SCRIPTORUM MEDll RECENTISQUE AEVORUM
REDIGIT LADISLAUS JUHÁSZ
SAECULUM XV.
CALLIMACHUS EXPERIENS
AT T 1 LA
ACCEDUNT
OPUSCULA QUINTll AEMILIANI CIMBRIACI AD ATTILAM PERTINENTIA
EDIDIT
TIBERIUS KARDOS
·M CM X X X 11. - L 1 P S 1 A E - B. G. TE U B N E R
I. De vita operibusque Callimachi Experientis.1
Vita. Callirnachus Experiens (Etruscus: Filippo Bu- onaccorsi, Philippus Buonaccursius) in oppido Sancto Gerni- niano die 2. mensis Mai anni 1437. natus est. Emu Florentiae studiis operam dedisse verisirnile est; Venetias, rnox exeunte regno Pii II. papae Rornarn l uliurn Pornponiurn Laeturn audi- turn profectus est, quo fratrern natu rninorem sequebantur. Ibi in illa ce]eberrirna Acadernia Cal1imachns summa industria erat, sed coniurationi contra Paulurn II. papam factae se irnrni- scuit, qua de causa f ugere coactus est. Peragravit oras orienta- les maris interni: visitavit Siciliarn, Cretam, Aegypturn, Rho- dum, Cyprum, Chiurn, Constantinopolirn, dernum per Vala- chiam ad propinquum quendam nomine Arnulfum Thedal- dium in Poloniam fugit, qui eum apud Gregoriurn Sanocen- sem archiepiscopurn Leopolianurn ei postea rnaimum patro- num et verum amicum introduxit, cuius commendatu a. 1472.
educator regulorum iuniorum loannis Alberti et Alexandri, a. autem 1474. iam consiliarius regis Poloniae fami]iarissimus
1 De Callimacho (vita operibusque) haec opera maioris morncnti scripta sunt: H. Zeissberg, Die polnische Geschichtschreibung des Mittel- alters. Leipzig, 1873. - St. Windakieu:icz, Sur les manuscrits contenant la poésie de Callimachus. (Extrait du Bulletin in,ternational de l' Acad'émie des Sciences de Cracovie.) 1890. - ldem, Les épigrammes romaines· de Calli-
maque. Ibiclem, 1918. - G. U zielli, Filippo Bonaccorsi „Callimaco Espe- riente" di San Gimignano. Miscellanea Storica della Valdelsa. 1898, p. 116.
- L. Calvelli, Un unamista italiano in Polonia, Ibidem, 1915., p. 45. - G. Dalla Santa, Di Callim.aco Esperiente· (Filippo Buonaccorsi) in Polonia e di una sua proposta alla Repubblica di Venezia nel 1495. R. Deput. Veneta di Storia Patria. 1916. Nuovo Archivio Veneto, Nuova Serie, Anno XIII. Tom.
XXVI. Parte I., p. 146. - M. A. Kulczyczka, Filippo Iluonaccorsi Calli- maco, un urnanista italiano alla corte dei re di Polonia. (Extrait du Bulle- tin international de l'Académie des Scienees de Cracovie.) 1921. - I. Ptasnik,
Knltura w-::oska wicków Sdrenich w Polsce. Warszawa, 1912. Instytut Wydawniczy „Ilibljoteka Polska". Pag. 138. et sqq. - R. Pilat, Historja litera- tury Polskiej. Tom. I. Warszawa, 1926., p. 58-62., 123. et sqq. (Cum profu- sissima bibliographia ad Callimachum.) - I. Huszti, Callimachus Expe- riens költeményei Mátyás királyhoz. Budapest. (Magyar Tuaományos Aka- démia.) 1927. - T. Kardos, Callimachus. Tanulmány Mátyás király állam- rezonjáról. Budapest, 1931. Minerva-Könyvtár, XXXVI. - Traductio Po- lonica: Historja spraw Atyli króla wegierskiego. Cyprian Ilazylik V.-u-
maczyt Kraków. MDLXXIV. L
factus est. Proximo anno legatus Constantinopolim profectus est; a. 1478. a rege Polono ad papam missus tunc prim!lm contra Mathiam regem Hungarorum legationem suscepit. Co- gnovit Callimachus periculum, quod Poloniae crescente pau- latim Mathiae regis imperio minatum est; proximis autem duodecim annis continenter cum rege Hungariae certabat. A.
1479. libellum, quem ille Monumentum nominavit. contra pa- cem cum rege Hungariae faciendam scripsit; a. 1482. foedus inter Austriam et Poloniam contra Mathiam regem faciendum praeparavit, Mathias rex autem Polonos pacem petere coegit.
Ipse Callimachus a. 1483. legatus in Hungariam profectus est: pacifice conabatur regem Hungarorum consilio avertere.
qua de causa ibi nonnulla carmina scripsit, paulo post autem re infecta reversus est. Multo maioris momenti est haec le- gatio, quod ad litteraturam attinet. Nam Callimachus exem- plo Mathiae regis et eorum, qui circa eum erant, tractus deinde philosophiae studendae operam dedit, sodalibus Aca- demiae Platonicae Florentinae coniunctus est et societatem, cliius sodales studia humanitatis profiterentur, statuebat. Post reditum in Poloniam a. 1483-88. scripsit opus egregium, quod Historia Wladislai III. Polonorum et Hungarorum regis in- scribitur, repugnans contra foedus Polonico-Hungaricum. A.
1486. in aula A u striaca et V enetiis mora tus est, u t foed us Austriaco-Polonico-Venetum contra Mathiam regem faceret.
Qua de causa. cum Venetiis reverteretur, scripsit opusculum Attila nominatum. A. 1489. idem foedus perficere conatus est, paulo post apud papam lnnocentium VIII. versatus est, qui ducem belli crucigerorum heredem Ioannem Albertum eligeret. Mors Mathiae regis (die 6. mensis Aprilis a. 1490.) finem certaminum inter eos fecit. Eodem anno Ioannem Al- bertum regnum Hungariae appetentem in Hungariam comi- tatus est et eodem rege- Poloniae creato 1mctoritas Callimachi magnopere aucta est, cum intelligeret advenisse tandem tem- pus, quo regnum legitimum in absolutum domínium, id est absolutismum conformaretur. Ideo scripsit a. 1492. Consilium, in quo sententiam suam iam a. 1478. in Monumento et postea in Attila aliquam partem explicatam elaboravit et in ulti- mam formam redegit. Quam rationem etiam exsequi voluit, sed Polonis mox invisus factus est. Kalendis Novembribus a. 1496. ignoto morbo morte subitanea periit.
Opera. - Attila. - Carmina. - Consilium. - Consilium non ineundae societatis cum Halis. - De his, quae a Venetis tentata sunt, Persis ne Tartaris contra Tnrcos movenclis. - De vita et moribus Greg;orii Sanocensis. - Epi>tolne. - Hi- storin Wladislai III. Polonornm et Hungarorum reg·is. - ln synodo episcoporum de contributione cleri oratio. - Monu- mentum ad Derslaum de Hitvani. - Monumentum ad Shi-
gneum de Olesznica contra oacem faciendum cum re~e Hun- gariae. - Oratio de bello Turcis inferendo. - Praefatio in somniarium Leonis Tusci. - Quaestio de daemone. - Quae-
stio de peccato. - Vita et mores Sbignei cardinalis.
II. De codicibus et editionibus Attilae.
Callimachus opus, quod Attila inscribitur, in ltaliam ami- cis transmisit, ubi Cimbriacus opusculis a nobis in Appen- dice collocatis primum a. 1489. edidit. (Ed. 1. - i) - Quia Cimbriacus Attilam Maximiliano Romanorum regi quoque dedicavit, et illum codice manu scripto donatum putamus. - Attila octies, opuscula Cimbriaci semel in lucem prodierunt.
Editionem principem littera i, ceteras omnes, quia una post alterarn excudebantur et tantum rnendis typographorurn inter se differunt, littera e signavimus.2 - Editiones e affinitatem codice B habent.
a) Codices.
M - Mutina. Bibliotheca Estensis. No. ix. Q. 9. 7.
Membran. Saec. XV. - Codice continentur: App. 1. (3v ); App.
2. (4r-9r); App. 3. (9v): Attila (10r-25v); App. 5. (26r). - App. 4. codice deest.
V - Vindobona. Bibi. Nationalis. Lat. 3522. Chartac.
Saec. XV. - Codex olim in bibliotheca loannis Faber archi- episcopi Vindobonensis inscriptus est. - Codex continet:
App. 1. (1r-v); App. 2. (1v-5v); App. 3. (5v-6r); Attilam (6r-18r); App. 4. (18r-v); App. 5. (18v). - Codex copiosis- simus opusculoruin Cimbriaci.
B - Budapest. Museum Nationale Hungaricum. Cod.
Lat. Med. Aevi 368. Chartac. Saec. XV. - Continet complura opera Callimachi. - Codex in Museo ab anno 1904. asserva- tur. - Continet Attilam (1r-20r).
b) Editiones.
i - 1. lncunabulum3 (sine loco et anno) Portunavoniae aut Tarvisii a 1489. in lucem prodiisse creditur, quod admo- durn rarum Venetiis in Bibliotheca Nationali Marciana (Inc.
803.) invenitur. 4-o. Constat foliis 16 non nurneratis. Titulus deest. Fol. 1r vacuum. App. 1. (tv) App. 2. (2r-5r) -- App.
3. (5v) - Attila (6r-15v) - App. 4. (15v) - 1'.i.pp. 5. (16r).
Editionem ipse Cimbriacus prelo mandavit.
~ Nos praecipuo editionem 6. fundamento posuimns.
a L, Hain (Repertorium Bibliograpbicum) incunabulnm :pon mcmo- rat. - V. I. G. Tb. Graesse, Trésor de livrcs rares et précienx. Dresde, II.,
1~61„ p. 18.; I.-C. Brunet, Mannel du librairc e dc l'amatcur dc livrcs.
T. I. Berlin, 1S22. (ed. V.), col. 1482. 1
e - 2. P. Callimachi Experientis Attila. Accedit ad Con- radi Veceri regii secretarii de :seditionibus Siciliae histo- riam et eiusdem de rebus gestis imperatoris Henrici VII. li- bellum. Hagenoae, per Ioannem Secerum. A. MDXXXI. 4-o.
Editio paginis non numeratis. - 3. Idem, ac ed. 2. Basileae MDXLI., pag. 330-58. - 4. P. Callimachi Experientis Attila.
Accedit ad Antonii Bonfinii Rerum Ungaricarum decades tres. Industria Martini Brenneri. Basileae, ex Roberti Winter officina, MDXLIII. 2-o. Editio paginis non numeratis. - 5.
ldem accedit ad eundem. Ioannis Sambuci opera ac studio.
Basileae, ex officina Üporiniana, a. MDLXVIII. 2-o. Pag.
856-65. - 6. Idem accedit ad eundem. Per· Ioannem Sambu- cum. Francofurti, apud Andream Wechelum a. MDLXXXI.
2-o. Pag. 853-62. - 7. Idem accedit ad eundem. Per Ioan- nem Sambucum. Hanoviae, apud Claudium Marnium, a.
MDCVI. 2-o. Pag. 853-62. - 8. ldem ad eundem per eun- dem. Coloniae Agrippinae, a. MDCLXXXX. 2-o. Pag. 630-36.
ATTILA
Gothos sive agri inopia dami laborantes, sive benigniorem 1 caelo terraque pairiam quaerentes Bcrith duce ingenti multi- tudine originum suarum insulis advcctos excepit prius id litus Germanici Oceani, cui hodie quoque nomen Gothiscantia.
Qua regione etiam postea improbata sub F'ilmiro quinto a Berith rege pulsis indigenis Ulmerigorum terras occnpavere.
Deinde viribus animisque adauctis ceteras paene omnes ter- • rarum orbis partes varia bellorum fortuna eventuque per- vagati, cum interim alii atque alii iugi successione apud eos regnarent, tandem versi in Pontum inter Bicem paludem et Borysthenis ostia sedem cum cepissent, ad suorum ducum nomina snum accommodantes, qui propinquiora flumini te- nuere, Vissogothos, ceteri Ostrogothos se appellavere; unius tamen eiusdem regis nutum omnes intuentes inde subiectis sibi Vandalis, Marcomanis Quadorumque nomine universo circumtulerc arma ad sP-ptentrionem. Quo tempore summa a
imperii eorum erat penes Emericum Amalum, quem plerique laudibus Alexandri Magni adaequandum putant gloria rerum gestarum domitts subiectisque ductu auspiciisque ipsius He- rulis, Roxolanis, Venetis, Hestorumque populis cum nationi- bus ceteris usque ad Glacialem Oceanum. Eam gerendorum • bellorum audaciam ac felicitatem sic undique a Gothis ingenti nominis sui terrore circumactam, - florentibus tum maxime Emerici rebus, - provocatam post multa certamina vicissim adverso prosperoque eventu commissa submovere procul a Bice Pontique litoribus tenuereque aliquandiu sub imperio Hunni. De quibus tradita ab auctoribus summatim repetam, • quo vita moribusque et bellis Attilae eorum quarti a transitu in Europam regis explicandís, si qua humanae virtutis modum in eo viro supergressa videbuntur, relatae ad deos originis argumento fidem accipiant.
Scribunt plerique Filmirum Gothorum regem, sed rerum o
antiquarum peritiores memoriae proditum reliquere Idantir- sum exercitu lustrato nonnullas feminas (alinurnas Scythae vocant) ultra communem aliarum speciem corpore atque indole augustas Scytharum castris exclusisse easque subinde in soli- tudine trans Maeotidem in Asia a_gitantes a F'aunis et Satyris compressas Hunnos genuisse. tiuorum mox soboles tam 1 fecundo eventu propagata est, ut eredi par foret deorum quoque cuiuspiam ad id operam accessisse.
Sic geniti, sic propagati nullius usquam divinae aut hu-s
manae rei commercio cum alio quopiam genere hominum hahito diu natalia loca ah omnihus lingua, victu, hahitu, mo- ribus discrepantes incoluere sine ullis aedificiis sub divo passim et tantum ferarum pellibus adversus caeli terraeque rigorem ac tempestatum circumtecti magis, quam amicti sine ulla inter se cu1tus iactatione. Capitum tegumenta galericuli o
incurvi informesque ac multo informiores ex libro calcei sub haedinis pellibus crurum involucris. Sed nec ullo coleadi agri serendarnrnve frugum usu cognito venatum palustriumque harundinum radices, quas regio praedulces fert, pro cibo ha- buere et eum quidem neque coctum neque saporibus irrita- mentisve luxuriae adulteratum, sed aut in sole, aut sub alis calefactum.
Non religio anud eos numinisve ullius vel metus, vel re-10
verentia. Corpora hirsuta, facies terribilis ac minax desaevien- tibus in filios parentibus ipso natali die marium scilicet om- nium genas candenti ferro insecando et ante primam alimo- niam vulnernm patientiarn incutiendo, ex quo sine formae venustate imherbos fere semper cicatricosa et sulcata cute tempestivam pilorum gratiam non admittente. Ceterum ad H rob11r valetuclinemque cum agilitate admiranda tanta sitis, inediae, frigoris ceterarumque humanarum necessitatum tole- rantia, ut vel exinde divini in eis seminis origo argueretur.
Argenti aut auri nec usus nec possessio, vilium ac promi-12
scuorum commercia permutatione exercentibus divitiae et solae et gratae in armentis maxime equorum, quibus insidere iam tum a pueritia honesta meditatione insuescenfes facile postea nationes ceteras obeundis equestri disciplina proe1iis superaverunt. Ingenium par corpori ferox, intractabi1e, ira- cundum, sed per se defervens, novarum rerum st udiosum ac praedae immodice cupidum.
Paulatím deinde aut domi excogitata, aut pere~re accepta 1a
linificii ratione paulo humaniori habitu sese excoluere. Reli- gio quoque incessit animos suscepta lovis, Ve11.eris, Mercurii, sed in primis Martis veneratione, quorum deorum a Scythis mysteria cum accepissent, etiam Scythicis nominibus appella- bant. Sed et praedae studio grassantes in gentes alias, ut quae- que proxirnior erat minus valida. Et a saxis fustibusque vel 11
duratis igne vel cornibus exasperatis, quae tela a principio illis fuere ad notitiam prius armorum. deinde etiam nd usum perve- nere arcuumque in primis, in quibus tantum studium exercenda iuventute impendere, ut eos quoque ipsos, a quibus sagittandi peritiam accepissent, brevi antecellerent. lam tum frequen-n
tibus incursionibus rapinisque gladiorum etiam et loricarum ingentem numerum adepti iuventutis suae maiorem partem prope iustis armis ad Scytharum speciem armaverant.
Cum Baudetes post regiam stirpem primae apud eum no-10
bilitaiis venan<li studio cervam insequens sic ante se fugien- tem, ut lassitudini mox cessura videretur, non prius sequi abstitit, quam superata Maeotide se velut in orbem alium elapsum vidit. Cum itaque cerva, quam oculis pcdibusque 11
subsecutns usque ad paludis extrema progredientt;m, nus- quam appareret in campis undique longe lateque- patentibus, venerabunde speciemque et situm locorum miratus, simul adoratis diis, in quorum tutela regio foret, nec dubius secum numinis alicuius ductu se illuc usque pervenisse retro ad suos servatis vestigiis cum gratulatiod'e reversus omnia, ut acta P,rant, et q11ae vidisset, exponit. Quibus auditis, qui ad id 1s locorum paludem imperviam crediderant, erectis m spem laetioris forhmae animis, tum vero cupiditate intuendi ea, quae a Baudete contra, ac prius opinabantur, audiebant, tu- multuario consensu Velambro regi suo prope necessitatem illuc movendi imposuere. Non prius tamen mota sunt castra, 10
quam qui exploratum missi haud difficillimi laboris rem fore transitum retulerant tentataeque in eventum sortes feli- cem faustamque migrationem portenderant.
Superata igitur Maeotide duce Baudete positisque in 20
Europa castris primum impetum vertere in Sarmata~ paludis extrema suh ostium Tanais accolentes. Quos improvism et nihil minus, quam bellum cogitantes adorti facili negotio su- peravere direptisgue ipsorum curribus et magna iumentorum praeda abacta. Captivis s11hinde armis, quicquid milihuis 21
aetatis inerme inter suos adhuc supererat, armavere. Cre- vit, ut fit, animus a re bene gesta victoribus et multiplicata arma etiam fiduciam augebant. Itaque per moditerranea in Daciam Moesiamque declinantes cum Gepidis et Alanis pari, atque cum Sarmatis, felicitate pugnavere hostibus non tam armis cedentibus, quam novum trucemque pugnantium aspec- tum non snstinentibus.
Difficilior res cum Gothis fuit exercitatis omnium fere 22
gentiom bellis et victoriarum numero ac magnitudine tum insignibus„ tum supra, quam ut vinci se posse crederent, elatis. Nam licet primus congressus Hunno ex sententia ces-23
sisset, propter rnilitarem seditionem apud Gothos ab Saro at- que Annio inter primores gentis opibus atque auctoritate praepotentibús contra Emericum re~em suum excitatam in ultionem coniugum suarum, quas, velut ad dominatum viros incitarent, paucis ante diebus iussu regio· equi caudis suis alligatas 'non minus foede, quam crudeliter in partes lacera- verant. Qua occasione ser'vata cum rex non minus senio, 21 quippe quod vigesimum supra centesimum annum ageret, quam vulnere, quod eo in tumultu acceperat, confectus· occubuisset, facile Hunni victores evasere pulsis Gothis ad interiora Sar- matiae, qua maxime in septentrionem porrigitur; Sed Vini-n
tarius Emerici fratruelis suorum reliquiis coUe~tis: implora-
tísque a Vítulfo avo suo auxiliís mox tanta felicítate bís adversus víctores copías eduxít, ut maxímam gentis partem deleverit. Tertío proelío ín ípso congressu sagítta transver- beratus interíens non eíus tantum certaminis, sed belli etiam totíus víctoriam Hunnís relíquít, suís vero parendí necessíta- tem. Nam exínde Gothi Hunno paruere.
Inter ínitia gerendarum rerum contra Gothos Mundruth, 2s
qui et Mazuchus dictus, mortuo Velambro successerat ín regno. Post quem, licet Attilam Bledamque filios reliquisset, 21
tamen, quia propter aetatem adhuc teneram principatui ge- rendo ímpares videhantur. Hunni sucrum rerum summam detulere ad Hoctarem et Rugílam Mazuchi fratres, quorum ductu et auspiciis multa et praeclara gesserunt, inter quae memorantur in primis duae in Burgundios expeditiones prop- ter utriusque gentis maxime insignes clades. Quandoquidem 2s
Burgundii priore bello multis certaminibus re male gesta, ubi rursus contra se Hunnum movisse senserunt, ad divinam opem confug-ere Christianisque mysteriis initiati magno proelio fusos hostes caesosque finibus suis exturba-vere.
Hoctari et Rugilae successere Attila et Bleda statimqu·~ 2e
a principio dominatus vertere arma in Gepidas frustra saepe ab Hoctare et Rugila tentatos. Sed affuit coeptis fortuna, quippe quod supra spem consurgendi rursus ad arma primo certamine caesi ín deditionem venere Attilae, qui ceteras sub- inde Sarmaticas nationes haud magno negotio sibi subiecit.
Ea dum gererentur, Vissogothi ferentes índigne Hunnorum ao
ímperium Daciam Moesiamque utramque incolendas a Va- lente imperatore Romano impetraverant, quibus persequendis cum pararet Attila expeditionem, Bleda interiit. Et quia mors eius suhita, vulgatum est veneno a fratre necatum, ut aut socium regni aut aemulum submoveret. Persolutis itaque 31
more apparatuque rep:io iustis Bledae Attila in Vissogothos movit eiectosque Moesia et subinde Dacia in Pannoniam subsecutus est, unde fusos caesosque multis et magnis certa- minibus tandem commigrare in Gallias coegit. Ipse vero victo- ria elatus in Thraciam et Macedoniam transcendit penetravit- que usqne ad Achaeos ad Aegaeum mare.
Qnae res compulit Marcianum, qui orientale tenebat a2
imperium, cum Persis et Vandalis, qui in Asiam se receperant, pacem firmare; volebat enim stabilitis trans Hellespontum rebus Hun.no occurrere. Sed Attila seu affuturi Marciani cum a3
ingentibus copiis fama motus, seu territus ostento, quod sereno et tranquillo caelo nemine impellente tabernaculum ipsius corruit, cum renuntiaretur pacatam esse Asiam Marcianum- que Constantinopolim properare, converso agmine rediit in Pannoniam íbique sedem suam ponere constituít; simul loco-a.
rum captus amoenitate. simul perspecta opportunitate retínen- dis sub ditione sua natíonibus, quas devicerat, quod velut in
cervice illarum positus omnem tumultuandi facultatem om- nibus adempturus appareret, nec minus magnis et frequen- tibus fluminibus undique circumsaepta regione a subitis quo- rumcunque incursionibus tutum se credebat. Sed et cogita- tionis suae exitum per sortes exploranti felicia omnia et sta- bilia ohvenerant.
Captis igitur descriptisque locis, per quae gentibus suis a~
distributis regionem munitam clausamque insultibus externis redderet, aliqnantulum temporis stabiliendis rebus ac regno suo tum scribendis legibus, quibus agitarent inter se, ab- sumpsit. Putabat enim conscriptis legibus homines fieri melio-3e
res, cum intuerentur quotidie, quae benemerentibus de com- muni utilitate proposita esseni praemia et quae flagitiis poena immineret. Cetermn principem vívam esse l·:>.gem„ in 37
qua laxamentum aliquod et vitiorum virtutumque pro condi- tione rerum atque temporum compensatio. Mox domi et qua-3s cunque a Pannonia in boream et subsolanum Europa porri- gitur, pacata omnia et firma sibi cum intueretur, reputans sibi Gothorum in Italia et Gallia successus ad occidentale imperiurn animum adiecit.
Erat enim gloriae ac bellorum praecupidus, quibus geren-39 dis tantundem consilii adhibebat, qmmtum studii suscipien- dis; et cum manu strenuus foret, non minus erat temperatus.
Ceterum supplicibus prope ad mollitiem facilis et qni in 40
fidem scmel receptos in pernicicm usque suam tuer·:>.tur. Moli- endis eff iciencUsque rebus mira in eo tum dexteritas, tum velocitas et multo a<lmirabilior subeundis periculis constantia.
Sed ut clementis animi in deditos, ita inexorabilis in devictos. u
Vestitu quam splendidissimo utebatur; putabatque id ad maiestatem periinere. Inter prandendum raro sedit, in cena •2
profusus erat cibumque avidissime conficiebat. Ceterum carne plurima se farciens a pane paene abstinuit, ut qui inepti et pauci succi alendis corporibus eum arbitraretur. Vino immo u
dice cum· indulger·2t in otio, semper tamen sibi ipsi constabat.
Religioni vero persuasionibusque de diis a gente sua susceptis .usque ad superstitionem addictus. Dicebatque nullo sacrificio u
sanctius <leos piari, quam si iuste ac benefice inter homines agitaretur. lncitabat autem exemplo suos ad ceteras virtutes, 4~
tum maxime ad temperantiam in bellicis expeditionibus, cum plerumque aqua et plebeia pulte contentus in publico prande- ret existimans eam tolerantiam humanarum necessitatum, quae obsidendis expugnandisque urbibus, tum itineribus ac reliquis muneribus obeundis militi est necessaria, nulla re magis impediri frangique posse, quam delicatioris victus con- suetudine. Pecunias veteri maiorum suorum institutQ prope 40
cont~mnebat; auditusque est saepe, cum diceret plus esse mo- lestiae in earum amissione, quam in possessione voluptatis.
Armorum meditationes ad tirones exercendos minimc necessa- 47
rias arhitrabat.ur suo quemque periculo satis ex tempore infe- rendis propulsandisque vulnerihus erudiente. Stntura corporis u
fuit infra mediocrem pectore ac toris supra staturam sese in rohur efferentihus. Capite autem maiusculo aut erat aut to
apparehat. ex oculorum orhibus ad Sarmatarum speciem parvis. Barba illi rara admodum et iam tum raris aspersa canis: at rolor, qui eius agTeste originis genus indicaret. Sermo 50
horridus ac minax et pronuntiationem propter barbaram auri- bus gravis. lncessus quoque adeo gestuosus et compositus, ut vel exinde superbissimi animi contraxerit infamiam. Accede-u
hat vero ad naturalem audaciam periculorumque contemptum Martis gladius, quo accinctus supra humanae spei rnodum se- curus certaminibus se inserebat. Ferunt Scytham ex media 52
plebe, cum res ab Hunnis contru Gothos ad Bicem paludem gererentur, cruentum vitulae vestigium retro insecutum inve- nisse gladium temere in campo iacentem moxque ad Attilam detulisse: cum ille per quietem armari se a Marte vidisset, itaque plane creditum ab Attila destinatum sibi divinitus eum gladium veluti subigendi a se orbis terrarum et pignus et subsidi11m.
Adiectis igitur ad suos. quam potuit, numerosissimis copiis sa
ex Marcomanis, Quadis, Suevis, Herulis, Turcilingis, Rugiis, quas omnes nationes iam pridem dicto habebat audientes, una cum Harderiro Gepidarum et Valamiro Ostrogothorum regi- bus necnon Diectimaro et Victimaro regulis quingentorum milium explevit exercitum. ln qua multitudine puuci pro 54
numero pedites erant; impellendis enim conturbandtsque ad- versis aciehus ef ficacissimum semper putavit Attila equorum impet11m humana insidentis ratione directum. Ceterurn ut, 55
quod viribus facile posse credebat, consilio ac sine periculo assequeretnr, praemisit legatos Romam ad Valentinianum, qui benigne eum alloquentes nuntiarent se bello accingi contra Theodorii:um. qui Vissogothis in Gallia praeerat; insti- tuisse delere gentem publicae omnium gentium pacis pertur- batricem; nihil sibi rei cum Romanis esse, et viros eos fortes ac bonos credere, quorum imperium et late pateret et aequis- simo a subditis ferretur animo; pollicerentur etiam, si ex usu fore appareret, initurum se cum illis foedus atque amici- tiam viresque et consilia communicaturum, quorumcunque res aut discrimen vocaret. Haud dissimilibus quoque mandatis oo
instructam legationem ad Theodoricum misit in Gallias, ut separatim postea eos aggrediens facilius utrumque superaret.
Transmisso deinde Danubio per mediam fere Germa-57
niam in Rhenum se convertit tam severa disciplina militem
· coercendo in gratiam nationum, quibus illic imperitahat, ut neque libidinis ineque avaritiae tam diversarum gentium tantus exercitus vestigium post se relinqueret a principio, postea divina et humana omnia, quacunque progrediebatur,
diripuit. Pacato enim agmine in Galliarn properaturum con-fis
verterant in se pleraeque nationes non solurn negando commea- turn, verurn etiarn transitum arcendo, ut paludium silvarumve aut fluviorurn opportunitates retinendi eum spern faciebant.
Senscrat Valentinianus astu se peti et, ut conatus Attilae so
illic retunderentur, misit in Galliam Etiurn patriciurn, qui, ut erat vir non rninus civiliurn artium quam hellorum peritus, agenda suadendoque attraxit nationes Gallicas, ut secum adversus tam terribilis hostis impetum progrederentur. ltaque 80
convenere ad eum Lutetiani, Armoriciani, Saxones, Riparoli, Brictones, Lambriones, tum Francorum rex Meroveus et Ala- norurn Sang·ibalus. Vissogothum etiarn rnoverat non rninus 01
timor hostis, a quo vinci consueverat, quam Etii suasiones, ut percusso cum Rornanis foedere socias copias adversus Attilam educeret.
Bis eo anno luna defecerat et frequens terrae motus a2
urbes etiarn nonnullas paene totas everterat. Et cum crinita stella noctibus aliquot ad occidentem apparuisset, visurn est coelurn patefieri veluti sanguineo hiatu plurimis hastis igneo splendore perlucidis hiaturn per transversurn intersecantibus;
quae ostenta populorurn animos religiosa formidine comple- rant. ltaque quo plus discrirninis velut divinitus significa-83
batur, eo diligentins Theodoricus atque Etius circumspicie- bant praeparahantque ornnia adversus Attilam, qm, ut ter- rore sui Galloru!ll in se animos a Romanis Vissogothisqrn~
averteret, diripiendo incendendoque vicos atque oppida quaecunque obvia iransgressus Rhenum cum Gundicario Bur- gundiorum regi, priusquam Etio et Theodorico se cum suis adiungeret, vitam simul ac copias ademisset.
Pervenerat iarn ad Catalaunicos campos, qui et Mauriaci 04 vocantur. Quo in locc1 cum adesset ex adverso hostis tot 05 fortissimarum nationurn auxilio instructus appareretque ad id perventnm esse discrimen, in quo non unius tantummodo proelii, sed totius belli fortuna periclitaretur, Attila de vic- toria exta consulens cornperit se quidem pugna inferiorem futurum, sed eum, qui summus erat in hostili acie, casurum.
ltaque converso in Etium animo, cuius virtutem atque inge-80
nium coeptis suis maxime obstaturum sentiebat, etiam cum suorum cla<le pugnare constituit. Non tamen prius, licet 61 hostis explicatis ordinibus pugnam exposceret, suos in aciem eduxit, quam sol vergeret ad occasum, ut, si vinci contin- geret, nox proelium dirirneret. Secutusque est consiliurn es
eventus in eo, nam nox quidem animoque et viribns magnis accensum proelium diremit. Ceterum non Etius, sed Theodo-8•
ricus interiit. Parurn tamen praesidii fusis fugientibusque Hunnis fuisset in nocte, nisi se ad castra curribus obvallata recepissent: tanto enim ardore a victoribus ubique caede~
bantur, ut actum esset de Attila, si aut abesse munitiones
longius contigisset, unt aggredi et demoliri noctu sine oppu- gnantium confusione potuissent.
Tradunt quidam supra centum septuaginta milia ea in 10
pugna caesa. Alii a numero exprimendo ahstinent, sed augenda caedis specie scribunt rivulum, qua modice inclinant campi, allahentem occisorum sanguine auctum saxa etiam et cadavera evolvisse. Sed ut vincentium maior numerus fuerit 11
armisque et militaribus artibus instructior, nihil magis ad victoriam fecisse creditum, quam quod Attila, ubi suos ad fugam inclinaturos vidit, veluti fato cedens proelium deseruit.
Postridie cum Thurismundus Theodorici filius simul 12
dolore amissi patris, simul victoria iuvenilem animum stimu- lante castra oppugnaturus copias admoveret, Attila, qui, ubi ad arma discurri coeptum, maiorem longe, quam puta.::at, suo- rum stragem factam animadverteret, equorum stratis m cu- mulum congestis ingentem veluti pyram excitavit, cui suppo- sito igne se super iniiceret, si castra capi contigisset, ne tot tantarumque g-entium et nationum vidor in potestatem eorum, quibus nitro bellum inferebat. vivus veniret. Tubis vero in 1a
portis cani praecepit, ut eruptionis expectatione hostem elu- deret. Ceterum Etius forsitan non reprehendenda, sed parum felici suspicione veritus, ne deleto Hunno Romanis deinde difficilior res foret adversus Vissogothos, Thurismundum ab instituto avertit propo~ito ei consilio paternum l'egnum, ante- quam frnter suus Valamirus communire illic se posset, prae- occupandi. Qua monitione percitus iuvenis cum suorum reli-1t quias secum trahens ad eam partem Galliae, quam pater ha- buerat, citatissimo itinere properasset, Attila nova spe erectus solenne sacrificium Marti celebravit vovitque in annos sin- gulos rögansque et veniam petens, ut, quae bella gesturm;
erat, propitio et volente ipso ex animi sui sententia transigi
con ting-eret. ·
Moxque in Tungros movit, quorum metropoli expugnata 15 promiscue in omnem sexum aetatemque desaeviens ad unum omnes delevit, quia, cum nraemisisset, qui tleditionem pete- rent, non impetraverant. Nihil aeque admiratum eum forunt a principio, quam tormenta bellica, quibus grundiores lapides excutiuntur. Nam qui ad id locorum missilia nulla nosceret. 10 praeterquam ·quae altera manu tractari mittique possent, ubi vidít ingentibus saxis viresque humanas excedeni.ibus non singulos milites, sed fere totos saepe manipulos sterni, cum terrore adrnirabatur. Et utcunque divina ope seu humano r.
torquerentur inp:enio, detestabatur, quasi iniustum genUi auxilii saxa vastiora, quam ut unum corpus, aut ferret aut mitteret, rnox tamen illis assuevit; nec expugnandis rnodo ur- bibus, sed campestribus etiam certaminibus plerumque ad- hibuit. Profectus ex Tungris Trecas venit, ubi Lupus episcopus •s
sacerdotihus omnibus comitantibus cum sacris in solenniori
apparatu et caerimonia ad mille passus obviam progressus venerah>unde per frenum egui arreptum suis ad vim armatis instructisque eum sequentibus in civitatem perduxit et tam p&cato omni silentio per portam alteram eduxit, ut tenuerit fama captos tantisper luminibus, dum praeterirent, non urbem, non circumfusum ad spectaculum populum animad- vertentes per vastam solitudinem traduci existimasse.
Dimissus a Lupo paulo post assecutus est in via ple-19 rosque, qui civitatis direptionem timentes cum liheris et rebus carioribus ad silvas properabant. lnter quos mulier fuit, quae eo
decem filiarum mater iuniorem, quae bírna erat, linteolo ad collum suum alligatam asportabat stimulans simul irimentum, cui ex reliquis teneriores duas superposuerat subsequentibus adultioribus ceteris non tantum forma, sed quadam etiam in- ter se similitudine insignes, quae armatorum supervenientium terrore exanimes matri se circumfuderant. At illa iam pri-81 dem suorum patriaeque casu, quam captam e-versamque puta- bat, afflicta, tum vero ad praesentem fortunam exanguis et vix animi compos omnia calamitosa et foeda de se ac liberis animo sibi praef igurans in flumen, cuius in ripa substiterat, praecipitem se datura videbatur, cum, qui circumstiterant, admirati indolem ac numerum f iliarum ab omni abstinentes iniuria ad Attilam perducunt. Movit suapte natura mitem"
regis animum etiam saevissimis animis spectaculum miserabile, cum mater et, !luae per aetatem mala sua sentiebant, filiae pedibus eius affusae lachrymis et vocibus, quas inter deside- rium et taedium vitae dolor metusque suggerebat, miseri- cordiam captarent. ltaqwe clementer matrem elevans bono sa
animo esse iussit a se quidem ac suis inviolatam fore. Moxque M
data ei non rnediocri pecunia, ut exinde quoque animi eius sensus in tam naturae raro, fortunae vero miserabili exemplo indicaretur, ad filias matri liberatas adiecit etiam alias, qui una fugiebant et, quo vellent, omnes redire permisit.
lnterea cum Thurismundus compositis rebus suis dami sa
Romanis iterum se coniungere pararet, Attila novas copias ad veteres adiecturus rediit in Pannoniam. Et paulo post, se
ne otium detrectandi obsequium materiam curamque sugge- reret militihus, quorum animos labore ac periculis tracta- biles mansuetosque reddi compererat, tum rei male gestae in Gallia pudorc stimulante viribus et copiarum numero longe, quam prius, validiorem exercitum ducens per Noricos et Rhaetos, licet aspera pleraque et salebrosa vel praealtis obsessa silvis praedicerentur, in ltaliam se convertit irae ac minarum plenus, quasi Galliarum victoriam ex manibus sibi Etius eripuisset. Putabat enim non tam facile Vissogothos 81
Romano in Italia affuturos, quam ille Vissogothis affuisset in Gallia, eoque haud magno discrimine Italia potiri posse, qua
sub imperium transmissa ceteras subinde nationes aut felici- tati et gloriae suae aut viribus succubituras. Non desunt, qui ss
scrihant Bledam fuisse in Gallia cum fratre sublatumque de medio.
Cum progrederetur Attila postea contra Italos, ad qua·m e9
expeditionem paratus equum cum ascendisset, corvns ab ortu solis advolans dextrum ipsius humerum prope insedit sta- timque suhlime petens paulatim sic elatus est, ut tandem visum effugeret, quo omine supra modum laetus fidensque moverat. Ceterum inter progrediendum angustae ac frequen-eo
ter praeruptae viae vix aliquando ternos armatos accipiebant campestribusque itineribus assuetos taediosa progrediendi mora per impedita montium iuga adeo afflictqs habebat, ut convertendi agmen iraque et t~edium saepe impetum sugg-ere- rent seditiosis vocibus, ut cuiusque fortuna erat, inter milites erumpentibus. Sed Attila, ut erat difficultatibus interritus, 91
uhi desperatio maior emineret, accurrens docebat ad finem simul montium' Jaborumque peragratis Noricis ac Rhaetis pervenis!'le; iam inde Italiam conspici, parvo impendio sui illuc perventuros, ubi essent terrarum orbem victoriae prae- mium habitnri. Mox tamen cum renuntiaretur Valent.iniani 92 Augusti copias in ipso Italiae aditu ang-ustias insedisse trans- itu cum prohibituras, eónvertit se in Illyricum ac Dalmatiam et Tragurium, Sibinicum, Belgradum, ladram, Segnam, Po- lam, Parcntium, Aemoniam expugnavit ac diripuit. Versusque 9ll
iterum in Italiam occurrentem sibi Romanorum exercitum haud procul a Tergestino sinu non vicit modo, sed etiam prope delevit.
Et tandem per Carnos illapsus in Forum Julii Aquileiam 94
tam obstinato capiendi animo aggressus est, quod, cum expu- gnare impetu primo non potuisset, triennium obsidere perse- veraverit. Erat maior obsidentium numerus, quam ut tam din una in regione ali posset, cogebanturque tam homincs, quam iumenta insolitis vesci alimentis, quae res diversa morborum genera in corporibus excitabat vulgabatque. Et cum ohsessi 96 etiam f rumenti inopia laborarent. hos non fames modo, sed valetudo etiam adversa desperatioque et taedium victoriae supra humanam tolerantiam vexabat.
Et iam prope tumultum et seditionem res erat indi1man-ue
tibus vocif erantibusque militibus: Minim e ferendum se belli- cosarum omnium nationum domitores in cursu victorrne suae circa unius urbis moenia cum foveis turribusque et lapidibus pugnando consenescere, ubi neque praemium, neque gloria laboribus ac periculis par foret. Si, quantum posset, adversus 01 inanima, vulneribus et ferro impervia hominum vidor exer- citus experiri placeret. duceretur saltem ad urbem Romam, quae operae pretio imperii totius Italiae expugnaretur.
Praeter id. quod parum momenti aut ad laudem, aut ad 98
praedam in direptionem Aquileiae, cedend:i-im necessitatibus humanis illicque pugnandum, ubi f erro, virorum more, non fame ac lassitudine veluti debilihus pecudibus occumben- dum. Nec in stationibus modo haec, sed passim per exerci-'"' tum, ut referentium exquirentiumque sua mala turbas for- tuna congregahat, cum inspecta ciconia, quae pullos suos ex arci s culmine, in quo nidum f ecerat, asportabat. capiendae urbis novam spem omnibus ingessit asseverante Attila futu- rorum praescias aves iam iam casuram arcem relinquere.
Moxque omni e:x:pugnandarum urbium apparatu murum 1co aggressus tanto ardore obsequentes ad primum impetum mili- tes habuit, cum ipse armis adhortationeque insignis praegrc- deretur, ut, quae triennio se defenderut, trium horarum spatio civitas caperetur. Direpta a militibus praeda et praeter 101
paucas f eminas beneficio formae ad libidmem reservatas in omnes sncvitum propemodum rabiose propterea, quod tam obstinate se defenderant. Traduntur caesa illic supra triginta 102 septem milia hominum et tandem urbs etiam incensa, simul ut deleretur ignominiosum monumentum tam diuturnae obsi- dionis, simul ut ceteris metus incuteretur.
Fuit in civitate Dugna mulier, forma et divitiis insignis, 1«»
sed pudicitiae laude in primis venerabilis, quae. ubi barbari hostis iramque et lihidinem per omnia foeda et immania victoria abutentem vidít, vitam potius suo scelere, quam alieno pudicitiam amissura domest.icam turrim praeterfluenti Nati- soni imminentem conscendit obvo]utoque capite in subiectum turri gurgitem se-praecipitavit.
Perseverante vero obsidione Attila muros plerunque 1oa circuibat solus mutatis vestimentis expugnationi opportu- niora designans. ltaque cum so]itudo et silentium invitassent aliquando, ut muro succederet, incidit in armaios, qui longe venientem conspicati propere elapsi per cloacam sub moeni- bus ductam in insidiis expectahant, ignari tamen eum regem esse, sed cupiehant exquirere per tormenta ab hostium exploratore, qnid consilii in exercitu quaeve capiendae urbis spes esset. Exorti igitur subito Attilam circumsistunt. et, dum 1os
vivum capere nituntur, abstinent. vulneribus. Af ille, ut. cui fuga interclusa defendendique se a tam multis hand magna fiducia esset, ut saltem non inultus moreret.ur, praerupta foveae sic occupavit, nt a tergo tutus cum adversis tnntummodo rem gereret. .. Sed ut .vidít velut parci sibi ab hoste et prope ne.gli-10•
genter msultan ratus iimorem, magno impetu et clamore prosiliens duos obtruncat illatusque in alios et via ferro patefac~a '>Uh~irbani cuiusdam maceriem saltu snperavit praepe.ti9uc dem.de cursu ad suos se recepit. Fertur eos, qui '"' captun 1psum cucumsteterant, retulisse suis, cum Attila se in vires collegi.t ci1:cum~pectans, qna impetum faceret, appa- ruisse in ocuhs mtentis clamantisque caeleste quiddam et
sciniillas ip:ness quam simillimas vigori, qui deorum oculis inesse crerlitur.
Dum oppugnaretur Aquil<'ia. Tarvisium ac Verona 10s
sponte imperium 1-Tnnni suscepere: illud audore Helinando antistite, haec Diatherico. Coeptumque est condi Utinum ab 109
Attila, ut, si re infecta ab Aquileia humanae necessitates discedere coegissent, eam munitioncm post se relinqueret veluti liberi regressus pignus ae subsidium, si quid praeter spem sibi in Italia contigisset. Digressus inde Concordiam, 110 cuius mnrum primus inscendisse creditur, mox Altinum. Pa- tavium aliasque nominis et momenti minoris, quam plures urbes captas prope funditus delevit. Vir enim natus cduca-111
tusque in castris et campestribus assuetus munitionibus muros urbanaque aedificia rebellandi animos opportunita- temque civihus suggerere arbitrabatur.
Venit ad eum post victoriam Patavinam Marullus Ca-111 laber poeta eius temporis egregius compositumque in adula- tionem carmen recitavit. ln quo ubi Attila per interpretem cognovit se deum et divina stirpe ortum vanissime praedicari, aspernatus sacrilegae adulationis impudentiam cum auctore carmen exuri iusserat, a qua severitate subinde temperavit, ne scriptores ceteri ab laudibus ipsius concelebrandis terre- rentur.
Par specimen magni et severi animi dederat paulo ante m
ab Aquileia Concordiam petens medio ferme itinere in vico ignobili. Circulatores plerique aetate et viribus integris spe 111
mercedis illecti per infestos enses nudi miris flexibus agilem saltationem coram ipso cum exhibuissent ceteris ludicro cum admiratione exhilaratis, Attila indigne ferens tam rohusta corpora et quae omnia militiae decora implere possent, cir- cumforaneo mendicabulo adulterari ac prostitui iuvenes ad se vocat, statimque armari facit, tum armatus ipse saltuque in equum receptus imitari se iuhet, quod cum armis insueti efficere non possent, rursus provocavit sagittando. Sed cum 111 neque arcum tendere, neque sagittas nervo applicare scirent, tam diu victu tenuissimo tradidit macerandos, quoad cibum longissimo intervallo propositum sagitta contingerent et armati in equum dextra laevaque tam facile, quam paulo ante nudi per gladios salirent. Ususque est illis postea fortissimis commilitonibus ad pleraque difficilia obeunda.
A Patavio per Venetias ducens ad laevam Vincentiam 110 prius, tum Brixiam, Pergamum velut continuato impetu ex- pugnavit ac diripuit; sed ab igne ubique temperatum, quan- quam portae insultans, cum caperetur Brixia, vulnus accepit, cuius dolore accensum vix retinuere amici, cum instituisset inclusum populum una cum aedificiis incendio delere. Sed et 117 Vincentiae ad foveam, qua civitas ambitur, ceteris tam alti- tudine aquae inexplorata, quam lubrico per proclive descensu
territis haesitantibusque in margine praecipiti cursu desi- liens in aqunm papillis tenus extantem ad murum evaserat recurrensque per acclivum verecundia suos adegerat, ut muro succederent tanta festinatione, dum quisque prioris tarditatis pudore primum ascendendi decus exoptat, quod plerique attrahendoque et impediendo se vicissim a clivo in profun- diorem aquam delapsi simulque impliciti tenentium eluctan- tiumque specie submersi sunt, priusquam in civitatem tran- scenderetur.
Circumvastata exinde Aemilia pluribusque solo aequatis 11s urbibus cum Ravennam obsideret, Ioannes episcopus cum universo popu]o candidatus ac supplex suscepto imperio, ut
civitati aedificiisque parcerctur, obtinuit. Victoriae tamen 110 ingentem speciem praebuere fores urbis a vidis depositae pedihusque intrantis et per adversam portam exeuntis exer- citus subiectae et calcatae.
Mox in eo loco castra posuit, ubi Mincius amnis Pado 120 illabitur. Nam etsi animus ad imperii caput Romam festina- bat, anxius tamen erat secum propter Alarici Gothorum regis eventum, qui captae direptaeque a se Romae haud muHum su- pervixerat. Deliberanti igitur, suamne fortunam ad excidium 121 urbis sequeretur, nn illius fatum, devitans per Picenum in Samnium reliquamque Ita1iam usque ad fretum Siculum victorem exercitum prius circumduceret, accurrit Leo ponti- fex maximus doctrina et sanctitate insignis, qui positis pon- tificalibus ornamentis oratione atque hahitu miserahi1i pacem ltaliae impetravit. Fernnt Attilam climisso a se Leone, cum 122 interrogaretur a suis, cur hosti se tam facilem praebuisset, asseverasse visum a se iuxta illum, cum pacem peteret, hu- mana specie augustiorem iuvenem minari sibi mortem, si paci adversaretur. Qui vero miraculum excludentes rationi-12a bus coniecturisque humanis factum expendunt, putant Atti- lam aut tractabili mitique naturae suae in supplices id prae- stitisse aut ingenio Leonis et doctrina victum. Cum ille omissa m
ltalia, quae sponte victoris nutum spectatura esset, suhigen- dos Vissogothos in Gallia persuasisset, quae una gens in toto
orbe Hunnici imperii aemula atque hostis esset, id utique non ambigue inter mi]ites ioculariter iactatum: Haud imme- rito cessisse Leoni in Italia, qui Lupum in Gallia reformidas- set, plusque cohibendo Attilae momenti habere ferarum no- mina, quam hostium armatas acies.
lnterea Honoria, Valentiniani principis soror cum severe m
admodum a fratre ultra legitimos annos domi servaretur, per eunuchum suum clam ab Attila impetraverat, ut se in matri- monium peteret„ ltaque cum firmata pace in Pannoniam
retr~ s~ conv~rüsset, .. l~gatos ad Valentinianum misit, qui suas10mbus mmas. aduc1entes concedi sibi postulata pervicere.
Habebat Attila more gentis suae plures uxores. Ceterum 120
priusquam legati Roma reverterentur, captus specie puel1ae famae ac nobilitatis inter suos eximiae, cui Hildico nomen fuisse traditur, eam quoque sibi coniugavit, haustoque immo- dice vino in nuptiali convivio cum supinus obdormivisset, sanguis per nares erumpens vitalium spirituum meatus inter- clusit subitoque extinctus est. Qua nocte Marcianus impe- rator Constantinopoli per somnum vidit arcum illius fractum, quo genere armorum Hunnos maxime excellere diximus.
Postridie cum rex praeter consuetudinem ad diei multum 121 conquiescere videretur, ministri id primum novi matrimonii voluptatibus tribuebant indulgebantque; qm mox ín suspicio- nem versi intimo cubiculi penetraJt reserato mortuum inve- nere, puellam vero sic iuxta eum iacentem, ut quae timeret d.ormientem excitare. Quae cum renuntiassent, planctu et 12s lachrymis universa regia completa variaeque erant accurren- tium acclamationes inter mortui regis laudes et desiderium, semitonsis deinde capitibus laniatoque more suo vultu ela- tum corpus. Ubi equestres ludos concelebravere, sepulturae 129
mandarunt non sine paludamentis, phaleris signisque et aliis militaribus et imperatoriis ornamentis, quae ille vario ex hoste retulerat. Vixit annos sex et quinquaginta.
Signa vero mortis praecessere, quod revertenti ah Italica 130
expeditione in transitu Lici amnis, qui Rhaetos dividit a Vindelicis, mulier fanatica temere in equum invecta clamavit ter: Retro. :E:quus quoque, quem paene in deliciis habehat, ipso 1a1
nuptiarum die nullo aegritudinis signo praecedente subito in- teriit.• Et novae nuptae cubiculum intrantis pes dexter sic limini impactu~ est, ut prae dol(')re aliquantisper assederit, auditaque est eius vox dicentis: Si tempus est. veniam.
Quibus verbis mortem ín dolore compellasse credidere. Sed 132
et caelo eius viri curam fuisse testatus est cometes, qui ante obitum ipsius ter septem noctes ad vernum solis exortum apparere perseveravit. Sunt, qui scribant Attilam reversum 1s3 ex Italia iterum contrn Vissogothos arma movisse varioque proeliorum eventu bellum intcr eos aliquandiu extractum, sed tandem in eisdem campis, in quibus ah Etio debellatus prius fuerat, victum fugatumque etiam postea a Vissogotho exitu, quo descriptum est supra, interiisse.
QUINTIUS AEMILIANUS CIMBRIACUS.
1. Protrepticon in Attilam Callimachi.
Ecquid sic properas f oras abire, Levis Callimachi mei libellef Anne sic totiens feras lituras, Duram Cimbriaci manum perosusf Ut vis! Te moneo canes cavere, Non qualem Erigone puella cernit lnter sidereos globos nitere, Spurcos, dico, libelle, paedagogos Et qui conveniunt senes cinaedi.
Tu coetus iuvenum bonos frequenta, 10
Quales Omnibonus scholas habebat, Praeceptor meus, 1 sthmiae Diones.
Ac verum Latiae decus Camenae Et Ciispi aemulus et Titi Sabellus Nunc orsus V enetum duces referre 1;
Quos et nobilitat sacer poeta, H orum gloria temporum, H ermolaus.
Quodam sic licet audiente dicam De nug-is plagiario superbo
Et Cynthi male nomine arrogato: ~o
H aec si decapis aure non supina, Tum nasum et pueros salariorum Et ridere ciconias licebit
Subscriptore meo tibi H crmolao.
2. ln Atrt.ilare Callimachi anscultationem ad Maximilianum, Federici Caesaris filium, Romanorum rei:rem.
Falsa est multorum querela, Maximiliane Romanorum rex 1 augustissime, huius aetatis homines veterum laudibus respondere non posse, quia natura tot iam saeculis pariendo sit eff eta et si- dera, unde caelestes animi in terram' deprimuntur, longa (ut aiunt) aevitate consenescant. Ad haec tantam nunc esse vitae brevitatem, 2 ut, ab ineunte licet aetate sementem f eceris, non prius tamen ad frugem pervenire contingat, quam praesto sit imbecillis et raro intellecta senectus. Atque subinde mors humanae peregrinationis 3 finis suprema. Quibus (ut mihi videtur) paucis responderi potest.
Sopitae admodum esse credulitatis putare naturam defieri, quae
sua ipsius i:irlute satis pollens per infinita saeculorum spatia deincipiti rcrum generationi semper adesse potest, neque minoris modo esse potc11twe, quam erat, cum nasceretur, qui veterum totiens rP-petiiis 1audibus eff eruntur. Caelestes vero globo.~ atque' ignes scmpiternos, quae sidcra nominantur, aevo senescere pueri- lium prope del.rameritorum est credere et nullitts humanftatis praedicarc.
Equidem me audis se memoria teneo, cum philosophiae 'l,•aca-&
rem, sapientiae scholis compertum esse ab luna sursum nihil corruptibile, nihil non sempiternum esse, peregrinas impressiones (sic enim dicunt) oaelestia corpora non recipere, tempori non esse
subiecta nulloque negotio defatigari. Quod litterarum princeps Ho- o
merus videtur non ignorasse. qui solem lumen suum ceteris etiam-·
num sideribus fenerantem, 'HH.tov ő.xd.p.ixYt'.X, hoc est, solem non labo- rantem appellavit. N ec obviam eat quispiam afferens errantem lu-1 nam solisque labores, hoc enim seorsum ab illo dicitur: Vos aeterni ignes et non violabile lumen; et Annaeus: Pacem summa tenent. Sa-e
tis enim superque constat astra certis secreta interstitiis, quos Graeci planetas, nostri errones 'i'Ocant, eodem semper decurso signo- rum spatio ad statum suum quodque diem redi;e. Quod non contin-e
geret, si quo pacto aut senescant aut virtute diminuantur astra, utroque enim modo tardiuscula fierent quotidie, non dicam posse etiam inte·rire. quoniam senescentium finis novissima est interitus.
Ceterum d~ lob~, id est, rerum species et in primis caelestium 10 oportet e s se sempiternas. U nde illud aeterna caelestibus natura.
Licet Christianis persuaderi non possit mundum neque genitum 11 neque interiturum, quem nos abhinc septem et octoginta supra bis ter centum et sex milia annorum initium habuisse f atemur et ol:m finem habiturum. Sed ubinam saeculorum fiet, non est hominis proferre sententiam. Caelorum tamen virtutes interea 12 loci non fieri m-inores nihil a f ide nostra delerat. Quare nobilissi- mae temeritatis est naturam omnium parentem accusare aut caelos in ius vocare, qui nullum ipsi hominibus negofium facessunt, licet nos ad actiones invitent, nulli tamen necessitudinem impo- nunt. Alioquin nec laudem ex ullo facto aut reprehensionem, nec 13 praemiu,m aut poenam reportarcmus. Quod quam f alsum sit, manifestius est, quam ut probari oporteat. Sed neque siderum, u
neque fortunae, neque fati imperio agimur. Liberi enim sumus 15 et in nobis agendi omnis potestas. Nemo ansam captet; deum semper excipio. Sed (ut haec missa faciamus, quae maioris sunt 10
ingenii, quam ut haec oratio sustinere possit) neque per naturam fit, neque per caelos, quominus veterum ' gloriam adaequare possimus.
V erum enimvero miseri mortales pravis semel cupiditatibus 11 capti, ubi per socordiam vires, tempus, aetas, ingenium defluxit, tamen, si resipiscant :ma damna pensitantes aut eos amice quis- piam reprehendat, statim aut naturae infirmitatem, aut caelorum impotentiam, aut nostratis vitae compendium excusant nescientes aliter obviarn ire honestae accusationi. N ec cessant plerique omnes 1s
interea fortunam convitiis proscindere, ream, agere volubilem, caecam, vagam, inconstantcm. 'i'ariam, indignorum fautricem, bonorum adversariam dicere, quasi huic omnia cxprmsa, huic omnia ferantur accepta et non poti'lts verum sit fortunam non es.~e. Sed 1•
in naturam potissimum in'!-•ehuntur, quae (si verum fari liceat)
satis immerito accusatur. Satis enim abunde ad virtutem nobill igniculos et vivendi spatium ad gloriam suppeditaret, si tanta nobis bonarum artium cura sit, quanto studio aliena petimus et nihil ad bene beateque vivendum profutura atque utinarn. etiam non plurim1tm nocitura ac perniciosa. Quid enim nobis ad glo- ••
riam defieri. posset, si ad eam parandam tempus, diligentiam, studium, industriam conf erre vellemus, si virtutem ama re, si inter nos humani esse, quales inter se fuisse maiores traduntur?
Etenim veteres illi clarissimi homines, quoniam virtute nihil 21
ant.iquius, nihil carius, nihil honestius habuere, ad eam ipsam magnifice animati toto f erebantur animo. 1 gitur eorum alii 22
rei publicae vacabant, alii per summa pericula terra marique excepta bellorum laudi studebant, alii litterarum studiis operam navabant, alii itidem aliis rebus, sicuti cuiusque libido ad glo- riam ferebat. Atque sic diverso quidem itinere, sed ad unam 2•
tamen omnes immortalitatem contendebant. Non deerant sua prae- mia v·irtuti: laudes et gloria et quae his minora .mnt ac clrcum- foranea: honores, dignitates, magistratus, imperia. Hinc vetustas 24
vel in omne tempus adoranda bonarum artium inventores, aucto-
re.~, studiosos deorum nomenf'Ulatura decoratos inter numina collo- cavrit, qui mos antiquissimis e'!1at referendi bene merentibus gratiam.
At nostra aetate, quia nil divitiis habetur gloriosius, nihil 2~
voluptatibus dulcius .. nor: dicam ignorantia, stoliditate. vecordia nihil esse superbius. a pueris statim plerique omncs ad plus ha- bendi cupidinem filios erudiunt divinis eos laudibus ptosequentes, si iam tum avariusculi fiant totaque indol e ad rem f erantur atten- tiores. Contra alii suos nut otio marcescere. aut luxuria def luere 20
animo f erunt indulgentissimo totam interim familiam exemplo nunc ad inertiam, nunc ad libidinem provocantes. Quo fit, ut adolescen-21
tium ingenia divinos alioquin fructus paritura perditum cant et tempus studiis et gloriae debitum nunc avaritiae impendatur, nunc otio inerti absumatur, nunc foedissimis voluptatibu.tt conteratur, ut non mirum sít in fonta hominum copia tantam esse bonorum paucitatem. Quod si duce natura et imperatore vitae mortalium 2e
animo bene uteremur. veterum claritudinem cum assecutum, vero anteire liceret. N eque tam multae quamvis ab re in naturam queri-211
moniae fierent, quae nos ad optit»am mentem genuit, ut pro mira- culo sit non plures bonos, quam malos esse, si e ·natura, quam con- tra eam vivere propensius est, sicuti groavia def erri, quam subtolli minus laborio.imm. Sed ubi no.~ 'L'Írtutum igniculos nostra pra'L'itate 30
restinximus, statim ipsa quoque ingenia. commorientur vBrumque fit illud ingenium esse omnium hominum ab labore procli1'e ad libidinem. Nec tamen infitior (ne cum adversar-iis in sententiam 31
pedibus ire videar) in tanta hominum circa virtutem et gloriam negligentia complusculos ess~. qui cum omni antiquitate conferri possint in quovis studiorum 'genere: administrandae rei publicae a•
ratio, bellorum di.ttciplinn. navigandi peritia simul el agricolandi, litterarum omnium studia: pingendi, sculpendi, fingenúi, archi- tectandi et nlkle minores artes. quibus humana vita cum di_qni- tate utitur, ita nua1C cff lorescunt, ut vetustati nihil opus sít invidere.
Et ut de multi8 pauca in medium prof eram exemplo, Venetorum res publica cum Lacedaemoniis. cum Athenien cum Romani.'l comparari non possit. Jmperii fortasse magn . ,-
'
superantur, atqui certe in re publica optimis institutis, sancti.~
simis legibus non vincuntur, de quibus hic silere, quam pauca loqui praestabit. Rei militaris disciplinae, quam plurimum veteres extu-3~
lere; iam nil addi posse videtur, seu imperatorum prudentiam, magnanimitatem, industriam, seu militum numerum, fortitudinem, strenuitatem, seu oppugnandarum urbium dexteritatem, ingenia, machinamenta quaeras. Qua in re tu mihi optimus testis esse 30 potes, 1'.faximiliane, nostri saeculi decus et militiae clariss,imum lumen, qui in ista tua, quam videmus, aetate, sicuti accepi, iam terdecics cum hosfe in aciem descendisti illinc semper victoriam cum laudt! reportaturus, ut nihil antiquis aut bellorum gloriam, aut fclicilatem invidere debeas. Et quidem merito. Nam tu in a1
adolescentia tua neque luxui te, neque veterno corrumpendum de- disti, quod plerique faciunt magnis in divitiis educati. Sed post 38 egregiam litteris et moribus operam impensam, sicut ,decebat Ro- ma·norum futurum regem, ne dicam imperatorem, statim deinceps armorum meditationem ingrcssus, quasi alter Achilles, ita animum 39 et corpus exercuisti, ut nunc scientis.~imi imperatoris et militis praestre11ui aeque munus obi re et possis et soleas dignus prof ecto maioribus tuis in omni saeculo clarissimis et apprime divo Fe- derico Caesare genitore tuo, in quo etsi magna gravitas, con- stantia, mam1Uudo animi, probitas et cxcellens in omni genere
virtu.~ e.„t, illud tamen maxime peculiare: Christianam rcligionem 4~
amare, dcfendcrc, 'tutari, carissimam habere et tamen bellum non suscipere, nisi iniuriis laccssitum, ut qui sciat seorsum bella geri, ut in pace vivatur, et f erre iniuriam gloriosius atque humanius esse. <1uam infenre, i.taque plus ille sedcndo, ut aiunt, quam alii belligerando ucrae laudis adeptus est. Sed neque illius, neque tuas u
laudes meminisse praesenlis est orationis. Alias diximu.~ pluribus 42 ctiam dicturi, si per te, princeps liberalissime, ad hoc honestissi- mum ccrtamen invitati fuerimus. Quod non despero, si. tibi in 43
mentem veniat nihil tam necessarium hominibus ad gloriam et praesertim in excelso vitam agitantibus, quam historiae, quae res gestas mcmoriae ct posteritati commendare possint, ne oblivione involvanfur, sicuti proximis saeculis accidisse video. Quae licet 44
claros et ipsa viros habuerit, scriptores tamen non invenere. Credo, 45
quod eloquentes viri nullis praemiis p.d scribendum provocati silere maluerunt, quam ingratis nullo operae pretio deservire.
Quorum tu similis esse non debebis, qui tantam hominibus de te te
expectationem fecisti, et hoc praesertim aei.•o, in quo maxima est sicut bonorum opificum, ita bene litteratorum hominum copia.
Quo magis irridenda sit eorum querela, qui putant huius 41 tempestatis homines veterum laudes consequi non posse. Quod non 48
perscntiscant, si nostrorum hominum ingenia, eruditionem, fa- cundiam et sum.mam in omni vita politiam aestimare velint. V e- rum, Hercule, vero hic ego quam plurimos non solum artium liber.alium studiosos, sed earum etiam. quae proxime súcceaunt, et adhuc minorum recensere possem. Sed quia longum esset, aequo 49
animo férant cctcri, pau.aorum hic et id ·non in totum meminisse liceat. Jgitur naturae et caelorum 1Jituperatoribus atque crimina- toribus nihil nisi vetustum probantibus in pictum 8quarUonfa ma- num et Bellinorum Gentilis et Ioannis fratrum in libram damus.
Aestimentur, quanti sínt. ln sculptura vero Antonii Crispi et Petri Go Lombardi, quorum opera V cnetiis summa omnium admiratione
