KATHLEEN TORONTO

Teljes szövegt

(1)

(2) Ptirchased for the. LiBRARY of the. UNIVERSITY OF TORONTO frovi the. KATHLEEN MADILL BEQUEST.

(3)

(4)

(5)

(6)

(7) J. CODEX. CUMANICUS ^. /. BIBLIOTHECiE. AD TEMPLUM. /. MARCI YENETIARUM. DIYI. PRIMUM EX INTEGRO EDIDIT. PROLEGOMENIS NOTIS ET COMPLURIBUS GLOSSARIIS INSTRUXIT. COMES GEZA KUUN ACAD. SC. HUNG. SODALIS. iC. ^. BODAPESTINI. EDITIO SCIENT. ACADEMI/E 1880. %\ K. \. llUdllillirS^^llTilFrtnieiit iii. Leipzig.. iiiid. .\iiliqiiiirliiiii. H U N G.. l^. ,.

(8)

(9) .. CODEX. CUMANICUS BIBLIOTHEC^ AD TEMPLUM. DIVI. MARCI VENETIARUM. PRIMUM EX INTEGRO EDIDIT PROLEGOMENIS NOTIS ET COMPLURIBUS GLOSSARIIS INSTRUXIT. COMES g6zA KUUN, ACAD.. SC.. HUNG. SODALIS. BUDAPESTINI E D T I O S CI E N T. A C A D E M I. I. ;E. 11. UNG.

(10) zsCst. Typographii. ^. societatis „Franklin".

(11) PR/EFATIO. Opus. editionis totius codicis cumanici bibliothecas. ad. divi. Marci Venetiarum sex abhinc annis a me susceptum tandem. Hoc opus sane arduum. exequutus sum.. quod. prolegomena,. annotationes. cumanicorum Hngua. latina. latinam ob duas causas elegi. omnibus. viris. doctis. cumanici. bularii. in. notissima. textuum. interpretationemque. scribenda i,. mihi etiam eo aggravavi,. Linguam. constitueram.. quod hujus generis opera Hngua scribi. debent. ipso codice Venetiano per. 2,. glossas voca-. vocabula. latina. Te autem candide Lector oro atque obsecro, ut mihi defectus et menda sane multa et gravia styH benigne ignoscas. Hoc quoque bene scio nec prolegomena defectibus et erroribus exemta fore, nam ea procul a suppelectiH bibHoexpHcatae sunt.. thecarum necesse tione. in. !. soHtudine casteUi Maros-Nemethiensis conscribere. habui,. attamen confidenter spero me saltem. quarundam qurestionum. accessisse.. Etiam. in. lectione. arduarum et. proxime. solu-. in. verum. a-d. interpretatione vocabulorum. textuumque cumanicorum me saepe errare haudquaquam. me. latet.. Viris. Geringer,. doctis. Antonio. Schiefner,. Hb.. baroni. Carolo Julio Schroer, Ottoni Keller, Attilio. HoRTis, Gabrieli de Balint, Angelo de Gubernatis de. SziLADY acceptas refero. cationes. Carolo. nonnuHas observationes. summi momenti, quas. iHi. mihi. roganti. et et. insigni. Aroni indi-. bene-.

(12) Schroer mihi. volentia communicaverunt. Insuper doct.. germanicarum hujus codicis humanissime. tationem glossarum. Denique. suppeditavit.. summas C.. pra^fecti bibliothecae ,,Marcianae" viri. cl.. doctrinae et humanitatis. SoRANzo. interpre-. me. erga. Johannis Veludo. benevolentiam. et. comitis. ill.. proetermittere. silentio. non possum.. Ad Vambery. explicandas. sum.. Id. praecipue. vere egregio glossario cagataico, A.. osmanico. lario. cumanicas. glossas. professoris. Hindoglu vocabu-. Gabrielis de BAlint glossario Kazanico usus. et. quoque annotatum esse. nos. volo,. notis editionis. in. glossas cumanicas prjecipue osmanicis et Kazanicis comparasse,. quia. illae. formre. apud nos magis. quoniam. annotavimus, in. cumanicas. eam. quam aHarum in. maxime. hac operis parte inter-. arabicae vel persicae. esse. originis,. vocabulario cumanico editioni nostrae adjuncto quae. ad originem arabicam vel persicam spectant, inveniuntur. tata. dialectorum. expHcandas. recte. Ad formam osmanicam. idoneae sunt.. dum non. ad. vero. hns. ,. not?e sunt,. in. ,. quo. cumanicas. glossas. locis. anno-. suis. praecipue. cum. cagataicis et Kazanicis comparavimus.. Denique. conquerendum per totum. de. multis. est,. illud. impressionis. tempus Budapestini degere. emendationes. nobis. quje sane longe pauciora fuissent,. dationem erratorum lector benevolus nuliae. erratis. ,. quae. glossarum codicis spectant,. ad in. fine. lectionem. graviter si. hcuisset.. Maros-Iêmethii,. Emen-. operis inveniet.. Non-. interpretationemque. vocabulario cumanico et persico. inveniuntur.. Dabam. nobis. Anno. 1879, Kalendis JuUis..

(13) :. :. PROLEGOMENA. i.. Cotlex. latino-persico-ciimanicus,. quem. integro luci publicae damus, in catalogo. ad templum. divi. Marci Venetiarum. primum ex. niinc. codicum bibliothecae. consilio et labore. celeberrimi hujus bibHothecae praefecti Antonii. quondam. Zanetti con-. scripto sic breviter signatus est «. in. Codex DXLix. chartaceus, foHorum 62, SaecuH xiv.. 4°,. Lexicon latinum, persicum. et. comanicum.. Initio legitur:. Mccciii. die XI. JuHi.». Zanetti hanc brevem mentionem codicis logi. videHcet sub titulo. fecit,. in parte. superiori. bibHothecarius. :. in. cata-. c|ui. nuper. «Appendix codicum,. ducaHs ecclesiae inventi sunt».. initio. calce. sciHcet asterisco signavimus, descripsit. Doctissimus. «Ex his aHquot, quos Tomasinus in BibHoth.. appendicis observat. :. Ven. Mss. pag. 56.»'. Tomasinus loco. citato. de hoc codice. «Alphabetum persicum, comanicum anno mccciii die. scriptu. In. xi JuHj.. Cuius. ita. et. scripsit. latinum .Anonymi,. libri. initium est tale.. nomine Domini Jesu Christi etc. Hec sunt prima verba et nomina de Htera A.. '. audio. mesnoem. esiturmen. audis. mesnoy. esitursen. audit. mesnoet. esitir».. V.. ((I.atina. et. italica. D.. Marci. Bibliotheca. Codicum manii scriptorum.». ^MDCCXIJ. CODEX CUMANICUS.. (T.

(14) :. II. ToMASiNus codicem cumanicum. humaniorum litterarum. CHA,. Venetorum cum. a Francisco Petrar-. ait. Italia instauratore, serenissimae. in. donatum esse et hoc loco de pretioso dono uberius disputans enumerationem codicum acceptam Fortunato Ulmo refert Codices qui adreipublicae. aliquot aliis coclicibus. «. :. huc extant. bibliotheca Francisci Petrarch.e. e. municavit D. Fortunatus. Ulmus. simus. in. Ulmus abbas. historia monasterii. S.. com-. ut mihi. ,. ». cassinensis.. Georgii ab. Doctis-. '. dum. eo,. in. hoc claustro degeret, ex antiquis annahbus et documentis conscripta de hac re ita loquitur «. Era. in. Venezia. Petrarca. il. sua hbreria aha IvepubHca. ;. il. nel. quando dono. 1362. che scrive. il. la. Sansovino nel hbro. secondo a carte 25, dove pada della Chiesa del santo sepolcro. Qualche poco residuo dei Hbri della quale da me ricercati et riconosciuti per ordine. degh Eccellentissimi Procuratori. Marco Francesco Moresini, Girolamo Cornaro, colare di Francesco Molino all' hora Cassiere fu e. dataghne. per. hi. neghenza. piangere. a'. de vecchi. buoni. in. ogni avvenire. essendo gia riposti come. essendo. ministri,. in. Marco, accompagnati pubhche,. mensa perdita. anco. e. de particulari. della. maggior parte. e. ;. fatica,. et. chiesa. la. humidita,. i. e. dehe. dugento pezzi de' originah delle dihgenza ricuperate, et. Bibliothecae venetae. manuscriptae. publicae. jACOBi Philtppi Tomasini episcopi aemoniensis.. un'. illese,. offerte. et privatae. tale,. si. :. imaltre. ;. maniera. di polvere. hbri,. San. singolari. di. sono. scritture. quah imho. io. con. divotamente. Serenissimo Principe Francesco Erizzo. Tra quah. '^. di. quindi. in. portantissime, et al pubhco spettanti rimaste. somma. che. buono de. queste cose tutte. di. quindi impetriti la maggior parte de di. dara. ordine. risorta. che con questa congiogendosi gran quantita. Per piu. quah,. quando intenderano, che,. ;. una moltitudine. da topi divorate, altre offese dah'. stesse.. inventariato,. perita,. un sacrario per da. San. parti-. et in. nota nel 1634. L'altra maggior parte de. vecchi Procuratori in certo camerone sopra. scritture. di. vi e. (quibus. al. queUa. etc.). Utini, Typis Nicolai Schiratti.. opera. mdcl...

(15) Domenico Michele Doge con. autentica de patti nel 1123 di. GuARiMONDO Patriarca di Gierusaleme, et Baroni et altre non meno degne, De quali tutte, et de Petrarca ho formatone. del. Inventarij,. gl'. ad medesimo Serenissimo Principe. del. Regno,. libri. residui. consegnatili Tuno. et. et Eccellentissimo Collegio,. Francesco. Taltro agli Eccellentissimi Procuratori hora viventi. MoLiNO, Gio. Nani. Gio. Pesaro Kav'".. Kav'*" et. Codex ma-. ». Ulmi ex quo textum hunc citavi, in bibhotheca D. Marci Venetiis asservatur. Sansovinus (Franciscus 1521 1586), quem Fortunatus Ulmus, loco Fortunati. nuscriptus. ,. '. —. ,. allegat. citato. sua. descriptione. in. Venetae de dono. Urbis. Petrarchae et de curatione hbrorum suorum per mandatum Patrum amphssimorum urbis adhibita in sequentibus ad lectorem refert. «. :. Considerando quanto habbi ad esser a laude. Marco Euangehsta,. del B.. D. Francesco Petrarcha,. offerto per in. fra. tutto. il. ad honor. et. mondo, che non. ha. si. in. la. cui. un Poeta, che. g\i. possa. si. fama hoggi. memoria. Christiani sia stato giamai, 6 sia, un. paragonare,. queho. fama,. et. ch'e e tata. huomini, che. di. Morale,. Filosofo sia. di Dio, e. accettata. et. sua. la. oblatione secondo la forma deha infrascritta pohzza scritta. sua mano. Et sia preso, che la. si. possa spendere del Monte, per. modo. casa, et habitatione sua in vita sua per. come parera. Consigheri,. ahi. et. Capi, o. offerendo h Procuratori della Chiesa di S. necessarie per. conseruati. soviNus rede hii,. il. i. suoi hbri.. allusit. B.. hiogo. il. :. Marco Euangehsta. ne per qual. seruati. in. alcun. si. hbretti,. qual sia sicuro dal. '. L. VII,. 217,. f.. Marco,. 438.. far le spese riposti,. et. i. quah egh possiede i. da. fuoco,. di -hauer he-. se cosi piacera a Christo, et. Con questo che libri non vogha modo mal trattati, ma. kiogo. si. Ecce tenor testamenti, ad quem San-. 6 che forse possedera. duti,. affitto,. aUa maggior parte. «Desidera Francesco Petrarcha. non so quanti. di. ». di. haueranno ad esser. doue. di. al. presente. sieno. ven-. sieno. con-. esser deputato a questo effetto, et. daUe. pioggie. a. a. honor. cH. il. esso.

(16) IV. Santo, et a memoria di esso Fra^xesco, et et. commodo perpetuo. che. suo. «Petrarcha. libro. consolazione,. degli ingegnosi, et nobili di questa Citta,. diletteranno di cose. si. per. Tomasinus. etc'. tali». Redivivus». de. pretioso. in. bibliothecis. diversis. Petrarch/e et de Hbris ab eo serenissimae reipublicae Venetae. dono. quaedam memoriae. oblatis. hic repeterentur. :. quae digna sunt,. ut. «Huius vero muneris memoriam publico. in. prodidit,. aede S. Sepulchri monumento conservari placuit Venetiis. Plures lis. autem Petrarcham habuisse bibliothecas ex ipsius Epistocostat. Nimirum in Valle clausa unam, tpiam fihus custo-. dum. domus,. dis. in. Arcem ab impiorum sub. Vallem latrones. Parnassi nomine concelebrat. Italici. :. translatam. in. Parmae, quam. Alteram. Hberavit.. furore. irruerent,. tertiam Veronae, in qua. sub die xxv. Januarii Anno pestilentiae memorabih terraemotum. Nec Arquadae. praesensit.. destituebatur.. tile. e. ingentis. doctrinae. Collibus suburbanis hac supellec-. Ciceronis ad Atticum. Epistolas. bibHotheca. scriptas. in. apud. Petrarch.e. calamo. Petrum Victorium. virum dilaudat Sebastianus Corradus. in. SchoHorum ad Lectorem. Ex quibus omnibus seReipubHcae Serenissimae donasse jam senio confectum. Praefatione lectiores. credibile. men. ii. bona rariorum pars. et. e. traslati. in. sacrae. Aedis. aeneos Plateam versus, ubi commissariae turae Procuratorum D. batis JoACHiMi. re. apud equos. fastigio, (ut. loquuntur) scrip-. Marci asservantur, prope ceHam. Unde me. in. eos inquirente. Htteraria bene meriti D.. IHustriss.. ipsius vigilantia in. providentia. lucem producti, inque ordinem Illustrissimorum. Procuratorum Francisci Mauroceni,. '. V. Sansovini. lib.. Ab-. Viri. et. Benedicti Capelli Serenissimi. Francisci Erizzi Ducis ex sorore nepotis indicio, pro. dacti,. fuerit. cjuibus. cuHarem locum. de. aHo. Aetnam Claudiano ascriptam se vidisse Lilius Gyraldus de Latinis Poetis dialogo iv. Nec taCodices in BibHothecam D. Marci repositi, sed in pe-. distracta,. fatetur. Quamquam. est.. «de rebus Venetis».. ut Hcuit re-. Senatorum ac D. Francisci. summa Marci. Molini The-.

(17) saurarii,. Immane. Joannis Nani.. et. vero in ipsos Codices sae-. edax temporis calamitas eo dente, quo theatra, moles,. vierat. Adeo quicquid. Uibes destruuntur.. heic erat partim in pulvere. manus pene collapsum, partim (dictu mirum) in saxa mutatum. Laudanda heic in primis egregia Cl. D. Fortunati Ulmi Abbatis Cassinensis dihgentia, cui Sereniss. Senatus. inter. decreto haec erat commissa cura, ut Hbellos tenebris eximeret, et. eximium Petrarchae donum a temporis. Horum, quos fortuna. dicaret.. laudato. viro. superstites. ac tineis vin-. situ,. me perhumaniter transmissum. ad. Syllabum a. voluit,. non. curiosis. ingratum spero. Missale vetustum hi membranis in folio maiori, in quo non reperitur. memoria Conceptionis B. Mariae. Antiphonarium geminum Psaltcrium in. 8.. in. fol.. membr.. Virginis.. in membr.. Breuia^dtmi in. et. membr.. S.. Praecationes Missae solemnes fol. paruo, mcmbr.. Libri Job,. Salomonis Sapientia, Ecelcsiastes,. et. et. Cantica in. ^ magno, membr. Prosperi Aquitani Carmina in Opera,. Aristotelis. De. Meteoris, Virgilij. De. De fol.. membr.. Physico Auditu,. Generatione,. Acneis in. ^.. De. Cacio, ct. Mundo,. scilicct. Rcgulae. de Anima.. et. paruo, ^nembr.. Horatius de Arte Poetica in. 4.. membr.. Parabola Magistri Arjioldi dc Vilhi No7ia Gcncralcs curationis morborum facfac, (ut ipsc. Regis Franciac D.. Illustriss.. Itcm. PJiilippi.. Conseruanda Sanitatc. Abbrcuiatio Crisi.. Tractatus. libri. Tabulac.. pcrvenerunt omnia Lugd. impressa 1504.. '. fcitur,. Hic. Arnoldus. iitteris. Medicinalis. natus est. in. Astrologiac. studium navavit. V.. lib.. StrobelberGERI. «histtJria. '. liber. de. ubi ct de. Quae hodie ad nos et ahbi.'. a. Fratre Nicolao de. Villc i/ciaw (in Languedoc),. graecis, hebraicis et arabicis a juvfnili. Itcm. Prognosticorum. Astrologicus pro Mcdicis.. Compcndiu)n. ad honorcm. Itcm Canones dc Podagra.. Rcgimiuis auctorum.. Abbrcuiatio. ait). aetate. anno. magna cum. 1250.. l^ti. rc-. soUicitudine. monspeliensis» inscriptum..

(18) :. '. VI. Paânica Ordinis PracdicatonLin compilatuni. Anno. rjjo.. in fol.. maiori in nionbran.. 1. Lihcr Logicae Pctri Hispani. Guidonis. niinori. fol.. Respiniani. in carta.. '. Ouaestioncs. de. Liber de partibus Orationis, quateiius praedica^nentaliter. te-. Fratris. Carnielitani. \. Anima.. j. Magistro Spergilo Gambellato Papiensi compositus. 7ietur d. \. Anno. I Jig. fol. niembr.. ,. i. Ouodlibeta Aegidij.. j. Alphabctum. Anno. scriptiim. Persicum,. Die. îccciii.. In nomine Domini Jesu. nomina de. Comanicum, xi Julii.. Christi. et. Cuius. Anonymi. Latimim libri. initium est tale:. Haec sunt prima verba. ctc.. et. A.. litera. — — —. Auclio. Audis Audit. j. I. !. i. Mesnoem. Mesnoy. Mesnoet.. — — —. Esiturmen.. j. Esitursen.. j. Esitir.. I. Libcr Marchianae Ruinae qui continet bella Anni 1338. quo Reip. Venetae accessit Urbs. Sereniss.. Tarvisium. Cuius prin-. j. cipium. est.. j. Audiat aure trucem. \. innumeras populi quas Marchia cladcs. Lector, et. Lommissas dcpressa. Ouo. ruinam. cordis pietate. tulit. liiuenes tenue^ê. sub tempore tetro. Duces. \. fulcrentia scebtra.. i. Finis. Lt. placida- te pace regat. Dum. spires. Auctoris. :. Rex. Requiem tandcm. nomen hoc. !. :. usque supernus, tibi. \. pracstet amocnam.. disticho in calce libri exprimitur:. Gente Ligur, Patria Ambrosij sum fertile nomen, Lst. miJii. stirpsque. Francisco. inea spica est apocopata.. Ceres,. Petrarch.e. crebra. in. nefôtiis. ,. I. ». I. diplomaticis. cum doctissimis et summis suae aetatis viris litterarum commercium optimam procuraverunt occasionem bibliothecam suam rarissimis cum libris augendi. Jam in juveniH itinera et frequens. \. !. ;. i. '. «Pktrarcha. redivivus.». Patavii,. mdcl. Pag.. 71,. 12,. 73..

(19) Vll. aetate graecas litteras hausit. ipse in litteris. Fûropae. dono oblata gratissimo. sil)i. nihil. cumanicum Europae scriptum. maxime. quos. amicos,. Inter. habuit et. enses. mirum,. si. per. ultimis. nonnullos. Janu-. eorundem codicem. uno. ab. animo. laeto. et. coluit,. quosdam. missionarios. possessione Antonii de Finale. e. anti(|uitatis. dedit.. finibus. acccpit.. studiis. Homeri opera, quemadmodum vates ad Nicolaum Sigerum scriptis ait, de ultimis. operam. diligenter. Bononiae. et. hguris. sibi. conacqui-. Codicem enim nostrum cumanicum, uti pag. 156 annotatur, per quosdam annos Antonius de Finale possidebat, cujus famiham, uti mihi doctissimus vir Cornelius De Simoni sivit.. archivi S.. Georgii secretarius perhumaniter. communicavit,. e. Utrum Petrarcha codicem Antonio de Finale, an aho quodam e. Liguria originem duxisse. constat.. cumanicum ab ipso numero amicorum Januensium. unum hoc. acceperit,. testibus adductis constat,. NiuM de FiNALE. minime hquet,. codicem paulo post Anto-. enim. comprobat, pag.. poeseos itahcae reperiuntur,. nonnuUorum. nionem. Non. possessionem Petrarch/e pervenisse.. in. nostram. solum testes adducti, sed ipse codex assertionem serte. sed. di-. quaedam fragmenta quorum character secundum opi127. virorum. et. 137. doctorum. itahcorum. ,. inprimis. Attilii Hortis bibhothecae Tergestinae clarissimi praefecti ma-. gnam cum Petrarch.e prae se. fert.. manuscriptis autographis simihtudinem. Sed non sohim character. scripturae,. dus partes orationis contrahendi, orthographia. et. verum mo-. vocabula ipsa. auctorem fragmentorum magna cum probabihtate Petrarcham fuisse. demonstrant,. phiam. in. his fragmentis. l)errimi vatis,. htterae. z. eandem enim contractionem. per. e. g.. y. in. in. observamus, quae. in. et orthogra-. autographis cele-. codice vaticano liv occurrunt. Denotatio. vocabuhi. ni(7y. primi fragmenti et in ros/ry et. say/a secundi optimer espondet scriptioni yuiaoînar, yjuaginc co-. secun(h. dicis praedicti. autopraphi' et. menti etiam. codice vatican(3 saepenumero reperitur.. '. Patr.. XIV.. in. contractio. larcho. frag-. Larcho.

(20) VIII. de. sayta. la. secundi. nostri. Hic tamen annoto,. vatis redolet.. clarissimi. plane. fragmenti. poeticum. stilum. vaticano. cod.. in. quantum video, nihil impesuo fragmento formam antiquiorem. constanter saetta occurrere, sed hoc dit. quominus Petrarcha. scribere. potuisset,. praecepta. in. scimus enim. auctoris. epistolae. omni tempore contra. poetas. «de. nonnunquam. poetica». arte. formas obsoletas adhibuisse, Mirari non desino doctissimum abbatem. Josephum ValentiNELLi, qui per multos annos bibliothecae ad templum D. Marci. summa cum. Venetiis. TUNATi Ulmi. et. laude praesedit, contra auctoritatem For-. ToMASiNi, qui. ambo. res Htterarias serenissimae. reipublicae Venetae optime noverunt, in. nem Hbrorum a Petrarcha unquam pervenisse.' Optime. dubium vocare coUectio-. reipublicae dono oblatam Venetias. scimus, Poggium'' de. libris. Petrar-. CHAE asserere eos «post eius mortem partim divenditos partim pluribus distributos fuisse», sed etiam hoc. notum. est. Petrar-. CHAM post annum 1362, quum Hbros suos serenissimae reipubHcae donavisset, usque ad mortem xii annos vixisse, quo longo tempore clarissimum vatem suam coUectionem taHbus quoque codicibus auxisse, quorum. reipubHcae. serenis.. donaverat,. continuasse. et. anteriora exemplaria. credibile. est.. Assertio. Poggii. Petrarcha paulo ante mortem acquisitos spectat, de quibus possessor adhuc non disposuit. Si Petrarcha anno 1370, quum extremum voluntatis documentum exhibuit, ad. certe. Hbros. bibHothecae. a. serenissimae. fuisset. animo,. tatem,. in. certe. donatae. reipubHcae. indubiam hac. hoc enim documento,. in. re. causa inquieto. omnibus rebus,. de. tunc curae fuerunt, diserte disposuit. Leibnitjus (1646. optime. novit,. codicem cumanicum. D. Marci superesse. Librorum. et. Petrarchae,. de hac re ubi. inter. Petrarch/e. ita. Dictionarium Lingvae Cumanae, sed. Bibliotheca manuscripta ad. '. V.. ^. Opp. var. pag. 276.. S.. Makci. in. scripsit: «Vidi. aHos in. volun-. expressisset. quae. ei. — 1716). bibHotheca. catalogum. Libros conspiciebatur. hoc indagando. frustra. Venetiarum. MDCCCLXVIII..

(21) IX. laboravi.». '. catalogum,. Maxime. interesset scire,. qiiemnam. utrum brevem Tomasini. viderit. Leibnitius. conscriptionem. librorum. Petrarchae, an aliam uberiorem. Mihi hoc ultimum probabiHus videtur,. nam Leibnitius expHcate «catalogum?. loco" portentosjs polyhistor addidit:. posse in. recepit,. «Semper mihi. suspicio fuit,. Daciae anguHs aHquas superesse reHquias. aHquibus. Nam Cumanos. Lingvae Cumanae.. rorum. Alio. scripsit.. habitationemque. iis. saeculo concessit. Rex Hunga-. xiii. ;. postea,. etsi. bellum Tartaricum ingrueret, pro maxima parte. quum. fuerint deleti.. Cumani autem videtur se se ab Hungaricis Ditionibus ad Pontum Euxinum porrexisse. » Spes Leibnitii dubitanter expressa lv annis post mortem ejus ad exitum venit. Quum enim legatio Cumanorum et Jazygum ex Hungaria Viennae coram regina Maria Theresia adfuisset, Adamus Kollarius, vir in Hnguis orientaHbus versatus, invitans legatos, domi ab uno eorum, Stephano Varrone, orationem dominicam. Hngua cumanica. in. audivit.. Kollarius Hn-. guae turcicae peritus iUico idioma orationis, turcicae originis esse agnovit et de hac. re. Olahum, Thunmannum. fecit.. Thunmannus. quiis. Hnguae cumanicae. mum. Hnguae cumanicae gnarum. num Varronem. in. fuisse,. et. aHos certos. «Actis societatis Jablonovianae» de reHin. Hungaria disputans annotavit, in. ulti-. Hungaria eundem Stepha-. a quo Kollarius orationem dominicam. cumanicum cum morte Varronis interiisse.^ Varro certe orationem dominicam et aHas quoque preces breves cumanicas memoria tenuit, sed cumanicam. id. addiditque. audivit,. quod Thunmannus. dixit,. argumentis confirmari. fuisse,. sermonem. eum Hnguae cumanicae peritum non potest, immo peritia Varronis. Hngua cumanica praeter orationem dominicam angustis salutationum canceUis circumscripta fuisse videtur. Post Leibnitium in. Corndes fuit primus, qui coJicem cumanicum Marin mcmoriam doctorum reduxit eum in sequentibus. noster. cianae. ^. GOTHOFREDI GuiLLELMi. VI. Pars ^. 3. 2.. LEiiiNiTii, Opera. Pag-. 188.. Jom. V. Pag. Lipsiae,. 224.. 1774. 4-to.. Tom.. IV. Pag.. 188.. omnia. Genevae,. 1768. 4". Tom..

(22) breviter ita describens. Venetiis. comitatu. in. Teleki de Szek. «Decennium circumactum est/ exquo. :. D. Josephi. 111.. e. mei. Heri Mecaenatisque. etc.. R.. S.. Comitibus. J.. indulgentissimi. fuerim versatus. In Bibliotheca S. Marci offendi Codicem Ms. in. 4-to hoc. modo signatum. Codex dxlix Arm. E.. :. Prima. i.. Codicis pagina his verbis erat inscripta. Mccc". die XI Julij. 111°. Xpt et Beatae Virginis Mariae Matris et omnium Sanctorum et Sanctarum Dei Amen. Ad honorem Dei et Beati Johannis Evangelistae. In hoc In nne Dni nri Thu. ejus. Cumanicum Alphabetum.. Libro continentur Persicum et. Haec sunt Verba. nomina de. et. Cumanica. EsihCrmen etc.. usque ad vocem Atlan. CoRNiDES,. Turcico Tartarica. — — —. Mesnoe77i esitiwmen. A.. littera. isidiiriim. — —. atlan. —. mesmtt. audio, audivi. audio equita».. ex his paucis excerptis videri potest, formas. uti. primam. formam persicam. quoque. persicas, saltem. et ejus. conjugationem pro cumanicis habuit, vicsnoem enim juxta. esiturmen sribens nica». coUocavit. vocabularii. eam quoque formam sub et. forma. cuni. «cuma-. inscriptione. turcico-tartarica. mcsmu. (sic. !). comparavit. Pro forma aoristi secundae personae esiturscn perpe-. ram. esitiCrscm. quam ob rem formae turc.. m. (cum e. in. fine). apponens. or. isitirmen vel. rum comparavit,. in. qua. et. esetirmcn. certo. scriberet.. codicem. solebat, disputavisset. dissertatione. sua. !. Haec pauca excerpta. manuscripta. 14.. 1770.. in.. initio. hujus. perspe-. docte,. quaedam. «Commentatiuncula. Cumanis»'' inseruit, quae. anno. Paulo longiori. parte et. isidu-. hunc errorem. attentius. non dubito, etiam de secunda ejus. xisset et. loco. aoristi. formam imaginariam. scrilêndi ratione etiam. temporis intervallo Cornides. §.. super vocalem u nescio. cum prima persona. mediam consonam. commisit, ut pro tenui. tica de. sripsit. seculi. alia in. Hist. in. uti. Cri-. domo.

(23) viduae comitis Josephi Teleki. in. pa.tiô. Illustris cultor litterarum hun<jâricarum. culam praedictam. vidit et cx. hoc fonte. Aranka commentatiunPetro Hokvat e<^re<2îo. quaedam ex littera Georgium de Pray (Vindo-. non possum,. Facere. quin. Danielis. Cornides. ad. bonae,. 14 Febr.. 1773) hoc loco inseram. d.. reconditae. sunt, et. mecum. doctiss.. «Egregia plane. :. quae de Chunis. eruditionis,. erat.. excerptorum saltem initium. historico ab eo de hac re solHcitus. communicavit.. SzirAk asservata. Cumanisque. Qua in re, quod mihi sis gratificatus, multum TiBi debet. Haud pauca eorum, quae disputas doctissime, in usum meum convertere potero, quamquam in nonnullis a Te dissentiam. Non vacat nunc vagari longius, omquare niaque monumenta abs te allata discutere sigillatim communicasti.. :. summa tantum. perbreviter. attingam. capita.. Chunos sub. S.. Cumanos sub Bela IV sequutisque Regibus, unam omnino eandemque gentem esse, firmiter mihi persuadeo. Illi cum Arpade in Pannoniam illapsi, Valachiam, Ladislao Colomannoque,. Temesiensem,. Provinciam obtinuere. :. anno 1221. hi,. anno nempe. 1241. ex. Transilvaniae oram,. orientalemque in. Moldaviam, exactoque vicennio,. Moldavia. in. Hungariam. Makarienses. annales. Russicos. Scio,. et. immigrarunt. adscitos. tradere,. ab. Oskoldo et DiRO, duobus Waraegis, in societatem armorum Cumanos quoque sed Cumanos eos diserte vocant Russos, quod mihi non videtur verosimile. Quae porro de Cumanis eiusdem cum Chazarorum gente, originis, addis, perbelle quidem cum ;. Systemate Schlozeriano consentiunt; arrident. usquequa(|ue.. cognatos. fuisse,. urbis. (|uod. '. non. Magyarorum. inficior nisi. fateor,. forte. Dialecti,. Cumanos tamen Chazaris accenvehementer ambigo. Meas dubitandi rationes Tibi. opportunitate,. alia. non. nec Hnguae inter utrosque,. intercessisse discrimen,. sendos esse,. Chazaros. mihi tamen,. si. puto. ;. jusseris,. edisseram.. Nomen. Chazaricae. Sarchel existimo Graecis detortum esse ex Szdr-hely^ Szdr enim obsoletum vocabulum albnm lociim sonat. '. Apud CONSTANTINUM PoKPHY i<0(iK\T TUM. 'kiT.om unr.l-ivt.. Vox sarig,. sari,. sara.

(24) ;. Xll. Hungaricum si. quod. ;. possem,. clare ostendere. meum. Evanuit. institutum. ferret id. huius vocabuli usus, nec. voce composita szdr-ldbn superest, quod de equis. in. nisi. album notans. est,. pedes habentibus hodieque usurpatur. urbi. substituere.. Nitor autem. Bielawecz. Delislius Sarchel. Bielogrod adaptat. Constantini. albos. auctoritate. Bielawecz. ego malim. ;. civitatem. qui. Nestoris,. Rubruquisium,. diserte Chazaris attribuit.. illud. Plancar-. pinum, Vincentium Bellovacensem, Bacconem, Haitonum hi. tamen Cumanos,. si. quid mihi cernere datur, solHcite a Ga-. hoc est Chazaris, distinguunt.. zaris,. Quae de. lingua. Cumanorum Hungarica. Diuersum. Cumanorum. enim. fuisse. praeter Rogerium, alia quoque eius. Possem omnino nubem testium. nicam Tartaricae Dialectum. proferre, qui. planeque taH, quod vim. BibHotheca. in. (sic!),. bene. si. S.. in. tamen utar argumento,. Codicem. exaratum,. uno ore Cu-. Hnguamque Cuma-. Triennio abhinc. afferat.. Marci. memini,. certiori. ;. satisfaciunt.. sermonem a Hungarico, aetatis monumenta loquun-. rnanos perhibent Tartaros Kipzacos fuisse,. tiis. disputas, elegantia. miroque excogitata ingenio; mihi tamen non. sunt,. tur.. legi. incidi. AIs. in ^to,. Vene-. anno 1301. Hnguae Cumanicae. atque. Vocabularium, vocumque Cumanicarum DecHnationes Coniugationesque tradentem.. Ex. indultu. CL. Antonii. thecae Praefecti, exscripsi ex eo codice et. Zanetti,. BibHo-. vocabula bene multa,. aHqua DecHnationum Coniugationumque Paradigmata, com-. Cumanicam. perique, linguam nica,. a Hungarica, Slavonica,. At quo-. caeterisque Hnguis Europaeis toto coelo differe.. niam aduersaria. iha. Cumanicae. Hnguae. mea ex. in. Transilvania. meis aduersariis. specimen. reHqui,. deponere. Germa-. nunc. non. possum. Opportune tamen accidit, ut a celeb. KoHario accipe-. rem. his diebus. cae,. sibi. Orationem Dominicam. a viro. sam, prout ea. quodam. in. cum. kel, cf. ,,//". Cumanos. Hnguae cumani-. spectatissimo. submis-. schoHs Cumanicis hodieque memoriae caussa. in diversis dialectis lurcicis. mam. inter. veteris. flavum signiflcat. mongolicum ger «domus»,. «regio». Editor.. (cf.. h«ngaricum sdrga). Quod ad. «familia», hung-aricum. hely. «locus»,. for-. turci-.

(25) :. XIII. Voces plerasque ex Turcico Tartarico-. recitari a pueris solet.. que mihi commode explicuit. guarum. Initium. peritissimus.. kikte etc.. quod. Cl.. significat. :. ita. Kollarius, ut habet. :. Pater noster,. De Chunis Ptolomaei. Bczdm qui. transmutantes, tea. factum,. es. Huni pro Chuni. admodum. coeHs. in. etc.. habeo quod dicam. Hynos pro. nihil. elementum asperum. facih. lin-. attanidsz kense. Chunis esse ab ahquibus repositos, inde factum Librarii nonnulli. harum. est. spiritum. in. cli^. scripserint et ex eo. lenem h ()''jvoi. Praecipuus. aberratione.. quod. puto,. pos-. Codex. Ms. Graecus Ptolemaei membranaceus, e Bibhotheca Matthiae Corvini Regis in cos. Mstos. Augustam. translatus, qui inter Codices. dedita opera inspexi, diserte. i-mus. Numero. profanae. Historiae. habet. :. grae-. quemque. gyj^. Litterae Cornidis. youvoi.t». ad Georgium de Pray, quae copiosum eruditionis. fontem oc-. universitatis regiae Budapestinensis as-. ckidunt, in bibliotheca. servantur et jam diu futurum eorum editorem expectant.. Koltzoff Massalsky,. Principissa. Ghika. (Dora. d'Istria),. fiha principis. Mich/elis. omni laude dignissima, cujus. femina. nescio utrum ingenii aciem an doctrinae magis admirer uberta-. tem,. dissertatione,. in. quam. inscripsit. codicis nostri praestantia optime «. Un. intellecta. et. Mongols». haec verba edidit. vocabulaire persan-latin-kouman, qui existe a la Marciana. de Venise, prouve que. les. mais on. est porte a. melange. de sang ougrien». 15.. «Russes. Februarii,. croire. Koumans. parlaient. que chez eux (vid.. «. Revue. le. des. un dialecte turc sang turc. ;. etait. deux Mondes»,. 1872).. Antequam primum prolegomenorum capitukim. absolvam, de exteriori codicis habitu, fohorum numero et signatura dicam. Antonius Zanettus in catalogo bibkothecae divi Marci codicem cumanicum ait 62 fokis constare, sed in hac re clarissimus praefectus haud recte vidit, nam totus codex fokis 82, videkcet paginis. turam. 164. corroborandi. constat.. Recentiori. tempore codici kga-. causa duo adhuc foka. vacua affixerunt.. Ligatura codicis coriacea praecedentis secuk opus esse videtur.. Stemma. serenissimae. reipubkcae Venetae. super. adversam. et.

(26) :. XIV. aversam cooperimenti partem et super. primi. folii. adversam. nationalis. bibliothecae. videri potest. Imperator. codicem cum transportari. aliis. jussit,. in. corio ipso. et. ultimi. impressum cernitur aversam. folii. («Bibliotheque. Parisiensis. stigma. nationale»). enim Napoleonus primus hunc quoque. Marci. Parisios. aHquot lustra Venetiis. tandem. bibliothecae. thesauris. unde post. D.. restitutus fuerat.. Ecce praesens Codicis signatura DXLIX.. Arm. Lxxxv. C. 8". CoRNiDES, dedit,. uti. vidimus,. diversam. paulo. Cod.. signaturam. scilicet:. DXLIX.. Arm. E.. \.. Inde perspicimus, codicem nostrum post ejus felicem restitutionem bibliothecae D. fuisse,. Makci. in. alio. armario. reconditum. quare (|uum anno 1873 praefectus bibHothecae ejus tem-. poris doctissimus abbas. Valentinellus codicem mei. gratia ope. eum reperire difficulter potuit. summae doctrinae et humanita-. antiquioris signaturae perquireret,. Sub tis,. praesenti praefectura viri clarissimi J.. Veludo novus codicum. orientalium. catalogus. auspicatissimum exordium cepit et spes nos tenet, novum illum. catalogum jam vulgi. datum. in. proxima expositione. Parisiis. in. conspectum. iri.. II.. JuLius Klaprothus (1783, f 1835), vir in vastissimo dominio linguarum orientaHum extensae eruditionis, cujus sane multos et graves errores aetas nostra detexit et. studiose. animum. instituit,. ad emendationem eorum. sed cujus vere conspicua merita grata. nondum memoria praedicavit, cum editione glossarii cumanici statum quarumdam quaestionum historicarum et philologicarum multum promovit. Vir summae eruditionis Guillelmus Schottus.

(27) XV in. sua. (lissertatione. «de. Klaprothum defectuosam. Uiguris». notionem linguae persicae. turcicarum. dialectorum. et. habuisse. quaedam suae versionis ex hisce Hnguis specimina adduxit. Klaprothus celeberrimum Abulghasium germanice interpretatus formam ^\.=^Xj «universitas eorum». perspicue comprobans. ^^^x=^vL. «. pars eorum. ». legit et ita interpretatus est. tem ejusdem auctoris textum ^3^1 yhL>lj)y.S^ ^1=::.. ^j. ^^^. GUTEj appellatum. modo. vertit. ^yij". Man-. principem elegerunt» perperam hoc. in. «On-Uigures ex ipsorum genere heroem Mangutati. :. eum. Doctissimus Schottus. etc.. voces. notissimas. «mercatus», sagird «discipuhis», saurus», taifc «famiha». et. hoc Klaprotho bdzdr. arabicas. et. «corpus», cliazine «the-. pro turcicis vel tartaricis habuisse.'. opportunitates Klaprothi. vitiosas. paginas. habebimus. hoc capitulo. in. lectiones et falsas. namque. tationes digito demonstrandi,. peritus. persicas hcdeii. Quid multa? Plurimas enim. turcicae. ,^bj.XLo îXi3^^^\ jîJî ^j^^. «postea decem tribus uiguricae virum. (sibi). principem fecerunt» exprobrat,. atque sequen-. interpre-. certo hnguae persicae et. vocabularii a. Klaprotho. editi. perle-. gens eas maximopere mendosas reperiet. Etiamsi lector codicem originalem sub ocuhs non habeat, tamen editionem iUam men-. dosam. esse. referre. aequum. observabit.. facile. iHe. est,. in. nos. editori gratias. enim cum hoc suo opere quaestionem. nonnuHorum codicem nostrum studiunKjue Hnguae cuma-. Hnguae cumanicae tandem virorum doctorum. Nihilominus. resolvit et attentionem. nicae convertit.. Klaprothus,. Hbrum Tomasini. uti. ipse. refert in. ciens in titulum codicis cumanici. nicum. et. codicis. amicum suum Salvi. sios mittat.. ^. inscriptum obiter adspi-. «Alphabetum persicum, coma-. latinum» forte incidit atque statim affectus desiderio. soHicite rogans,. ^. prooemio editionis suae,^. ((PetrarcJia redivivus». ut sibi. Salvi. Vcnetiis per epistohim adivit. copiam vocabularii quam primum Pari-. postuiato. lubenter indulguit. V. «Zur Lligurenfragcii von. W. SCHOTT.. Memoires. contenant des recherches. relatifs. eum. a TAsie,. giques sur les peuples de rOrient, par M. J.. Berlin,. Klaproth.. et. copiam per. 1874.. historiques et pliiloh)-. T. III. Paris, 1828..

(28) XVI. amanuensem quendam confici curavit, eamque anno 1824 Klaprotho misit. Habet haec res admirationem Klaprothus copiam optimam esse existimavit et de hac re in prooemio !. praedicto ita scripsit. *M. Salvi eut. :. un des bibliothecaires de Venise,. et. de. la. malheureusement avec. U7ie. le. nom,. Ce. savant, dont j'ignore. je recus la copie. precieux au mois de novembre 1824.». '. monument. copiam Klaprothi,. attigit,. qualem ex ejus editione novimus,. certe pro. in. de ce. Ouicunque studia linguae. persicae et turcicae leviter tantum. etenim. commission. de cette. acquitte. s'est. grande exaditude^ et. prier de rechercher le. le. manuscrit, et d'en faire tirer une copie.. bonte de sadresser a. mendosa habebit,. harum codicem cuma-. multas incidet formas, quae naturae. et indoli. Hnguarum neutiquam respondent. Nemo est, qui nicum a missionariis extraneis conscriptum absque mendis esse existimet, at editio Klaprothi talia quoque menda continet, que copistam ignarum Hnguae persicae pars enim. ostendunt,. phiam. refertur,. in. turcicae. evidenter. magna eorum non tantum ad. orthogra-. et. qua saepenumero scriptores. codicis a genuino. pronunciatu multum aberraverunt, sed dubio procul imperitiam. putam. Impossibile. arguit.. solum lapsu calami orta. credere. est. fuisse,. omnia. quamobrem. menda. haec. mirari. non desino,. Klaprothum in lingua persica et turcica ad suscipiendam editionem hujus generis satis versatum copiam suam bonam et correctam existimasse, pariter miror lectiones quasdam vitiosas, quas facile emendare. non emendasse. posset,. et alias,. quas emendare. ad genuinam formam reducere nequaquam potuisse. codex etiam. talia. monis persici sit,. menda. et turcici,. cumanicam. continet, quas. perscrutatus. solum. sit.. ostentat is. et. Klaprothus,. uti. P. 120.. in parte. ideo nonnullas. qui. noverit,. nicum originalem nunquam sub '. ser-. ope exemplarii originahs destitutus. concinne emendare possit. Codex noster. dialectum. Ceterum. quae nec peritissimus. continet, si. vellet,. sua turcica proprietates. totum codicem dihgenter. notum oculis. est,. habuit. codicem cumaet. de secunda.

(29) XVII. €;jus. in. j:);irt(,',. lonîores tcxtus (:um;i,nici contincntur,. (]ui(l;im. (pKLinohicni. novit,. niliil. (|u;i. in. iis. oricnt;ililnis. littcris. Hlaii,. tuum. sumin;i(;. studiis turcicis. (jui. a cc^niti^nic. (]u;ic. (jucdanimofkj excusari. j)roj)rict;ituni (linlccti j^cndcnt, in. iclnis^. s;iltc]n. cum. cruditionis. grammaticac. puljlicatione. Otto. clarissimus. ,. novos fontcs apcruit, j)aulo. Vir. p(jtcst.. ct tex-. ;inte. (juasdam. lormas vocabularii a Klapi<(jth(j cditi j)rocul a c(jdicc. (jriginali. di;ilccti l)osniac;ic. solo subsidio c(jnsjiicuae doctrinac in sua dissertatione «de stirpe. Cumanorum. et linfûa rc. codicc vidcmus, rcduccr^;. (ju;ilcm in. m;is. formam cumanicam,. niinini(;. nco aliquid», "balneavi», «balnca». codice. in. scd. iuimnrmen, itinndim. cum nominc. m;inifesto. orifînali ita scrijjtas «. formac. liaccc. adj.. cf.. \\\\iVix\(z\\\ri. juk'inmak, juvnimak «sc lavare» ct cafâtaicum. vat;iin. dicit,. (juae. scd in codicc originali. tis. formae non derivatione,. (juac. suiit. conjugationcm verbi persici. ii. (jo-. junmak. ///w^^/t. a KLAi'R(/rii(j cditam uselarme n. lcgitiir,. ct. c;irum. turcico oricnt^di jokum, jooidu. vuni, jitm) etc, «m.ollis, c» consentiunt,. Hlau formam. com-. ». iuungul leûntur,. et. for-. nmnijîil A)'a\-. cum vcrbo chivaico manmak humcctarc (juod Blau scire non potuit, in codice loco. cxistimans cas jjaravit,. Jjlaij. j)otuit.. Ivlalrotho cditas umniLrmen, mcninunidoji,. ;l. hac (juidem. in. veruntamcn (juacdam codicis voca-. doctissimus Ijlaij ad j^cnuinam. ij)sc. Et. cmcn(l;ire cbnstituit.. tcnt;iminis successit,. j);irs. l)ul;i. >). j^ro. «lavarc».'. iu.dici^. ys deri-. etarmen, us ettim, us. immo compositione. ^j^^v^vJ'. «ira(Hficare. et. ortac. optime. ». j «madidum facere»). Ijlau locutionem co7ionl adirgamach cum ecini adarmak comj)aravit, at c(jdex frjrm;im acirgamach habct, idcin formas a Klaprotho cditas corintcrprctantur (Û-vJ. dum,. corgil. davit,. form;im. ;iiialo<(iam jjosniaci. kovmak. in covdiim, covgii. ;i. Klaprotho cditam. orlas. habet,. (juae. dcrc» optimc explicatur.. emcn-. coygil exhibct.. Hlau. orlas in otlas cmcndavit, at. codex. codcx originalis formas coydum,. ;it. f()rm;im. ad. verbo. Formam. V. «Monumenta uiiûrica» doctissimi. turcico. or.. JLxj^Kjl. «ascen-. a Klapr(jth(j cditam colmac. Vambkry. (Innsbruck,. i^joj, pa;^. 248. et.ejusdem glossarium cagataicum (Lipsiae, 1867). CODEX CUllANICUS.. ^.

(30) ».. :. :. XVIII. Blau cum. habet, cujus vocis significatio in plicatur,. «beffa)). comparavit, at codex cnlmac. «armilla)). pU-y>. turc. or.. vero apud. columna. latina v.. Du Cangium jocum. ex-. «beffa)). significat,. qua-. mobrem forma cum. culmac cum kazanico kolko eandem habet significationem. Blau secundum Klaprothum vocem cnm addused in codice originali cn reperitur. In codice non «stupas)),. cit,. Blau editionem KlaPROTHi sub ocuHs habens formam cumanicam tcriton v. latinae. sed stnpa. stnpa sctac legitur.. est. respondere existimavit, at. «foratura)) ei. id. s.,. «penna)) respondet,. latina codicis. medii aevi «pel-. Blau quamquam. mendosas. pretiosissimo codice originaH destitutus, et. columna. latinitate. in. AHas formas. significabat.. lem)). quae vox. in. tamen optime emendavit. hac c|uoque re clarissimum admirabiHs eruditionis speci-. in. men. dedit.. permutatus. In est,. Klaprothi. editi(3ne ita. pag.. 227. voces. locus. quarundam vocum. chamir,. cliirda. in. reperimus,. in. ctmac,. sequenti orcHne apparent cJiamir.. ard.. «farina)).. elmac.. «pasta)).. «panis)). «. Doct.. turta. )). nan, ard.. chirda.. tnrt.. chirda.. Blau rectum ordinem, qualem. in. codice. sequentibus optime reposuit cha-inir. «pasta» «. panis. etmac. )). chirda.. «turta». Ecce ordo. codicis. «. farina. «. pasta. «. panis». :. )). ard. «turta». «fugatia». Blau formas mendosas bamsac. in. algesli, echindi,. echindn, bas))iac habet.. ecHtionis. Klaprothi. dasmac correxit. et. algerle,. ctliiudn,. revera codex. algesli,.

(31) :. :. XIX. Rlau iit. conspicuum. statueret,. tum,. partem. emendare,. sed. ajêre instituit,. Klapkothi emendandae c|uodamm(xlo. editionis. exemplum sed. tantum. (lissertatione' praeclicta. id. in. non totum vocahularium a Ivlaprotho edi-. tantummodo. tractavit. cum respondentibus. etiam. turcicarum comparare consituit. et. in. hac. dialectorum. formis re. solum. non. eamcjue. ,. de originibus nun-. nullarum t^lossarum cumanicarum totac|ue. etymolof^Ma dialecto-. rum turcicarum eximiam meruit laudem.. Nunc vidimus, quid. vir. turcicarum. dialectoruni. destitutus. jam. potuerit,. et. codicem. illum. ingenii. solo. erat,. peritissimus,. eruditionps. et. nunc videamus,. non. ma,G;is. orij:;inali. perficere. subsi(dio. Klaprothus,. cjuomodo. quam Blau. codice. etsi. inspexerat,. cjui. institutum. suum ad exitum perduxerit. C(jmparemus iîtur primam editionis Antetjuam initium Klaprothi paginam cum codice originali editionis Klaprothi jiroducamus, inscrij^^tionem codicis originalis comparationis causa hic apjônemus. Ecce initium «MCCCIII die XI luly In noTe dnj Nri iliu yr et Bte Vigis Marie Mats ei et !. :. omium Scor et Scar Ad honorem dei In hoc libro. Hec. sunt. protho editum. Amen.. dei. Bti Johis euangeliste.. et. cotientur. Veba ita. j^rsicum et. noia de. et. nomine Domini. Matris cjus Mariac. Vocabularium a Kla-. A.y>. incij:)it. «MCCCIII In. lita.. comaicum p alfabetum. et. die XI. Julii. nostri Jesu. Christi,. omnium sanctorum. beatae Virginis. et et. sanctarum. Dei.. Amen.. Ad honorem Dei. et. sancti Joannis evangelistae.-. In hoc libro continentur pcrsianum,. comanicum. joer. alj^ha-. betum.. Haec. sunt verba et nomina de littera. inscriptio glossarii in editione. '. Klaprothi. «Ueber Volksthum und Spracht- der Kumancni».. Pag. 556-587-. ./4. ». Itacjue. jam. ij^sa. codici joarum respon-. '/... (1.. IJ.. M. G. Tom. XXIX..

(32) .. :. XX In pag. prima editionis formae seqiientes a respondentibus. det.. codicis discrepant. turnicn. incsnoti pro nicsnoit 2. csiturnicn pro csi-. i.. :. csiturson pro csitiirscn 4. csitir pro csitur. In pagina. 3.. secunda haece formae discrepant:. apud Klaprothum niesnidam. mesin(.)ciem. 2.. mesnidi. mesinidi. 3. mesnid. mesinid. 4.. sinida. 5.. csiturucdi. esiticedi. 6.. csitkascm. esitka^sen.. budcm. Nunc videamus exempH Klapkothum plane ahter. plerumque orthographiam (juasdam. gratia. as octi habet, etJiindu chiudc ,. ItX-U^. «. hec. respondet. «postca»,. ricum. Jict. —. tulo. «. ^^^. jil,. sut. —. v.. A. Noia. rer. octi. Jicft. editionis K.. Klaprothi. in. que ptinet Deo. voci. respondet,. latinae. codex. at. —. -. formis. —. |^/^ «pars poste-. cf.. in. cod. jcti. hunga-. (cf.. ayda editionis K.. ad suiendu. cod.. in. cod. asuc ay respondet. et. codice. in. cod. ccJiindu. cJiinda, id est. in. («postmeridies»),. «septem», «hebdomas»), apcc ay. quam. tempora». attinet.. quae apud. proprie «tempus edendi»,. apud Klaprothum. rior»,. ayna,. est. id. formas,. scriptae reperiuntur,. codicis. In capitulo. sinadabudim. etc.. «prima» apud Klaprothum forma. î\>iX;f. or.. 1.. Sed haec discrepantia. leguntur.. codice. in. In capi-. ey» sequentibus. formis editionis Klaprothi algerle, ima, barxlic, tengri soumacJiig,. ycrar bcrmac^ vel yalbarmac, juidtirs dmcid. in. codice. kazanicum omot «spes», persicum. (cf.. soumacligu. ,. yasuc aytmac yrar bermac,. «oratio» yalbarmac), juldus. originaH. >XkA)., baxlic,. oro yalbarmac. respondent. Klaprothus,. mus, nonnunquam rectum vocabulorum ordinem. orcHncm glossarum persicarum. et. turcicarum ad. pretationis hitinae (Hrigere potuisset.. unam partem Klaprothus haud edidit quidem, ita loco. struosas. formas. b regu nge sciipsit. idjsyc,. icJi. syc,. idjscy^. loco. tcngri est. (id. uti. vidi-. invertit, tametsi. normam. inter-. Glossarum germanicarum. recte. icJi. algcsli,. scy. intcHexit,. «culo»,. volbrenguge. alteram. «culavi». ne. mon-. «perfectio». vel. syhabam rW conjunctionem (Hsjunctivam Hnguae.

(33) XXI. latinae. planc. £(ermanicae. desidcrantur. bycnip biip) sclirckin schrcckin. ae.. formam 254. pag. 234. 2.. lnsfc. ic/i. gerundium. (post. vcrbum. cf.. 3.. j^lossae. med.. o;erm.. 236 (juxta. pa<:(.. apud Klapkotiium koynnc) dcr ars bcyn. kovniic,. pag.. 4.. Klaprothi non solum glossas praedictas. Amanuensis. ich.. 158. pa,f(.. i.. :. dc) «tripudians»,. {.-. «saliro). Klaprothi hae. editionc. In. existiiTians.. «vcl)). germanicas, sed etiam haud paucas voces persicas, cumanicas,. adverbiorum secpien-. latinas conscribere omisit, ita in capitulo. formae editioni Klaprothi plane desunt. tes. tcrclap 2. Jicss. cakta 6. ccuJi. turcum. or.. kimninofnr. 3.. chilcitcr))). («. «--Jei^. muUum »). «. «cotidianum. 4.. saaiiap. 7.. /ap («false») 12. ourinn ul ouru/a. «breviter»,. kundcoi. ». kopoadcyri. 8.. ynmsak. g.. i.. :. 10.. .r//^. crid. ^.. («diu»,. cf.. anio ncnn 11. ja/oan-. («furtive») 13. bcrk/cp («firmi-. ter») 14. katirap («fortiter») i^. \\ conuhd/d («fidehter») 16. auhrsibi/c\ Jiorn. conou/u. .... bi/c («. /mdi 20.. ul. vocem arabicam. (cf.. luimihter. 18.. »). /ana («iterum»). katnig Jiarassinda «inter». «nunquam.»,. 22.. Jiiinnct «honorifice»). 21 est. (id. m.. i.. «in. (id est «in. uay. ig.. medio»). In editione. cumanicae desiderantur,. h deo famulae» hire»,. in. kuoni «. ki/giJ ^. pag.. (hic). fet». tue. ig^: bu kiczc. hereditatis. tuae. turcicamy^?'/'//. ). k(. .. ). r(. tirik,. com})aravit. ;. .. .. cum. .. 4.. bu/oac bo/d(i). pag. ig^:. qs. diis ps-(ns) here-. .».. Voces notissimas turcicas habct,. ita. operae. tc7'c). cum voguhco. vocem. pretium,. torka,. ut Klaprotiii. iihimam comparationem cum ipsius verbis annotemus: de ce mot se retrouve (hins. «. arabico v^>£. et afK'erbiiim tcrc «cito». kazanicum est. y )f. «dominus Deus participes nos. j)ro pcrsicis vel aral)icis. «pauper». cagataicum. tcrwck/i. ciu ( .-ci n/. est. id. ahas. fac. Klaprothus ahquando (cf.. «induas bracam tuam» concc-. ultima pagina vocabuhirii «d. ahas»,. fac. cum. cum homine deo famu-. liomo (qui) depravatus fastidiosus est». kin/ sasir 5.. ditatis. pag. ig^:. 2.. 175: «homo letae. pag.. letare. hitinae. formarum deponentium formae verbi. c|ua dictione loco. activae usurpantur). i.. «homo. est. (id. e. g.. ckiniir. Klaprothi. non solum voces, sed etiam nonnullae dictiones breves et. vl. medio duorum laterum»). JiarcJiis hcrgys.. ;''//c?'r;'///.r,. nanay,. nicrc ul. ,Ji''ca'\. 17. kiczi. h^. mongol. finn.. lianc. «hi racine. tourocji, (hins, le. yakoute.

(34) dans. turo-uin\. le. vogoul de Verkhotourie torka, dans. carelien tcrwckh,. et. dans. audacem comparationem. cornevalis. le. Klaprothus. !. nicae affinibus omissis ea procul. Ex magna. tantum. producemus. paravit, at. quae prope reperire. quaerit,. formam. i.. quam. cadem. cuma-. lineûae. dialectis. Ecce. 192).. (pa.G^.. falsarum comparationum abundantia paucas. poterat.. editionis suae,. stirk^-'. tinnois-. le. Klaprothus. tiirlij. ipsa vox. etiam. dialectis turcicis. diversis. in. 157. arabico yô com-. cum. falso turJij cdidit,. pag.. usurpatur, ita in dialecto turc. occidentali sub forma diirlu et. genuinae. e»,. cf.. formam. turcicis proprie. (lialectis. mongolicum. —. vivendi»,. toro. «. svetudo», «lex» et «ritus»,'. PROTHUS vocem. tam. dicit,. sonat,. jagc. turcicamy^^-i,'/. «pugna». Klaprothus paginis cumanicam tcchsir cum arabico. sumsit. 3,. comparavit,. transcripsit). comparanda. orientaH tckismdk. cum at. arab. vox. lum et. ))i. sjij. 00 hor \oc\. significat,. osmanicum. cum. ]ic))ia. cf.. >-§jo. erat 4.. ^^. Ai^. «res» conferre debebat, v.. at vero. non. et. ja^:^'i. suae vocem. cum verbo. vocem ct. w^^;'//^:';'. «. toghiir. turcico. sigillum». pars ejus» contuht,. (halccto osmanica sigil-. v.. xJiS contuht,. Kla-. deprom-. perpcram. ^J-*^ y^'' v. â^sjf idem, y^y^ «sigihatum». ^Jy^y':'. 2.. a voce ,j-!^^ «prope». (quod. in. «con-. «ordo»,. uigurico jalcilaviak. forma. respondet, (|uac. ^dj-^x?. arab. >.^^". aurum argentumve. «liciuatum. «modus. 166 editionis. 165,. haec. at. proprie. tdrvcny «lex». lingua Persarum. tor in. «quaHs,. -^y^. e lingua persica. nimirum originem. convenit,. tor,. ^. g.. «regula»,. «via»,. cumanicum optime cum. vero. «hostile esse». in. e.. «lex»,. — hungaricum. vox «pugna». at. significat,. consvetudo»,. manguicum doro. enim. radix. videtur,. turcicae esse. oriirinis. cum. *^ 5.. «sigilkire». cumanicum. turc orientah. apud Pavet de Courteille. |*4-y. ^t^-y. «. res. mea» («ma chose, ce qui est a moi»). Klaprothus saep^Miumero formas ab eo «silêricas» dictas adducit, ut voces cuma-. cum. nicas fateor,. ^. eis. comparet,. equidem formis. inspcctis nescire. me. quid Klaprothus sub denominatione «siberica» intelle-. «Ssc-schu,. sohu-king,. schi-king». etc.. CjAI!ELKNZ. H. Heft. Worterbuch. Leipzig, 1864.. Herausgegeben von H. C. vun der. 1. 1.

(35) XXIII. formae. xerit,. proprii. fere. nihil. LOFFius. ah eo adductae. eiiini. arahico cliaracterc scriptae. et. sihericarum. (lialectorinn. pretinsissimo suo opere inscripto. in. :. «specimina Htte-. raturae popuhiris trihuum turcicarum australis prietates (halectorum. mter Katunja et. sojonicae. tsolym. toholicae. aljakanicae,. originis. dialcctorum kircrisicarum. 7.. palam. tiimenicae. BoHTLiNGKius vcro. in. exemplari sua orrammatica. ticae nos co<^nitioni. hujus. Klaprothus pro dialecto. siherica. nohis. ne. immo. couij^ruunt,. et. —. Otto. linijûae. jacu-. fecit,. istae,. quas. cum una quidem. vere. linj:ûae inhuit.". sihericis vcnditat,. kysyl. 6.. dialectorum harahanicae,. 8.. et. taraicae,. pro-. soricae. 3. (Halecti lel)e(l-tartaricae 4. (lial.. dialectorum. 5.. Siheriae»'. altaicae, teleuticae 2. ichomatis tartarici. i.. Bija. et. Doct. Rad-. offcnaint.. per. At formae formas. respondentes. cagataicas, uiguricas, kazanicas vel turcicas. occidentales facile. expHcari possunt,. «accendo. kur(d)ndiucn. e.. g.. {oYm?ie jajidiiranicn. «apparco»,. bulusanicn. «adjuvo)>. lumeri)),. Klapkotho. a. «sihericae» dictae etiam in diajecto kazanica adsunt,. v.. jandir-. «accenderew, kiircn- «apparere», bulis- «adjuvare». Klaprothus. ad. glossas. cumanicas. sihericas adducit,. vocahulis. sine. quantum. sed. assecjui. necessitate.. ulla. nonnunquam formas. explicandas. Sic. possum, exceptis ad. vcre. alic[uot. formam. explicandam. cumanicam duranirnicn Klaprothus formam sihericam. jj.;obKj(. adducit, sed ourdnirnicn joraedictum forma kazanica ojrdn oj^time explicatur.. Klapr(jthus non. lecto sumsisse, id. cjuod. ille. usurj:)atur,. ourandmcn. non. formam. dicit,. a cjua dia-. jji.x)bL5l. dicimus nos. :. in dialecto. formam «disco» et d}'dc|uam formam Klaprothus perperam cum. koihalico-karagasica juxta. ncrmcn^. dicit,. iloiirdncrbcn. transcripsit.. Klaprothus interdum unam eandemque glossam joersicam vel cumanicam cum dual)us vel tribus iormis ci alicjuantum similihus comparat et totam rem in judicio lectoris reponit, ita '. V.. CaHKTiieTeji^ypn,,. ]866.. ^. St.. i. V. Pn»f. V"ami'.ery «glossarium etymolo.iîcum linjruarum. Xin.. !".. PettTsbiiri^-,. II.. 1848.. (Budapestini,. 1877)'.. lur.. or.. «. Nyelvt. K..

(36) 179 editionis suae aclverbium. p;i,!uj.. hiem duobus. comparavit. LiuXwf (j^j. Ouamquam uti. et. cum. i.. idem adverlîum ^^. editio. 2.. cum. \f,. cjuod. vI. (j**j. cum. paulo post pag. 197. contulit,. vf. scripsit,. .v. quod nescio quamo-. (7ss/)(7S,. \Li. -J. cum 180 cum. c>Ls\jf pa<j^.. 3.. confert.. Klaprothi sane mendis. tamen. scateat,. jam diximus, hoc indubitatum meritum habet, quod quaes-. tionem Hnguae cumanicae definitive resolvit attentionemque. viro-. rum doctorum itcrum atque iterum ad codiccm. con-. Post editionem. vertit.. cum CoRNiDE. ,(:(lossarii viri. docti. ori.cînalem. nationum extranearum. turcicae ori^înis esse. cumanicam agnoscant. Celeberrimus Hammer Purgstall. jam anno 1834. scripsit. nostro in eo consenserunt, ut Hn.cûam. i^^. :. «Wenn noch. ein Zweifel obwalten. Mund-. konnte, dass die uigurische, kumanische und alttiirkische. und. art eine. dieseH:)e. Sprache. Urkunden gehoben». diese. tiani).'. Klaproth. depuis que. TAsie, un Vocabulairc. 1303, et qui. fait. la. re ita scripsit. Russlands. sequentil)us. welche. seit. latin-persan-coman. Horde. treten. Es hat. sich. possede une. Memoires ou. redige. le turk,. rekitifs. copie. a. en. celebre Petrarque.'' Carolus,. le. Hbro. in. de. et. «. Die. Volker. des. Cumanorum. die Tiirkcn,. lingua. quem Hbrum. dicit. :. «Die. Komanen,. dem Lande Kaptschak sitzen Namen erhalten, sind uns bekannter in. an deren Stelle. und deren Wohnsitze selbst ein. siidHchen. Htterarum Parisiensis praemio ornavit,. undenklichen Zeiten. als. dans ses. a pubHc,. und nicht seltcn auch dicsen. geworden. L'on. ihrer geschichthchen luitwickelung»,. academia inscriptionum in. «. Vene-. partic des manuscrits legues a la bibhotheque. Neumann. in. :. langue 'comane n'est autre que. de Saint Marc de \ênise par. Fridericus. dieselbe durch. (scihcet per editionem codicis. D'Avezac de hac. preuve irrecusable que. wiirde. so. se}',. sic. sie. als. herrschende. zum Theil einnehmen.. ziemlich ausfuhrlichcs Worterbuch ihrer. Sprache erhalten, wodurch die Abstammung dieses Volkes, der. Uzen und Petschenegen, welche zusammen, wie '. -'. 1^39,. Jahrbiicher der I.iteratur. Wien, 1834. Bd.. LXV. Pag.. ausdriicklich. 30.. Recueil de Voyages et Menioires publie par la Societe de Geographie. Jom. IV. pag.. 488.. Paris,.

(37) versicliert wird,. und dieselbe Spraehe redeten, ueber. eine. Neumann ad. Zweifcl erhoben wird.»' Hic. allen. principessam byzan-. Annam Comnenam alhidit, ([uae in V. cap. VIII. hbri historiarum Cumanos et Bisscnos iw ioyXaKzoc» dicit. Doct. CasTRENUS cum testimonio historicorum et phih)lo<^forum praedictotinam. rum quod ad indolem hnfûae cumanicae prorsus consentit et RoBERTUS RoESLERius dc hac re haud secus opinatus est Das :. Worterbuch, das den Beweis venezianischen. von. jêschenkt hat».''. Venedi.tj^. Pott,. viri. summae. consentientem. Petrarca der. welche. Handschrift,. manifestaverimt. opinionem.. Celeberrimus. existimantes.. esse. Cumanorum. eam cum. induxerunt. Nostrates. tantum. dialecto. hn;f;ua. Pray. sibi. A. F.. adversus scientiae. dicit,. eandem Hnguam. hungarica.. Joannes. hungarica. aperte. ab. diferre. et. linguae cumanicae. in c|uacstione. opinionem Cornidis de Ungua cumanica falsam persvasionem. Bibhothec. Maximilianus Muller. auctoritatis,. «. befindet sich in ciner. dafiir hefert,. contra opinionem doc-. Jernev, egregius historicus hungaricus,. torum extraneorum conckisionem a nomine cumano ad linguam codicis talem (Hcit, ac. si. (juidam ab inscriptione Hbrorum Bon-. Hungarorum pannonicam verum sequentem Francisci. «historia pannonica» ad originem. FiNii. concluderet.^. Georgius. Fejer. Ottrokocsi assertionem justam censet (Jazyges et Cumani) enim. et. eadem hngua. approbat: «Loquuntur. in. essentiahbus (]ua nos. Hungari kK|uimur, quam non acceperunt a nobis, sed habent eam avitam. et. a maioribus suis acceptam etc.. GyArfas Cumanos. gk)ssarii. » ^. Chirissimus Stephanus. bibhothecae ad (Hvi Marci non genui-. nos Cumanos, sed popukim tartaricum csse existimat. Tempori-. bus nostris res abter se habet, namque tandem nonnuUi virorum. doctorum hungaricorum ex quibus hic tantum. clarissimum. ad opinionem Cornidis converterunt,. magnum hungaricarum. Paulum Hunfalvy. ^. Lipsiae,. ^. «Romanische Studicn».. 3. (iKclcti. "*. II. A. se. 1827.. Pat,''.. 13?. Pa.t,^.. utazas». Pag'. 229.. i<unok eredcte.» Pag. 56.. jjg.. ahego,. (]ui. in. Httcrarum decus recentissimo suo.

(38) XXVI libro. «. Hunoâriae». Ethnographia. opinionem virorum. inscripto. doctorum extraneorum a nobis adductam approbat. et confirmat.. Vocabularium a Klaprotho editum cum ultima voce cumacoptaluc tcrminatur.. non. ita. Klaprothus de. aliud pctivit,. quam. scilicet. textibus. mentionem vocabularii. libro. reperit,. ut ejus causa id. curaret, Salvius pro sua parte. tens. nascunt»,. paucis nihil novit, in Tomasini. vi\us» tantum nihil. quae. «VictuaHa. capituH. nica. cum. glossa. codicis originalis. «Petrarcha rediitaque ab Salvio. solum describendum. rem amanuensi cuidam commit-. mentionem vocabularii tantum. fecit. et. amanuensis. nihil. praetercpiam desideratuni conscripsit. Cornides ipse, qui codi-. cem. originalem conspexit, textus silentio transivit.. 1873. facerem. iter. vocabularium. Venctias,. cumanicum. Quum. tantum propositum. id. cum. originale. editione. anno. habui ut. Klaprothi. compararem, quamobrein magnum cepi ex codice gaudium. ani-. madvertens eum cum ultima voce vocabularii neutiquam termi-. natum. esse,. immo haud paucos. ineditos continere, lexicalibus. multo. cpii. nos indoli. textus. cumanicos hucusque. linguae. cumanicae suppctiis. imbuere. magis. possunt.. Textus. praechcti. exceptis quilnLsdam aenigmatis praeces, Htanias, capitula scrip-. turarum et. sacrarum. doctorum ecclesiae christianae, hymnos. et. homiHas a missionariis. christianae e. extraneis. Hngua extranea. in. in. vcrna ulam. Hac de causa. conversa complectuntur,. commodum gentis. ecclesiae. cumanicae. crebro textuum e Hngua. cumanicam conversionem cum indole Hnguae exemplarii originalis arctissime Hgatam repcrimus ac quosdam idiotismos constructionesque pecuHares Hnguarum turcicarum. latina in dialectum. in. iis. frustra quacrimus,. Venetiani nobis haud. ita. niliilominus haec secunda pars codicis. paucas. quae jam du<Him extincta reliquis conservata cst,. pro}")rictates dialecti. et praeter. pahim. fecit.. codicem. in. cumanicae,. paucis tantum. Hic singularis codex non. solum verum thesaurum Hnguae cumanicae glossariumque persi-. cum, sed. '. in. secunda parte haud paucas quoque glossas germa-. «Magyarorszag Ethnographiaja». Pag. 406..

(39) '. XXVII. nicas continct, in prinia vcro nonnullas ^lossas latinas ct italicas cxhibct, (]uac in p^lossariis Dii Cangii et Diefenbaciiii desiderantur,. dc. de cet. ouvraL;'c. connus, et. formis Ivlaprotiius ita dicit. liiscc. c[ui. cst. meme. «lc latin. :. curicux, ct on y trouve plusieurs mots pcu. pourraicnt formcr un pctit supplemcnt a Ducange,. qu'on parvient a expliqucr a Taidc du pcrsan ct du coman,. (|ui. Lortographe dc Tauteur. sc trouvent a cote.. Nos. in. calce. nostrae. editionis. praetcr. latinum et persicum i(lossarium. hitinum apponemus,. omnino. D(^ctissimus. Blau. tomo miscchanorum nova. et. in. luccm. repcriuntur.. scriptae. (|uam. sua,. (hsscrtationc. in. Diefenbachium aut. ct. aut saltcm diverse. desiderantur,. altcrum. ct. tantum formas. puhHcam cchmus, quac apud Du Cangium. XXIX. in. socictatis (^crmanicae oricntahs inseruit,. cmcndata c(htionc vocabularii cumanici. tiirkische. dankbare St.. Voh<ssprachc. Aufgabe. sein. Petersl3urr;cr odcr. dcs. wiirdc,. 13.. Jahrhunderts. wenn. fêlehrte. wie etwa die Deutsche Mori^cnlandischc, der Venetianischen. Handschrift. nach. sich. fiir. recht. Akademie wie. cinc. Wiener, oder eine. eine. de. «Ich. ita scripsit:. wiederhole, dass es bei dcr Bedeutuni;" dcs ,i;anzen Glossars die. ». cumnnico-. ijjlossarium. fêrmanico-latinum. (]uo ultimo eas. in. cst 1'italicnne,. die. Gesellschaft,. dcr Herausiâbe. hcuti,i;(m. Anforderuno^cn. annchmen wolltc.» Quamquam editioni codicis cumanici multam opcram dedi, tamen optime eam parum respondere \'irorum doctorum exspectationi.. der Wisscnschait. totius scio,. III.. Lin.Gjua. rum. cumanica emortua ad ma,f(num cmolumcntum. ct historiac. praetcr codiccm Vcnetianum. in. littera-. (|uil)usdam j^dossis. a])ud historiarum scrij^tores ct pere|[;rinatores, in dialccto bnzaria-. nica ct in nonnullis v(K:abulis dialccti taticae. dam. vocabulis dialccti turco-bosniacae,. cumanicae gcrmana. scilicet. «Memoires. a TAsie»,. ^. relatifs. (r)iizzli),. in. (juibus-. quae a sorore linguae. lingua bissena orta est, in dialecto. Tom. IIL pag.. 121..

(40) — 5txvtn. nogaica. quibusdam. in. et. aliis. dialectis kipcakiensibus,. Cumanorum Hungariae, denique. quiis linsûae. nominibus propriis personarum. in. haud. in. reli-. paucis. ita. locorum nobis conservata. et. est.. In sequentibus fontes enumeratos separatim perscrutabimur.. Plan-Carpinus nominasse,. Deus». dicit. voces Jian. cf.. 138 cod.. pag.. et. Cumanos q.. i,. sui. kan^. e.. g.. pro. Jianlek. Deum. temporis. «verus. haniniis. cin. cliaui. «regnum»,. Jianlik. quae. voces in textibus codicis nostri passim occurrunt. Mongoli regem cJian. nuncupant,. e. g.. «dominus rex»,. czin cJian. imperatorem. guica Jian proprie. Chinae. significat. man-. lingua. in ;. dialecto. in. tun,i:(usica. districti. Nertschinsk imperator itidem kan sonat. plurali. kasal. kdJial).. I.. 2.. Apud Avaros, Kazaros, Bulgaros. eadem vox sub forma. duplici kJiagan et. cicum orientale. et. apud. Karchas) tarkau. (. Tdrka.ny. ,^'-i'^ .. ,jl-is»,. loci),. consona. v. latina. adhuc. TarkJian nominabatur.. ruptam esse. existimo. et. cagataico. «pecus». e.. tjj. (corrupte. (jLi&.. tdrnok. hberum aditum. respondenti. xqyo karcJian ex karacJian cor-. primam compositionis partem cum «Ji^ comparo, Û* f^ enim in g. i>i'. homo. haljet. j^. quidam princeps item. Chazaroruin. regionibus turcico-orientaHbus princeps a se ortus dicitur,. vero in his regionibus. tur-. cf.. contracta esse videtur, in. hungarico. Formam. '. KarcJian. quae ultima vox mihi ex. «tavernicus» exstat.. occurrit,. Porphyrogenitum' nomenque. proprie «dux pecorum, jumcntorum». forma enim. khan. hungaricum. Constantinum. nomen. (in. et. nol)iHs nuncupatur,. de. oneribus. qui ad. decimarum. •. ^J^j^. chanum. et. census. maxime persvasum habeo, duas expressiones turcicas karcJian et tarcJian, quarum originahs significatio plane convenit, temporibus antiquissimis ex primitivo more instituto-. exemp)tus. est.. que pastorum. Illud. originem sumsisse,. et. hoc. loco. moneo,. reges. antiquissimos Bab}doniae item pastores (riu) nominatos fuisse (ct.. -ouTrpj. «pastor» et «princeps»)."* Fortasse ipsum. Adm. Imper.» Cap.. ^. (iDe. ^. V. Brosset «Histoire de la Georgie»,. 3. V. Bdberiianie a. *. V. «Babyloneet. la. nomen. (r//^?-. 40.. L. pag. 156.. PAVEr de Colrteille citatum. Chaldee» par M. JoACHLM AlENAxr.. Parisiis, 1875.. Pag. 50..

(41) XXIX. «pastor»). olim. haii. clurn,. Qdii,. eandem. ciim. turcico-orientiili. si<j^nificationem. liabuit. «excuhitor»,. sakci. ((omne animal. (^_^^-v^Lw. eandem. lactarium»), mihi (|ui(k'm haec duo vocabula ad. esse videntur, eonsona enim gutturahs. cem reducenda. cJi. radiinter-. in hn.cûis turcicis a sibilanti orta dum pariter at(|ue Nomen principis Cumanorum Kuthen, qui gentem suam. est/. //. pore regis. Belae. introduxit, ex radice verbi. derivatum instar kazanici. turcici or. tJU->^. rem. Hungariam. IV, in. tem-. proprie pasto-. kdtdiice. significabat.. Thurocz. Magister Joannes de. in. Cunorum. suis chronicis. (juendam ducem Gyulam nominat," Constantinus autem exer-. Hungarorum ducem Gylas nominatum fuisse chcit. Vox x-b^ in diaiecto cagataica gregem animahum domesticorum signiticat, cum (jua voce Hungarorum _^'7//)/^z «grex», (ûlyds «pastor citus. ^^l^'. vaccarum»,. plane. «vaccarius». oynl «convenit»,. «. convenit,. etiam. cf.. hung.. v.. Horvath. congregatur », vStritterius et Petrus. principem Gylan de themate Paczinacitarum fuisse dicunt.-. BozA apud Cumanos nomen cuiusdam potus fuit, de quo In campis cumanicis, praeter NicoLAUS Olahus ita scripsit vina advectitia, usum habent Cumani, cuiusdam hquoris, ex miho, et aqua, suo more expressi, quem hozani vocant.** Cf. cui in hngua uigurica et huncagataicum et osmanicum s\^ «. :. ,. garica hor respondet.. Ruhntqnis tionem. fecit,. in. suo itinerario de Tartarorum alio potu men-. quem. existimo htteras regis. cosmos. nuncupavit. et. hic. Hungarorum Stephani. operis. quinti. exhibitas adducere, in (|uibus sequentia continentur:. Bochou, Bench, Benche,. et. Betlen. fihi. Bylok conditionarii nostri scihcet Tarnici. '. «Ueber. die. Sprache. cier. ^. Pars n. cap. 49.. V.. Pktrum Horvath. NICOLAI Olahi. —. nostri,. Jakuten» von O. Rf)HTLlNOK,. ((de. initiis. ((Hungariai). Cap.. Cumanorum», 18.. anno 1268. «Quod cum. Laurentii de. St.. Pag, 182—183.. 3. pretium. pa.^-.. 43-. (|ui. villa. vulga-. Pctersburg, 1848..

(42) XXX. Tarnuc dicuntur»/ Hic kumnis corrupte pro. riter kurniis. cum quo. scriptum. est,. or. "wsH^*.. Stephanus. Prisci. quintus, uti. notum. gariae factus est, titulum domini. Cumanorum. regis. Transilvaniae. Kuflicn in. domini. et. est. litteras. a nobis. adeptus. erat.. matrimonium. hymno. In. latintj. In aula ducis. otficium. Kuimis Tarnuc. quum Stp:phanus. nondum coronam regiam. «de sancto Ladislao», eoque. antiquissimo, duces exercitus cum. bassac nominantur. «Tu bassarum pavor eorum». LoL). Szilady. De tione. «. (i. Kozepkori magyar. publicata. qua dissertatione. sensis. Blau in hac Gkigokowitsh usus. locis,. ubi. proferre.-''. adhuc. utile. indeque. in. hi. in disserta-. um. !Îariupol.). atque. acute. existimamus (juaedam hoc. perscrutatus. ROWiTSCH colonias Graecorum regionis Bazarianis,. 278).. dialectos praedictas in ipsis. est, (jui. ex duobus diversis populis. osm.. ope professoris universitatis Odes-. re. diligenter. vigent,. pag.. «. Blau. diserte. (cf.. Aronem de. cL. iNlischbevolkerung. die griech.-tiirk.. disputavit, ex. et. apud. maradvanyok. ki)ltui. inscripta et paucos ante annos. loco. (vid.. dialectis bazarianica et tatica doct.. Ueber. turcicum. habuit filiamque. duxit.". anno enim 1268,. adductas exhibuit,. —. cf.. antequam rex Hun-. est,. Cumanorum. Cumanorum. admirandum,. minime. optime convenit,. xd;i.oc,. /"//w/j-. consistere. antiquitus. circa dicit,. exarchiam. Gkigo-. est.. urbem Mariupolin nimirum ex Tatis. Sugdaiae. districtum Mariupolitanum migraverunt,. incolebant u])i. etiam-. num. Tat nuncupantur et quandam peculiarem dialectum grae-. cam. loquuntur,. exarchia. illi. vero. Chersonesi. dialectum tartaricam hxjuuntur. tauricae. in. regionem. de. Mariupoleos vene-. Ouaedam nomina geographica locorum tempore. runt.. et. praesenti. a Bazarianis habitatorum etiam in Chersoneso taurica adsunt, e.. nomina locorum. g.. GORo\viTscii dicit,. cjui. Scbastopolin et. Tcpc-Kernian. Gki-. gcntem Bazarianorum ex Alanis originem sumsisse. secundum Castrenum populis ugoricae. m(n"andi sunt et uti '. inter. V. JOAXNI^. originis. adnu-. jam Ammianus Marcellinus admonuit, ex. Jerxev. «Kflfti utazas». Pestini, 1851.. Pa.i,'-.. 291.. 2. V. Stephaxi Gyarfas. «A jasz-kiinok tortenete.» Tom. IL, pag. 286.. 3. Z. der D.. M.. Gesellschaft. Toin.. XXVIII, pag. 576—583..

(43) :. xxxr ;inti([aissim<'i. ex. montium. Massafêtarum j^romanaverunt co^Miomenque. adpcll.itione ccjierunt. coL;nominati. latione in. «jênte. Alani ex. c. :. XXXI. cap. montem vel collem (L.il).. ». dialecto kasgarica. §.. 2,. montium adpel-. Nomen. 13).. significat,. ^^1. mons:(o-. cf.. licum kJianola (p^^, oPj' «mafj^num», kazanicum olo). Constat de aflniitate gentium turcicarum alanam cum cumanica arcte liiâtam. sed. esse,. sequi possumus,. quantum antiqua historicorum testimonia. Cumanos ab. Persvasum habeo,. doct.. profêniem opinari,. hi. antit}uitus. in. in. in. cHssertatione. eadem. Cumanorum habitant, quam. recte. repîone. «palus»,. hatJiar. voces. sequentes. enumerat, quarum ima pars 1.. Bazariauos. Cumani occupatam tenebant nomenciue ipsum Bacodice nostro Venetiano mercatorem significat. Blau. xaroau illa. Alanis bene distinctos reperimus.. 13lau. enim. per-. «. ;. originis. turcicae. in-codice Venetiano legi potest. et. stagnum. depressus», batkak «palus». taticas. ». cf.. turcicum batak jcr «locus. — hungaricum. niocsdr \'mm ab. eadem. radice bat derivandum opinor. 2.. Zabun «debile»,. depromtum. persica. turcicum occ.. cf.. —. est,. haec. \jy^\. vox etiam. quod ex Hngua dialecto bos-. in. niaca adest. 3.. Zavura «aratrum»,. 4.. Narac «pinus».. «Hgnum» 5.. uoJiut et. rupte. continetur,. Nochut. In. cf.. bosniacum. cf.. secunda vocis parte turcicum. aoâc. kaz. narat. russice. «cicer»,. sevre.. formam cumanicam. roi>oxT>,. cf.. bosniacam. glossam. vocabularii Venetiani. uogJuU (cor-. scriptum), (juae forma etiam in respondenti columna. iiogJiuc. persica adest. 6.. Saz. «stagnum»,. cf.. kirgisicum. sas. idem.. In. (|uadam. oratione secundae partis codicis cumanici pag. 151 vox saz, sas. proprie lutum significat. :. kokuiuo- uiiri ctiz kcydi jukturuicy sazâ. tusti. bis cigardi sasilarui oz ja/'kinin eJcsituiddi^ id est:. caeli. carnem. (iUinc). induit,. extraxit,. hungaricum. sdr.,. «Dominus. ilHbatus in Hitum se immersit, nos Hitosos. suum sibiLanti. splentlorem. neuti(|uam. (Hminuit».. enim dialectorum turcicarum. hungarica Hquida r respondet.. in. Cf.. Hngua.

(44) ». .. XXXII. Sadagi «arator»,. 7-. cagataicum. cf.. nicum saban idem, bosniacum saban kirgizicum. «buris»,'. —. «manubrium»,. Aratrum etiam. —. saban,. «aratrum», osma-. ^jLjLw. vel sapan. cagataicum. idem,. jacuticurn ub. "^r^,. koibalico-karagasicum sapka «falx foenaria».^ codice cumanico. in. nominatur. saban. quod nomen cum verbo siirmdk compositum «arare» loco citato. vid.. rum. ». c. ,. «aro terram. saban snrannen. aravi. saban surdmn. ara. saban sur.. umanicum Cicc. g.. cis. sub. Ckur. In. », «. cagataicum. cf.. obscuritas ». osmanicum. cf.. ,. «obscu-. /(^mz/î;/'//. nigredo. ». cagataicum. idem,. zizac (in vocabulario codi-. «fossa». dialecto. osmanice. cumanica cokrak. significat,. e.. g.. cagataice idem,. ^îi??.,. (coc/irac,. effluit». est. id. effluit»,. dicit,. antiqua. e.. Blau. causam pacis. in. vocem. g.. lingaa. (graecum novum Doct.. (vel fortasse (vel. Kazanice scriptum) iLcun. aJia. «populi»). «populi»). sponte. Vocabulum cukur «fossa» etiam in dialecto Clarissimus Blau quasdam voces taticas. occurrit.-^. aenigmaticas. ob. fons. (pag. 145).. bosniaca. in. «. coJiraJi. oz dzindiin cJ. coJiraJi. turur «fons (ex se ipso) ob causam pacis. ruJia. «. îl~^='. cumanicum. «varioli»,. fontem. proprie. jam. 8),. significat,. littera f).. lo. cokor.. cJiaramac. «flos»,. dLÂ;^^ «flos»,. (pag.. :. Karanluk «obscuritas. 8.. sapan-ok. slavica. sonabat,. ruJia. sed. «vestis»,. rucJio. cf.. haec. vox. hungaricum. inrjycv^).'^. dissertatione. «. Griechisch-tiirkische Sprach-. Proben aus Mariupoler Handschriften. » ^. quosdam. textus dialecti. bazarianicae pubHcavit, qui nobis nonnuHas luijus dialecti proprie-. '. V.. Bl vu. O.. iiP>. )sni.sch-turkische. Sprachdcnkinalcr» (Lipsiae,. 1868).. Pag.. 288, 289. ~. (St.. V. A.. CaSTREN «Versuch. Petersburg-,. Blau. 1857).. Pag.. einer koibahschen. und karagasischen Sprachlehre». 158.. «Bosnisch-turkische Sprachdenkmalen», Lipsiae, 1868. Pay. 2.5.. 3. O.. *. Die Slavischen. Klemente. im. Magyarischen. von. Viennae, 1871. Pag. 52. 5. Z. d.. ]).. M. G. Tom. XXVIIL Pag. 562-576.. Dr.. Franz Mn<LO-iCH..

(45) :. XXXIII. Ouod ad (lenotationcm sonorum turcicorum per litteras graecas attinet, eam cum transcriptione latina sonorum cumanicorum summopere convenire videmus, in his enim latos notas faciunt.. Mariupolitanis litterae. textibus. -^. ct. «humiliter. bilc. in. e.. {^.. prima parte codicis. in. qua voce. nzcarincn, in. »),. kiczi cono^nLii. per zc denotatur;. c. jt.s-. parte secunda tissislnhlarnicn etc.. in. £2;.. poHtanis. —. ctiam. plum. in. in. ;. itidem saepe occurrit,. —. columna persica observavi, ubi. in. secunda. forma. (v. pa,c^.. MariupoHtana k saepenumero per/ notatur in. et. nostro codice cumanico usurpatur, kirclinia «ovis tonsa)), kaclina. 54). textu MariupoHtano per. Glossa cumanica adest. transcri-. e.. /rrc^r. ((. arbor. ». etiam. ;. g.. —. in dialecto. transcriptio. in. parte ejus. exempHs. etc, in ahis. yay.ûiyai.. lanibs Httera b. eadem. scribitur, e. g. gJialgan pro kalgan ((remanens. quodam. n.-. codice nostro analogiim hujus transcriptionis exem-. praecedenti nasaH fulciendae inservit. etiam. textibus Mariu-. in. nonnunquam more Graecorum per. littera b. bitur,. o^h. lit-. textibus MariupoHtanis / interdum per aa transcribitur et in. codice cumanico haec transcriptio per e.. notantur et in. rC. nonnunquam per duas. codice cumanico quoque iidem soni teras cz exprimuntur,. per. ^. )>.. Vox. loco. r»'-a-fj'-*. transcripta est.. in dialecto. '. cJi. in. —. MariupoHtana. (ziptx).. Egregius Htterarum orientaHum cultor Reinaud JUs>L). dem. apud Abulfedam cum. esse dicit,. ^L-ci^j. populum. nostrorum temporum eun-. quam Reinaudii opinionem Blau. vaHdis argu-. mentis corroboravit clare demonstrans dialectum bosniacam. turcicarum orientaHum nonnuUas. (Hal.. Anti-. proprietates possidere.. Bissenos non solum turcicae originis esse, sed etiam. c|uos. Cumanis vincuHs. omnes. inter. zpofff.a:. et originis arctissime Hgatos fuisse. Anna Comnena de. zo:ci Ao//avo.'s- o.^ oii.oylcoTTotq.''. U.zos. Bissenis ita scripsit. GeOKGIUS CeDKENUS geiltem. nominat, quod nomen apud Constantinum. Blau, ueber Volksthum uml Sprache der Kumanen.. XXIX. Pag. ^. Hnguae. constat.. Bissenorum plane. ^. et. Z. cL. I).. M.. (I.. 569.. Pag. 404 cd. Bonn.. CODEX CUMANICUS.. cum. C. Tom..