Jogtudományi Intézetének tudományos titkára, a jogösszehasonlító osztály vezetője.
* Az MTA ÁJI tudományos segédmunkatársa.
" Kandidátus; egyetemi tanár (ELTE, Budapest).
SZOTÁCZKI M I H Á L Y+ + + H o g y a n r a g a d h a t ó m e g p o n t o s a b b a n a n o r m a t i v i t á s ?
m e g t u d n u n k : m i a z , a m i á l t a l á n o s ? É s h a e z a v a l a m i n e m is á l t a l á n o s , e l k é p z e l h e t ö - e m é g a z é r t , h o g y m e g f e l e l a t á r s a d a l m i s z ü k s é g l e t e k n e k ? S z á m o s i l y e n é s h a s o n l ó ö s s z e f ü g g é s b e n j e l e n i k m e g a „ k ö l t é s z e t é s v a l ó s á g " :1 k a t e d r a -k i j e l e n t é s n e -k , m i n t s z ö v e t n e -k é s a l -k a l m a z á s n a -k , m i n t v a l ó s á g n a -k a -k e t t ő s s é g e . V o l t p é l d á u l e g y f ö l d m ű v e l é s ü g y i m i n i s z t e r i r e n d e l e t , m e l y s z e r i n t a b u r g o n y á t e k k o r é s e k k o r , m á r c i u s e l e j é n el kell v e t n i . V a j o n j o g s z a b á l y v o l t e z ? Mi l e h e t e g y r e n d e l k e z é s j o g s z a b á l y i m i v o l t á n a k a h a t á r a ?
VAS TIBOR L á t t u k , h o g y m i n d e z : d i a l e k t i k a h a r c a , e l l e n t é t e k h a r c a , á l t a l á n o s , k ü l ö n ö s é s e g y e d i , t a r t a l o m é s f o r m a e g y s é g e . A t ö r v é n y e s s é g t a r t a l m i o l d a l a -k é n t c s a -k i s a j o g i s z a b á l y o z o t t s á g j e l e n h e t m e g . E n é l -k ü l u g y a n i s n e m l é t e z h e t t ö r v é n y e s s é g . A z e l m é l e t i á l t a l á n o s é s a z e l m é l e t i á g a z a t i j o g t u d o m á n y o k p á r o s á b a n i n k á b b a z á g a z a t i r ó l s z ó l t a z e l ő a d á s — á m a n é l k ü l , h o g y k e l l ő á l t a l á n o -s í t á -s h o z e l j u t o t t v o l n a . M e g h ú z t a a v o n a l a t , a z o n b a n a z e g y -s é g b e f o g l a l á -s t m á r n e m v é g e z t e el. Mint r é s z l e t e l e m z é s é r d e k e s is, j ó is, d e s z ü k s é g e s l e s z m a j d e g y s z i n t é z i s , d i a l e k t i k u s e g y s é g b e f o g l a l á s . A z e l ő a d á s l é n y e g i l e g a z e l s ő m e g t e t t l é p é s e g y p r o b l é m a k e r e s é s b e n , b e f e j e z e t t n e k a z o n b a n k o r á n t s e m m i n ő s ü l h e t .
1 Utalás Johann Wolfgang Goethe Dichtung und Wahrheit akkoriban gyakori szembeállítására.
1.
A jogi okfejtés a j o g a l k a l m a z á s i f o l y a m a t b a n , v a g y i s a b í r ó i d ö n -t é s h e z veze-tő p s z i c h i k a i -t ö r -t é n é s e k s o r o z a -t á b a n jelenik m e g , s így k ö z v e t l e n ü l a jog a l a p v e t ő f u n k c i ó j á n a k b e t ö l t é s e s z o l g á l a t á b a n áll.
Ez a f u n k c i ó n e m m á s , m i n t a t á r s a d a l m i k o n f l i k t u s o k m e g h a t á r o -z o t t i r á n y ú és é r d e k e k e t t ü k r ö -z ő m e g o l d á s a , s e -z -z e l — v a l a m i n t a-z a l a p j a k é n t s e r e d m é n y e k é n t a d o t t n o r m a r e n d s z e r r e l és a t á r s a d a -l o m á -l t a -l u k t ö r t é n ő s z e r v e z é s é v e -l — m e g h a t á r o z o t t i r á n y ú és é r d e k e k e t t ü k r ö z ő t á r s a d a l m i r e n d biztosítása.
A jogalkotás és j o g a l k a l m a z á s a f e n t i e k b ő l k ö v e t k e z ő e n e g y l é -n y e g ű -n e k m i -n ő s ü l . A l a p j á b a -n u g y a -n a z o k a t é -n y e z ő k h a t á r o z z á k m e g é s v o n á s o k jellemzik m i n d k e t t ő t ; sőt, a j o g a l k a l m a z á s b a n e t é n y e z ő k és v o n á s o k e g y e n e s e n m e g k e t t ő z ő d ö t t e n — r é s z b e n a j o g a l k o t á s által k ö z v e t í t e t t e n , r é s z b e n attól f ü g g e t l e n m ó d o n , ön-á l l ó a n — e g y a r ön-á n t m e g j e l e n n e k .
2.
A jogi okfejtés l o g i k a i m e g h a t á r o z o t t s á g á n a k l e h e t ő s é g e a t t ó l f ü g g , h o g y (a) a l a p v e t ő f u n k c i ó j á b a n és (b) tételezett k ö v e t e l m é n y r e n d -s z e r é b e n igényli v a g y előfeltételezi-e, é-s (c) g y a k o r l a t i l a g l e h e t ő v é teszi-e v a g y s e m a jog a logikai m e g h a t á r o z á s t .
'Les bases sociales du raisonnement juridique' in Le raisonnement juridique Actes d u Congrés mondial de philosophie du droit et de philosophie sociale, Bruxelles, 30 aoűt - 3 septembre 1971, publiés par Hubert Hubien (Bruxelles:
Etablissements Emile Bruylant 1971), 121-126. o. [Publication du Centre National de Recherches de Logique (Section juridique)] eredeti magyar kéz-irata alapján.
A b b a n az e s e t b e n , ha a l o g i k a i m e g h a t á r o z o t t s á g a jogi okfejtés e r e d m é n y é t k i f e j e z ő jogi d ö n t é s n e k s z i g o r ú a n d e d u k t í v , egy elő-z e t e s e n f e n n á l l ó és a x i o m a t i k u s a n f e l é p í t e t t t é t e l r e n d s elő-z e r általi e g y é r t e l m ű m e g h a t á r o z o t t s á g á t jelenti, a k k o r a válasz m i n d h á r o m k é r d é s r e , ú g y t ű n i k , h a t á r o z o t t „ n e m " l e s z . A b b a n az e s e t b e n vi-s z o n t , ha a l o g i k a i m e g h a t á r o z o t t vi-s á g c vi-s u p á n a d ö n t é vi-s h e z v e z e t ő p s z i c h i k a i f o l y a m a t logikai e l l e n ő r z ö t t s é g é t , e f o l y a m a t h a n g s ú l y o s a n n e m i l l o g i k u s voltát jelenti, a k k o r a v á l a s z , ú g y t ű n i k , h a t á r o -z o t t „ i g e n " l e s -z .
3.
A l k o t á s á n a k é s a l k a l m a z á s á n a k — k e l e t k e z é s é n e k , é r v é n y e s ü l é s é -n e k és m e g s z ű -n é s é -n e k — m i -n d e -n s z a k a s z á b a -n és m o z z a -n a t á b a -n u g y a n i s a jogot a társadalmiság, vagyis t á r s a d a l m i m e g h a -t á r o z o -t -t s á g ha-tja á-t.
Ilyen ö s s z e f ü g g é s b e n e z é r t a d o l g o k t e r m é s z e t e m a g y a r á z z a , h o g y (a) a jog a l a p v e t ő f u n k c i ó j á h o z k é p e s t a j o g a l k o t á s , tehát a d ö n t é s i m o d e l l előzetes f o r m á l i s tételezése a l á r e n d e l t s i n s t r u m e n -tális f u n k c i ó k é n t jelentkezik; k o r á n t s e m k é p e z t e h á t a b s z o l ú t é r t é k e t . E g y e s t e r ü l e t e k e n v a g y i d ő s z a k o k b a n á l l a n d ó v a g y kivéte-les jelleggel e g y a r á n t h i á n y o z h a t , illetőleg m e g l é t e e s e t é n is speci-f i k u s t á r s a d a l m i é r d e k e k e l t é r ő ad hoc, v a g y j o g g y a k o r l a t ú t j á n i n t é z m é n y e s ü l ő m o d e l l f e l é p í t é s é t k i k ö v e t e l h e t i k ; (b) tételezett kö-v e t e l m é n y r e n d s z e r é b e n a jog maga n y i l kö-v á n í t j a n y i t o t t n a k m a g á t , k ü l ö n f é l e a n a l o g i k u s és d i s z k r e c i o n á l i s l e h e t ő s é g e k , á l t a l á n o s k l a u -z u l á k , elvek, r e n d e l k e -z é s e k és f o g a l m a k f o r m á b a ö n t é s é v e l a bírót eleve k ü l ö n f é l e n e m k é n y s z e r í t ő , n e m s z i g o r ú a n d e d u k t í v eljá-r á s o k h o z u t a l v a ; és v é g ü l (c) a d ö n t é s i p eljá-r e m i s s z á k kialakítása, v a g y i s a r e l e v á n s tények m i n ő s í t é s s o r á n t ö r t é n ő m e g h a t á r o z á s a s a z a l k a l m a z a n d ó n o r m a é r t e l m e z é s s o r á n t ö r t é n ő k i v á l a s z t á s a a l e g i n k á b b é r d e m i p o n t o k o n eltávolodik a logikai b i z o n y o s s á g szfé-rájától — a n n á l is i n k á b b , m i v e l a t á r s a d a l m i k é r d é s e k e l d ö n t é s e i m m á r n e m a logika s a j á t l a g o s tárgyát k é p e z i .
4.
A t á r s a d a l m i cselekvés e l m é l e t é n e k KARTEZiánus s z e l l e m ű felépí-tése, a jogi g o n d o l a t g e o m e t r i k u s f o r m á k b a ö n t é s e u t ó p i k u s fel-a d fel-a t n fel-a k b i z o n y u l t . Jóllehet elvileg s e m m i s e m zárjfel-a ki fel-a k ü l ö n b ö z ő g y a k o r l a t i t e v é k e n y s é g i f o r m á k s z i g o r ú a n logikai leírását, ma m á r
e g y r e á l t a l á n o s a b b n a k t e k i n t h e t ő az a m e g g y ő z ő d é s , a m e l y s z e r i n t a joglogika ú n . f o r m a l i s t a i r á n y z a t a ö n m a g á b a n n e m alkal-m a s a jogi o k f e j t é s l é n y e g é n e k alkal-m e g r a g a d á s á r a . A s a j á t o s a n jellealkal-m- jellemz ő d i a l e k t i k u s m o jellemz jellemz a n a t o k á t f o g á s á r a a d ö n t ő — és m ó d s jellemz e r -t a n i l a g is r e n d k í v ü l jelen-tős — l é p é s -t a k ö z e l m ú l -t b a n k i b o n -t a k o z ó és m e g s z e r v e z ő d ő ú n . a n t i f o r m a l i s t a irányzat tette m e g .
U g y a n a k k o r k ö z t u d o t t , h o g y egyfelől a f o r m a l i s t a i r á n y z a t is m e g e n g e d i a r g u m e n t á c i ó s , i l l e t ő l e g r e t o r i k u s m o z z a n a t o k létét, m á s f e l ő l az a n t i f o r m a l i s t a i r á n y z a t s e m t a g a d j a a f o r m á i l o g i k a f o n t o s s á g á t . A v á l a s z e s a j á t o s k e t t ő s s é g é n e k , a z „ i g e n " é s „ n e m "
d i a l e k t i k á j á n a k , s e z z e l a n e m f o r m á l i s m e g k ö z e l í t é s e l ő t é r b e he-l y e z é s é n e k a he-l a p j á t a z o n b a n n e m v a he-l a m i a priori fihe-lozófiai a he-l a p á he-l he-l á s , é r t é k t a n i r e l a t i v i z m u s v a g y é p p e n i s m e r e t e l m é l e t i a g n o s z t i c i z m u s , h a n e m a jog e r e d e n d ő t á r s a d a l m i s á g á n a k b e l á t á s a a d j a .
5.
A j o g i okfejtés, m i n t m o n d o t t u k , e s z k ö z j e l l e g ű s z e r e p e t t ö l t b e az a l a p f u n k c i ó h o z , a t á r s a d a l m i f e j l ő d é s k ö v e t e l m é n y e i t k i e l é g í t ő társ a d a l m i r e n d b i z t o társ í t á társ á h o z k é p e társ t , társ így t e r m é társ z e t e társ , h o g y t á r társ a d a l m i k o n t e x t u s a a jog életét m i n d e n m o z z a n a t á b a n — k ö v e t k e z é s k é p p e n a b i z o n y í t á s i és é r v e l é s i m ó d s z e r e k é s e l j á r á s o k a l k a l m a -z á s á n a k keretét, s p e c i f i k u s é r v é n y e s s é g é t é s h a t é k o n y s á g á t is — e g y a r á n t v é g s ő f o k o n m e g h a t á r o z z a .
A jogi o k f e j t é s t é r i n t ő t á r s a d a l m i m e g h a t á r o z o t t s á g m i n d e n e k -előtt a z érvelési m ó d s z e r e k é s e l j á r á s o k , v a l a m i n t a p r e m i s s z á k k i a l a k í t á s á h o z v e z e t ő f o l y a m a t t é n y l e g e s ö s s z e t e v ő i n e k l e í r á s á b a n é r e z t e t i h a t á s á t . A t é n y e k m i n ő s í t é s e s a n o r m á k é r t e l m e z é s e — v a l a m e l y t é n y n e k e g y b i z o n y o s n o r m á v a l a d ö n t é s i s z i l l o g i z m u s -b a n t ö r t é n ő n o r m a t í v ö s s z e k a p c s o l á s á t célzó v i t a , a m e g g y ő z é s s a m i n d e z e k e r e d m é n y é t kifejező d ö n t é s i a k t u s — s z á m á r a s z á m t a l a n l e h e t ő s é g e t , e s z k ö z t kínál. A z é r v e l é s i f o l y a m a t k ü l ö n b ö z ő l e h e t s é g e s ö s s z e t e v ő i k ö z ö t t v a l a m i f é l e logikailag m e g h a t á r o z o t t p r e f e -r e n c i á l i s -r a n g s o -r t felállítani n e m lehet. Az é -r v e l é s nek a fo-rmális logikai eszközökhöz viszonyított önállósága még inkább előtérbe kerül akkor, amikor az előzetesen fennálló szabályozás hiánya, meg n e m felelő volta v a g y tartalmi á l t a l á n o s s á g a k ö v e t k e z t é b e n a d ö n t é s a l k o t á s i fo-l y a m a t e g y ad hoc d ö n t é s i m o d e fo-l fo-l k i a fo-l a k í t á s á t is m a g á b a n f o g fo-l a fo-l j a . V é g e z e t ü l p e d i g m e g e m l í t e n d ő , h o g y i s m e r e t e s e k a d o t t f e l t é t e l e k k ö z ö t t l o g i k a i l a g a z o n o s e s é l l y e l e g y a r á n t f e l h a s z n á l h a t ó o l y a n
é r v e k is, a m e l y e k e g y m á s t k ö l c s ö n ö s e n k i z á r ó e l l e n t é t e s i r á n y ú e r e d m é n y e k h e z v e z e t n e k .
N o s , az é r v e l é s i e l j á r á s o k e l e h e t ő s é g e i s o r á b a n a m e g f e l e l ő ( i n k á b b vagy k e v é s b é r e l e v á n s , i n k á b b vagy k e v é s b é e r ő s ) é r v e k és (inkább v a g y k e v é s b é h e l y t á l l ó ) é r t e l m e z é s i m ó d o k , v a l a m i n t a ( t á r s a d a l m i l a g i n k á b b vagy m é g e l f o g a d h a t ó a n „ i g a z " ) j e l e n t é s e k k i v á l a s z t á s á t a z o k f e j t é s t á r s a d a l m i k o n t e x t u s a , első-s o r b a n a g o n d o l a t i l a g e l ő l e g e z e t t t á r első-s a d a l m i k ö v e t k e z m é n y , első-s vé-g ü l a d ö n t é s i t e v é k e n y s é vé-g e vé-g é s z é t á t f o vé-g ó c é l f o vé-g a l o m b e f o l y á s o l j a : a r e t o r i k u s e l j á r á s o k i r á n y á t é s e r e d m é n y é t az e z e k t á r g y á u l és k ö z e g é ü l s z o l g á l ó j e l e n s é g e k t á r s a d a l m i m e g h a t á r o z o t t s á g a d e f i -n i á l j a .
6.
A formális d e m o n s t r á c i ó h i á n y á t és a m e g g y ő z é s s z ü k s é g e s s é -g é t n e m e -g y s z e r ű e n az é r t é k e k v i s z o n y l a -g o s s á -g a , a z e -g y é n i véle-m é n y e k és a s p i r á c i ó k k ü l ö n b ö z ő s é g e véle-m a g y a r á z z a , h a n e véle-m a társa-d a l m i é r társa-d e k e k é s e s z m é k , s z e r e p e k és v á r a k o z á s o k t á r s a társa-d a l m i l a g m e g h a t á r o z o t t e l t é r ő f e l f o g á s a , azaz v é g s ő s o r o n a z o n t á r s a d a l m i e r ő k t á r s a d a l m i l a g m e g h a t á r o z o t t k ü l ö n b ö z ő s é g e , a m e l y e k m e t -s z é -s p o n t j á b a n a z e g y é n áll.
A z é r t é k e k v i s z o n y l a g o s s á g á n a k t u d a t a s e n n e k a g y a k o r l a t i é r t e l e m r e v e t í t e t t i s m e r e t e l m é l e t i k ö v e t k e z m é n y e i így n e m o k k é n t , h a n e m o k o z a t k é n t s z e r e p e l n e k . Az o k a z e g y é n r e m e g h a t á r o z ó b e f o l y á s t g y a k o r l ó t á r s a d a l m i f e l t é t e l e k n e k , i l l e t ő l e g e z e k k o n k r é t e g y é n i h a t á s á n a k a k ü l ö n b ö z ő s é g é b e n rejlik, s e k ü l ö n -b ö z ő s é g e k é s k ö v e t k e z m é n y e i k o -b j e k t i v i t á s a egy „ e g y e t e m e s hall-g a t ó s á hall-g " (PERELMAN) m e hall-g hall-g y ő z e t é s é n e k v a hall-g y a z o n o s u l á s á n a k rem é n y é t rem á r e l e v e k é t s é g e s s é teszi. A k ü l ö n f é l e a l a p v e t ő s i n s t r u -m e n t á l i s d ö n t é s e k r a c i o n a l i t á s á n a k — i g a z o l h a t ó s á g á n a k és igazo-l á s á n a k — o b j e k t í v a igazo-l a p j á t a z o n b a n n e m is ez, h a n e m m a g u k n a k a d o l g o k n a k k é n y s z e r í t ő t e r m é s z e t é b e n , a t á r s a d a l m i f e j l ő d é s p e r s -p e k t i v i s z t i k u s é s a k t u á l i s t é n y e i b e n , i l l e t ő l e g az e z e k s z u b j e k t í v t ü k r ö z ő d é s é b e n m i n t a d e k v á t t ü k ö r k é p b e n rejlő o b j e k t i v i t á s a d j a . 7.
A z objektív r a c i o n a l i z á l á s f e n t i l e h e t ő s é g e t e r m é s z e t e s e n g y a k o r latilag f ő k é n t a h o s s z a b b t á v o n t ö r t é n ő g l o b á l i s i g a z o l á s l e h e t ő s é -g é t jelenti, s k o r á n t s e m z á r j a ki k ü l ö n b ö z ő t á r s a d a l m i c s o p o r t o k
é r d e k k o n f l i k t u s a i n a k és n é z e t k ü l ö n b s é g e i n e k v i s z o n y l a g o s á l l a n -d ó s u l á s á t .
É p p e n e z é r t a t ö r t é n e t i t á r s a d a l m a k a t m e g o s z t ó o s z t á l y a n t a g o n i z m u s o k r a , c s o p o r t e l l e n t é t e k r e , s a t á r s a d a l m i l é t e t c s a k n e m b á r -m e l y e l e -m é b e n f e n y e g e t ő l e h e t s é g e s ö s s z e ü t k ö z é s e k r e f i g y e l e -m -m e l a jogi d ö n t é s s z ü k s é g k é p p e n a u t o r i t a t i v m ó d o n a j o g h a t á l y é s / v a g y j o g e r ő s ú l y á v a l a h a t a l o m á l t a l k i n y i l v á n í t o t t m a r a d .
I g a z o l á s a így — k ü l ö n ö s e n a f o r m a i m e g f e l e l é s e n , t e h á t a d ö n t é s i m o d e l l h e z m é r t k o m f o r m i t á s o n t ú l m u t a t ó t a r t a l m i h e l y e s -ség, k í v á n a t o s s á g s t b . t e k i n t e t é b e n — csak a k é r d é s e s d ö n t é s é r t é k m e g v a l ó s í t á s r a é s / v a g y é r d e k k i e l é g í t é s r e v a l ó a l k a l m a s s á g á t s az é r t é k - v a g y é r d e k a z o n o s s á g o t érintő, a z a z a z e s z k ö z s z e r ű a l k a l m a s s á g és a c é l f o g a l o m k ö z ö s s é g e k i m u t a t á s á r a i r á n y u l ó m e g -g y ő z é s b e n állhat. Ez p e d i -g a n n á l i n k á b b v á l h a t s z é l e s k ö r ö k b e n e l f o g a d o t t á és k ö z e l í t h e t i meg a b i z o n y í t á s b i z o n y o s s á g á t , m i n é l i n k á b b o b j e k t í v m e g a l a p o z o t t s á g g a l r e n d e l k e z i k , é s minél i n k á b b t á m o g a t j á k o l y a n c é l o k a t , é r t é k e k e t é s / v a g y é r d e k e k e t t ü k r ö z ő é r v e k , a m e l y e k b e l á t h a t ó m ó d o n a z e g é s z t á r s a d a l o m , az e g é s z k ö z ö s s é g s z á m á r a k ö z ö s e k n e k m u t a t k o z n a k .
8.
A jogi o k f e j t é s n e k a f e n t i e k b e n c s u p á n k ö r ü l h a t á r o l t t á r s a d a l m i a l a p j a i a r r a u t a l n a k , h o g y a bírói d ö n t é s m e g a l a p o z á s á r a h i v a t o t t f o r m á l i s é s érvelési e l j á r á s m ó d o k f u n k c i o n á l i s s a j á t o s s á g á t , l e h e t ő s é g e i t é s korlátait a d ö n t é s t e r m é s z e t e s közegét k é p e z ő t á r s a d a l m i k o n t e x t u s erőteljesen, elméleti és g y a k o r l a t i s z e m p o n t b ó l e g y a r á n t j e l e n t ő s m ó d o n b e f o l y á s o l j a . A j o g i o k f e j t é s t á r s a d a l m i s á g a p e d i g i l y e n m ó d o n m a g a u t á n v o n j a m i n d a f o r m a l i s t a m e g k ö z e l í t é s t á r s a d a l m i ö s s z e t e v ő i f o k o z o t t a b b k i m u n k á -l á s á n a k , m i n d p e d i g a szocio-lógia a-lá i-lyen é r t e -l e m b e n t ö r t é n ő r e n d e l é s é n e k a k í v á n a t o s s á g á t .
A jog á l l a n d ó levés. S z a k a d a t l a n u l m e g ú j u l ó a n ú j j á k é p z i ö n m a g á t . Ez lehet ö n m a g á v a l a z o n o s u l ó r e p r o d u k c i ó , több e s é l y e (s t á r s a d a l m i á l t a l á n o s s á g a ) a z o n b a n az a l a k u l á s nak, a mássá l e v é s -n e k va-n.
A jog t á r s a d a l m i i n t é z m é n y e k és g y a k o r l a t o k o l y a n r e n d k í v ü l összetett r e n d s z e r e , a m e l y e g é s z é b e n k é p e s arra, h o g y a m o d e r n t á r s a d a l o m b a n a t á r s a d a l m i rendet
(1) e l s ő d l e g e s e n ,
(2) á l l a m i l a g s z e r v e z e t t e n ( l e g a l á b b is az á l l a m nevében), (3) v é g s ő s o r o n f i z i k a i k é n y s z e r a l k a l m a z á s s e g í t s é g é v e l biztosítsa.
E t á r s a d a l m i i n t é z m é n y és g y a k o r l a t r e n d s z e r , a m i t jognak n e -vezünk, m i n d e n k é p p e n az államhoz kapcsolódik. Ö n n ö n derniurgosa-ként az á l l a m hozza l é t r e n e m c s a k a z általában v e t t jogot, d e a jogot o l y a n k é n t is, m i n t a m i e g y e d ü l k é p e s arra, h o g y m ű k ö d é s é -ben az á l l a m o t — á l l a m i jelleget k ö l c s ö n ö z v e n é k i — v a l ó b a n á l l a m m á a v a s s a . A j o g o t az állam a l k o t j a , az á l l a m o t pedig a j o g . Circulus vitiosus ez, m e l y m i n d e n e k e l ő t t jognak é s á l l a m n a k e g y m a g a s a b b e g y s é g b e n f e l f o g o t t a z o n o s s á g á r ó l vall. V a l l a z o n b a n a r ról is, h o g y a m e n n y i b e n e kettő e g y ü t t , e g y m á s t feltételezve, e g y -m á s s a l e -m a g a s a b b e g y s é g b e n a z o n o s k é n t — á-m s z á -m u n k r a -m é g i s k ü l ö n v á l t a n — létezik, ú g y e kettő n e m u g y a n a z o n m ó d o n k é p e z v a l ó s á g o t . V o l t a k é p p e n — k ö z ö n s é g e s é r t e l e m b e n v e t t v a l ó s á g k é n t
— p u s z t á n b i z o n y o s s z e r v e k s z e r v e z e t t léte és m ű k ö d é s e a d o t t ;
Kézirattöredék az 1970-es évek elejéről, valószínűen 1972-ből.
m i n d e z e k állami jellegét, p r o d u k t u m a i k jogi m i n ő s é g é t p e d i g ö n -m a g u k a d j á k ö n -m a g u k n a k .
Logikailag az állam és a jog különálló e n t i t á s o k . V a l ó j á b a n m i n d a z o n á l t a l közös tőről f a k a d n a k . Történelmileg és t á r s a d a l m i -lag a k k o r jönnek létre, amikor a t á r s a d a l o m b a n — a t á r s a d a l o m egészétől differenciáltan — kialakul az i n t é z m é n y e k és g y a k o r l a t o k olyan r e n d s z e r e , a m e l y a társadalmi r e n d e t
(1) e l s ő l e g e s e n , (2) s z e r v e z e t t e n ,
(3) végsó' s o r o n fizikai k é n y s z e r a l k a l m a z á s s e g í t s é g é v e l biztosítja.
Valóságos szervek valóságos m ű k ö d é s e e k k o r — a t á r s a d a l o m egészétől történő d i f f e r e n c i á l ó d á s n a k , e l k ü l ö n ü l é s n e k , objektivált és ö n á l l ó s u l ó f o r m a n y e r é s n e k a nyilvánvalóvá és h a n g s ú l y o z o t t á tétele é r d e k é b e n — k e t t ő s minőséget, m e g k ü l ö n b ö z t e t ő jegyet v e s z fel. A m i ezen i n t é z m é n y és g y a k o r l a t r e n d s z e r s z e r v e z e t i k ü l ö n á l -lását ( e g y s z e r s m i n d összetartozó e g y s é g é t ) illeti: államivá lesz; a m i pedig p r o d u k t u m a i k m i n d e n nem államitól e l k ü l ö n ü l ő jegyét illeti:
jogivá lesz.
M i n d az állam, m i n d a jog ilyen módon e g é s z é b e n , m i n d e n összetevőjében m e s t e r s é g e s e m b e r i k o n s t r u k c i ó . N e m m á s tehát, mint célszerűségi m e g f o n t o l á s o k a t s z e m előtt t a r t ó és h a t é k o n y s á g r a t ö r e k v ő tudatos e m b e r i alkotás terméke.
H a s o n l ó a n az á l l a m h o z , a jog is sajátos m i n ő s é g ű o b j e k t i -v á c i ó . Tárgyiasulás e r e d m é n y e , m é g pedig k é t módon, k e t t ő s é r t e l e m b e n . A l t a l á n o s s á g b a n (s k ü l ö n ö s h a n g s ú l y o z o t t s á g g a l p r i -mitívebb, r u d i m e n t á r i s a b b előfordulásaiban) jogot képez az á l l a m m i n ő s é g é v e l r e n d e l k e z ő szerv(ek) gyakorlata, t e v é k e n y s é g e . M i n d -ennek s o r á b a n k ü l ö n ö s e n jogot k é p e z e s z e r v ( e k ) s t a n d a r d i z á l ó g y a k o r l a t a , tevékenysége. A fejlődés a d o t t fokán a t á r s a d a l m i r e n d h a t é k o n y szervezése érdekében ó h a t a t l a n s z ü k s é g g é válik, h o g y állam és jog ilyen m i n ő s é g e k k é n t m á r az e l k ü l ö n ü l é s t e n d e n c i á -jával m e g j e l e n j e n e k . Objektivált f o r m a k é n t e k k o r a tényleges ad hoc m ű k ö d é s m á r nem elégséges. A m i k o r tehát s z ü k s é g e s s é v á l i k , hogy az állam á l l a m k é n t (tehát jogi s z e r v e z e t t s é g b e n ) m e g j e l e n j e n , s z ü k s é g e s s é válik az is, hogy a jog általános m a g a t a r t á s i m i n t á t adjon, n o r m a t i v e s z a b á l y o z ó s z e r e p e t töltsön be. A s t a n d a r d i z á l d s a racionalizálás irányába mutat. A t á r s a d a l m i v i s z o -nyok fejlődésével és összetettebbé válásával ( a z a z a t á r s a d a l m i
r e n d f e n n t a r t á s f o k o z ó d ó a n ö s s z e t e t t e b b é v á l á s á v a l , a t á r s a d a l m i rend b i z t o s í t á s á b a n a r e n d t u d a t o s a l a k í t á s á n a k és t e r v e z é s é n e k előtérbe k e r ü l é s é v e l ) a s t a n d a r d i z á l á s a jogban e g y r e f o k o z ó d ó j e l e n t ő s é g r e tesz s z e r t . K ö z ö s o k o z a t o k k é n t is e g y m á s s a l ö s s z e -f ü g g é s b e n , k ö z v e t l e n ü l m é g i s a h i e r a r c h i z á l t á l l a m i s z e r v r e n d s z e r k i a l a k u l á s á t ó l m e g h a t á r o z o t t a n ( a m i b e n a g a z d a s á g i v i s z o n y o k fejlődése d ö n t ő s z e r e p e t játszik u g y a n , mégis s a j á t o s t ö b b l e t s z í n t ad az e g é s z f o l y a m a t n a k a politikai d e m o k r a t i z á l á s , a m i n t ez m e g jelenik a z ú j k o r i a l k o t m á n y o z á s b a n ) a s t a n d a r d i z á l á s kiterjed m a gára az á l l a m i s z e r v r e n d s z e r r e — f e l é p í t é s é r e és m ű k ö d é s e m i n táira — is; ez az egész f o l y a m a t o t az u r a l o m g y a k o r l á s r a c i o n a l i z á -lása i r á n y á b a hajtja. A jogi s z e r v e z e t t s é g ekkor m á r az á l l a m n a k n e m c s a k á l l a m i jellegét kölcsönzi, d e e g y sajátos s z a k a d á s l e h e t ő -ségét is m e g t e r e m t i a z á l l a m i és a jogi m i n ő s é g e g y m á s h o z v a l ó k a p c s o l a t á b a n . Mert a k k o r , a m i k o r m é g az állam k é n y s z e r c s e l e k -vése v o l t a jog, e t é n y l e g e s s é g az á l l a m i és jogi m i n ő s é g e k n e k e l l e n t m o n d á s m e n t e s e g y s é g e t b i z t o s í t o t t . A k k o r v i s z o n t , a m i k o r a jog m á r n e m c s a k s t a n d a r d i z á l , d e az á l l a m i cselekvés s t a n d a r d i z á l á s a révén m a g a i s s t a n d a r d i z á l t t á v á -l i k , m e g s z ű n i k az az e g y s z e r ű f e -l t é t -l e n s é g , a m i e g y k o r az á -l -l a m i t és a jogit k ö z ö s n e v e z ő r e hozta. A z objektiváció m a g a is o b j e k -tiválttá lesz. Az, ami v a l a h a az (in concreto esetleg ö n k é n y e s ) á l l a m i c s e l e k v é s b e n összetett politikai, t á r s a d a l m i g a z d a s á g i m e g h a t á r o -z á s o k a t t ü k r ö -z ö t t , m a g a is t ü k r ö -z t e t e t t é vált. A jogi cselekvés í g y egy m e g e l ő z ő jogi c s e l e k v é s r e a l i z á l á s á v á (azaz: a d e k v á t v a g y n e m a d e k v á t v é g r e h a j t á s á v á ) válik: a m e s t e r s é g e s e m b e r i k o n s t r u k c i ó m a g a is m e s t e r s é g e s e m b e r i k o n s t r u k c i ó t ó l k ö z v e t í t e t té, ál-tala t e r e m t e t t é lesz.
l .
A j o g t u d o m á n y i k u t a t á s b a n , illetve általában a j o g g a l k a p c s o l a t o s elméleti és g y a k o r l a t i k é r d é s e k m e g o l d á s á b a n a z ö s s z e h a s o n l í t ó m ó d s z e r alkalmazása napjainkra általánossá vált. A közel m á s f é l é v -s z á z a d o -s múltra vi-s-szatekintő „ k o m p a r a t i -s t a m o z g a l o m r ó l " a MARXista feldolgozások elsősorban a z t mutatják ki, hogy k ü l d e t é s é t elsősorban n e m is a n n y i r a a többi „összehasonlító diszciplínára" is hatást g y a k o r l ó ú j t u d o m á n y o s m ó d s z e r t a n i felismeréseknek, h a n e m i n k á b b é s s p e c i f i k u s a b b a n a n n a k k ö s z ö n h e t i , h o g y i m p e r i a l i z -m u s s á a l a k u l á s á b a n a k a p i t a l i z -m u s a tőkekivitel -m e g k ö n n y í t é s e é s v i l á g g a z d a s á g g á f e j l ő d é s e é r d e k é b e n igényelte e g y a n e m z e t i k e r e -teken t ú l m u t a t ó o l y a n k ö z ö s jogi a l a p l é t r e h o z á s á t , a m e l y a v e z e t ő tőkés j o g o k e x p o r t á l á s a ( „ k ö z e l í t é s e " , „ h a r m o n i z á l t a t á s a " ) r é v é n k e d v e z ő b b feltételeket t e r e m t h e t e n é h á n y á l l a m g a z d a s á g i h e g e -m ó n i á j á n a k k i a l a k í t á s á h o z . Egy i l y e n általános (és k i z á r ó l a g a -m ú l t s z á z a d u t o l s ó h a r m a d á t ó l i n d u l ó p o l g á r i k o m p a r a t i v i z m u s r a v o -n a t k o z t a t h a t ó ) m e g á l l a p í t á s a z o -n b a -n legfeljebb e g y e t l e -n — b á r a l a p v e t ő — g a z d a s á g i t á r s a d a l m i o k r a m u t a t rá. M i k ö z b e n n y i l -v á n -v a l ó , h o g y s z á m o s m á s o d l a g o s m e g h a t á r o z ó ( t u d o m á n y o s és t á r s a d a l m i ) t é n y e z ő j á t s z o t t s z e r e p e t a b b a n , h o g y e g y sor t o v á b b i
*
Tisztázó cikk kezdeménye az 1970-es évek elejéről, valószínűen 1973-ból. A gondolatmenetet jelző vázlatból kitűnően a jogi gondolkodásnak „arra kell törekednie, hogy a jog elmélete valóban a jog általános (egyetemes) elmé-letévé váljék", módszertani kérdésként tisztázva, hogy „a történeti-logikai mint dialektikus tárgyalás a konkrétság igényét veti fel", s ezt kell szolgálnia a maga módján mind az „empirikus-szociológiai", mind pedig az „össze-hasonlító" vizsgálódásoknak.
t á r s a d a l o m t u d o m á n y á g b a n is egyidejűleg kialakítsák az összehason-lító m ó d s z e r t , illetőleg a jogösszehasonösszehason-lító mozgalom adott szakaszán belül is egyes áramlatoknak és irányzatoknak sajátos jellegzetessé-geket kölcsönözzenek. E tekintetben számunkra elégséges a n n a k m e g á l l a p í t á s a , hogy a j o g ö s s z e h a s o n l í t á s s z ü k s é g e s s é g é t már s a j á t e l m é l e t ü n k is felismerte — még p e d i g abból a t é n y b ő l k i i n d u l v a , hogy az e m p i r i k u s és k o n k r é t t á r s a d a l o m k u t a t á s s e m mellőzheti az egyes n e m z e t i m e g o l d á s o k és t a p a s z t a l a t o k figyelembevételét s azon célból történő egybevetését, h o g y a társadalmi jelenségek fejlődési t ö r v é n y s z e r ű s é g e i t m e g á l l a p í t h a s s a , adott t á r s a d a l m i p r o b lémák m e g o l d á s i m ó d o z a t a i n a k e r e d m é n y e s s é g é t és hatásait m é r -legelje, s m i n d e k ö z b e n a s z ó b a n f o r g ó p r o b l é m á k általános é s különös v o n á s a i t elkülönítse; avagy, r ö v i d e n szólva: a t á r s a d a l m i jelenségeket megismerje, és ezáltal l e h e t ő v é tegyen e g y tudatos, a k o n k r é t valóságra t á m a s z k o d ó t á r s a d a l o m v e z e t é s t .
2.
Ezzel e g y i d e j ű l e g elméleti tisztázást n y e r t az is, h o g y ö n m a g á b a n az ö s s z e h a s o n l í t á s m ó d s z e r é r e a l a p o z v a elhibázott k i i n d u l á s t jelentene, ha önálló „ ö s s z e h a s o n l í t ó j o g t u d o m á n y t " v a g y ö s s z e h a -sonlító s z a k j o g t u d o m á n y i ágakat k í v á n n á n k felépíteni (amiként e z t a m á s o d i k világháború előtti k o m p a r a t i v i z m u s megkísérelte); el-lenkezőleg, m a g á t az ö s s z e h a s o n l í t ó m ó d s z e r t kell b e é p í t e n ü n k az egyes j o g t u d o m á n y i á g a k kutatási m ó d s z e r e i b e , általánossá t é v e azt. K ö v e t k e z é s k é p p e n a j o g t u d o m á n y m i n d e n e g y e s á g á n a k az ö s s z e h a s o n l í t ó m ó d s z e r következetes a l k a l m a z á s á v a l egyre t u d a t o sabban le kell k ü z d e n i e partikuláris n e m z e t i kereteiből a d ó d ó k o r -látoltságát, és univerzálissá, az a d o t t j o g t u d o m á n y i ág á l t a l á n o s t á r g y á u l szolgáló jogág e g y e t e m e s t u d o m á n y á v á kell válnia.
Az á g a z a t i j o g t u d o m á n y o k r a v o n a t k o z ó állásfoglalásból k ö v e t kezően a jogelmélet mellett sem b e s z é l h e t ü n k ö n á l l ó „ ö s s z e h a s o n -lító j o g t u d o m á n y r ó l " , mivel az ö s s z e h a s o n l í t á s n a k eleve a jogel-mélet s z e r v e s m ó d s z e r é v é kell válnia, e l s ő r e n d ű e s z k ö z é t k é p e z v e a n n a k , h o g y e diszciplína a jognak n e csak általános, de e g y s z e r -s m i n d e g y e t e m e -s elmélete i-s legyen.
3.
A j o g t u d o m á n y o k r a általában v o n a t k o z ó fenti v é l e k e d é s h e z a z o n -ban m é g n é h á n y m e g s z o r í t ó m e g j e g y z é s t kell f ű z n ö m .
Először is, az e g y e s általános és á g a z a t i j o g t u d o m á n y o k n a k az e g y e t e m e s s é g r e i r á n y u l ó törekvése n e m abszolút és korlátok nél-küli. M i n d e n t u d o m á n y á g hivatása, hogy a d o t t é r d e k e k e t ki-elégítsen. Ezek az é r d e k e k elsősorban n e m z e t i keretek k ö z t jelentkeznek. Ilyen m ó d o n j o g t u d o m á n y a i n k n a k e l s ő r e n d ű fel-adata, h o g y történetesen a m a g y a r jogi s z a b á l y o z á s t és jogintéz-m é n y e k e t vizsgálják, és ezáltal elősegítsék a k é r d é s e s t u d o jogintéz-m á n y á g elemzési körébe eső t á r s a d a l m i p r o b l é m á k m e g o l d á s á t . E n n e k megfelelően b ü n t e t ő j o g t u d o m á n y u n k elsősorban a m a g y a r b ü n t e -tőjogi szabályozást, i n t é z m é n y e k e t és az alapul s z o l g á l ó t á r s a d a l m i v i s z o n y o k a t vizsgálja, h o g y f e l a d a t á n a k , végső s o r o n a k r i m i n a -litás m a g y a r o r s z á g i visszaszorítása elősegítésének a t u d o m á n y eszközeivel megfelelhessen. A n e m z e t i keretek k ö z ö t t f e l v e t ő d ő p r o b l é m á k a z o n o s í t á s á n á l , nevesítésénél, elemzésénél és m e g o l d á sánál az e g y e t e m e s s é g r e irányuló i g é n y azért m e r ü l fel, mert a k ö r -n y e z e t ü -n k b e -n található v a l a m e -n -n y i ország é l e t é b e -n ( p é l d á -n k szerint: b ü n t e t ő ü g y é b e n ) a kérdések bizonyos m é r t é k i g h a s o n l ó m ó d o n v e t ő d n e k fel, s a társadalmi v i s z o n y o k l é n y e g i h a s o n l ó s á g a folytán e z e k n e k a többi o r s z á g b a n megkísérelt m e g o l d á s a is h o z z á -járulhat s a j á t helyes m e g o l d á s u n k m e g t a l á l á s á h o z . H a s o n l ó k é p p e n mellőzhetetlen az eltérő b e r e n d e z k e d é s ű országok t a p a s z t a l a t a i n a k figyelembevétele — a z z a l a k ü l ö n b s é g g e l , hogy az ö s s z e h a s o n l í t ó kutatás e r e d m é n y e itt a társadalmi b e r e n d e z k e d é s eltérő jellege folytán elsősorban esetleg csak jobbára formai h a s o n l ó s á g o k r a f o g r á b u k k a n n i . így tehát a j o g t u d o m á n y o k általában, a szocialista j o g t u d o m á n y o k k ü l ö n ö s e n e g y m á s r a v a n n a k u t a l v a , ami e t u d o -m á n y o k t á r g y á t tekintve abban f e j e z ő d i k ki, h o g y a v o n a t k o z ó hazai jelenségeken túl figyelemmel kell kísérniök m i n d a szocia-lista, m i n d a nem szocialista r o k o n t u d o m á n y o k fejlődését s az e z e k v i z s g á l ó d á s i körébe eső társadalmi jelenségek alakulását. Jogtudo-mányaink e g y e t e m e s s é g re i r á n y u l ó törekvése e z é r t e k ö r b e n azt jelenti, hogy a h a z a i k é n t felmerülő kérdések felvetése, e l e m z é s e és m e g o l d á s a kapcsán figyelembe kell v e n n ü n k a z o k a t a lényegi és formai h a s o n l ó s á g o k a t és k ü l ö n b ö z ő s é g e k e t , amiket a többi o r s z á g v o n a t k o z á s á b a n feltalál.
M á s o d s z o r , külföldi a d a t o k figyelembevételének, é r t é k e l é s é n e k és f e l h a s z n á l á s á n a k az ö s s z e h a s o n l í t ó m ó d s z e r a l a p v e t ő és n é l k ü -lözhetetlen, d e nem e g y e t l e n m ó d s z e r e , tehát a j o g t u d o m á n y o k e g y e t e m e s s é válásának n e m egyetlen és ö n m a g á b a n elégséges
fel-tétele az ö s s z e h a s o n l í t ó m ó d s z e r h e z t ö r t é n ő t u d a t o s f o l y a m o d á s — a m i k é n t e z t az ö s s z e h a s o n l í t á s k o r a i a p o l o g é t á i ( a k i k ezt a „ m ó d s z e r e k m ó d s z e r é v é " e m e l t é k , e b b e n látva a t u d o m á n y o k u n i v e r z a l i z á l á s á n a k e g y e d i i l i feltételét) h i r d e t t é k . Az ö s s z e h a s o n l í t á s c s u p á n az e g y i k e s z k ö z a z o n m ó d s z e r e k s o r á b a n , a m i k e t ö s s z e -f o g l a l ó a n saját e l m é l e t ü n k d i a l e k t i k u s m ó d s z e r n e k nevez. T e h á t m i n d k ü l f ö l d i j e l e n s é g e k n e k h a z a i j e l e n s é g e k k e l t ö r t é n ő ö s s z e v e tésénél, m i n d h a z a i j e l e n s é g e k n e k m á s h a z a i t é n y e k k e l való ö s s z e v e t é s é n é l s z e r e p e t j á t s z i k az ö s s z e h a s o n l í t á s m i n t az á t f o g ó d i a -l e k t i k u s e-ljárás e g y i k e -l e m e — m á s m ó d s z e r e k a -l k a -l m a z á s á v a -l k ö z ö s , s z e r v e s e g y s é g b e n .
H a r m a d s z o r p e d i g — m i n t l á t t u k m á r —, a k o m p a r a t i v i z m u s a XIX. s z á z a d t e r m é k e , a j o g ö s s z e h a s o n l í t á s n a k a h a z a i MARXista j o g t u d o m á n y által t ö r t é n ő e l i s m e r é s e p e d i g alig e g y é v t i z e d e t ö r -tént m e g . A z ö s s z e h a s o n l í t ó m ó d s z e r t u d a t o s a l k a l m a z á s á n a k igenlése a z o n b a n n e m jelenti azt, h o g y k o r á b b i i d ő s z a k o k r a v e t í t v e ö s s z e h a s o n l í t á s r ó l e g y á l t a l á n n e m b e s z é l h e t n é n k . A k o m p a r a t i v i z -m u s s a l k a p c s o l a t o s e l v i k i f o g á s o k és t a g a d á s o k a h a z a i e l -m é l e t r é s z é r ő l n e m a n n y i r a és n e m f e l t é t l e n ü l az ö s s z e h a s o n l í t ó m ó d -s z e r h e z t ö r t é n ő f o l y a m o d á -s t , h a n e m i n k á b b e g y ö n á l l ó -s u l t (com-parative jurisprudence; droit compare; diritto comparato, stb. n é v v e l jelölt) és ö n á l l ó k é n t f e l t ü n t e t e t t i r á n y z a t önálló t u d o m á n y i v o l t á t é s a m ö g ö t t e m e g h ú z ó d ó esetleges p o l i t i k a i t e n d e n c i á k a t é r i n t e t t e . M á s k é r d é s , hogy a p o l g á r i i n t e g r a t í v célokkal s z e m b e n h a n g o z -tatott MARXista á l l á s f o g l a l á s n e m c s a k az ö n á l l ó k é n t m e g á l m o d o t t
„ t u d o m á n y o k a t " , d e e z e k teljes m ó d s z e r t a n i a p p a r á t u s á t is k í m é letlen t á m a d á s b a v e t t e . Ebben u g y a n a z o n ( g y a k o r l a t i m e g h a t á r o z o t t s á g ú , á m az i g é n y t e l e n s é g s z í n v o n a l á t is jelző) t é n y e z ő k m ű k ö d h e t t e k közre, m i n t a m i k a m a t e m a t i k a i l o g i k á v a l , k i b e r n e t i -kával, s z o c i o l ó g i á v a l , a n t r o p o l ó g i á v a l (stb.) k a p c s o l a t o s k o r á b b i e l v i s e l h e t e t l e n ü l e g y o l d a l ú v é l e m é n y e k e t m e g h a t á r o z t á k . Sőt, a m i -kor i t t h o n vagy b á r h o l m á s u t t p o l i t i k a i o k o k n á l fogva ezt n e m m ű v e l h e t t é k , j o g ö s s z e h a s o n l í t á s — l e g a l á b b c s í r á j á b a n — a k k o r is folyt, s ő t , az ö s s z e h a s o n l í t á s n a k a z á l t a l á n o s í t á s b a n s a t u d o m á n y o s a n a l ó g i á k f e l á l l í t á s á b a n j á t s z o t t e l s ő d l e g e s s z e r e p é t m é g e k -k o r s e m vitattá-k. A MARXista j o g e l m é l e t a S z o v j e t u n i ó b a n e l e v e ú g y f o r m á l ó d o t t , h o g y a „jog m i n t o l y a n " á l t a l á n o s e l m é l e t é v é váljék, a szocialista á g a z a t i j o g t u d o m á n y o k p e d i g a népi d e m o k -ráciák létrejöttét k ö v e t ő e n eleve a z t tűzték c é l u l , hogy a j o g á g
o l y a n t u d o m á n y a i v á v á l j a n a k , a m e l y e k b e n a „ s z o c i a l i s t a " jelző n e m c s a k MARXista m e g a l a p o z á s u k i g é n y é r e , d e arra is u t a l , hogy e z e k a létező s z o c i a l i z m u s ( m i n d szovjet, m i n d pedig n é p i d e m o k -r a t i k u s ) j o g á g a i n a k a t u d o m á n y a i . Ilyen k ö -r ü l m é n y e k k ö z ö t t az ö s s z e h a s o n l í t á s k e z d e t t ő l f o g v a nemcsak m i n t az á l t a l á n o s í t á s esz-k ö z e , d e m i n t a esz-külföldi a d a t o esz-k f e l d o l g o z á s á n a esz-k , e g y b e v e t é s é n e esz-k és h a s z n o s í t á s á n a k m ó d s z e r e is f u n k c i o n á l t . Az ö s s z e h a s o n l í t á s m ó d s z e r é n e k k i e m e l t t á r g y a l á s a ezért n e m valamiféle e l ő z m é n y -n é l k ü l i s é g e t és feltétle-n ú j d o -n s á g o t jelöl; i -n k á b b arra u t a l , h o g y a jelen feltételei k ö z ö t t , a m i k o r e g y r e s ü r g e t ő b b e n m e r ü l fel a z igény a t á r s a d a l o m t u d o m á n y o s a b b irányítását l e h e t ő v é tévő t á r s a d a l o m -t u d o m á n y o k fejlesz-tésére, a z ö s s z e h a s o n l í -t á s a l k a l m a z á s á n a k elvi és g y a k o r l a t i k é r d é s e i t t i s z t á z v a é r d e m e s f e l h a s z n á l n i e z t a z esz-k ö z t a t á r s a d a l m i valóság esz-k o n esz-k r é t t u d o m á n y o s f e l m é r é s é r e , az á l l a p o t o k t u d o m á n y o s f e l t é r k é p e z é s e és a r e á l i s v á r a k o z á s o k h a t á -r a i n a k megjelölése, a m i n d e n k o -r vá-rható h a t á s o k t u d o m á n y o s elő-r e l á t á s a é elő-r d e k é b e n .
(A Hószakadás+ m á s o d i k , p a r a d o x j e l e n t é s r é t e g e )
M i n d e n r e n d s z e r n e k van v a l a m i l y e n l o g i k á j a , m e g h a t á r o z ó elve.
E z é r t r e n d s z e r ; p o n t o s a b b a n : e z az, a m i r e n d s z e r r é teszi. H a ez a r e n d s z e r ö s s z e t e t t k é p z ő d m é n y , mely m i k r o r e n d s z e r e k s o k a s á g á -b ó l szerveződik, ú g y a r e n d s z e r m e g h a t á r o z ó e l v e valam i l y e n valam ó d o n a valam i k r o r e n d s z e r e k e t is s z e r v e z ő v é és valam e g h a t á r o -z ó v á les-z.
A m e n n y i b e n e g y t á r s a d a l m i s t r u k t ú r a o l y a n , h o g y m e g h a t á -r o z á s á t a l a p v e t ő e n az e -r ő s z a k adja, ú g y a z e-rőszak a -r e n d s z e -r m i n d e n m o z z a n a t á t s z ü k s é g k é p p e n á t h a t j a .
A m e g h a t á r o z ó elv azért n e v e z h e t ő m e g h a t á r o z ó n a k , a r e n d s z e r l o g i k á j á t m e g t e s t e s í t ő n e k , m e r t f u n k c i ó g y a k o r l á s a , s z e r e p j á t s z á s a m e g s z a k í t a t l a n u l s z ü k s é g k é p p e n i . A k k o r t e h á t , ha b á r m i l y e n kül-s ő ( r e n d kül-s z e r e n k í v ü l i ) m e g f o n t o l á kül-s b ó l b á r m i l y e n rövid i d ő r e ikül-s lem o n d a n á n a k r ó l a , vagyis h a lem á s elvvel v á l t a n á k fel, ez a r e n d s z e -r e n k í v ü l -r e k e d é s t e -r e d m é n y e z n e ; avagy, a -r e n d s z e -r k a t e g ó -r i á i b a n f o g a l m a z v a : ö n m e g s e m m i s í t é s s e l érne fel.
Ezért és i l y e n é r t e l e m b e n n e m lehet a f e g y v e r e k e t p i h e n t e t n i , s z u r o n y o k h e g y é n csücsülni: a m e n n y i b e n a f e g y v e r e k e g y erőszak o n a l a p u l ó s z e r v e z e t s z á m á r a r e n d e l t e t t e erőszak , ú g y a z o erőszak a t ó h a t a t l a -n u l h a s z -n á l -n i k e l l . H u m a -n i t á r i u s -n é z ő p o -n t előtérbe állítása egy i l y e n r e n d s z e r b e n eleve n e m g o n d o l h a t ó : csakis r e n d s z e r t ő l
ide-Feljegyzés 1974-ben, a film magyar bemutatója után.
+ Hószakadás rendező Kósa Ferenc, forgatókönyv Csoóri Sándor és Kósa Ferenc, operatőr Sára Sándor, zeneszerző Durkó Zsolt (1974).
g e n , t e h á t r e n d s z e r e l l e n e s s z e m p o n t k é n t f o g h a t ó fel, a m i — m á s -k é p p e n -kifejezve — ö n m e g s e m m i s í t é s s e l é r n e fel.
Egy m e g h a t á r o z ó elvhez k o n z e k v e n s n e k m a r a d n i — ez a r e n d s z e r b e n m a r a d á s feltétele. Az e r ő s z a k n a k gratis h u -m a n i t á r i u s a k c i ó k k a l t ö r t é n ő p á r o s í t á s a csakis i -m p r o v i z á c i ó l e h e t
— a m i p a r t i k u l á r i s céloknak e s e t l e g e s s é g e k e n k e r e s z t ü l t ö r t é n ő m e g v a l ó s í t á s á t e l ő s e g í t h e t i u g y a n , a r e n d s z e r t ő l a z o n b a n s z ü k -s é g k é p p e n e l i d e g e n í t .
T u d n u n k kell t e h á t , hogy m i l y e n k ö z e g b e n v a g y u n k , és a z o n o -s u l n i k í v á n u n k - e a z z a l a r e n d -s z e r r e l , a m e l y n e k ré-sze a m i -s a j á t m i k r o r e n d s z e r ü n k . V á l a s z t á s u n k m a g a t a r t á s u n k a t m á r teljes e g é -s z é b e n m e g h a t á r o z z a . Erkölc-si m e g í t é l é -s é t ö n m a g á b a n u g y a n n e m b e f o l y á s o l j a , r e n d s z e r b e n é r t e l m e z e t t h a t é k o n y s á g á t a z o n b a n d ö n -tően f o r m á l j a , s így erkölcsi é r t é k e l é s é r e is v i s s z a h a t .
H a e r ő s z a k r e n d s z e r b e n találjuk m a g u n k a t és m a g a t a r t á s u n k b a n m i n i m á l i s h a t é k o n y s á g r a t ö r e k s z ü n k , úgy el k e l l f e l e d n ü n k r e n d s z e r t m e g e l ő z ő értékválasztásainkat, és v a g y elfogadjuk é s p a r -t i k u l a r i -t á s a i n k b a n r e k o n s -t r u á l j u k és m e g v a l ó s í -t j u k a r e n d s z e r -t , v a g y kívül rekesztjük m a g u n k a t — ami b i z o n y o s a n fel fog b e n n ü n -ket morzsolni, a m e n n y i b e n ez a tendenciája.
Tertium non datur. Bármiféle közvetítésre is csak a rendszer t ű r ő k é p e s s é g é n b e l ü l van l e h e t ő s é g . V a l a m i k o r p e d i g v á l a s z -t a n u n k kell. És m i n é l n a g y o b b s z ü k s é g ü n k v a n h a -t é k o n y s á g r a , r e n d s z e r e n belül m a r a d á s r a , a z a z m e g m a r a d á s r a , a v á l a s z t á s k é n y s z e r e a n n á l h a m a r a b b és é l e s e b b e n fog f e l v e t ő d n i . És e k k o r v a l a -m e l y i k n e k é r v é n y e s ü l n i e : e g y i k n e k a -másik fölé k e r e k e d v e , v é g s ő f o k o n u r a l k o d n i a kell.
A jog o l y a n m ó d o n lesz a t á r s a d a l m i k ö z v e t í t é s e s z k ö z e , h o g y a z e m b e r i m a g a t a r t á s t é r z é k i l e g f e l f o g h a t ó k ü l s ő j e g y e i n é l m e g r a g a d va s z a b á l y o z z a , v a g y i s o b j e k t i v á l t f o r m á j a révén a j ö v ő b e n k í v á -n a t o s m a g a t a r t á s t r ö g z í t i — több-nyire ú g y , hogy d ö -n t é s i m i -n t á k a t n y ú j t a s z a b á l y o z á s s z e m p o n t j á b ó l r e l e v á n s m a g a t a r t á s o k s z á m á r a . A m i k o r a m e g f e l e l ő t á r s a d a l m i s z ü k s é g l e t e k k i e l é g í t é s é r e a jogi k ö z v e t í t é s e l k ü l ö n ü l t — s a j á t s z e r ű v é o b j e k t i v á l t és f o r m a l i z á l t tár-s a d a l m i j e l e n tár-s é g - étár-s i n t é z m é n y r e n d tár-s z e r r é vált —, e l e i n t e m é g etár-seti jelentőségű n o r m a s t r u k t ú r á k véletlenszerű halmazát képezte. A m i -k o r p e d i g a z ó -k o r i a b s z o l u t i z m u s o -k b a n , fejlett á r u t e r m e l ő reláció-k- relációk-b a n (strelációk-b.) a t á r s a d a l o m v i s z o n y l a g á t f o g ó jogi s z e r v e z é s é n e k igén y e f e l m e r ü l t , a jogi s z a b á l y o z á s t e l j e s s é g é t ez eseti igén o r m a s t r u k t ú r á k h a l m a z á n a k a teljessé tétele i r á n y á b a n k e r e s t é k . A jogi s z a b á -lyozás k a z u i s z t i k u s m ó d s z e r é t illetően e z m e n n y i s é g i szemlélet volt, m e l y a jogi o b j e k t i v á c i ó k o r a i á l l a p o t a i n a k , f e j l e t l e n s é g é n e k felelt m e g . Ebbe a z i r á n y b a m u t a t o t t a r a c i o n a l i t á s k o r a i f o r m á j a , a s k o -lasztikus g o n d o l k o d á s is, m e l y mozgató elvekkel (stb.) operált u g y a n , ezek t u l a j d o n k é p p e n i t ö r v é n y s z e r ű s é g e i t , m e g h a t á r o z o t t s á g á t , sajátszerű m i n ő s é g é t (stb.) a z o n b a n az e g y e d i táján k e r e s t e . M ó d s z e r -tani elveiben így a katolikus morálteológia volt az a közvetítő, a m e l y az Allgemeines Landrechthez v é g s ő k i b o n t a k o z á s k é n t e l v e z e t e t t .
A t e r m é s z e t t u d o m á n y o s v i l á g k é p u r a l o m r a j u t á s a a k a l k u l a t ó -r i u s e l ő -r e l á t h a t ó s á g o t b i z t o s í t ó p o l g á -r i é s f e j e d e l m i i g é n y e k e t ki-elégítő t á r s a d a l o m k é p b e b e h a t o l v a a k a z u i s z t i k u s szabályo-zás i n d u k t i v itásával s z e m b e n e g y r e n d s z e r k é p z ő , s e r e n d s z e r talaján d e d u k t í v lebontással élő s z a b á l y o z á s i m ó d s z e r t e r e d m é n y e z e t t . A z u r a l k o d ó t e r m é s z e t t u d o m á n y i v i l á g k é p
-* Feltehetően az 1980-as évek elején [1983?] írt kritikai összegző jegyzet.
p e l a r e n d s z e r s z e m l é l e t h a r m o n i z á l t ; a formális r a c i o n a l i t á s g a z d a -s á g i (-stb.) -s z ü k -s é g l e t e i n e k l e g i n k á b b e g y ezen a l a p u l ó -s z a b á l y o z á -s felelt m e g ; és e g y á l t a l á n , a n o r m a s t r u k t ú r á k r e n d s z e r k é n t ú j r a tételezése és ö s s z e t e t t t a r t a l m i f o r m a i s z e r v e z é s e v o l t az a k i z á r ó -l a g o s e-ljárás, a m i a jogi n o r m á k , a jogi s z a b á -l y o z á s u g r á s s z e r ű m e g n ö v e k e d é s é b e n m é g r a c i o n a l i z á l ó h a t á s ú l e h e t e t t . A jog „ ö n -m a g á b a n is ö s s z e f ü g g ő r e n d s z e r t " (ENGELS) k é p e z ő o b j e k t i v á l á s a az elvi s z a b á l y o z á s s a l és e n n e k a d o t t ( j o g t e r ü l e t e n k é n t stb. v á l t o -zó) m é l y s é g ű lebontásával m i n ő s é g i teljességet valósított m e g , és e n n y i b e n — a f o r m á l i s r a c i o n a l i t á s m a x i m u m á t realizálva — m e g h a l a d t a a k a z u i s z t i k u s s z a b á l y o z á s t .
E g y m á s h o z m é r t k ü l ö n b s é g ü k s z e m b e ö t l ő : a k o d i f i k á c i ó s jog-objektiválás t e c h n i k á j á b a n , t í p u s a i b a n a l e g n a g y o b b váltást é p p ez az áttérés testesítette m e g . A m i n ő s é g i s z e m l é l e t ű e l v i s z a b á l y o z á s volt az a f e j l ő d é s i fok, a m e l y k ü l ö n b ö z ő k i b o n t a k o z t a t o t t r é s z -m e g o l d á s a i r é v é n e l ő k é s z í t e t t e az u t a t ö n -m a g a — s ezáltal a jogi s z a b á l y o z á s t ö r t é n e l m i l e g e d d i g u r a l k o d ó t í p u s a i — m e g h a l a -d á s á r a ; e g é s z é b e n (belső céljában stb.) m é g i s az á l t a l a m e g h a l a -d o t t s z a b á l y o z á s i m ó d d a l , a m e n n y i s é g i s z e m l é l e t ű k a z u i s z t i k u s s z a b á l y o z á s s a l állott k ö z ö s s é g b e n . M o n d h a t n á n k : t ö r t é n e l m i l e g e g y m á s r a k ö v e t k e z ő v á l t o z a t o k a t k é p e z t e k egy m e g h a t á r o z o t t s z a b á l y o z á s i e s z m é n y m e g v a l ó s í t á s á b a n . A s z a b á l y o z a n d ó — n o r m a s t r u k t ú r á k k a l t ü k r ö z e n d ő és b e f o l y á s o l a n d ó — t á r s a d a l m i v i s z o -n y o k a t a l a p v e t ő e -n és a s z a b á l y o z á s s t r u k t ú r á j a e l v i i g é -n y e i s z e r i -n t s t a t i k u s n a k vették, n e m f e l i s m e r v e (vagy l e g a l á b b i s a s z a b á -l y o z á s s p e k t r u m á b ó -l m e g n e m e n g e d v e , a v a g y e-lvi-leg n e m realizálva v a g y e l i s m e r v e ) ezek d i a l e k t i k u s m o z g á s á t , á l l a n d ó m á s s á l e v é s é t és a l a k u l á s á t . A t á r s a d a l m i v a l ó s á g egész d i a l e k -tikáját t é n y á l l á s o k k á s z e r v e z e t t f o g a l m a k és n o r m a - s t r u k t ú r á k t ö b b é v a g y k e v é s b é t i s z t á n v a g y k i f e j e z e t t e n s t a t i k u s h a l m a z á b a n , ill. r e n d s z e r é b e n r ö g z í t e t t é k , a v a l ó s á g d i n a m i k á j á t f o r m á l i s a n r ö g z í t e t t , f o r m á l i s logikai k ö v e t e l m é n y e k szerint k e z e l t f o g a l m a k e g y r e ö s s z e t e t t e b b s a f o r m á l i s r e n d s z e r k é p z é s a x i o m a t i k u s igén y e i s z e m s z ö g é b ő l e g y r e m a g a s a b b r e igén d ű k o m p l e x u m a i b a igén t ü k -r ö z t é k .
P e r s z e a t a r t a l m i b e f o l y á s o l á s e f o r m a i e s z k ö z e m á r k o r á n feltárta b e l s ő e l l e n t m o n d á s á t , a cél e l é r é s é r e l é n y e g i a l k a l m a t l a n s á g á t . A j o g s z e r ű s é g és az „ i g a z s á g o s s á g " (avagy á l t a l á b a n a k o n k r é t t á r s a d a l m i t a r t a l m i f e l t é t e l e k n e k és k ö v e t e l m é -n y e k -n e k való m e g f e l e l é s stb.) b e -n s ő m e g h a s o -n l á s a v o l t ez, a m i a
j o g s z e r ű s é g és „ i g a z s á g o s s á g " e g y i d e j ű k ö v e t e l m é n y e m i n t k é t e l -l e n t é t e s p ó -l u s o n , g y a k r a n s z ü k s é g k é p p e n k o n f -l i k t u s b a n á-l-ló o -l d a -l k ö z t b é k í t é s t és k o m p r o m i s s z u m o t j a v a s l ó e l v e k á l t a l á n o s e l t e r -j e d é s é b e n és b e f o g a d á s á b a n -j u t o t t e l e v e k i f e -j e z é s r e (pl. „summutn ius, summa iniuria"). Á m a jog v i l á g á b a n a f o r m á l i s m e g o l d á s e l é g -t e l e n s é g e i l y e n i d e o l o g i k u s -t ü k r ö z é s é n é l s o k k a l é r d e k e s e b b a z a t é n y l e g e s k o r r e k c i ó , a m i t a m i n d e n n a p i j o g g y a k o r l a t v é g z e t t el, h o g y a f o r m á l i s m e g o l d á s d i s z f u n k c i o n á l i s s á v á l á s á t a l e h e t ő s é g m é r t é k é i g e l k e r ü l j e . P o n t o s a n ú g y , a h o g y a n k o n k r é t s z ü k s é g s z e -r ű s é g g e l a m i n d e n k o -r i t á -r s a d a l m i é p p í g y l é t h e z e g y a d o t t j o g i s t r u k t ú r a k a p c s o l ó d o t t , k o n k r é t s z ü k s é g s z e r ű s é g g e l h o z z á t a r t o z o t t e h h e z g y a k o r l a t i m a n i p u l á l á s a is, m i n t a g y a k o r l a t i k o r r e k c i ó e g y e t l e n l e h e t s é g e s , á m u g y a n a k k o r a d e k v á t e s z k ö z e (LUKÁCS).
A j o g i k ö z v e t í t é s f u n k c i o n a l i t á s a é r d e k é b e n e z é r t a jog g y a k o r -lati é r v é n y e s í t é s é b e (1) ú j e s e t i jog t é t e l e z é s é v e l l é p t e k k ö z b e ( p l . o r o s z c á r i u k á z o k b e a v a t k o z á s á v a l , a z a n g o l s z á s z equity l é t r e j ö t t é vel); (2) a z e s e t é r t é k e l e n d ő t é n y e i t v a g y (3) a z a l k a l m a z a n -d ó / a l k a l m a z h a t ó s z a b á l y o k a t a z é r t é k e l ő n o r m á k k a l ö s s z e v e t ő
„ m i n ő s í t é s " s o r á n á l s z e n t m ó d o n ( f o g a l o m e l e m z é s b e r e j t e t t e n v a g y n y í l t a n , k ü l ö n f é l e j o g p o l i t i k a i m e g f o n t o l á s o k r a h i v a t k o z á s s a l )
„ á t é r t e l m e z t é k " ; a v a g y — i g e n f e j l e t t f o k o n s a z á t m e n e t i r á n y á b a m u t a t ó m e g o l d á s o k k é n t — (4) a n o r m a - s t r u k t ú r á k r e n d s z e r é n e k
„ d i a l e k t i k u s " s z e r k e s z t é s e ( j o g h é z a g o k s z é l e s k ö r ű e l i s m e r é s e , p r e a m b u l u m o k é r t é k e l ő t a r t a l m á v a l v é g z e t t k v á z i s z a b á l y o z á s , n o r -m a - s t r u k t ú r á k „ á l t a l á n o s " v a g y „ h a j l é k o n y " f o g a l -m a k s e g í t s é g é v e l t ö r t é n ő k i a l a k í t á s a s t b . ) r é v é n a j o g a l k a l m a z ó t f e l h a t a l m a z t á k a f o r m á l i s a n is j o g s z e r ű , á l t a l á n o s g y a k o r l a t t á v á l ó , á m e l v i l e g m i n d i g e s e t i j e l e n t ő s é g ű k o r r i g á l á s r a , s i l y e n m ó d o n a t a r t a l m i h a r -m ó n i a i n f o r -m á l i s b i z t o s í t á s á r a .
*
A d KARL OLIVECRONA'S Law as Fact:
A s z e r z ő n e k t e l j e s m é r t é k b e n i g a z a v a n a j o g i o b j e k t i v á c i ó n b e l ü l e n t i t á s j e l l e g g e l f e l r u h á z o t t k a t e g ó r i á k ( ' j o g o s u l t s á g ' , ' k ö t e l e -z e t t s é g ' s t b . ) „ l é t e -z é s e " , ö n á l l ó l é t s -z e r ű s é g e e l l e n i k ü -z d e l m é b e n , ú g y s z i n t é n a b b a n , h o g y h a n g s ú l y o z z a a jog é l e t é b e n k ö z r e m ű -k ö d ő -k ( -k ü l ö n ö s e n a ' j o g s z o l g á l t a t ó -k ' é s a ' j o g n a -k e n g e d e l m e s -k e d ő p o l g á r o k ' ) a k t í v t e v é k e n y s é g é n e k a l k o t ó s z e r e p é t a jogi j e l e n s é g s z ü l e t é s é b e n , j o g k é n t m e g m a r a d á s á b a n és f e n n t a r t á s á b a n .
A j o g o s u l t s á g és k ö t e l e z e t t s é g r e á l i s l é t e z é s é n e k h i á n y a a z o n b a n n e m r e d u k á l j a e z e k e t e g y s z e r ű p s z i c h i k a i k í s é r ő j e l e n s é g e k k é , b i -z o n y o s r e á l i s j e l e n s é g e k és e s e m é n y e k k a p c s o l ó d á s a i n a k p u s -z t a p s z i c h i k a i l e n y o m a t á v á . A g o n d o l k o d á s ö k o n ó m i á j á n a k t e r m é k e i ezek: s z e r v e z ő k a t e g ó r i á k a n o r m a s t r u k t ú r á k k a l v a l ó s z a b á -l y o z á s s a -l c é -l z o t t t á r s a d a -l m i s z e r v e z é s b e n é s b e f o -l y á s o -l á s b a n . A n n a k r ö v i d í t e t t k i f e j e z é s e i t e h á t , a m i a p o l g á r s z á m á r a m a g a -t a r -t á s i m i n -t a , m e r -t e g y s z e r s m i n d d ö n -t é s i m i n -t a a p o l g á r ü g y é b e n í t é l k e z é s r e h i v a t o t t h a t ó s á g o k s z á m á r a .
A jogi o b j e k t i v á c i ó n b e l ü l a z o n b a n n e m r e n d e l k e z n e k ö n á l l ó léttel, m e r t r é s z e i — k e l l é k e i , és p e d i g m e l l ő z h e t e t l e n ü l — a n n a k a jogi o b j e k t i v á c i ó n a k , a m i a t á r s a d a l m i f e j l ő d é s a d o t t f o k á n v i s z o n y l a g o s a n ö n á l l ó l é t s z e r ű s é g e t n y e r . A j o g o s u l t s á g és k ö t e l e z e t t s é g m i n t a n o r m a s t r u k t ú r á k v i s z o n y l a g o s a n ö n á l l ó s u l t o b j e k t i v á l t r e n d s z e r é b e n a z a l a p v i s z o n y o k a t kijelölő r e n d e z ő és s z e r v e z ő k a t e g ó r i á k p o n t o s a n a n n y i b a n é s ú g y r e n d e l k e z n e k l é t s z e -r ű s é g g e l , m i n t a m i k a jog o b j e k t i v á l t s t -r u k t ú -r á j á n a k -r é s z e i — f u n k c i o n á l á s á n a k j e l l e g é b e n , h a t á r a i b a n (stb.) a z o n b a n n y i l v á n v a l ó a n alá v a n n a k r e n d e l v e a jogi k o m p l e x u s e g é s z e f u n k c i o n á l á s á -n a k a t á r s a d a l m i ö s s z k o m p l e x u s o -n b e l ü l .
*
A d EUGEN EHRLICHS Freie Rechtsfindung:
I.
A z o n s a r k í t á s á v a l e g y ü t t , a m e l l y e l a „ s z a b a d j o g t a l á l á s " „ j o -g á s z j o -g á t " m i n d e n h a t ó v á és t ö r t é n e l m i l e -g e -g y e t e m e s t e n d e n c i á v á e m e l i , EHRLICH m e g g y ő z ő . H i s z e n a j o g i k o n f l i k t u s f e l o l d á s k o n k -r é t s á g a é s a p o l i t i k a i u -r a l o m e l m é l y í t é s é b ő l f a k a d ó n i v e l l á l ó i g é n y , a z e g y e d i d ö n t é s i g a z s á g o s s á g a é s e g y e n l ő s é g t ő l f e l t é t e l e z e t t á l t a l á n o s s á g a , a z e r k ö l c s i é r t é k í t é l e t e g y e d i s é g é h e z k ö z e l á l l ó e g y -s z e r i -s é g e é -s u g y a n a k k o r e l ő r e l á t h a t ó -s á g a , a k o n k r é t -s z i t u á c i ó t ó l m e g h a t á r o z o t t s á g a s e g y s z e r s m i n d a s z u b j e k t í v ö n k é n y m o z z a n a -t á -t m e l l ő z ő s -t a n d a r d i z á l -t s á g a — n o s , m i n d e z e k -t ö r -t é n e l m i l e g k o n k r é t a n f e l t é t e l e z e t t e n v á l t o z ó é s f e j l ő d ő f o r m á b a n , m é r t é k b e n é s a r á n y b a n jelen v o l t a k s h a t o t t a k m á r a j o g f e j l ő d é s k e z d e t i s z a k a -s z a i b a n i-s.
EHRLICH jó é r z é k k e l m e g f o g a l m a z z a , h o g y e n a g y b a n - e g é s z b e n e l l e n t é t e s k é n t p o l a r i z á l t t e n d e n c i á k b ó l a j o g f e j l ő d é s r e a z e l m ú l t m i n t e g y h á r o m és fél é v e z r e d e n k e r e s z t ü l v a l ó b a n a „ s z o k á s j o g o t "
m a g á b a o l v a s z t ó „ j o g á s z j o g " n y o m t a rá b é l y e g é t . M i n d e z a s z a b á -l y o z á s i k o n k r é t s á g k ö v e t e -l m é n y é n e k n a g y m é r t é k b e n e-leget t e t t , u g y a n a k k o r v i s z o n t n e m n y o m t a el — m i k ö z b e n k e l l ő e n b i z t o s í -totta — s t a n d a r d i z á l á s á t , s e z z e l a z e l ő r e l á t á s é s a t á r s a d a l m i m é r n ö k ö s k ö d é s k ö v e t e l m é n y e i n e k is k i e l é g í t é s é t . E v i s z o n y l a g o s e g y e n s ú l y a t ö r v é n y i jog d o m i n a n c i á j á b a a k k o r f o r d u l t át, a m i k o r a p o l g á r i és b ü r o k r a t i k u s fejlődés i m m á r a f o r m á l i s r a c i o n a l i t á s k a l k u l a t ó r i u s és o r g a n i z a t ó r i u s k ö v e t e l m é n y e i t tolta e l ő t é r b e .
Két — ö n m a g á b a n m á s o d l a g o s — k ö r ü l m é n y h a t á r o z t a m e g e v á l t á s a r c u l a t á t , s ez e g y f e l ő l (1) a f e u d á l i s p o l i t i k a i ö n k é n y n e k a
„ s z a b a d " „ j o g á s z j o g i " „ j o g t a l á l á s s a l " c s u p á n t ö r t é n e l m i p a r t i k u l a r i t á s á b a n i g a z o l h a t ó , á m e g y e t e m e s é s elvi s z i n t r e e m e l t a z o n o s í -tása, m á s f e l ő l (2) az e l ő b b i n y o m á n , d e m i n d e n e k e l ő t t a f o r r a d a l m i á t m e n e t r a d i k á l i s d i s z k o n t i n u i t á s á b ó l f a k a d ó a n e „ s z a b a d j o g á s z jogi j o g t a l á l á s " n e o f i t a t ú l z á s o k a t is f e l m u t a t ó e l u t a s í t á s á v a l p á r -h u z a m o s a n a „ t e c -h n i k a i " „ t ö r v é n y j o g i " „ j o g t a l á l á s " k ö n y ö r t e l e n ü l s z é l s ő s é g e s tiszta f o r m á b a n t ö r t é n ő v á l l a l á s a volt.
T ö r t é n e l m i l e g és t á r s a d a l m i l a g a z á t m e n e t , a h a n g s ú l y v á l t á s t é n y e m e g a l a p o z o t t v o l t , m i n d e n n e k m é r t é k e és i d e o l ó g i a i s z é l s ő -s é g e -s -s é g e a z o n b a n m á r k o r á n t -s e m . H i -s z e n a j e l e n -s é g t ö r t é n e l m i f e j l ő d é s é n e k d i a l e k t i k á j á b ó l ezek k ü z d e l m e és i d ő l e g e s e g y e n s ú l y t b i z t o s í t ó ilyen v a g y o l y a n k o m p r o m i s s z u m a v a l ó b a n a d ó d i k , a m á -sik o l d a l t s z e n v e d é l y e s e n elutasító e g y o l d a l ú s á g a a z o n b a n m á r n e m .
T ö r t é n e l m i e t l e n é s t ú l z ó t e h á t a z a m e g k ö z e l í t é s , a m e l y i k a t ö r v é n y a b s z o l ú t s z u p r e m á c i ó j á r a t ö r e k s z i k , s h a e z t a k á r c s u p á n e s z m é n y k é n t fogja is fel, s z á m o l v a k ö z v e t l e n m e g v a l ó s í t h a t a t l a n s á g á v a l , m é g i s , p u s z t á n e k i z á r ó l a g o s a n k í v á n a t o s m e g o l d á s t e h e r -tételét l á t j a b á r m i f é l e k é n y s z e r ű e n tett e n g e d m é n y b e n .
II.
A t ö r v é n y i jog u r a l o m r a j u t t a t á s a u g y a n a n n a k az ö s s z e t e t t t á r s a d a l m i - p o l i t i k a i f o l y a m a t n a k a k i f e j e z ő d é s e , m i n t a m i k é n t a bírói s z e r e p k ö r s az i g a z s á g s z o l g á l t a t á s i s t r u k t ú r a b ü r o k r a t i z á l á s a is a z v o l t . A j o g á s z j o g o t a k ö z p o n t i l a g tételezett t ö r v é n y i j o g g a l s z e m b e n ú g y k ö z ö m b ö s í t i az u r a l k o d ó , h o g y e jog h a j d a n i u r á t é s a l a k í t ó j á t e g y s z e r ű v é g r e h a j t ó k ö z e g g é f o k o z z a le.
T ö r t é n e l m i l e g az a b s z o l u t i z m u s o k n a k , a h a t a l o m t e l j e s s é g é r e é s k i z á r ó l a g o s s á g á r a t ö r e k v ő u r a l k o d ó n a k a m ű v e e z : a c e n t r a l i z á l á sért f o l y t a t o t t k ü z d e l m é b e n b á r m i f é l e p a r t i k u l a r i t á s és i n d e p e n -d e n c i a f e l s z á m o l á s a l e s z e l s ő -d l e g e s f e l a -d a t á v á . S a j á t s z e r ű s é g ü k b e n
így s z ű n n e k m e g és s e m m i s ü l n e k m e g a MARXtól és ENGELStől feltételezett ú n . ősi s z a b a d s á g j o g o k , a s z o k á s j o g o k s a t r a d í c i ó k t ó l m e g v o n t ö s v é n y e k e n alkotó s z e r e p k ö r ű k e t b e t ö l t ő bírói p o z í c i ó k
— és lesz m i n d e n , a m i e z u t á n m e g m a r a d v a g y s z ü l e t i k , k ö z v e t l e -n ü l a z u r a l k o d ó t ó l f ü g g ő v é , t é t e l e z e t t é v a g y a k a r t t á , a z e z e k e t i g a z g a t ó s e s z k ö z e i k k e l a l k o t ó e m b e r p e d i g a z u r a l k o d ó a k a r a -t á n a k - k a r j á n a k p u s z -t a m e g h o s s z a b b í -t á s á v á .
A u f k l é r i s t a u t ó p i a a b b a n r e m é n y k e d n ü n k , h o g y jó s z a b á l l y a l az e m b e r m o z g ó s í t h a t ó . A BROWN-mozgástól r o v a r o k és m a d a r a k r ö p t é i g , h a n g y á k és v a d á l l a t o k m o z g á s á i g csak s z ü k s é g l e t e k , s z ü k -s é g l e t k i e l é g í t é -s i l e h e t ő -s é g e k , i n -s t r u m e n t á l i -s é-s f u n k c i o n á l i -s előn y ö k és h á t r á előn y o k , l e h e t ő s é g e k é s l e h e t e t l e előn s é g e k v a előn előn a k , a m i k -nek h a l m a z á b ó l e g y k a o t i k u s m o z g á s a d ó d i k — n o s , ez e l e m e i b e n p e r s z e s z a b a d , ö s s z e s s é g é b e n a z o n b a n s t o c h a s z t i k u s a n l e í r h a t ó .
E m b e r i t ö r t é n e l m ü n k b e n így jön létre az a m á s , a m i t k ü l ö n -k ü l ö n e g y i -k ü n -k s e m a-kart, l é t ü n -k e t mégis ez -k é p e z i .
M i n d e n n e m ű r e g u l á c i ó b a n (a k o m m u n i k á c i ó elemi s z i n t j é t ő l a f o r m á l i s jogig) a z a k i z á r ó l a g s i k e r e s — m e r t k i z á r ó l a g o s a n lét-s z e r ű — l e h e t ő lét-s é g , a m i k o r a „ lét-s z a b á l y o z á lét-s " clét-sak i g é n y b e v e h e t ő ( i g é n y b e v e e n d ő ) f o g ó d z ó k a t , m i n t á k a t , c s a t o r n á k a t , f o r m á k a t , biz-t o n s á g i p o n biz-t o k a biz-t v a g y k e r e biz-t e k e biz-t n y ú j biz-t — a m i k e biz-t ki-ki m a g a biz-tölbiz-t m e g s a j á t é r d e k k e l , t ö r e k v é s s e l és t a r t a l o m m a l .
M i n d e n m á s k u d a r c r a v a n í t é l v e . P o n t o s a b b a n , m i n d e n m á s b ó l v é g ü l e g y e r e d e t i l e g is e l g o n d o l h a t ó s t o c h a s z t i k u s m o z g á s b u k k a n elő, a m i ha c s u p á n k i k é n y s z e r ü l , ú g y tartalma is a k i k é n y s z e r ü l é s i r á n y á b a n d e f o r m á l t lesz. (Ez p é l d á u l a j e l e n k o r i s z o c i a l i z m u s , a k t u á l i s SZTÁLINizmus e g y e d ü l i h o z a d é k a . )
A n y e l v m i n d e n b i z o n y t a l a n s á g á t , k o n t e x t u á l i s és p r a x e o l o g i -k u s n y i t o t t s á g á t s f ü g g ő s é g é t e g y a r á n t c s u p á n e s z -k ö z s z o l g á l t a t á s a , k e r e t s z a b á s a , k ü l ö n p á l y á k a l k a l m i k a p c s o l á s a m a g y a r á z z a .
Gesamtplan v a g y valamiféle t á r s a d a l m i totális ö s s z - s z á n d é k (fel)té-telezése — m i n d e z csakis m ó d s z e r t a n i l a g elhibázott k i i n d u l ó p o n t lehet. I l y e s m i e g y é b k é n t is c s u p á n i d e o l ó g i a k é n t g o n d o l h a t ó , a m i m ö g ö t t v é g s ő i n d í t é k k é n t l e g f e l j e b b v á g y t ó l v e z é r e l t g o n d o l k o -d á s u n k áll.
A t ö r v é n y e l ő k é s z í t é s k é r d ő j e l e i *
H a l l a t l a n m é r t é k b e n m e g n ő t t a jog s z e r e p e a m o d e r n t á r s a d a l o m -b a n .
A t ö r t é n é s z , a k ö z g a z d a , a s z o c i o l ó g u s , a s z e r v e z é s t u d o m á n y i s z a k é r t ő a z a b s z o l ú t m o n a r c h i á k k i a l a k u l á s á t ó l a j e l e n k o r i b e r e n -d e z k e -d é s t m e g a l a p o z ó m o n o p o l k a p i t a l i s t a váltásig v e z e t ő ú t jell e m z é s é v e jell írja jelle ezt a f e j jell ő d é s t , h a n g s ú jell y o z v a b e n n e m i n d e n e k -előtt a b ü r o k r a t i k u s s z e r v e z é s és m a g a a b ü r o k r á c i a m e g j e l e n é s é t , m a j d e z e k n e k a t á r s a d a l m i v i s z o n y o k b e f o l y á s o l á s á b a n e g y r e m e g -h a t á r o z ó b b a l k o t ó és a l a k í t ó s z e r e p -h e z j u t á s á t . E f e j l ő d é s t e r m é k e a m o d e r n á l l a m i s á g , s e n n e k e s z k ö z e k é n t jött létre és i n t é z m é n y e s ü l t a m o d e r n f o r m á l i s jog.1
A t á r s a d a l m i lét ö s s z e f ü g g é s e i t b o n c o l g a t ó f i l o z ó f u s e fejlődés l e g á l t a l á n o s a b b vonásait a t á r s a d a l m i a s o d á s kategóriájával rögzíti. A t á r s a d a l m i a s o d á s azt jelenti, h o g y az e g y e s t á r s a d a l m i k o m p l e x u s o k e g y m á s r a h a t á s á b a n m e g n y i l v á n u l ó k ö z v e t í t é s e k e g y r e ö s s z e t e t t e b b é , k ö l c s ö n ö s e b b é , k ö z v e t í t e t t e b b é v á l n a k . M e g -f o r d í t h a t a t l a n u l e l ő r e h a l a d ó -f o l y a m a t e z , m e l y e t l e g a l á b b h á r o m jegy jellemez. Először is, a t á r s a d a l m i m o z g á s e g y r e k e v é s b é a t e r m é s z e t b e n k é s z e n a d o t t feltételek k ö z t m e g y v é g b e . M á s s z a v a k k a l , e g y r e i n k á b b s e g y r e k i z á r ó l a g o s a b b a n a t á r s a d a l m i g y a -A „Törvényhozástudomány és a törvényhozás modelljei" kérdésköréről 1984 májusában Perugiában ALLESSANDRO G I U L I A N I professzor által rendezett nemzetközi szemináriumra kért előadás kézirattöredéke alapján.
1 Vö. a szerzőtől 'Modern államiság és modern formális jog' Állam és Igazgatás XXXII (1982) 5, 418-424. o.
k o r l a t b a n a z e m b e r által m e s t e r s é g e s e n l é t r e h o z o t t e l e m e k b ő l t e v ő d i k ö s s z e az a k ö r n y e z e t , a m e l y i m m á r c s e l e k v é s e f e l t é t e l r e n d -s z e r é t a l k o t j a . M á -s o d -s z o r , a t á r -s a d a l m i h a t á -s g y a k o r l á -s e g y r e k e v é s b é k ö z v e t l e n . M á s s z a v a k k a l , e g y r e h a n g s ú l y o s a b b a n n y o -m u l n a k e l ő t é r b e s é k e l ő d n e k k ö z b e tisztán t á r s a d a l -m i j e l l e g ű k ö z v e t í t é s e k — t ö b b n y i r e m á r o l y a n s p e c i f i k u s k ö z v e t í t ő k s e g í t s é gével, a m e l y e k n e k e g y e d ü l i r e n d e l t e t é s e az, h o g y m á s k o m p l e x u sok k ö z t k ö z v e t í t s e n e k . És h a r m a d s z o r , m i n d e z e k k ö v e t k e z m é n y e -k é n t a t á r s a d a l m i h a t á s g y a -k o r l á s e g y r e -k e v é s b é e g y i r á n y ú . M á s s z a v a k k a l : a z , a m i m o s t közvetít, e g y r e á l t a l á n o s a b b a n m a g a is k ö z v e t í t e t t é válik.2 A t á r s a d a l m i a s o d á s u g y a n a k k o r az ö s s z k o m p -l e x u s t a -l k o t ó e g y e s ( r é s z ) k o m p -l e x u s o k v i s z o n y -l a g o s ö n á -l -l ó s á g á n a k f o k o z ó d ó n ö v e k e d é s é t is jelenti, a z egyes ( r é s z ) k o m p l e x u s o k o n b e l ü l p e d i g c s u p á n a s z ó b a n f o r g ó ( r é s z ) k o m p l e x u s r a j e l l e m z ő s a n n a k b e l s ő t ö r v é n y s z e r ű s é g e i t ő l m e g s z a b o t t m e g h a t á r o z á s o k n ö v e k v ő s z e r e p j á t s z á s á t — a jog e s e t é b e n tehát p o n t o s a n a z o k a t a jegyeket, a m e l y e k l e h e t ő v é tették a m o d e r n f o r m á l i s jog k i a l a -k u l á s á t .
A m o d e r n f o r m á l i s jog j e l l e g z e t e s s é g e i l e g i n k á b b s z e m b e t ű n ő e n a t ö r v é n y b e n , illetőleg — a t ö r v é n y a l a t t i j o g f o r r á s o k e l b u r j á n z á s á -val, k i t e r j e d é s ü k és t á r s a d a l m i s ú l y u k m e g n ö v e k e d é s é v e l — a t ö r v é n y m i n t á j á r a k e z e l t j o g f o r r á s o k k i a l a k u l ó r e n d s z e r é b e n t e s t e s ü l n e k m e g . V a l ó s á g o s a n v a g y e s z m é n y i m i n t a k é n t t e h á t a t ö r v é n y a jog e s z k ö z é v e l m e g v a l ó s í t a n i s z á n d é k o l t t u d a t o s t á r s a d a l m i t e r v e z é s és b e f o l y á s o l á s , a ROSCOE POUND által m e g f o -g a l m a z o t t „ t á r s a d a l m i m é r n ö k ö s k ö d é s "3 h o r d o z ó j a lesz. K ö v e t k e -z é s k é p p e n i m m á r a t ö r v é n y r e v e t í t v e f o g a l m a -z ó d n a k m e g a-z o l y a n f e l f o k o z o t t v á r a k o z á s o k is, a m e l y e k a t á r s a d a l m i élet e g é s z é t e l ő -r e l á t h a t ó v á és k a l k u l á l h a t ó v á k í v á n j á k tenni; a j o g a l k o t á s f e l a d a t á t így a m i n d e n é l e t v i s z o n y r a k i t e r j e d ő s z a b á l y o z á s b a n l á t j á k ; és m i v e l a t á r s a d a l m i v i s z o n y o k a l a k í t á s á b a n a j o g o t v a l ó b a n m e g
-2 A „társadalmiasodás" Lukács György posztumusz ontológiájának — A társadalmi lét ontológiájáról I-III (Budapest: Gondolat 1964) — egyik alapvető kategóriája. Jelentésére és összefüggéseire Id. a szerzőtől 'A jog ontológiai megalapozása felé (Tételek Lukács György Ontológiája alapján)' Magyar Filozófiai Szemle XXVII (1983) 5, 767-776. o., különösen 3.2. pont.
3 Roscoe Pound An Introduction to the Philosophy of Law [1922] (New Haven &
London: Yale University Press 1954), 47. o.
h a t á r o z ó n a k vélik, h a j l a m o s a k l e s z n e k arra, h o g y a t á r s a d a l m i v á l t o z á s f e l a d a t á t j o g v á l t o z t a t á s r a r e d u k á l j á k ; a t á r s a d a l m i m o z g á s ö s s z e t e t t s é g é b e n p e d i g n e l á s s a n a k e g y e b e t , mint p u s z t á n a j o g b a n n o r m a k é n t t é t e l e z e t t n e k a m e g v a l ó s u l á s á t é s / v a g y t a g a d á s á t .4
A s z o c i o l ó g i a i s z e m l é l e t e l ő r e t ö r é s é n e k k ö s z ö n h e t ő e n ma m á r e g y é r t e l m ű e n t i s z t á z o t t n a k tetszik, h o g y a jog ö s s z e t e t t t á r s a d a l m i jelenség, m e l y c s u p á n n o r m a - s t r u k t ú r á k r a (azok h a l m a z á r a ) v i s s z a n e m v e z e t h e t ő .0 Az is v i l á g o s , hogy n e m c s u p á n a z e g y e s n o r m a s t r u k t ú r á k a t , h a n e m a jogi k o m p l e x u s e g é s z é t kell k e l l ő e n k i a l a k í -t a n u n k a h h o z , h o g y a jog v a l ó b a n a -t á r s a d a l m i v á l -t o z á s -t é n y e z ő j e l e h e s s e n , és v a l ó b a n h a t é k o n y b e f o l y á s t g y a k o r o l h a s s o n .6 Mégis, a jogi j e l e n s é g e n belül c s a k i s a n o r m a s t r u k t ú r á r a v e t í t v e f o g a l m a z -h a t ó m e g , -h o g y mi is m i n ő s ü l e g y á l t a l á n „ j o g i n a k " :7 a n o r m a -s t r u k t ú r a az, mely a jogi jelen-ség e g é -s z t á r -s a d a l m i létében é -s m ű k ö d é s é b e n a r e n d e z ő elv (vagy — a g y a k o r l a t b a n — legalább is a h i v a t k o z á s m i n t a jogi o k f e j t é s b e n a n o r m a - s t r u k t ú r á k k a l v é g z e t t g y a k o r l a t i m a n i p u l á c i ó m i n d e n k o r i a l a p j a ) s z e r e p é t betölti. H a n e m is k i z á r ó l a g o s v a g y m i n d e n b e n d ö n t ő m e g h a t á r o z ó , m é g s e m m á s o d r e n d ű k é r d é s t e h á t , h o g y m i k é n t f o r m á l ó d i k és m i v é válik a n o r m a - s t r u k t ú r a , v a g y i s a törvény t a r t a l m a . M i n d e z p e d i g j ó r é s z t eldől m á r a z előkészítés s o r á n .
A t ö r v é n y e l ő k é s z í t é s k é r d é s k ö r e h á r o m e g y m á s r a é p ü l ő k é r d é s -ből t e v ő d i k össze: t ö r v é n y (törvény m i n t á j á r a k e z e l t j o g f o r r á s )
4 Mindez ilyen értelemben már Max Webernél — Rechtssoziologie hrsg.
Johannes Winckelman (Neuwied: Luchterhand I960), 103. o. [Soziologische Texte] — megfogalmazódott.
5 Vö. a szerzőtől 'Makroszociológiai jogelméletek: a jogászi világképtől a jog
5 Vö. a szerzőtől 'Makroszociológiai jogelméletek: a jogászi világképtől a jog