M O N U M E N T A
H U N G Á R I Á É I I I S T O R I C A .
S C E I P T O R E S .
I Z Z I K : .
M O N U M E N T A H U N G Á R I Á É H I S T O ß l C A .
M A G Y A R
TÖRTÉNELMI EMLÉKEK.
K I A D J A
A MAGYAK TUDOMÁNYOS AKADÉMIA
T Ö R T É N E L M I B I Z O T T S Á G A .
M Á S O D I K O S Z T Á L Y .
I R Ó K
H U S Z O N K I L E N C Z E D I K K Ö T E T .
B U D A P E S T , 1 87 7.
A M. T . AKADÉMIA KÖNYVKIADÓ-HIVATALÁBAN.
(Az Akadémia épületében.)
SZAMOSKÖZY ISTVÁN
T Ö R T É N E T I MARADVÁNYAI
1566—1603.
M ERDÉLYI FEJEDELMEK BIRTOKÁBAN VOLT EREDETI PÉLDÁMRÓL
K I A D T A
S Z I L Á G Y I S Á N D O R
A M. TUD. AKAD. K. T.
A MAGYAR T U D . AKADÉMIA KÖNYVKIADÓ HIVATALA.
(Az Akadémia é p ü l e t é b e n . )
ü ^ ^ n ^ - ^ Z ^ i m K Ö T E T . 1 6 0 3 .
BUDAPEST, 1877.
Budapest, 1877. Nyomatott az A t l i e n a e u m r, társ. nyomdájálaiK
SZAMOSKÖZI ISTVÁN
TÖRTÉNETI MARADVÁNYAI.
HARMADIK K Ö T E T .
(1603).
JtON'VM. H V N « . IIIST, SCRIPT. XXIX; i
H E B D O M A D I S V í .
LIBER I .
Machinabatur iam fortuna longe crudelius ne- fas, q u a l e nix u n q u a m antea machinata Transiluaniae f u e r a t . Nam licet cladibus alijs super alias cumulatis, ne r e s p ira n d j quidem a tot malis faenltatem, his ali- quot annis illi indulserit; hoc tarnen quod n u n c dice- mus, initio horrendum, medio atrox, fine quam funes- tissimum fűit. A t q u e utinam illi non ultimum rerum h u m a n a r u m fuerit. Sicut autem inflictis uulneribus cum n o n d u m obducta cicatrice alia super alia inge- r u n t u r , u n a tandem pernicie t o t u m corpus licet Atlan- teum prosternitur : et sicut in ingentibus moenibus, d u m tormentorum jctibus dilapidantur, n u n c liaec, nunc illa pars uitium facit; n u n c anguli, n u n c latéra eoque tandem lab es euadit, ut u n a uasta clade omnia p r o c u m b a n t : ita sane dum Transiluania continentibus cladibus illatis exarmatur, et n o n d u m sanatis alijs uulneribus, híc poplites eius, hic bracliia enéruantur, nunc si unquam alias iugulum illi uitaliaque ita per*
nicialis morbus petiuit, adeoque afflixit, ut animam agentj similem, exossemque, a t q u e exsanguem illám ad e x t r e m u m halitum efflandum reliquerit, conclamat- amque c u r a t j o deseruerit. Cui u t i n a m aliqua in fatis medicina supersit. Si quidem u e l u t j desperat; morbi
1 *
4 STEPHANI SZAMOS KÖZ Y.
n o n tam a medicamentis, quam a n a t u r a senantur, si modo s a n a n t u r : ita sane iam plane liuic deplo- ratae, nisi m a n u m archiater caelestis adhibuerit, uix nllam sperare salutem rediujuam poterit. Sed nunc ad rerum seriem recurrat oratjo *)
Igitur Moses, quem post res perditas ad Turcas transfugisse memorauiumus, dum pátriám a Germa- nica dominatione uindicare contendit, non poterit ali- t e r pro p a t r i a perire, quin una rempublicam perderet.
Quocirca d u m ingens patriae seruandae Studium il- lum stimulat, major omnibus fati uis inexorabilis ad suum prouinciaeque interitum traxit eum, eo omnino tempore, cum tuta omnia a uicino hoste esse putaren- tur, ac ne suspicio quidem furtiuae expeditionis audj- tione acciperetur, quae illum pariter ac patriam in exitium dedit. Belli prima tempestas ad Caran- Se- besum detonuit. Ante vero quam malj caput attinga- mus, principia quaedam et causas maloram incitatri- ces paucis expediemus.
P r i m u m omnium, uaria, ut in civili malo, trans- fngia provinciáé statum turbarunt quae insequentes clades tempestiue ad exitium maturarunt. Nam Moses iam extorris iam T u r c a r u m assecla non satis ducens aperta manifestaque ui, German um in Transiluania inpotenter dominantem bello oppugnatum uenire, subornatis insuper refugis, per nuncios, perque litteras . occulte prouinciales, quos non satis aequisoculis Ger-
manum in prouinciae uiscere baerentem, potius quam
•agitantem uidere sciebat, ad defectionem sollicitare,
*) Ide a codex alján a koVt tkezö, ßethhn F. kesével irt jegyzet tar*
tozik: az 1602. esztendőről i r t könyvnek az végiben van ennek az 1603.
az kezdeti, oda recurrálj ez feljiil megirt praefatio után, — L. Bethlen F. Hist. T o m . Y. p. 103.
Moses pro- fngus in Transilua- niam a germanico
dominio vindican- dam con- tendit.
Hoses Transilua-
nos p e r int.ernuri- tios ad de- fectionem a G e r m a - nis sollici*
t a t .
HEBDOM AD 18 VI. U B E R I. 5 in partes traliere, oinnibusque modis ad nouas res tentandas urgere non desistebat. Ex quibus Michael quidem Tholdalagius, qui nuper Mosis perfugio, in Tnrciara comitem se addiderat, iussn Bastae c a p t u s custodiaeqne traditus, ac nonnisi granissimis datis nadibns libertati restitutus est, qiiod clandestim ta- bellarij officium ad Georgium Bärbel inm, aliosque item functus fuisset. Nec defuerunt alij quoque, qnos intolerabilis Germanorum tyrannis adeo affecerat, ut relictis bonis omnibus, et amplissimis latefundijs, ac possessionibus, in Turciain profugere, et perpetuo ex- torres esse maluerint, quam Germanorum iuisolentiam diutius perpetj.
E r a t Albertus nonminus ad animi quam corpo- ris gladiatoria formitate cognomen Magni adeptus, ] uir usu militari et nobilitate ad omnes notus, qui q u a m u i s post uictum apud Albam Mosern et uenjam1
rebellionis, et bonorum omnium restitutionem a Basta a d e p t u s esset, uix tarnen sibi persuadere poterat, prae- t e r i t o r u m facinorum memoria sibi gratiae locum fu- t u r u m . Maxime autemillum conscientia caedis duorum Gen g a r um Italorum fratrum Simonis et F a b i j agita- bat, quos superiore anno durante inter Bastam et Sigismundum bello, in Castello Vintz cum Gregorio Cyzare, viro nobilissimo et popularium patriaeque amantissimo, in soeietatem patrandae caedis adscito, iure liostili interfecerant: claros homines, ac Sigis- m u n d e Principi aeque ac Bastae ob singularem uir- tutis et prudentiae opinionem mprimis caros et ae- ceptos. Quamuis autem a Basta simulatione liaec om- nia p r e m e r e n t u r , ac nihil Alberto jmminere periculi u i d e r e t u r ; tarnen non leuiter conscientia Albertum u r g e b a t , aneipitemque trahebat Semper dubitandum,
A l b e r t u s Magnus p a t r i a Pes-
t h i u s ad Mosern fcransfuga.
6 STEPHANI SZAMOS KÖZ Y.
residere in aniino Bastae praeteritarum offensarum memóriám, quantumuis ille dato diplomate dc salute Albertj fide ct litteris cauisset. Proinde cum liae ino- lestia conscientiam exonerare non posset, maluit emn transfugio dubiam salutem quaerere peregre, quam domj cum inetu jncolumitatem sperare. Quapropter et Í\ Mose incitatus, et sua ipse conscientia irritatus, ex inopinato, assumpto secum uno et altero militum manipulo, Temesuarum, ubi tunc Moses Ii acrebat, Turcicae ditionis arccm transfugit. Sequutusest liunc post módiim ct ipse C y z á r : mox item majoris et autlioritatis, et luculentioris fortunae Gabriel Bethlen Volffgangi íilius, iuuenis sna maiorumque uirtutibus excclleiis; c u j tarn alte ódium Germanicj dominatus insederat, ut castcllum suum Hlye, amplasque pos- sessiones, quas in Transiluania tenebat, maluerit Ger- niano in praedam relinquere, pátriám exilio commu- tare, omniumque bonorum jacturam faccrc, quam fastum ct t y r a n n i d e m liostjs in patria sustinere. Us- que adeo generosa ingenia in libertate nata et edu- cata, maiunt cujlibct diseriminj, quam turpi seruitu- tis iugo subjici. I l i ad Mosem omnem rerum staturn in T r a n s y l u a n i a renunejabant, et ubi transfugium teccrunt, ad maturandum propositum per sesatis pro- cliuem u r s e r u n t . Aut nunc, inquiebant, aut nunquam alias ad recuperandam prouinciam occasio oblata es- set. Arriperet illám Moses, primo quoque tempore;
ad opportunitatem rerum circumspiceret. Germanus prouincialibus inuisus, desperans et diffidens, seruan- daeque prouinciae mole abjecta, omni cura et studio de emigratione cogitaret. Omne praedonum uolunta- riörum agmen, Germanici exercitus robur, senatus consulto prouincia eliminatum esse. Nihil liostile Bas-
Gregorius Cyzar ct Gabriel Bethlen Mosem ad
sumenda pro patria
in libertateiu
asserenda, arma lior- tantur
HflBDOMADIS VI. L1BER I. 7 tarn suspicari. Nudam omni praesidio prouinciam in- opinato bello nunc omniuo aggrediendam esse. Nec deerant alij quoque qni spem eius multa auxilij polli- citatione uentilarent, Moldauoruin_et Polonorum apud T u r e a m legati, qui aequo animo Germanum ÍJI T r a n - siluania dominantem ferre 11011 poterant. Proinde consilia struere, Mosern speinflare, urgere, neueopor- tun itatom ingrediendi mora corrumperet, sollicitare.
E r a t consiliorum Mosis transfugijque particeps Sige- f r i d u s lvi 1 iis, ortu Gernianus, m a j o r u m nobilitate et suapte uirtute notus, et si ingenium spectes tarn ex- sors uitiorum, quam uirtutum consors, qui ab liinc triennio cum Basta una cum Michaöle vajuoda in Transiluaniam bello immineret, N o u u m Castrum, quod ad S a m u m fluuium est, cuius praefecturam a Basta aeeeperat, certis conditionibus iustisque de causis Si- g i s m u n d o Principi tradiderat, fidernque ab inportuna G e r m á n o n im liostilitate, ad Sigismund um transtule- rat, uir magnis summisque praefecturis, ac inuneribus ob ingenij summám dexteritatem aecomodus. H u n c Moses ad Meliemedem ejus anni zerdarem(nam Has- soni ob infeliciter gestam superiore anno in Ungaria rem, eam potestatem t y r a n n u s abrogauerat) i den I i- dem mittebat, auxilia rogabat, temporique opportu- nitatem inculcauat. Sed maxime Bectam passain Te- mesuariensem Transiluaniae gnarum, nec ignarum ingenij Transiluanorum, ad eandem secum expeditio- nem sunnno studio et contentione sollicitabat; utque omnia rite fierent, Nicolaum quoque Cornis, affinem suum, quem una secum Moses in transfugium rapue- rat ad K e r a i u m T a t a r o r u m Hanem in T a t a r j a m usque legauerat, cui magnis praemijs et pollicitationibus persuasit ut uires sibi ad tantam belli molem commo-
Sigefridug Eibis Mo- sern secu-
tus
8 STEPIIANI 8ZAM0SKÜZY.
daret, qiiod idein et ab Imperatore Turcarum et Meh- mede zerdare assiduis inssis T a t a r o fuerat iniun- ctum.
E r a t M o s i s c o m p e t i t o r a p u d T u r- c a r u m I m p e r a t o r e m q u i d a m K a r a J a z i - c y , q u i u u l g o n i g r i s c r i b a e n o m e n f ' e r c - b a t; u i r T u r c a i d t e m p o r i s c e l e b r i s : q n i p p e q u i i n g e n t i b u s T u r c a r u m c o p i j s, li o li m a g n a c o 11 e c t i c i o r u m m a n n d e x t e r- r i m e s e a n t e a o b i e c e r a t m u l t i s q u e c 1 a- d i b u s T u r c a r u m r e g i o n e s ä f f e c e r a t . * ) Is post diuturnas inimieitjas gratiam apud Mehemedem Imperatorem concilians, eins fidej et clientelae et gratiae se submiserat. U t q u e uicissim t y r a n n u s fidem illius arctiore sibj uinculo obstringeret, rebellionisque iter- andae omnem occasionem praecideret, ex Asia, ubi ille eos motus excitauerat, in Europam transferre, prouinciam aliquam illi assignare eonstituerat, ubi et uirtutis suae experimentum edere, et dignitatis ampli- ficandae materiam habere, et amissae patriae deside- rium aequiore animo ferre posset. Proinde cum fama esset Jazicium in Transiluania praeripienda Mosis competitorem apud imperatorem gerere: non temere
Moses in tarn turbulento prouinciae statu racionem eins h a b i t u r u m Caesarem uerebatur. Eo itaque ad rem aggrediendum eensebat maturius, ne ille se contante, diemque prolatante Transiluaniam ab Imperatore im-
*) E sorokat Betlilen Gábor lehúzta s oldaljegyzetbe ezt i r t a : non est verum ; mire Bethlen F a r k a s a lap alján ezt jegyzi meg: az Bethlen Gábor kezeirása maijáé az margón az, hogy: non est verum, ez könyvet ö corrigálta, maga forogván az dolgokban akkor benne. A követ- kező sorok a kikezdés végéig, szintén á t vannak húzva a codexben Be- thlen Gr. kezétől.
Competi- tor Mosis
K a r a Turca
HflBDOMADIS VI. L1BER I. 9
petraret, atque inuolaret. l i n d e si Moses excluderetur, repulsamque in petitioné pateretur, uix uriquam am- plius ad eam recuperandam animum adijeere posset, et prouinciae certum inde iminineret exitium.
Eoque tandem cocta eonsilia euaserunt, ut primo statim uere, ubi se tempus aperuit, magnis Turcarum, T h r a c u m , sed potissimum T a t a r o r u m auxilijs Moses ac- c i n c t u s expeditionem inTransiluaniam suseeperet. Ade- r a t illi solits ex omnibus passis Beclitas, origine Illy- ricus, sed neque linguae Ungaricae ignarus, quam in uineulis, dum a p u d Franciscum Nadasdium in Vnga- ria degit, familiarem sibi usu fecerat. Nec deerat illi in a g e n d o industria, in faciendo promptitudo, in delibe- r a n d o consilium, in destinata exequendo celeritas, et p r o u t animum intendisset aut in malis pronus, aut in rc- ctis industrius.His in hunc modum constitutis nihil am- plius Moses expectandum ratus, inauspicatö motis an- eillibus ac frustra admonito Marte ut uigilaret, aleam bellj ieeit. Utqtie ex nec opinato omnia gereret, atque animos finitimorum aduentu suo percelleret, nonproxi- m u m oppidum L ú g o s petit, quod rationem loci secutus o b u i u m illi occurrebat,sed Caran-Sebesum trigintamil- libus passuum inde introrsus remotum belli initium t'aeit. Q u i locus licet non inuitauerit Mosern, excepit tarnen, au ide an inuitus, 11011 satis promptum habeo dicere. Bina tormenta sarraco uehentia, quae ad di- lapidandos muros usui fore p u t a r a t , Temesuaro secum eduxerat Moses, sed et ipsa ab occupato Caran-Se- beso renehenda curauerat, leuioris rem momenti fore existimans expugnandi prouinciam, quam ut tormen- tis sibi opus sit ad moenia deijeienda. Est Caran-Se- besum ciuitas exigua quinque fere stadiorum ambitu in o r b e m quadantenus uergente, medio ad Ferream
Moses cum Becta Transilua- liiam ado-
litur.
Caran-Se- besum de- . ditione re-
eipit
Caranse- besum ci- uitas des- cribitur.
10 STEPHANI SZAMOS KÖZ Y.
P o r t á m , et Damil mim interuallo, estque in ditione magis quam p a r t e Transiluaniae, sita est euim extra Carpaticos montes, quibus uelut insularj forma T r a n - siluania cingitur. Murum habet, antiqui operis, nec firmum aduersus ualeutem liostem, nec speciosum ad aspectum, ac neque ad propulsandani impressio- nem propugnaculis munitum. Indigenas Valachos ha- bet, sed honestate, et cultu, et industria quaerendi lia- bendiquc nitidiores splendidiusque paganis alijs lia- bitantes. Potior ciuium pars ex iugeimis patricijsque eonstat, et qui maiorum stemmate elarent, natalibus- que restitutj in ordinem nobilitatis sunt allectj. E t hi se ad Vngaros progenitores olim referunt, quod et alibi retulimns.
J a m Moses antequam Caran-Sebeso totum agnien suorum admoueret, Paulum Keresztesium íiduni ac i n p i g r u m aliquot coliortium ductorem, cum quingentis T a t a r i s ct, paucis Vngaris praemittit, qui Caran-Sebesinates partim minis, partim terroribus pcrcelleret et ad deditionem, quibuscunque posset módis adigeret. Nullis alijs praesidijs Basta, quam ciuium incolarumque armis locum muniuerat. Erant enim G e r m a n j exterique alij milites, qui Bastae me- rebant, ob ingentem prouinciae aegestatem annonae- que ad summáin infrequentiam redacti, ita ut 11011 suppeteret íirmiora loca praesidijs munire.Ante vero, quam Keresztesius Caran-Sebcsum duceret, clande- stinis nuncijs ex oppidanis nonnullos ancipites nuta- bundosque íecerat, sperans főre, ut appropinquariti sibi, n u l l a interiecta mora deditionem facerent. Nec spe sua falsus est Keresztesius. Vbj enim propius du- xit, Georgius Vajda, praetor urbánus, Franciscus Orispus, Simon Lazko et Nicolaus Totus? imbiles
Paulus Kereztesy
p'aecui'- sor Mosis.
HflBDOMADIS VI. L1BER I. 1 1
domi sitae homines, prjmi desciseunt, tacitaque con- spiratione eeteram nobilitatem ín partes traliere eon- tendunfc. Erant enimisti Germanico nominj uehemen- ter inferisi. Repugnant, quam possunt obnixe, Stepha- niis V a j d a , quatnor itcin Nicolaj, Kaztrucius, Gerlis- taeus, Theodoricus, et Jósika, Iiuiusque f r á t e r cogua- tus Fraiieisous, item Daniel K u n , totaque adeo plebs o p p i d a n a . Et iani intestina dissensio, ínalum ad euer- t e n d a s non soluin urbes, sed et imperiorum molem aecominodum, ita gliscebat ut m a j u s a se ipsis, quam ab hoste uideretur imminere perieulum. Verum Pau- lus n b i multa nialorum denuiiciatioiie, si repugnarent, clementiae, si parcrent, pollieitatione oppidanis inde- sinenter ineumberet, eo tandem rem deduxit, ut fa- ctiosi niliil eonseijs eaeteris, se in Mosis potestatc fu- turos promitterent, eredüli eodem fortunae tenore o m n e m deinceps partém Transiluaniae Mosi fasces submissurairi. Deditionem praecipitarunt uaria, ut in inprouisis easibus contingit, iiieommoda. N a m et ei- uitas abiegnis inbrieibus teeta, incendio, si quod ab hoste tentaretur, s u p r a modum erat obnoxia; et sub- urbijs, quae late eiuitati circumfuriduntur, ue a d ex- treinarn viastitatem redigerentur, flanimaque cxscin- d e r e n t u r , caueri nolebant, nullaque facultas, quae ad p r o p n g n a n d u m u s u j esset, 11011 milites, 11011 tormenta, non alia tutandorum moenium adminieula aduersus t a n t u m liostem aderant. Parando itaque et obsequendo praepotentis liostis gratiam aucuparj, quam rcluc- tando iiim experir j, satius esse dueebant. I t a q u e 11011 óim d u m , sed consensu partium deditur eiuitas, 11011 lene Mosi in limine suae expeditionis ad f a m a m ui- ctoriae promouendam adminiculum.
Caranse- besum d e d i t u r .
12 STEPHANI SZAMOS KÖZ Y.
Moses iiullo istíiic relicto praesidio, confisus oppi- dauorum tenaci adfidem aniino Lugasum rednejt, non absurde arbitratus, nihil sibj hostile a tergo relinquen- dum esse, si optatos in destinato progressus faeere uelit, praesertim a n t e m si liaec duooppida, nelnti pronineiae claustra aperiret, in potestatemque redigeret. Nam Lip - pain majoris oppidum momenti, et Gernianicis prae- sidijs munitam, ad laeuam 30 millibus passnum reli- querat. P r a e e r a t Castello Lugaso cum praesidio Petrus
Huszár (nam oppidum nullo muro cinctum cuilibet injuriae patebat) nouus quidem homo, sed uirtute sua post multa militiae exercitamenta primis poene ordi- nibus insertus. D u m aetasuiguit, apud Pannonias mi- litari laude satis floruit. Postea Papae (arcis nomen est) alijsque locis Yngariae, diu praefeeturam gessit, ordines duxit, cursu bonorum inoffenso uiguit. Se- nior Sigismundo Principe inuitante in Transiluania licet laudabilem operám militiae nauauerit, non tamen fama meljore quam foris, nec fortuna: uariatio tem- porum et statum provinciáé, et illius identidem im- mutauit. Ac tamquam planta uetula in uernaculo solo incolumis uiget, in adoptiuum translata flaccet; sic ille uigorem animi et corporis cum incremento domi, peregre c u m detrimento sustinuit, ijsdem una cum prouincici iactatus temj.estatibus. Nec tam suo uitio, quam h o m i n u m uario mobilique irigenio, uincula, car- ceres, f u g á m , exilium passus. J a m Moses inter Lugo- sum et Caransebesum haerens, Georgium Giuracam, et Steplianum Somogium nobiles eines e Caran-Se- beso a t q u e dignitate praeualentes praemisit, qui Lu- gasij occupandi negocium urgerent. Et antea occulte nounullos Moses in partes traxerat, qui secundum Huzarem, oíficia administrationis in militia, juxta
HflBDOMADIS VI. L1BER I. 13 oppidanisque munijs obibant, Thraces et Valachos mobilis homines ingenij et ad quamlibet auram uenali fi.de, commodis suis uelificantes. Cum Iiis Giuraca et S o m o g i u s collocuti, ita eorum fidem ad Mosern Hexe- r u n t u t nullám remoram in dedendo oppido se Mosi i n i e e t u r o s pollicerentur. Haec dum aguntur interea Moses et Bectas Passa, qui Turca: um binas non am- plius cobortes duetabat, ad duomilliaria Transiluana ä L u g o s o consederant. Huszár castello praefectus cum dena tan tum, aut duodena suorum manu praesidio se incluserat, frustra oppidanos eines etmilites stipen- dia m e r e n t e s in castellum tutandum obnixis praeci- bus accersens. Erat oppidum castello adhaerens, ual- lari t a n t u m mimimento eoque infirmo circumscriptum, ubi oppidanorum militumque contubernja degebant.
Ad eos ubi ex compacto Albertus Magnus et Ali Ciaus a Mose missi affnerunt, protinus nulla interjecta mora amice se se consalutantes, ae dextras inter se m u t u o iungentes oppido immittuntur, ac coniunctis operis et consilijs ad castellum in potestatem redigendum se accingunt. Enimuero si Moses uim tentasset, ca- stellumque praesidio munitum oppugnare adortus es- set, l i a u d cujquam dubium esse potest, quin uanus et irritus euentus omnes eius conatus ludificatus esset, nisi r e b u s turbatis extremum malum, intestina seditio totam r e m comminuisset. Nam Moses nullis omnino impedimentorum tormentorumque apparatibus in tarn a r d u a m cruentamque expeditionem descenderat, siue quod facultas uehendi et copia aegre suppeteret, siue consilio neglexerit, speraueritque fore, ut campestri praelio uictum Bastam facile prouincia fugaret, om- nesque deliine munitiones sine coede et sanguine in potestatem redigeret. Quibus ita constitutis, Georgius
Mosi a<l victoriam omnia in prineipio
prona
14 STEPHANI SZAMOS KÖZ Y.
Giuraca et Steplianus Somogius Caran-Sebesinates, op- pidanique Lugasini castellum dedi Mosi postulant, seuera m a l o r u m denunciatione, ac ne a conuitijs qui- dem et maledictis temperantes: ni pareant, sciant. se omnia q u a e uicti solent, passuros. Huzar feroci ac constanti u i r ingenio negat se, nisi cum uita praefe- cturam castelli ullí hosti traditurum. D u m ita ultro citroque ad moenia rixantnr, Albertus Magnus bene potus de repente cum suis, oppidanisque militibus audacter m u r u m adoritur, j a n u a m portae adliaeren- tem inuadit, auersa parte castelli murum admotis scalis alij s u p e r a n t : Albertus cum suis p o r t á m assula- tim perfringit ac irrumpit, P e t r u m Iíuzarem multum reluctantem, ac praelium cientem capiunt, ac uinciunt.
Georgium a S. Nicoiao in ipso portarum uestibulo?
quibus a b Hu z a r e praefectus erat, interficiunt, non- nnllos sauciant. Ac Petrum uinctum et spoliatum eadem die ad Mosern in castra educunt, quae in Campo Gausdia vocato erant posita. Hic Moses ne uideretur ab animi inpotentia magis, quam ab liumanitate uic- tus, inuidiae uitandae causa ad Bectam passam Pe- trum mittit, ac renunciat, petitque nequid grauius in illum statuat, quoad eius fieri potest, uitam illi in- columem conseruet. Passa mentem Moisis liquide as- secutus, enixe id quod Moses uolebat dedit operám:
cupiebant enim uterque viri fortis et Ungari, et iam aetatis prouectae vitám conseruare. Sed plus potuit T a t a r u m tumultus. Hi enim cum fremitu magno et indignatione ad Bectae passae tentorium aduolantes comminantur, se a signis protinus dilapsuros, militiam deserturos, retrocessim ituros, ni protinus Huzarem ad caedem dedat. Ita, enim sibi in morém esse, auspi- cataeque in f u t u r u m uictoriae, felicisque belli euentus
L u g a s ca- stellum capitur.
HT3BD0MAPIS VI. L 1 B E R I. 15 ómen főre, si p r i m u m hunc u i r u m militarem et de- stinato i p s i s a D e o obiectum in ipso felicis expeditionis exordio dijs manibus initialem hostiam sacrarent, at- que deuouerent. Moses et Bectas multum interceden- tes, m u l t a q u e polliciti Tataribus, ne in talis niri cae- dem praecipites ruerent, niliil effccerunt. P r o i n d e cum t u m u l t u m magis ac magis gliscere, ac per contuber- nia et agmen T a t a r u m serpere, ac nullám facultatem s u b t r a l i e n d j Huzarem ab illorum incursu uident, do- lentes et inuiti Huzaremillis se reddituros pollicentur.
I t a f r e q u e n t e s T a t a r e s tabernaculum passae inuadunt, ac extracto Huzari iugulum praeter uestibulum uuo aut a l t e r o jctu contrucidant. Merza begh ductor tur- m a r u m Tatarianarum ueluti feralis popa snccintis uestibns, strictoque gladio religioni satisfacturus, P e t r u m piacularem eorum f o r t u n a e victimam felici victoriae ac fortunae mactauit, et quod felix faustum-
que esset, rapto e caesi iuguli saliente cruore, dimidia volá p r o omnibus et coram omnibus commilitonibus suis in vestigio ebiljit. Trunco capiti pellis direpta ac Stramine differta, ac Mehemedem passam auspicatae victoriae doeumentum missa. T a t a r i qui u a c u u m caput cana propexaque b a r b a atque capillitio liorridum de- t-ulit, c e n t u m aurei nummi euangelia clati sunt.
A t Basta, qui tota ea b r u m a componendis pro- tiinciae rebus A l b a e hybernauerat, appetente uere omnino a d VIII. Idus Martias Kolosuarum se recepit, simul a t q u e Mosianae expeditionis nidorem naribus hausit. E o autem praetextu locum mutare uoluerat, tum u t ciuitatem Albensem commeatus non satis in- s t r u c t a m , et aliaruin rermn poenuria pressam absen- tia sua releuaret, t u m ut si Moses quoquomodo Trau- syluaniae iufestus esse pergeret, consiliumque eius iu-
P e t r u s Hu z á r t r u -
c i d a t u r .
Basta Aliul Colosua- r u m se ve-
cipit.
16 STKPIIANI SZAMOSKÖZI.
uadendae caperet, e propinquiore loco ex omnibuS Vngariae p a r t i b u s ad praedones uolnntarios 111 signa uocandos, copiasque conflandos spatium temporis, opportunitatemque liaberet. Nam quo prouincia a b illorum intemperie aliquantulum respiraret, uagum per se et praedabundum militem in omnes Vngariae partes ut diximus effuderat: Vallonum Germanorum- que quantamcunque manum dispersim penes se ha- bebat, sed quorum etiam bonam partém in praesidia arcesque disposuerat. Quia autem contra fortuitos re- pentinosque casus nunquam satis eauta humana in- dustria esse potest; Basta quoque dum quieti prouin- cialium consulit, praedabundum militem peregre di- uellit, Transiluaniam poene nudam praesidijs destituit.
Dum Basta Colosuari eminus Mosianae expeditionis cursum anxie contemplatur, quo securos ab hac parte suos ac prouinciales simulet, negocium in ocium Her- tens, poene quotidie dum ferjandi uoluntas esset, pila ampullata quam follem uocant ac brachiorum bene- ficio alternis iactatur, in tlieatro fori iuuentutem ludere p e r m i t t e b a t ; ipse pro aedibus publice sedens, lusum per oblectamentum spectabat; mirantes pleri- que hominis siue incuriam siue soeordiam, quod in tanto imminentis belli strepitu poene in auribus so- nante lusibus indulgendum putaret. Quo nomine po- stea ab iniquis non oblique uellicatus est: eum lusu T r a n s y l u a n i a m reliquisse, sine sudore et sanguine eandem recepisse.
Caeterum Moses, ne spes eius ad irritum caderet urgendam rerum opportunitatem arbitratuSj ex Lú- gos 0 et Seboso Gábrielem Bethlen praemittit, qui cum mille T a t a r i b u s , d u c e n t i s n o n a m p 1 i u s U n g a-
Gabriel Bethlen in Transilua-
n i a m p e n e t r a t .
HflBDOMADIS VI. L1BER I. 17 r i s *) F e r r e a m P o r t á m (Carpatici saltus fauces sunt, ardui confragosique aditus) superat, atque in interi- ora Transiluaniae penetrat, ut hoc modo terrorem prae se ágens, primo inopinatoque inpetu pauorem prouincialibus incutjat, ac sicubi aliquam Bastanorum m a n u m extra praesidia munitionesque inueniret, con- serto p r a e l j o dissiparet. Gabriel Bethlen transcensis Ferreis Portis, cum aduentus sui famam celeritate ubique praeuertisset, ad Sargetiam fluuium ducit, quo trajecto, tum demum copias in ordinem cuneatum di- gerit, i p s e aciem cum ducentis**) quos diximus Unga- ris, f a c i t ; quingentos liiuc, totidemque T a t a r o s illinc pone se constituit, ut ita demum ipse Moses proxime G á b r i e l e m inTransiluaniam hoc modo arietantem toto cum exercitu subsequeretur. Sequebantur Gábrielem praecipui nominis agminum ductores P a u l u s Keresz- tesi,***) et quem diximus Albertus Magnus, aliique plures.
Q u a e dum finnt, interea ex omnibus Tran- s y l u a n i a e finibus, qui adhuc in fide perseuerabant, frequentibus litteris et nuncijs ad prímores militiae Germanicae, quos capitaneos vocant, missis, identi- dem praefecti finitimorum praesidiorum U n g a r i in- c u l c a b a n t , ad rem aduigilarent, praesidia instrue- r e n t , copias p a r a r e n t : Mosem prouinciae finibus imminere, opinioneque omnium citius in intima pe- n e t r a t u r u m . Sed enimuero t a n t a in illis fűit animi securitas, tanta secordia, ut nec illis fidem facere, nec sibi persuadere possent, Mosem tam alieno, non- dum a p e r t i ueris tempore in tanta rerum omnium
*) A i-itkán szedettek le vannak húzva a codexhen Bethlen Gábor kezével, k i ezt irá füléjük : centum et . . . (a többi olvashatatlan).
**) K i j a v í t v a Bethlen Gábor kezével : 120.
***) Lehúzva.
MONUM. H V N G . HIST. SCRIPT. XXIX. 2
' Germano- 5 r u m du-
cum in ca- uendis hostibus oscitantia.
18 STEPHAN] SZAMOSIiÖZY.
penurja. pabuliqiie et, annonae inopia, quicquam mo- lirj andere, a d liouasque res tentandas animum erigere posse. Nec d u m enimpenitus iugamontium dejisisniui- bus accumulata, ut in ijs locis, deereuerant et ipsa itinera hyberno gelu, confragosisque scrupis horrentja, ex-
pediendi belli compendja omnia interclusisse vide- bantur. Vix singulares viatores, difficiles Calles et brumae rigentis iter superare poterant. Et iam ante- quam Moses moueret, Petrus quoque Huzar nondum interfectus, per Georgium Zolatium nobilem vi nun, et Henricus Dauallus comes Dampierranus, magnae vir tuti s et illustris familiae vir, Lippae cum prae- sidio praefectus, alijque item, quibus finitimi illi mo- tus exploratorum nunciorumque opera minimé ob- scuri erant, ad Bastam Colosuari tunc agentem, assi- duis litteris renunciabant Mosern rerum plurimum satagere, a c propediem iufestis armis aut fines, aut ipsam prouinciam adorturum. Quod etsi Basta futu- rum sane rebatur, tarnen necessitati parere coactus, famam consulto caelabat dissimulabatque, ne ullam materiam a d res nouandas prouincialibus submiuis- traret, quos suspicabatur ad primos quosque motus, aures c u m animis in tempore arrecturos. Interim tarnen s u m m a ac singulari sollicitudine, quam intra se premere consueuerat, per litteras, perque rtuncios, tum ad proregem Cassouiensem Ferdinandum Gon- zagam, t u m ad Rodolplium Imperatorem urgere non desistebat, ipsa celeritate ooyus, milites, pecuniam, aliaque, quae prouinciae tutandae essent, compararent, mitterent; fore enim nec morae multum interiectum iri, ut Transiluaniae per Mosern ingens labes inferre- tur, cuius lacunam, ni principio obstaretur, multum operae foret ad extremum implere, et proxime cum
R u d o l f i caesaris in t u t a n d a prouincia
negligen- tia.
HEBDOM AD 18 VI. U B E R I. 19 caesarei legat.i, Nicolaus B u r g h a u s et Joannes Molar, qnos diximus, a d explorandum magis, quam constitu- e n d n m prouinciae statum aduenissent, nec expectatum din militum stipendium u l l u m tulissent, Basta omni- iim quae imminerent verus vates, nunc, inquit, n u n c amisimus prouinciam, postquam Imperator in rem s u a m solius plus satis attentus, militem, pecunia, pro- uinciani cura deseruit. Nec tamen cessabat Basta, q u a n t u m in se erat, vei in tarn eluxato r e r u m statu, omnem ad stabiliendam prouinciam mouere lapidem.
Sed celeritas Mosis quae ad victoriam pa.randam rerum potissima est, omnia consilia praeuertit euertitque.
N a m antequam aduentus eius primoribus ducibus B a s t a n i s vei non innotuisset, vei dissimulatione prae- m e r e t u r , vei pro vauo etfriuolo duceretur, de repente G a b r i e l Bethlen c u m ijs quas diximus copijs, magnis factis itineribus Ferreas pilas superat adque Zazua- ros consistit; id nominis saxonum oppidum idiomate valet Vngaro.
E s t Zazvaros ad Marisianum traetnm saxoniei iuris oppidum immunitum. Incolas Ungaros et Ya- laclios habet, commistá per alternata coniugia pro- pagine, extritaque iam pridem siue continuis eiustra- ctus cladibus, siue qua alia de causa saxonicj gen«- ris poene omni sobole. In medio templum habet alto muro cinctum quod castelli vicém praebet, sed angusti et vix oppidanorum capacis. P r a e e r a t juri dicendo negocijsquc reipublicae curandis Michael quidam L i t t e r a t u s ab oppido Banya oriundus, quod Kiuulos D o m i n a r u m vocant, argenti fodina inprimis nobile.
Quem v u l g o quod nonnulla latinarum litterarum cogni- tione esset tinctus, Diacum idest Litteratorem voca- hant. S a x o n i c a r u m q u e ciuitatum in morém Judicis
2*
Clabriel Bethlen Z a z u a r o s
ducit.
20 S T E P H A N I SZAMOSKÖZI.
Ileg i j nomen f e r e b a t ; vir alias industrius et bonus, et cui si demas fortuitos labendi casus, vitae etiam cae- tera inculpatae. Aderant illi, ut moris est, duodecim viri reipublicae constituendae, sine quorum assensu nullám iuris dictionem in republica exercebat. — P o r r o ducenti et viginti quinque*) erant milites Germanici nominis, qui magna cum oppidanorúm aerumna istliic hybernabant, quorum non solum praedia domestica, sed etiam omnes facultates, omnia denique b o n a pro libidine per fas nefasque hauriebant;
nec finis u l l u s malorum fuisset, nisi insolentem mili- tem vindex f o r t u n a postmodum illata clade castigas- set; ab eorum licentia uti tutiores essent eines, cum uxoribus et liberis, parfceque facultatum suarum, an- gusto a d m o d u m castello se incluserant, unde nihil o- minus quotidiano eoque uberrimo demenso, inglu- uiem militum saturare cogebantur. Si quid ipsis negabatur, protinus incendia, caedes, extremaque omnia comminabantiir, adeoque obsidij cuiusdam in- star castellanj praemebantur. Hinc illae lacry- m a e ; haec causa, haec initia insequentjum dolorum.—
Ad f a m a m aduentantis hostis dux Germanus Jo- annes E l i a s Tech altero captus oculo, ne yideretur surdis a u r i b u s salutem suorum negligere, non inuitis oppidanis (nec enim erat integrum illis recusare) per- lustrato per omnes partes castello, quo praesidium
G e r m a n o r u m , si quid aduersi ingrueret, se reciperet, cum angustia loci, statjones, tuguriola, aliaque incen- dijs oinnia obnoxia, non modo illi non arriderent, sed etiam desplcatuj ducerentur, tunc quidem castello ex- cessit, ipsisque oppidanis ciuibus tutandi castelli ne- gocium relinquit. A^ix ab hinc biduum intercesserat,
*) K i j a v í t v a Bethlen Gábor kezével: quadringenti.
J o a n n e s Elias Tech.
HflBDOMADIS VI. L1BER I. 21 cum Gabriel Bethlen primo admodum diluculo, op- pido circumfusus, immissis aliquot T a t a r u m Unga- r o r u m q u e turmis, Germanorum contubernja spar- sim p e r hospitia fusa, nec liostile quidquam metuen- tja, omnino ad X Y I I . kal. Majas ex inopinato ado- ritur. Uli subita re perculsi, m u l t i vix somno depulso, seminudj, semiermesque arma corripiunt, ad arma con- tubernales conclamant, hinc alij singillatim, alij globo facto, p r o u t eos p a u o r congregäuerat, e diuersis oppidi vicis, et anfractibus, per vias p e r q u e hortorum compen- dia, q u o r u m sepimenta ipsi antea diuellerant, versus ca- stellum praecipites r u u n t . Albertus Magnus, quem di- ximus, et Blasius Goztony a g m i n u m ductores, viri m a n u et animo strenuj, alijque Gabrielis asseclac et ipse u n a cum suis Gabriel instant trepidis, ac prae porta castelli iinum atque alterum e Germanis ob- t r u n c a n t . At castellanj, liostis inopinato aduentu, non minus q u a m Germani territj, deiecta derepente pensili cataracta, portae, quae singularis et unica erat, omnia t a b u l a t a , atque repagula funibus et catenis subdueunt, pessulis vectibusque firmissime q u ä m possunt obstru- unt. A d s u n t Germani milites, recludj sibi portam, intromittique postulant. Negant castellanj, t u t u m sibi r e b u s q u e suis esse, hoste tatare ad limina grassante, laxare valuas, incolumesque a d h u c res suas cum illorum poene perditis miscere, ne simul cum illis, hostis in castellum insiimatus, una cademque oc cidione in se quoque rabiem effundat. Promittunt ni- liilominus, se, quiequid necessitas praelij tulerit, ex muris a d arcendum hostem suppeditaturos. Hoc modo milites Germani exclusi, fossarum intestina, quae ca- stellum cireumeunt, coniertjm occupant, raptisque e propinquo curribus fossarum extremas crepidines
Bethlen Gernianos
a d o r i t u r .
22 STEPHANI SZAMOS KÖZ Y.
perpetua compage muniunt; ubi glomeratj, ac suo quisque periculo intentj, tormentis, telis, missilibus- que omnibus liostem arcere contendunt. Interea ma- gna vis Bethlemnorum et T a t a r u m oppido infunditur.
Insiant Germanis. Oppidani castello inclusi e muris puluerem, vinuin,comnieatum,aliaque omnia liberaliter subministrant, Increpitant Vngari Betlileninj castella- nos, nulla Germanis subsidia commodent, nulluni eo- rum in castellum intromittant: fore enim ut ad unum usque ferro flammaque deleantur. Equidem Germani milites a multo mane ad extremiun usque diej, seramque adeo vesperam cum Betlilenianis di- micantes, egregiam fortitudinis laudem retulerunt.
Nec spes erat, illos, licet locoruminiquitate, rerumque omnium inopia pressos, facile vinci, nisi non tarn multitudo bostium, quam loci temporiunque ineom- moditas eos tandem debellasset, Quapropter ubi utra- que pars ancipiti adliuc marte defessa, veluti pactis inter se ex composito inducijs, paucis horis requieuis- seut, G e r m a n i consultius fore censuerunt, si Vngaro victori, n o n d u m perditis omnino rebus, in praesentia cederent, quam pertinaci praelio 11 Iis reluctarentur, quos etiamsi non hostis, tempus certc expugnaturum esset; id unum afflictis rebus, neque aliud superesse remedium, ut collectis vasis maturum in tutiora pe- tant receptum. Igitur nocte statim concubiá, ubi ma- gnam hostium partém in castra se recepisse coguo- uissent, compositis rebus, consilium capiunt clande- stino abscedendj. Ante vero quäm mouerent, petunt a castellanis, ut postquam sibi castelli usuram dene- gassent, u n u m quempiam probatae fidej et industriae liominem commodarent, qui non militari via, sed per syluarum saltuumque compendia Saxo-Sebesum eos
HEBD0MAD1S V i . L1BER I. 23 deduceret. Non grauatim castellani postulata fece- r n n t , dederunt e plebe luium nec viarum ignarum, et fidei satis exploratae. Hoc d u c e noctis silentio, eircum- castellanam fossam, carrosque quos pro valló hosti- b n s obiecerant, deserunt, rectaqne in syluarum late- bras, quae ad alterum lapidem a b oppido occurrebant, sese insinuare pergunt. Nec sane euentus fefellisset consilium, nisi clancularia u n i u s hominis machina- tio destinatiun euertisset. Qnispiam enim e plebis foece, nnllis omnino conscijs, quod o p p i d a n j affir-
m a n t , funibus e muro demissus Gabriel i Bethlenj renunciat, G e n n a n o s munitione deserta profectionem moliri, iamque adeo versus propinquam syluam iter intenclisse. Dux Bethlen re animaduersa toto simul agmine castris effunditur, Germanos nocturno pauore attonitos in fuga occupat. Bethlen cum suis Vngaris in a p e r t a planitie Germanis circumfusus pugnam redintegrat. Nihil sibi ad sese defendendum Germani, nihjl isti adlacessendumreliqui faeiunt. D e m u m Ger- mani n o n tarn vi liostili, quam inopia tormentarij pul- ueris victi, nonnihil de strenuitate pugnandi remittunt, centum *) tantum V n g a r i Germanis se opposuerant, illi cominus, eminus soli depugnarunt. Nam Tatarus ad sustinendos tormentorum ictus inpar, ac vei bom- bis ac crepitibus territus, statarius duntaxat erat, o m n e m pugnam Vngaris, quorum res agebatur, com- miserat. E t jam gladijs duntaxat oblongis ad manus v e n t u m erat, cum V n g a r u s globo facto ordines Ger- manoriun perrumpit, perruptos diucllit, diuulsos late dissipat. Itaque crudeli caede et occidione, quae odio
*) A c e u t m n helyeit eredetileg más sziini álJott, a melyet Bethlen Gábor t ö r ö l t ki s helyére a »centum« szót irta.
Germani oppido e m i g r a n t .
G e r m a n i ceduntur.
2 4 STEPHANI SZAMOS KÖZ Y.
et ferro victis inferri sólet, promiscue in eos grassa- tum. Nam et ij, qui proximitate caeduae syluae salu- tem sibi quaeritare tentauerant, quia raritas luci ob suceisam materiam, liosti inseqnenti eos prodebat, in irrita fuga deprehensi, agminatim trucidabantur. E x omni numero undeni euaserunt, in nemorosiora syluae tempestiue insinuati, quorum quinque caecis erroribus acti, aliquot post diebus Saxo Sebesum, quatuor alij Deuam, duo item alij Albam trepide coufugere. Cap- t u s cum u n ó duntaxat aut altero, ipse sigmfer Iielias, idemqae vicarius dux eius militiae, quem diximus, nam primarius ductor alia secutus negocia, peregre tunc aberat. Betlilen crudeli occidione deletis ad Zazuaros Germanis toto cum exercitu ad insulam Sargetiae fluuij, u n d e accurrerat, octo passuum millibus a Zaz- varos distantem retrocessit, siue Mosern praestola- turus, siue bostium, qui ante retroque in arci um op- pidorumque praesidijs sese continebant, animos explo- raturus; siue ut reditione simulatá securiores hostes ad cauenda, quae imminerent, discrimina, faceret, inopinantesque veluti Zazuarosienses Germanos cir- cumuenire posset. Totum t r j d u u m Bethlen post pu- gnam Zazvarosinam apud Sargetiam commoratus est.
Est Sargetia, cuius mentio apudDionem in Tra- j a n j cum Decebalo rege Daciae bello, limpidissimus Transiluaniae fluuius ab Ferrearum pylarum saltibus, violenti tormentis instar magis eruens quam effluens;
omnium Transiluaniae fhiuiorum inpatientissimus ri- pae est, liouos alueos, nouaque vada identidem facit, adeoque a se ipso passim desciscit, ut non rectá fluere, sed peregrinarj per campos videatur. Ad haec cum imbribus lymphatus agitatur, torrentibusque inpletur, g r a n d i b u s saxis et cotibus se ipsum implet, nunc liic
Sargetia amnis.
I z t r i g .
HflBDOMADIS VI. L1BER I. 25 nunc illic vadum apcrit, oblimat, sublimat, traiectum variat. Is ubi a fönte viginti p a s s u u m millia confecit, p a u c o s interea riuos de rapto sibi vindicans, ac late montes, viciniam eorum indignatus a se dimouit, ra- p i d u m fremens, ad Aurum (pagi nomen est) in Mari- sum n n d a s cum nomine praecipitat, et cpii dicebatur, vocari desinit. H i c Bethlen postquam f a m a m sui a d u e n t u s reditjone simulata nonnihil ad vulgum eleua- vit a t q u e extenuauit, derepente antelucano itinere}
summis quam potuit itineribus aduolans, a p u d Uiua- rium t r a n s pontcm sublicium, proxime Marisum, ad a l t e r u m ab Alba lapidem, c u m mille Tataribus, et ducentis *) Ungaris, nullo ex Germanis hostibus ap- p u l s u m eorum attendente, consedit. Praeerat Albae id temporis Petrus Spinosa, domo Bruxellensis, animi iuxta et corporis robore vir excellens, ac laude mi- litiae i n t e r paucos celebris, qui quatuor circiter cen- turias militum Germanorum penes se habebat, vali- dum a d propulsandam tumultuariam injuriam ag- men. H i partim i n t r a muros, p a r t i m in suburbijs, quae late p r o muris ad occidentem exspatiantur, vicatim,
domesticatjmquc liybernabant. Sed tunc ad famam hostis aduentantis, omnes intra m u r o s se receperant;
ita tarnen, ut diurnis lioris reclusis portis, obsonatum, m e r c a t u m q u e in fora, tabernas, macellaque euaga- rentur.
E s t Alba patenti, piano pulcbroque ad aspectum loco p o s i t a ; incumbit enim editae planitiei a proxímis vinetis, optimi vini feracibus, longo tractu descen- denti. H u n c locum, arccm Apui j euersae Romanorum coloniae, cujus s u p r a quoque meminimus, fuisse, monumentorum cicatrices, ac utriusque portae resx-
*) K i j a v í t v a Bethlen G. á l t a l : 120.
Bethlen uno mi- liari ab Alba con-
sidet.
Alba J u l i a
26 STEPHANI SZAMOS KÖZ Y.
dua moles, quae antiquitatem manifeste contestatur, non futilibus argumentis docent. Nam et moenium vasta fundamenta, quae solum rimantibus occurrunt?
et testudineatae concamerationes, hypogaea, colum- nae aliaque veteris structurae obruta vetustate opera, passim cellás vjnarias aut puteos fodientibus occur- runt. Moenia habet in quadrum posita, mille passuum ambitu, ita ut singula latéra binis stadijs ab angulo in angulum porrigantur. Principale palatium non contemnenda elegantia primum a b Episcopis T r a n - siltianis q u o r u m sedes dudum fűit, postmodum a J o - anne secundo rege, Principe Transiluaniae *) excultum, ad occasum hybernum spectat, angulumque urbis laté occupat. H u i c t e m p l u m i m m i n e t et ardui aedificij et molis, Michaeli primori angelorum dicatum. Mu- rum habet oppidum antiqui operis, ducentis a b hinc annis**), q u a n t u m conjectura assequimur, ex Apuli vi- cinae u r b i s parietinis constructum; fossam, et ex egestá h u m o aggerem Ferdinandus Imperator pro muris olim objecerat, secl iam magna ex p a r t e in- curia eorum, qui rebus praesunt, oblimatam. Ge- minas habet portás, alteram ab Oriente aestiuo, quaeMarisi e t Á p u l j amnis confiuentem mille passuum interuallo spectat, diuique Georgij ab aedicula ad- iuncta n o m e n luibet; altera suburbium ad occidentem prospicit, diuique Michaelis nomen fert, totidem pas- suum interuallo liaec a vinetis, quot Georgiana a Ma- riso distat. Oppidum praeter puteales aquas, easque
*) B e t h l e n Farkas jegyzete a margón s a lap alján : p r i m o prin- cipe Transiluaniae, sed postmodum a Gabriele Bethlen splendidissime aedificatum, sed anno dni 1657 per Tartaros (destructum).
**) Bethlen Gábor kezével kijavitva : supra ducentos anno3 ; egy XVII. száz. kéz pedig a margóra azt irja, hogy : in alio volumine adscri- ptum est .• k quadringentis annis.
HflBDOMADIS VI. L1BER I. 27 passim incuria neglectas, nullás alias habet, nam et A p p u l u s amnis, a parte Borealj, quaclringentorum p a s s u u m et Marisus ab Oriente mille passuum in- teruallo a moenibus abscedunt. Quocirca incolae quouis Apnlo sitientiores, tantum n o n animam agunt p r a e sitj. Nam fontana, quae subterraneo du- ctu roboreis tubis in aulam derinatur, vix ejus loci usibus sufficit. Andreas Cardinalis laudabili conatu, sed liullo cum operae pretio, partem Apuli amnis ab Sardo, intra muros, fossa ducta, corriuare molitus erat, extatque incoepti operis irritum vestigium. Nec vero spem eius, conatumque successus destituisset, nisi Michael t y r a n n u s superueniens, vita simul et princi- patu, ducendaeque aquae labore postmodum illum pri- uasset. Ditissimorum pontificum a quadringentis am- plius a n n i s Alba sedes fuit. Verum illi p l u s abdominj suo, q u a m laudi et gloriae nati, maluerunt in popi- nalesdeliciasjinnescioquae alialongefoedioraopesabli- gurire, q u a m ullam earum partem in communem po- steritatis usiun commodare. Sed et nostri temporis P r i n c i p e s q u a m diligentes in aedificando munien- doque fuerint, satis testatur totius regni inculta fa- cies, u b i pro splendidis ciuibus mendica plebs, pro oppidis, p a g i ; pro cultis aruis, deserta; prohominibus Valaclii, pro muris sepimenta; pro aedibus casae, pro republica foeda barbaries ubique conspicitur. Et post- quam aerarium ex plebis sanguine et viscere imple- uerunt, non potuerunt quaesitas opes aliter prodigere, nisi p e r gulam et ventrem, aliasque partes corporis, quae lioneste nominari non possunt, profligarent. Sed huicjustissimae quaerelae alius dabitur scribendj locus.
*) A margón Bethlen Gábor e jegyzetet teve : I n u e l i i t a r in Prinej- pum Transiluaniae incuriam.
Alba plus nominis quam rei
habet.
X ^ E B X D O ^ C ^ H D I S V I . L I B E ß I I .
Argumentum libri II.*)
D u m Bethlen cum suis in Viuarjo b r e u j sylua v e p r i b u s q u e inclusus latet, sex**)Germanos,quie Saxo- n u m Sebeso, Albam r e r u m ignari contendebant, in via comprehensos ad sc adduci iubet, quos examina- tos, ubi omnia quae ipse moliretur, ignota a d h u c esse intellexit, obtruncari iubet, oppidanosque Albenses ad rem, q u a m potest, m a t u r a n d a m , captatis idoneis op- portunitatibus adhortatur. E r a n t tunc ex Albensibus oppidanis, qui primas in republica, jureque dicendo t e n e r e n t : p r o u e n t u u m principalium aedilis vicarius, quem vice-prouisorem vocant Martinus Kaproncza'ius homo D a l m a t i c i sanguinis; MichaelKalmandius, ma- nipuli u n i u s aut alterius peditum Yngarorum ductor ; et hi quidem non tarn p r i u a t a quam publica a u t h o r i t a t e r e i u r b a n a e e t s u b u r b a n a e praesidebant. E x p r i m o r u m in ciuitate ordine Stephanus Sartorius erat, qui quod in rixa q u a d a m auricularum alteram amisisset, nomen in vulgo inauriti gerebat; Demetrius qui ex sordido opiiicio et uitam tolerabat, et nomen Tonsoris habe- b a t ; a t q u e hic quidem eorum oppidanorum ductor, qui
*) Az argumentumnak egy lapnyi üres liely van hagyva.
**) Bethlen Gábor kezével kijavítva decem et sex.
Albensium oppidano-
r u m primores.
1IEBDAM0DIS VI. LI Ii ER II. 32 p r j d e m plebejaconditione abstersa,in nobiliumordinem adseiti, natalibusque restituti essent; Gregor ins item praetor oppidanus, cui Crassipedi nomen e r a t ; homines idiotae et si ingenium eorum spectes, nec virtute, nec vi- tio excellentes. Germanicis praesidijs et u r b i Petrus Spi- nOsa, u t diximus, praesidebat. Albenses, quos diximus, odio Germanici nominis supra modum a r d e b a n t ; sed m a x i m e Sartorius nec voci nec affectui parcens, fas omne n e f a s q u e in eorum contumeliam trabebat. His ita constitutis, ciuitas audita Betlilenis proximitate, inter s a c r u m et saxum, quod aiunt, constituta, in T a - t a r u m dirae gentis aduentu, quo se verteret, quid age- ret, q u i d n a m consilij caperet, plane perplexa liaere- bat. N a m etsi T a t a r a caede hactenus ac flamma omnique depopülatione abstinuisset, q u o magis pa- uorem a populis tolleret, simulataque continentia et m a n s u e t u d i n e clementiae opinionem conciliaret: vix tarnen sibi Albenses persuadere poterant, eifrenem simul et immanem gentem oblata praedae occasione, a r a p i n i s iniuriaque manus abstinere. Nam et Betlilen statim u b j ad Zazvaros Germanorum turmis dele- tis, p r o p i u s aduentare auditus esset, dirarum omnium comminatione Albensibus denunciasse ferebatur, ne se c u m Germanis eodem contubernio, ijsdemque moeni- bus coiisociarent, fore enim, ut u n a cum illis extrema internecione delerentur. Quo authore liic nuncius increbuisset, plane incertum erat, et licet illud liomi- nes nonniliil tacerent, fama tarnen aperte loquebatur.
E t defectionis autores, quos diximus, auditum rumo- rem a d vulgum acuebant, exaggerabantque. Sed, ne ulla a p e r t a defectjone Germanorum mentes laederent, neue suspicionem ullam sibi alienati ab ipsis animi conciljarent, Demetrius Tonsor et Crassipes, qui in
Albenses t r e p i d a n t .
30 STEPHANI SZAMOS KÖZ Y.
secessione facienda aneipites adliuc haerebant, asci- tis e cinium quoque numero nonnullis, Spinosam du- cem adeunt, praecanturque, ut quoniam suburbia nulla munitione essent íirmata, liceret sibi quod com- modo eins íieri posset, cum uxoribus et liberis, facul- tatibusque suis intra muros se conferre, fore id et militibus G e r m a n i s magno ad defensandam urbem adjumento, et sibi totique plebi oppidanae ad tutan- dam salutem bonaque sua, emolumento. Verum Spi- nosasiue diífisus oppidanorum ingenio ad defectionem, ut rebatur, procliuj; siue minus in rem fore arbitra- tus, promiscuam imbellis sexus et aetatis turbam, qui- bus vitae maior quam gloriae cupido esset, intra ea- dem moenia ingerere, negauit íieri posse, ut omnera simul r ü d e m et inconditam plebem, alienae tutelae innitentem, m u r o reciperet, a quibus in obsidione si qua contingeret, plus incommodi, quam emolumenti sperari p o s s e t ; nam neque alimentorum ea adesset copia, in publica omniurn r e r u m penuria, quae mul- titudini a l e n d a e par foret, neque satis tutum esset, in tanta ingeniorum diuersitate, publicam salutem an- cipiti n o n n u l l o r u m iidei committere. Verumtamen ne penitus incolumitati eorum quicquam consulere videretur; piacere sibi dixit si iuuentutis robur, alij- que e ciuibus et plebe potiores, armisque ferendis idonej, c u m p a r t e facultatum suarum, et commeatu idoneo, i n t r a muros se reciperent, relicta foris aut ab- legatá q u o p i a m in tutiora, inbelli puerorum et mulie- riim t ú r b a , una cum nonnulla parte plebeioram lio- minum, qui incolumitatis caeterorum curam haberent.
Iiis ita a Spinosa dictis, oppidani responderunt: se diuini liunianique juris ruptis omnibus vinculis, in Deum a e q u e et liomines impios fore,si uxores et libe-
Oppidani suburbani intra mu- ros se reci- pi postu-
lant,
Spinosa recusat.
Spinosa suspici- onem su- am inco- lumitati ciuium praeponit
IIEBDOMADIS VI. LIBER II. 31 ros, q u i vei per sexum, vei per aetatem tneri non possent sese, et pro quorum incolumitate magis, quam pro se a r m a sumpsissent, s u m m a cum iniuria dese- rerent, ac vcluti de industria immanissimae gentis faucibus obijcerent, Esset hoc et communem iustitium violare. et pietatem, quaehomines inter se et Jnter deum coniungit, exuere. Proinde cum repulsam hac in parte paterentur, petere se a t q u e obsecrare, ne esset sibi molestum, neue ullam contumaciae deipsis suspi- cionem conciperet, si suburbanum templum per se i m m u n i t u m vicinosque angiportus carrorum conrpa- gine obstruerent, quo primus saltem dirae gentis in- petus? rapacitasque arcerj posset; pollicitique sunt se u n a c u m Germanis qui in m u r o r u m custodia intror.
sus essent, ubi necessitas ferret, communem operám in hostes propulsandos nauaturos.
E t iáin Bethlen superioris noctis silentio subur- bium ingressus, h o c contexendorum plaustrorom vallum illis suggesserat Át Spinosa d u m non quid tarn oppidanis, quam quid sibi suisque praesidiarijs in praesentiarumconducit, secum expendit; non obscuram ansam oppidanorum defectioni suppeditauit. Ergo eines, u b i salutem suam a Spinosa desertam vident, dum ambigui liaesitant, quid facto sit opus, tandem ita consensere, ut in templum suburbanum, quod a porta Michaöliana non toto stadio dissidebat, con- fertim omnem imbeliem turbam, cum m a g n a parte rerum, q u a e moueri loco poterant, conferrent; omnes aditus, ornnesque vicos, per quos non tam liosti Ta- tari a d irrumpendum, quam Germano intramurano ad ei-umpendum procliuis esset via, cnrruum vallis ex seiitentia Bethlenis obstruerent. Et iam híc ipsi defectionis authores, quos memorauimus, occultiora
Albenses in tenip- lum snb- urbárium se reci-
p i u n t .
36
STEPHANI SZAMOS KÖZ Y.
inter se consilia struere, atque uti loco, ita animo a Germanis dissedere, inacliinari omnia, inter se capita conferre, alij alijs ad aurem aecedere, mussare, soli ipsi omnia gerere, omnes alios praeter se a consilijs excludere. E o q u e tandem prouectum est, ut inter se jurarent, ea quae coxissent de defieiendo consilia, nullis indicijs in publicum detecturos, onmja obsti- nato silentio pressuros. Quoue magis apud Spinosam omnem rebellionis suspicionem de se amouerent, tor- menta q u a e d a m muralia, quae barbata vocant, dari sibi postulant, quibus ad carrorum propugnacula constitutis, T a t a r u m impetus prohiberj posset. Sed Spinosa siue iam diffidens eorum fidei, siue necessi- tatis suae potiorem rationem ducens, negauit t a n t a m intra muros copiam tormentorum esse, ut inde quic- quam eorum usibus commodarj posset.
Quae dum fiunt, interea Kalmandjus, cum qua- tuor alijs, quos diximus consocijs, re communicata, ultro citroque cursare, rerum satagere; tandem clan- destino a d aurem Bethlenis accedentes, renunciant se curaturos, u t oppidum nulla poenitus aut exiguacaede in potestatem veniat, modo det sibi Bethlen turmas nonnullas peditum, quorum opera in destinato commo- diores progressus facere possit. Esse intra muros non plus, q u a m centum quinquaginfa militum Germano- riun manus, quibus nec muralia tormenta ad manum?
nec custodiae, 11011 stationes, nec ulla alia ad repellen- dam vim adminicula intus s i n t : maximé autem summa securitate, de aduentu liostis, rerumque omnium igno- rantia tenerentur. Nam et demissitias portás vix di- scusso crepußculo, catená funibusque laxatis nihil hos- tile metuentes reserare, milites ipsumque ducem tum animi gratia, tum comparandarum rerum, quae usui
Albano- rnm pri- mores de- fectionem m o l i u n t u r .
IIEBDOMADIS VI. L I B E R II. 33 Sunt, causa, temere exspaciari: d a t a quantacunqüe p e d i t u m manu, a portis custodiam se facile deturbatu- ros, a d e o q u e nullo poene sanguine muros intercepturos.
Haec K a l m a n d i u s et Sartorius, ac si illis c u m acu et panno r e s esset, ad Betlenis a u r e s inculcare. Quibus Bethlenius auditis, c u m hominum oratio nihil absurdi prae se ferre videretur, (erat e n i m Sartorius natiua loquendi facultate inprimis dexter et expeditus, inge- nioque lepido magis quam consulto) dat illi quinqua- ginta pedites Thraces, quosacceptos Sartorius, nemine ex oppidanis, praeter quatuor illos coniuratos, con- scio, p r o f u n d a admodum aurora, in suburbana indu- cit, a t q u e in penetralibus, intimisque recessibus ae- dium s u a r u m , quas e regione Michaelianae portae amplas habebat, nemine attendente, abscondit. Ita autem consilium inuadendae p o r t a e machinatus erat Stephanus, ut cum bene mane Michaeliana porta de more demitteretur, Spinosam ducem forte egredientem ex nec opinato comprehenderent: quo capto ad por- tás occupandas inuadendosque milites Germ an os, duce simul et consilio destitutos, t u m vero re inopi- nata perculsos, tempestiua offerretur opportunitas.
Hae d u m machinationes inter Gábrielem Betlen, et s u b u r b a n o s Albenses coquuntur, forte quattuor Va- lones, i g n a r i omnium quae foris ageruntur, siue a Spi- nosa e x p l o r a t u m emissi, siue sua negocia secutj, Alba e g r e d i u n t u r ac superato sublicio ponte, qui ad Ma- risum A l b a e obiacet, repentina Bethleninorum incur- sione circumueniuntur. Eorum u n o caeso, duo alij, cum n u l l u n i aliud refugij liaberent, Mariso altiori sein gurgitantes, vortice fluminis perierunt, quartus non ausus v i o l e n t j fluminis fidej se committere, praepro- p e r a f u g a Marisi ripas praeterlegens, in siluarum val-
MON, H U N Q . MIST. SCHIPT, X X I X . 3
T h r a c u m manipulua
f u r t i u m s u b u r b i o inducitnr.
34 STEPHAN] SZAMOSIiÖZY.
liumque recessus se insinuat, insequentibusque Vngaris tempestiuo effugio se subducit; ita beneficio praeua- lentis equi Valone elapso, ratus non ab re Betlen, refugum Valonem praefeeto Spinosae omnia quae vidisset, r e n u n c i a t u r u m ; niliil moratus iubet Sartorio a c K a l m a n d i o , caeterisque suburbanis ut protinus ad oppugnationem urbis aggrediantur, ne indieio Valo- nis in u r b e m se insinuantis, detectis Vngarorum in- sidijs, omnia ad expugnandum diffieiliora explicata sint. Quibus ita comparatis, reclusis ambabus portis, laxatisque tamquam in re sec ura custodijs, diu expe- ctatus Spinosa, fatali suo bono, nusquam foris appare- ret, nonnulli duntaxat e militibus prodijssent, sparsim- que per f o r a et plateas suburbanas vagarentur, et jani m u l t u m temporis processisset, (erat enim liora octaua m a t u t i n a ) nihil ultra expectandum ratus Sar- torius, derepente reclusis penetralibus Thraces in pu- blicum effundit. Ilii vexillum, quod unicum aderat, explicant, tympanis obstrepant, milites Germanos, qui ad XXV passim foris oberrabant, inpellunt, urgent,cae- dunt, ac tamquam ad hanc solam pugnam essent conducti, et ipsi Thraces, et conjurati, siue conscientia paucitatis suae (nam multi oppidanorum rerum poe- nitus ignari, ad excitatum tumultum, partim in aedem, p a r t i m i n aedes suas seocculuerant) siue ab animo et audacia destituti, serio a porta occupanda abstinu- erunt. E t quibus antea consilium et lingua ad fa- cinus a p t u m fuerat, nunc cum manum res posce- ret, n e q u e manum, neque linguam, neque consilium habebant. E t sane ita saepissime usu venit, ut lingua prompti, cum ad rem ventum est, manu tardi a p p a r e a n t . T a n t a autem erat vei iníimi vul- gis in Grermanos multa malorum perpessione con-
HEBDOMADIS VI. L I U E l l II. 35 citátum ódium, ut postquam f a m a insurreetionis in pu- blicum erupit, arreptis fustibus et gerris, alijsqne armis rusticis vei abjecti Caculae a r m a t o s adoriuntur. Inter haec Germani port is praefecti, a d subitarium motum inter se cohortati, portás repente catenis et vectibus s u b d u c u n t , omnes aditus claudunt, foueas murorum obstipant, ad m u r o r u m Coronas, ad propugnacula, atque alio, qua usus flagitabat, sparguntur. Vix Thra- ces in apertum proruperant, c u m alia ex oppidi parte T a t a r u m glóbus, ex insidijs subito coortus, p r o muris aduolat, incursat, ac majore terrendi quam nocendi periculo passim obequitat.
Q u i b u s ita constitutis, Sartorius et alij spe sua in capiendo muro opprimendisque German is frustrati, r e n u n c i a n t Betleni consilium optime constitutum, minimé ex sententia successisse. Aliam de integro i n e u n d a m esse r a t i o n e m ; vulpinae leoninam esse assuendam. Frangi Germanos domariqne non difí'i- cile posse, modo vis serio adhibeatur. P r o i n d e ob- sidionem oppugnationemque c u m nulla alia ratio oppidi capiendi supersit, maiore mole urgendam esse.
Annuit ille, negociumque oppugnandioppidanis simul alijs o m n i b u s imperat, qui si in eandem operám cum coniuratis, et commilitium conuenire recusarent, mi- natus est fore, ut T a t a r i b u s immissis, omnia eorum bona, ipsosque adeo omnes, in praedam conuersurus esset. Vacarent q u a m possent oppugnationj, saltem dum Moses accurreret. Nam ille ad Sargetiam adliuc amnem, lentis itineribus progrediens, ob varias dif- íicultates, vnunquelutulentis obicibus impeditam liae- rebat. U t q u e oppidanj ad u r g e n d a m rem expeditiores essent, Betlen a Bectas passa idoneam Tliracum ma- mim se suppeditaturos, auxiliaque submissuros pol-
3 *
111 occu- p a n d o m u r o tecli-
nae irri- tae vis ad- liibetur.
STEPITANI 8ZAM0SK(')ZY.
licitus est.*) Hoc modo oppidani, cumcommunem ope- íam, coniunctionemque cum caeteris popularibus suis conciliassent, ad rem aggrediuntur, sperantes ea se consilia, cepisse quae explicatu minimé sint diffi- cilia. V e r u m enimuero repente incepta non habere consilium, aut si habeant, pessime cadere solere, vulgo dicitur. Itaque conatum magis quam animum ad destinatum adhibent. Pro porta Michaeliana ag- gerem excitant, eo uinarias cupas admoliuntur, ac glarea obstipant, ad quorum interstitia tormenta bina aenea, q u a e Betlen petentibus submiserat, pilas ouj anserini amplitudine elicientia subducunt, inde por- tás m u r o r u m q u e minas lacessunt, omnique qua pos- sunt contentione Germanos imfestant. Nec minore cura et industria intus Germani portarum tabulatis firmissimas vectes obicesque imponunt, aggerata mole aditus occludunt, stationes firmant, praesidia quaquauersum disponunt, omnia propugnationis in- strumenta ad arcendum hostem explicant.
E n i m v e r o multj scio, mirabuntur, quaenam tani subita intemperies Albanorum animos, totamque adeo poene T r a n s i l u a n i a m ad defectionem traxerit. Sed admirationem eorum si non poenitus tollet, certe nonnihil eleuabit intollerabillis ac insolens militum in tota prouincia Albanaque urbe licentia. Quae res (et quid magis aliud?) ad abalienandos non plane seruitutem seruientes animos et ab officio detorquen- dos, prima, ac expedita ratio est. Neque vero liaec in- sectandi studio, aut ex animi libidine, quod conuicia- toris est, aut ex aurium incerto sensu, quod bullatas nugas venditantium est, referimus, sed horum pleraque ex oculorum nostrorum íide testamur. Vbi si spernatur
*) E m o n d a t b a n két szó : a az et helyett, s est a sunt helyett egy XVI. század i kéz által van javítva.
A l b a nbsidetui".
Quae c a u - ! s a A l b a n o s ad defecti- •
o n e m t r a x e r i t .
IIEBDOMADIS VI. LIBER II. 37 oratio, t a m q u a m inculta, aut sermonis varietas, tarn- quam d u b i a : certe üdes iucorrupta sperni non debet, q u a m ea religione tuemur, ut omne á vero minus in- tegrum inde ainoliremur. Neque video, cur nie magis odium ad incessendum rapiat, unde mihi nullum emolunientum; aut Studium partis, quod peraeque officit: aut adulatio, quod suspicionem falsi inpingit:
q u a m amor veri scribendi, cujus causas, aut odio aut amore partium corrumpere, saue milii religio fuerit facere. Quocirca liisi reruni causas vere deprom- psero, aut si eas dissimulatione pressero, iam r e r u m g e s t a r u m series trunca erit, et narratio ad omnem Posteritäten! dubia. Quid autem magis in scribendo requiritur, quam veri dicendi sincera fides, falsique vitandi Studium ? Non dubito igitur, quin mihi verus et a e q u u s censor veniam det, si rem prout est, in- g e n u a scriptione detexero. Nam et ipsi, si quis in ijs est candor, qui publicorum malorum causa et occasio f u e r u n t , liaec quae prodimus, si non aperta oris con- fessione, saltem conscientia animi sui, nihil a vero
ab]íorentia fatebuntur.
P r a e e r a t ea b r u m a ante Spinosam Iiis praetor!- anis cohortibus Germanis Joannes Coppa Foroiuli- ensis, acris vir ingenij, et ad compescendam mili- tarem licentiam, modo voluntas 11011 abesset, satis idoneus. Sed vix eos in officio conti nere poterat. Nam cum a Rodolplio Imperatore parcius, quam pro eorum n u m e r o stipendium administraretur, nec annona quo- tidiana in tarn exhausto et ad extrema omnia redacto prouinciae statu, illis sustentandis par esse posset: nec amictus ad arcendam liiemis saeuitiam suppeteret; alijs- que r e b u s ad vitam tollerandam necessarijs destitu- e r e n t u r ; p e r rapiuas et latrocinia, perque aliorum
Benefi- cium »mi~
ciciae, in- j u r i a ini-
mititia»
artifex.
História vera magis quam culta debet esss rerum nar-
ratio.
J o a n u e s Coppa.
