Szabadság csarnoka (Pilvax-kávéház az Uri-utcában). Preiszer vízfestménye, 1848.
ORPHAN1DES LUKÁCS
A pesti forradalom napja 1848-ban
1848 m á r c i u s 4 - é n a z a l s ó t á b l a K o s s u t h l e l k e s í t ő b e s z é d é n e k h a t á s á r a e l h a t á r o z z a , h o g y a z a l k o t m á n y o s r e f o r m o k m e g v a l ó s í t á - s á é r t f e l i r a t o t i n t é z a k i r á l y h o z . A. f e l s ő t á b l a a z o n b a n t é t o v á z i k , ü l é s e i t e l n a p o l j a , a n á d o r B é c s b e u t a z i k , M a j l á t h o r s z á g b í r ó s z i n t é n , h o g y n e k e l l j e n a f ő r e n d e k e t g y ű l é s r e ö s s z e - h í v n i .
P e s t e n i z g a t o t t a k a k e d é l y e k a p á r i s i f o r - r a d a l o m h í r e m i a t t . I r á n y i D á n i e l a z „ E l l e n - z é k i k ö r " t ö b b b e f o l y á s o s t a g j á n a k m e g b í z á - s á b ó l k é r d i K o s s u t h o t :
— N e m l e n n e - e jó, h a o r s z á g o s m o z g a l - m a t i n d í t a n á n k m e g P e s t r ő l a r e f o r m o k s i e t - t e t é s e v é g e t t ?
— B i z o n y , a z n a g y o n ü d v ö s l e n n e — h a g y j a h e l y b e n K o s s u t h — , h i s z e n e z á l t a l is n y o m á s t g y a k o r o l h a t n á n k a c s ö k ö n y ö s m á g - n á s o k r a .
A z „ E l l e n z é k i k ö r " n a g y t e r m é b e n m á r c i u s 14-én e g y ü t t v a n n a k a „ m á r c i u s i i f j a k " , a j u r á t u s i k a r , a z e g y e t e m i h a l l g a t ó s á g é s a s z a b a d e l v ű p o l g á r s á g . „ E g é s z E u r ó p a m o z o g . A z i d ő f é l s z á z a d d a l e l ő b b r e r ú g o t t . E g y g o n - d o l a t r e z g i á t E u r ó p á t , h o g y a l é t e z ő á l l a p o t t o v á b b n e m m a r a d h a t ! " — o l v a s s a I r i n y i J ó z s e f a P o z s o n y b a k ü l d e n d ő p e t í c i ó t . . . D e f e l á l l K l a u z á l G á b o r : H e l y e s a p e t í c i ó ,
h e l y e s a t i z e n k é t p o n t , d e n e k ü l d j ü k e l s e P o z s o n y b a , s e a k i r á l y h o z , — c é l r a v e z e t ő b b , h a B a t t h y á n y l á t j a e l ő s z ö r , a z o r s z á g o s e l l e n - z é k i k ö r e l n ö k e , k ö r ö z z ü k o r s z á g s z e r t e , s z á z - e z r e k a l á í r á s á v a l k e r ü l j ö n a z o r s z á g g y ű l é s - h e z : I m e a n e m z e t k í v á n s á g a !
E s t e f é l h é t . A g y ű l é s o s z l i k . K l a u z á l in- d í t v á n y a g y ő z ö t t . . .
U r a i m ! M o s t j ö t t e m a h a j ó v a l . A p o z s o - n y i i f j ú s á g k ü l d ö t t j e v a g y o k . N a g y h í r t h o - z o k . B é c s b e n t e g n a p k i t ö r t a f o r r a d a l o m . M e t t e r n i c h m e g b u k o t t . A n é p b a r r i k á d o k a t e m e l é s f e g y v e r k e z i k . . .
A k ö z l é s v i l l á m c s a p á s k é n t h a t a P i l v a x k á v é h á z b a n e g y b e g y ű l t i f j ú s á g r a . B é c s m e g - e l ő z t e ő k e t . . .
O t t á l l P e t ő f i ö s s z e f o n t k a r r a l , n y a k i g g o m b o l t e g y s z e r ű f e k e t e a t i l l á b a n . B e e s e t t a r c a p i r o s a z i z g a l o m t ó l . C s e n g ő é r c e s h a n - g o n k i á l t j a :
— I m e a f o r r a d a l o m f ö r g e t e g e itt z ú g m á r a k ö z e l i s z o m s z é d b a n . És m i t é t o v á z u n k ? N e m ! C s e l e k e d n i f o g u n k !
— I g a z ! Ü g y v a n ! C s e l e k e d n i f o g u n k ! — z ú g j á k a z i f j a k .
— P o l g á r t á r s a k , — s z ó l a l f e l I r i n y i —, P e t ő f i n e k i g a z a v a n . A h e l y z e t v á r a t l a n u l m e g v á l t o z o t t , a n é p g y ű l é s h a t á r o z a t a f ö l ö s -
10
l e g e s s é v á l t . S e m m i p e t i c i o n á l á s . M o n d j u k ki, h o g y m i a 12 p o n t n a k , m i n t a n e m z e t kí- v á n s á g á n a k a z o n n a l i é l e t b e l é p t e t é s é t k í v á n - j u k .
I z g a t o t t v i t a . K l a u z á l a z e s e m é n y e k hí- r é r e a P i l v a x b a s i e t . V é d i a p e t i c i ó s h a t á r o - z a t o t .
S í i k é i K á r o l y , a j ó n e v ű író, — a k i h e - b e g v e b e s z é l — , a z a s z t a l r a ü t :
— N a g y o n s z é p e n , n a g y o n o k o s a n b e - s z é l t K l a u z á l p o l g á r t á r s , d e m o s t o l y a n i d ő - k e t é l ü n k , h o g y n e m k e l l a z o k - o k o - k o s e m - b e r e k t a n á c s á r a h a l l g a t n i .
M e g s z ü l e t i k a h a t á r o z a t . H o l n a p m á r c i u s 15-én t ü n t e t é s . A 12 p o n t é l e t b e l é p t e t é s e . N e m t á g í t a n a k . A s z u r o n y o k k a l is s z e m b e - s z á l l n a k .
*
M á r c i u s 15.
„ M a s z ü l e t e t t a m a g y a r s z a b a d s á g , m e r t m a e s e t t le a s a j t ó r ó l a b i l i n c s . O h s z a b a d s á - g u n k , é d e s k e d v e s ú j s z ü l ö t t , l é g y h o s s z ú é l e t ű a f ö l d ö n , é l j a d d i g , m í g c s a k é l e g y m a - g y a r . H a n e m z e t ü n k u t o l s ó f i a m e g h a l , b o r u l j r á s z e m f e d ő g y a n á n t . . . s h a e l ő b b j ö n r á d a h a l á l , r á n t s d m a g a d d a l s í r o d b a a z e g é s z n e m z e t e t , m e r t t o v á b b é l n i e n é l k ü l e d g y a l á - z a t lesz, v e l e d h a l n i a p e d i g d i c s ő s é g " — í g y ír P e t ő f i N a p l ó j á b a n .
R e g g e l a P i l v a x k á v é h á z b a n g y ü l e k e z n e k a „ m á r c i u s i i f j a k " . J ó k a i f e l o l v a s s a a k i á l t - v á n y f o r m á j á b a n s z e r k e s z t e t t 12 p o n t o t , P e t ő f i e l s z a v a l j a a „ N e m z e t i d a l " - t .
— H í v j u k c s a t l a k o z á s r a a z e g y e t e m i h a l l - g a t ó s á g o t ! — h a n g z i k V a s v á r i j a v a s l a t a .
K i t ó d u l n a k a z u t c á r a . E l ő l P e t ő f i , V a s - v á r i , J ó k a i é s I r i n y i . M e l l ü k ö n k o k á r d a . E l ő t - t ü k e g y j u r á t u s n e m z e t i s z í n ű z á s z l ó t v i s z . A k i c s i n y c s o p o r t h o z c s a t l a k o z ó u t c a i k ö z ö n - s é g , p o l g á r s á g , m u n k á s s á g , h a t a l m a s t ö m e g g é
d u z z a s z t j a a t ü n t e t ő k e t .
— É l j e n a s z a b a d s á g ! É l j e n a z e g y e n l ő - s é g ! É l j e n K o s s u t h ! — z ú g f e l a k i á l t á s m i n d -
u n t a l a n .
E l ő s z ö r a z o r v o s o k h o z m e n n e k . „ S z a - k a d t a z e s ő , a m i n t a z u t c á r a l é p t ü n k , — í r j a P e t ő f i — s e z e g é s z e s t i g t a r t o t t , d e a l e l k e -
s e d é s o l y a n , m i n t a g ö r ö g t ű z : a v í z n e m olt- h a t j a e l . "
A z o r v o s i f a k u l t á s o n é p p e l k e z d ő d t e k a z e l ő a d á s o k . A t ö m e g e l l e p i a f o l y o s ó k a t é s a z u d v a r t . A z i f j ú s á g v e z e t ő i , l e g e l ő i V a s v á r i ,
„ É l j e n a s z a b a d s á g ! " k i á l t á s s a l n y i t n a k a t a n - t e r m e k b e .
— Á t a n u l ó i f j ú s á g n a k n e m s z a b a d a p o l i - t i k á b a a v a t k o z n i — e l l e n k e z n e k a p r o f e s s z o - r o k .
— N e h a l l g a s s a t o k m o s t a p r o f e s s z o - r o k r a ! — h a n g z i k b e a f o l y o s ó r ó l . — A h a z a t e t t r e s z ó l í t . Le a t a n í t ó i z s a r n o k s á g g a l . J ö j - j e t e k a z u d v a r r a .
— A z u d v a r r a ! A z u d v a r r a ! — i s m é t l i s z á z t o r o k .
I n n e n a m é r n ö k ö k h ö z , a z t á n a j o g á s z o k - h o z v o n u l a t ü n t e t ő t ö m e g . A k ö z p o n t i e g y e -
t e m e l ő c s a r n o k á b a n e l é j ü k áll e g y p r o f e s z - s z o r . N a g y p á t h o s s z a l k e z d i :
— U r a k , a t ö r v é n y n e v é b e n . . .
M e n n y d ö r g ő k i á l t á s n y o m j a el a s z a v á t . A j o g á s z o k k i r o h a n n a k é s c s a t l a k o z n a k a tö- m e g h e z .
*
M i v a n a k a t o n a i h e l y ő r s é g g e l ?
A k a s z á r n y á k b a n f e g y v e r b e n a l e g é n y - s é g .
A b u d a i v á r t ü z é r s é g e p a r a n c s o t k a p , h o g y a P e s t r e i r á n y z o t t á g y ú k n á l é g ő k a n ó c - c a l k e z é b e n v á r j a a t o v á b b i p a r a n c s o t .
*
A z i f j ú s á g n a k n i n c s f e g y v e r e , d e h ú s z - e z r e s l e l k e s ü l t t ö m e g áll m ö g ö t t e . . .
— M o s t a p r o g r a m m o t a n y o m d á b a v i s z - s z ü k é s k i n y o m a t j u k — s z ó l P e t ő f i .
— B u d á r a k e l l m e n n i — k i á l t j a e g y h a n g a t ö m e g b ő l —, s a c e n z o r t a l á í r á s r a k é n y s z e - r í t e n i .
— C e n z o r h o z n e m m e g y ü n k ! — k i á l t j a v i s s z a P e t ő f i —. N e m i s m e r ü n k t ö b b é s e m m i - f é l e c e n z o r t . El e g y e n e s e n a n y o m d á b a .
A L a n d e r e r é s H e c k e n a s t c é g a f ő v á r o s h a t n y o m d á j a k ö z ü l a l e g j o b b a n b e r e n d e z e t t . O d a k é s z ü l a t ö m e g . A h a v a s e s ő , m e l y e g y k i s s é s z ü n e t e l t ú j b ó l m e g e r e d . M e t s z ő h i d e g , s z é l s ü v í t v é g i g a z u t c á n . D e a t ö m e g s z i k l a -
f a l k é n t áll m e g a n y o m d a e l ő t t .
— L e h e t e t l e n , u r a i m , n i n c s r a j t a a c e n - z o r e n g e d é l y e — u t a s í t j a e l L a n d e r e r s z á r a - z o n a k ö v e t e l é s t .
I r i n y i o d a m e g y a l e g n a g y o b b g é p h e z :
— E s a j t ó t a n é p n e v é b e n e z e n n e l l e f o g - l a l j u k .
— É l j e n a s a j t ó s z a b a d s á g ! É l j e n a n é p !
ünneplő tömeg a Landerer és Heckenast nyomda előtt.
(Katzler Viricene körajza.)
I I
Petőfi elszavalja a „Talpra Magyar"-t a Nemzeti Múzeum előtt 1848 március 15-én. (Egykorú kép.)
— k i á l t j á k a s z e d ő m u n k á s o k é s l e l k e s e n m u n k á h o z l á t n a k .
N e m t e l i k el e g y ó r a é s e z e r n y i p é l d á n y - b a n o s z t j á k a „12 p o n t o t " é s a „ N e m z e t i d a l " - t . H i h e t e t l e n l e l k e s e d é s . Petőfi ú j r a el- s z a v a l j a a N e m z e t i d a l t . A z e s k ű s z ö v e g e t e g y ü t t m o n d j a a s o k a s á g .
D é l u t á n 3 ó r a . N é p g y ű l é s a m ú z e u m e l ő t t . S z a k a d ó e s ő d a c á r a t í z e z e r e m b e r .
V a s v á r i m e g m a g y a r á z z a a 12 p o n t j e l e n - t ő s é g é t .
I r i n y i i n d í t v á n y o z z a , h o g y a s z a b a d s a j t ó k é t e l s ő t e r m é k é t , a 12 p o n t o t é s a N e m z e t i dalt, h e l y e z z é k el a m a i n a p ö r ö k e m l é k é r e a m ú z e u m l e v é l t á r á b a n . P e t ő f i k ö l t e m é n y é n e k s z é l é n a k ö l t ő s a j á t k e z ő í r á s a : „ A z 1848-iki m á r c i u s 15-én k i v í v o t t s a j t ó s z a b a d s á g u t á n l e g e s l e g e l ő s z ö r n y o m a t o t t p é l d á n y , s í g y a m a g y a r s z a b a d s á g e l s ő l é l e k z e t e . "
P e t ő f i a M ú z e u m l é p c s ő z e t é n e k b a l o l - d a l i o l d a l p á r k á n y á r ó l e l s z a v a l j a a N e m z e t i d a l t . T o m b o l , ú j o n g a n é p . I r i n y i j a v a s l a t á r a k ü l d ö t t s é g e t v á l a s z t a n a k , h o g y f e l h í v j á k a v á r o s i t a n á c s o t a c s a t l a k o z á s r a .
k é n y s z e r n e k . T á r g y a l j á k m e g e l ő b b a n é p e l ő t e r j e s z t é s é t z á r t ü l é s e n é s c s a k a z u t á n ad- j á k t u d t á r a a n é p n e k a t a n á c s h a t á r o z a t a i t .
A t a n á c s u r a k z a v a r t a n n é z n e k e g y - m á s r a . . .
A n y i t o t t a j t ó k o n b e t ó d u l a n é p . A z iz- g a t o t t s á g p e r c r ő l - p e r c r e n ö . I r i n y i f e l u g r i k a z a s z t a l r a , n é h á n y l é p é s s e l ott t e r e m a h o s s z ú , z ö l d a s z t a l t ú l s ó v é g é n ü l ő S z e p e s s y p o l g á r m e s t e r e l ő t t :
— M i n e m é r ü n k r á a d d i g v á r a k o z n i — k i á l t j a i n g e r ü l t e n — , m í g a t a n á c s u r a k n a k t e t s z i k . K í v á n j u k a 12 p o n t a z o n n a l i a l á - í r á s á t .
S z a v a i t az a l a n t v á r a k o z ó s o k e z e r n y i t ö m e g f e n y e g e t ő m o r a j l á s a k í s é r i . . .
R o t t e n b i l l e r a l p o l g á r m e s t e r a v á r o s h á z e r k é l y é r ő l k ö z l i a n é p p e l a t a n á c s c s a t l a k o - z á s á t .
„ Ó r i á s i k i t ö r é s e a l e l k e s e d é s n e k ! — í r j a P e t ő f i . — E g y s z e r r e a z a h í r s z á r n y a l , h o g y k a t o n a s á g j ö n . . . k ö r ü l n é z t e m , h o g y az a r c o - k a t v i z s g á l j a m , e g y e t l e n e g y i j e d t a r c o t s e m l á t t a m . . . m i n d e n a j k o n e k i á l t á s : f e g y v e r t ! f e g y v e r t ! "
De a h í r a l a p t a l a n é s a n é p i n d u l to- v á b b . . .
A v á r o s i t a n á c s é p p r e n d k í v ü l i ü l é s t t a r t . A k ü l d ö t t s é g e g y e n e s e n a t a n á c s t e r e m b e n y i t . I r i n y i k é r i a t a n á c s o t : t a r t s o n n y í l t k ö z g y ű l é s t , a m e l y e n ő k is r é s z t v e h e t n e k , m i n t a n é p k ü l d ö t t e i .
F e l á l l H o l o v i c s t a n á c s n o k : n e m e n g e d a
„ H a t á r t a l a n l e l k e s e d é s k ö z t v o n u l t u n k fel a v á r b a — í r j a D e g r é : „ V i s s z a e m l é k e z é s e i m "
c í m ű m u n k á j á b a n — , h o l a t ü z é r s é g e t é g ő k a n ó c o k k a l á g y ú i k m e l l e t t l á t t u k állni. Él- j e n a s z a b a d s á g ! É l j e n a z e g y e n l ő s é g ! k i á l - t á s s a l v o n u l t el e l ő t t ü n k a t ö m e g .
A h e l y t a r t ó t a n á c s é p p e n ü l é s e z e t t . N é h á - n y a n b e m e n t ü n k . a t e r e m b e , a s o k a s á g az u d v a r t , l é p c s ő k e t é s a f o l y o s ó k a t f o g l a l t a el.
A n a g y s á g o s u r a k h e l y e t k í n á l t a k a zöld a s z t a l k ö r ü l . E l f o g l a l t u k .
B e m u t a t t u k a 12 p o n t o t , m e l y e k k í v á n - s á g a i n k a t t a r t a l m a z z á k . S e m m i k i f o g á s t n e m t e t t e k . K í v á n t u k , h o g y a s a j t ó f e l s z a b a d u l á - s á t a h e l y t a r t ó t a n á c s a z o n n a l m o n d j a ki é s a c e n z o r o k a t m o z d í t s a el. E l l e n v e t é s n é l k ü l m e g t e t t é k .
. . . A z á l l a m f o g l y o k a z o n n a l i s z a b a d o n - b o c s á j t á s á t k é r t ü k . A z o n n a l k i a d a t o t t a r e n - delet, h o g y az i l l e t ő k b ö r t ö n a j t a i m e g n y i t - t a s s a n a k .
S o h a é l e t e m b e n o l y r é m ü l t a r c o k a t n e m l á t t a m , m i n t e z e k é a n a g y s á g o s kir. t a n á c s o s u r a k é volt. O d r y é c s a k ú g y j á t s z o t t a z ö l d b e é s a s á r g á b a , N y é k i (a c e n z o r ) m e g o l y sze- r e t e t r e m é l t ó a n m o s o l y g o t t , m i n t h a s i k e r ü l t v o l n a e g y s h a k e s p e a r e i d a r a b o t l e s z o r í t a n i a j á t é k r e n d r ő l . D e h o g y a z a n y á j a s s á g n e m s z í v b ő l jött, m u t a t t a h o m l o k á n a k v e r e j t é k e , m e l y e t n e m g y ő z ö t t e l é g g é t ö r ü l g e t n i . P e d i g c s a k a k a p u t k e l l e t t v o l n a b e z á r n i o k , h á t el v a n f o g v a az e g é s z f o r r a d a l o m m i n d e n v e z e - t ő i v e l é s k e z d e m é n y e z ő i v e l e g y ü t t . S z e r e n - cse, h o g y n e k i k v e l ü n k , n e k ü n k m e g v e l ü k v o l t d o l g u n k . C s a k n e m k e d é l y e s t á r s a l g á s f o l y t .
K í v ü l r ő l g y ő z e l m i z a j h a n g z o t t fel. A f o g - l y o k k i s z a b a d í t v á k . B a r á t s á g o s k é z s z o r í t á s s a l b ú c s ú z t u n k el a h e l y t a r t ó t a n á c s u r a i t ó l , m i n t - h a c s a k l á t o g a t á s o n l e t t ü n k v o l n a . . ."
*
„ A f o g l y o k k i s z a b a d í t v á k " — í r j a Degré...
A m a g y a r j o b b á g y s á g n a g y s z ó s z ó l ó j a , T á n c s i c s , m a g a is e g y s z e r ű f ö l d m í v e s s z ü l ő k g y e r m e k e , a k i t 1847-ben í t é l t e k el a , , N é p k ö n y v e " é s „ J ó z a n é s z " c í m ű m e r é s z h a n g ú k ö n y v e i m i a t t , n e m érti, mi t ö r t é n i k . A b ö r - t ö n v a s a j t a j a k i n y i l i k é s a n é p b e t ó d u l c e l l á - j á b a . E j s ő n e k a f e l e s é g e e z e k k e l a s z a v a k k a l :
— N i n c s t ö b b é c e n z u r a ! S z a b a d o k v a - g y u n k !
T í z e z e r n y i r i v a l g ó t ö m e g é l é n N y á r i Pál ü d v ö z l i a z t á n , m i n t a „ f o r r a d a l o m l e g e l s ő ta- v a s z v i r á g á t " .
S ö t é t v a n m á r . K o c s i b a ü l t e t i k a „ r a b í r ó t " . L o b o g ó f á k l y a f é n y n é l d i a d a l m e n e t b e n v i s z i k P e s t r e . A p e s t i o l d a l o n a n é p k i f o g j a a l o v a k a t é s m a g a h ú z z a a k o c s i t .
*
O l y a n e l ő a d á s n e m v o l t m é g a N e m z e t i S z í n h á z b a n , m i n t a k k o r e s t e !
A n é p m a g a s z a b j a m e g a m ű s o r t . Eg- r e s s i G á b o r e l s z a v a l j a n e m z e t i s z í n ű k o k á r d á - v a l m e l l é n a N e m z e t i d a l t . V i h a r o s t e t s z é s t a r a t a „ M e g h a l t a c s e l s z ö v ő " a H u n y a d i L á s z l ó b ó l . — Itt m e g s z a k a d az e l ő a d á s .1. . A z e l ő c s a r n o k b a n r o p p a n t z a j t á m a d t . M i n - d e n k i a k i j á r a t o k f e l é t e k i n t . A z a j t ó k f e l t á - r u l n a k é s b e t ó d u l a r a b í r ó t k i s z a b a d í t ó n é p .
— H a l l j u k a l e g ú j a b b e s e m é n y e k e t ! M i t ö r t é n t B u d á n ? — h a l l a t s z i k a k ö z ö n s é g s o r a i - ból.
D e g r é A l a j o s e g y f ö l d s z i n t i p á h o l y b ó l el- m o n d j a b u d a i ú t j u k f é n y e s e r e d m é n y e i t . A z e n e k a r r á z e n d í t a R á k ó c z i i n d u l ó r a , m a j d k ö z k í v á n a t r a e l j á t s s z a a M a r s e i l l a i s e - t .
*
A l e g ú j a b b h i r e k m é g f o k o z z á k a l e l k e - . s e d é s t . A f ő r e n d i h á z v é g r e e l f o g a d t a az a l s ó
t á b l a f e l i r a t á t . A b é c s i n é p b a r r i k á d o k a t e m e l t é s f e g y v e r r e l v é d i j o g a i t . M e t t e r n i c h A p p o n y i G y ö r g y f ő k a n c e l l á r r a l e g y ü t t m e g - b u k o t t . . .
*
M i c s o d a e s e m é n y v o l t ez a n a p . . .
„ K o s s u t h é k P o z s o n y b a n e g y s z e r r e c s a k a z t l á t t á k , h o g y a f ő r a n g ú a k é v t i z e d e k ó t a o l y s z í v ó s h a d f a l a m e g b o m l o t t , az e l l e n f é l m e n e k ü l n i k e z d s f e j v e s z t e t t e n d o b á l j a el é v s z á z a d o k z s á k m á n y á t " — í r j a I l l y é s G y u l a . K e z d e t v o l t c s a k a m á r c i u s 15-e, d e n a g y s z e r ű é s d i c s ő k e z d e t !
Szabrul a sajtó ! . . .
Ha tudnám, hogy a hazának nem lesz rám szüksége, szívembe márta- nám kardomat, s' úgy írnám le haldokolva, piros véremmel e szavakat, hogy itt álljanak a piros betűk, mint a szabadság hajnal sugár ai.
Ma született a magyar szabadság, mert ma esett le a sajtárul a bilincs . . . vagy van ollyan együgyű, ki azt képzelje, hogy szabad sajtó nélkül lehet bár- melly nemzetnek szabadsága?
(Petőti.)
13
