KAZINCZY FERENCZ ÖSSZES MŰVEI
H A R M A D I K OSZTÁLY
KAZINCZY F E R E N C Z L E V E L E Z É S E
KAZINCZY F E R E N C Z Ö S S Z E S M Ű V E I
HARMADIK OSZTÁLY
L E V E L E Z É S
XXII. KÖTET
K I A D J A A M A G Y A E T U D O M Á N Y O S A K A D É M I A
BUDAPEST, 1927.
KAZINCZY F E R E N C Z L E V E L E Z É S E .
A M A G Y A E TUDOMÁNYOS A K A D É M I A
I E O D A L O M T Ö E T É N E T I B I Z O T T S Á G A M E G B Í Z Á S Á B Ó L
G B Ó P S Z É C H E N Y I A L A D Á K Ú E A D O M Á N Y Á N A K F Ö L H A S Z N Á L Á S Á V A L
K Ö Z Z É T E S Z I
H A R S A N Y I I S T V Á N .
H U S Z O N K E T T E D I K KÖTET.
1 7 6 4 . D e c e m b e r 3. — 1 8 3 1 . A u g u s z t u s 15.
BUDAPEST, 1927.
A M A G Y A E T U D . A K A D É M I A K I A D Á S A .
B E V E Z E T É S .
A K a z i n c z y - l e v e l e k e X X I I . k ö t e t é n e k első sorai l e g y e n e k d r . V á c z y J á n o s e m l é k e z e t é n e k szentelve, a k i f á r a d h a t a t l a n m u n k á b a n g a z d a g é l e t é t K a z i n c z y k o r á n a k , é l e t é n e k és levelezésének t a n u l m á n y o z á s á r a á l d o z t a s levelezéséből h u s z o n e g y k ö t e t e t r e n d e z e t t k r i t i k a i m ó d s z e r r e l s a j t ó a l á , l á t o t t el összefoglaló bevezetéssel és i r o d a l o m t ö r t é n e t i v o n a t k o z á s ú , m a g y a r á z ó j e g y z e t e k k e l s e k ö t e
t e k k e l n y e l v ü n k és i r o d a l m u n k h a l h a t a t l a n e m l é k ű , n a g y r e f o r m á t o r á n a k ö r ö k e m l é k e t á l l í t o t t . '
*
K a z i n c z y F . L e v e l e z é s é n e k ez a X X I I - i k k ö t e t e e g y s z e r s m i n d e v á l l a l a t első p ó t l é k - k ö t e t e . M a g á b a n foglalja n e m c s a k a d r . V á c z y J . á l t a l k ö z z é t e t t h u s z o n e g y k ö t e t megjelenése (1890—
1911.) ó t a s z é t s z ó r t a n , egyes f o l y ó i r a t o k b a n s l a p o k b a n k i a d o t t l e v e l e k e t (89), h a n e m a z o k a t is, a m e l y e k e t e k ö t e t szerkesztésével t ö r t é n t m e g b í z a t á s o m (1925. n o v . 30.) ó t a a m a i n a p i g f ö l k u t a t n o m s i k e r ü l t (166). í g y e k ö t e t összesen 255 levelet t a r t a l m a z s e z e k n e k t ö b b m i n t fele (140) m a g á t ó l K a z i n c z y t ó l v a l ó .
E levelek becse, jelentősége a b b a n áll, h o g y a d a t a i k k a l v a g y h é z a g o k a t p ó t o l n a k , m i n t i s m e r e t e s levelekre v a l ó v á l a s z o k , v a g y h o m á l y t o s z l a t n a k s e d d i g n e m eléggé t i s z t á z o t t d o l g o k a t m a g y a r á z n a k s v i l á g o s í t a n a k m e g , v a g y é p p e n új d o l g o k a t , m o z z a n a t o k a t t á r n a k a k u t a t ó k elé.
Meglepő, h o g y ú g y e levelek írói, m i n t a c í m z e t t e k k ö z ö t t h a r m i n c n á l t ö b b új n é v v e l t a l á l k o z u n k , s e z e k n e k k b . felét K a z i n c z y fogolytársai s a z o k b a r á t a i k ö r é b e n t a l á l j u k , a k i k n e k leve
leit m á r K a z i n c z y G á b o r k i a k a r t a a d n i .
K ö t e t ü n k e t K a z i n c z y gj^ermekkorából való, első ö n á l l ó a n f o g a l m a z o t t s p a t a k i d i á k k o r a b e l i levelei n y i t j á k m e g . Ö t é v e s é s
e g y h ó n a p o s k o r á b a n szüleihez É r s e m j é n b ő l í r o t t l e v e l é b e n a z z a l v i g a s z t a l j a a n y j á t , h o g y n e b á n k ó d j é k igen n a g y o n a szekérről l e e s e t t s a p a t a k á r j á t ó l e l r a g a d o t t P i s t a n e v ű i n a s h a l á l á n , a p j a p e d i g a d j o n h á l á t I s t e n n e k , h o g y m e g s z a b a d u l t a v í z b e n v a l ó h á l á s t ó l . N e v e a l á o d a k e l l e t t í r n i a a Generális szót, a p j a p a r a n c s á r a , a k i k a t o n á n a k a k a r t a n e v e l n i . H é t éves és n y o l c h ó n a p o s k o r á b a n a z t kéri a n y j á t ó l , h o g y t é k á j a k i c s i n y legyen, h o g y l á d á j á b a b e t é r j e n . E l ő k e r ü l t a L e v . I . k. 2. sz. a . c s o n k á n , T o l d y u t á n k ö z ö l t levél eredetije is. A p a t a k i c o l l e g i u m b a v a l ó belépéséről 1769.
s z e p t . 13-án l a t i n l e v é l b e n értesíti a p j á t , ígérvén, h o g y a t a n u l á s b a n s z o r g a l m a s , t a n í t ó i i r á n t e n g e d e l m e s lesz, v a l a m i n t a z o k b a n is, a m i k a d e r é k ifjút é k e s í t i k . (5394-—96.)
É r e t t férfi k o r á b a n c s a l á d i élete m e g h i t t és b o l d o g v o l t , c s a k az a n y a g i a k m i a t t t á m a d t családi v i s z á l y k o d á s o k s a n e j e öröksége ü g y é b e n i n d í t o t t p e r z a v a r t á k m e g . A k k o r l e g b o l d o g a b b , m i k o r o t t h o n á b a n i r o d a l m i t e r v e i n e k m e g v a l ó s í t á s á n dolgozik. A f a l u a z e l e m e n t u m a . R i t k á n m o z d u l k i , de P e s t r e b á r m i k o r szívesen el
m e n n e . E g y s z e r k i l e n c h ó n a p i g n e m látta" a S z é p h a l o m h o z c s a k e g y ó r á n y i r a f e k v ő U j h e l y t . E l v e s z e t t i d ő n e k t a r t j a a z t , a m i t egy becsületes e m b e r h á z a n é p é t ő l t á v o l t ö l t . A h á z i ö r ö m ö k e t i n k á b b szereti, m i n t a n a g y v i l á g cifra t o l o n g á s a i t . (5624., 5634., 5563.) Mikor neje, s ú l y o s b e t e g s é g é b ő l felépült (1830.), siet közölni Sze
m e r e B e r t a l a n n a l , h o g y az I s t e n m e g k ö n y ö r ü l t r a j t a s e z t a szere
t e t r e o l y igen m é l t ó t e r e m t é s t n e k i m e g t a r t o t t a . «A v i l á g n a k — ú g y m o n d — sok j ó lelke v a n . . . de k e v é s S o p h i e j a . . . k i t I s t e n az én é l e t e m n e k b o l d o g í t ó a n g y a l a k é n t a d o t t . » H a t h ó n a p i t á v o l l é t u t á n h a z a é r v e , b o l d o g ö r ö m m e l írja le, h o g y neje s l e á n y a r o h a n v a s i e t t e k elébe s n e m v o l t vége-hossza az ö r ö m n e k , a s í r á s n a k . Gyer
m e k e i s z ü l e t é s é t m i n d i g ö r ö m m e l újságolja r o k o n a i n a k , b a r á t a i n a k s b o l d o g , h a a z t í r h a t j a n e k i k , h o g y v i r u l m i n d e n g y e r m e k e . H a r m a d i k l e á n y á n a k (Thalia) születésekor K é z y (és Sipos) l a t i n , V á l y i N a g y m a g y a r verssel ü d v ö z l i k . N e g y e d i k g y e r m e k é n e k születése e l ő t t s z e r e t i h i n n i , h o g y «Végre az I s t e n t a l á n fiut.ád».
R e m é n y e b e t e l j e s e d e t t . E l s ő fia születését repeső ö r ö m m e l a d j a t u d t u l a n y j á n a k , b a r á t a i n a k . A n y j a s P é c h y I m r e n e v e t n e k a levél első s o r á n , m e l y a b o l d o g a p a ö r ö m é t festi. M á s o d i k fiára»azt az á l d á s t a d j a , h o g y «ülje m e g a ' C á t ó n a g y lelke, m e l l y s e m m i t s e m lelt é r d e m e s e b b e t a ' s z e r e t e t r e , m i n t a ' V i r t u s t és H a z á t » . M i k o r V a y J ó z s e f n e k f e l t ű n i k fia h a t a l m a s h o m l o k a — ez K a z i n c z y n a g y
V I I
ö r ö m é r e igen sok m a k a c s s á g o t ígér — s m e g k é r d e z t e tőle, h o g y m i é r t ö r ü l a n n a k , h o g y fia m a k a c s lesz ? —• í g y f e l e l t : «A' m e l y g y e r m e k n e m m a k a c s , s o h a s e m lesz a n n a k c h a r a k t e r e . . . H o g y a g y e r m e k c h a r a k t e r t k a p j o n , h a s z ü l e t é s e k o r n e m k a p o t t , a z t s e m m i nevelés n e m a d j a meg.» B o l d o g a n szemléli, m i k o r V a y á l d v a n y u g t a t j a k e z é t E m i l fia fején. E u g é n i a l e á n y á r a f é r j h e z m e n e t e l e k o r á l d á s á t a d j a intéseivel, t a n á c s a i v a l s p a r a n c s o l a t a i v a l e g y ü t t . K é s ő b b közölni ó h a j t j a vele a z t a t e r v é t , h o g y a k é t k i s e b b fiú m i n t n e v e l t e s s é k . «Nem a z t kell t e n n ü n k , írja, a m i t s z e r e t n é n k , h a n e m a m i t lehet.?> ( N y i l v á n n e h é z a n y a g i v i s z o n y a i r a g o n d o l t . )
G y e r m e k e i j ö v ő j é n m e r e n g v e , a z t fájlalja l e g i n k á b b , h o g y e g y sincs k ö z ö t t ü k , a k i a t a n u l á s b a n és o l v a s á s b a n igen n a g y ö r ö m e t t a l á l j o n , «pedig az eszes e m b e r n e k az s z i n t e Bedürfnisse.» N i n c s u g y a n ellenére, h o g y E m i l fia v a d á s z g a t , m e r t v a n a n n a k is h a s z n a , de n e m szeretné, h a az v o l n a m i n d e n é r d e m e , h o g y j ó p u s k á s . Nevelési elve az, h o g y a j ó n e v e l é s r e n e m oktatás kell, h a n e m példa.
A k i c u l t u r á t a k a r a d n i a g y e r m e k n e k , h a g y j a e g y e d ü l j ó t ó n u s ú e m b e r e k k ö z t forogni. Nevelési elveiben K a n t h a t á s a a l a t t áll, m i k o r a z t írja l e á n y á n a k , h o g y e g y e d ü l az szerencsés, a k i a z t cselekszi, a m i t É s z és K ö t e l e s s é g p a r a n c s o l n a k . E z e k p e d i g a z t p a r a n c s o l j á k , h o g y a r o s s z n a k p é l d á j a ellen f e g y v e r k e z z ü n k s a j ó k p é l d á j á t k ö v e s s ü k . V a y Á b r a h á m o t is, K a n t o t k ö v e t v e , figyelmezteti, h o g y :
«Igen jól teszi U r a m Öcsém, h a a ' Mgs. U r n á k i n t é s é t és a ' M o r á l C a t e g o r i s c h e s I m p e r a t i v u m á t s z e m e l ő t t t a r t j a » . ( 5 4 9 5 . , 5 5 2 0 . , 5 5 2 1 . , 5 5 3 1 . , 5 5 6 3 . , 5 5 7 0 . , 5 6 2 1 . , 5 6 2 4 . , 5 6 3 0 . , 5 6 3 4 . , 5 6 4 6 . , 5 6 4 7 . )
E k ö t e t b e l i l e v e l e k é r d e k e s c s o p o r t j a az, a m e l y a K a z i n c z y fogságáról s z ó l ó k a t s f o g o l y t á r s a i n a k és a z o k b a r á t a i n a k h o z z á í r o t t leveleit foglalja m a g á b a n . K a z i n c z y t , m i n t s t a t u s - f o g l y o t 1794.
d e c . - b e n S z u l y o v s z k y M e n y h é r t t e l és S t a n s i c s I g n á c c a l B u d á r a viszik. Meg v a n g y ő z ő d v e , h o g y b í r á i á r t a t l a n n a k fogják t a l á l n i és s z a b a d o n b o c s á t j á k , m e r t s e m m i t s e m t e t t . N á l a s e m m i veszedelmes írás n i n c s . (5417.) A n y j á t k é r i , h o g y n e ijedjen m e g , h a v a l a k i felől rossz ú j s á g o t h a l l a n a is, n e higgye, h o g y ő is ú g y j á r . Öccse, D i e n e s és n a g y b á t y j a : A n d r á s m i n d e n t e l k ö v e t n e k , h o g y k i s z a b a d í t s á k . Ú g y viseli m a g á t a f o g s á g b a n , h o g y a j ó k és eszesek s z á n j á k és sze
ressék. E s e t é t m e g t é v e d é s n e k , szerencsétlen c s a p á s n a k és v a k t ö r t é n e t n e k n e v e z i . T i t u s - f o r d í t á s á t 1795-ben b e n y ú j t j a B a r k ó gene
rális ú t j á n a H e l y t a r t ó t a n á c s n a k s a c e n s o r n a k , k é r v e , h o g y a d a s s a ki e l j á t s z á s r a a M a g y a r T h e á t r u m n a k . (5421.)
É d e s a n y j a v á r v a - v á r j a fia k i s z a b a d u l á s á t . «Az egek b á r m á r az é n s z e n v e d é s i m k ö z t e r e s z t e t t s ó h a j t á s a i m a t m e g h a l l g a t n á k 's K e g y e l m e s K i r á l y u n k szívét, s z á j á t a r r a h a j t a n á k , h o g y j ö n n é l m á r az én t e h o z z á d m i n d e n k o r k ü l ö n ö s e n v o n s z ó A n y a i szívem
hez.* C s a k az a n a p n y ú j t n e k i e n y h ü l é s t és n y u g o d a l m a t , m i k o r levelet k a p fiától. É d e s a n y a i f á j d a l m á b a n így s ó h a j t f e l : «Oh E g e k j ü j e t e k az é n s e g í t s é g e m r e és a g y á t o k vissza n é k e m a s z t a m i t m á r e g y d a r a b ideje el v e t t e t e k tűlem.» (5423.) F o g o l y t á r s a i é r t e s í t i k K a z i n c z y t sorsukról, övéikről, k i s z a b a d u l á s u k r ó l . K a z i n c z y leveleit
m i n d i g n a g y érdeklődéssel o l v a s s á k . V e r s e g h y részletesen ír n e k i m u n k á i r ó l , i r o d a l o m i t e r v e i r ő l . (1803-ban.)
R u z s i c s k a y G y ö r g y , a k i 1802-ben s z a b a d u l t ki, e g y Magyar Nóták c. m ű v é t a k a r j a k i a d n i s fölveti K a z i n c z y e l ő t t a z t a t e r v e t , h o g y n e m j ó volna-e a z t e g y m a g y a r m á g n á s n a k a j á n l a n i ? K é r i K a z i n c z y t , h o g y írjon h o z z á e g y m a g y a r n y e l v ű d e d i c a t i o t . (5445.) A r r a is kéri, h o g y k ü l d j ö n n e k i m a g y a r n e m z e t i d o l m á n y t m e n t é v e l ( v a g y a nélkül), n a d r á g o t és s a r k a n t y ú s c s i z m á t . (5453.) V o l t fogoly
t á r s a i ö r ö m m e l é r t e s ü l n e k a r r ó l , h o g y K a z i n c z y k ö n y v e k e t ír, a m e l y e k e t dicsérnek. E z , s z e r i n t ü k , j ó l é t e t és m e g e l é g e d e t t s é g e t feltételez. A fogság a l a t t R u z s i c s k a y cirok-seprőszállal, szénnel í r o g a t o t t , R i e d e l e elégiáját n y a k k e n d ő j é r e í r t a le. K a z i n c z y pedig, a h o l t i n t á j a n e m v o l t , v a g y szeggel k a r m o l t a be k ö n y v e i fehér p a p i r o s a i b a szövegeit, v a g y ^ e c e t b e n m a c e r á l t v a s d a r a b o k levé
v e l í r t . ( p l . S a l l u s t i u s - f o r d . ) ( 5 4 9 6 . )
K a z i n c z y , f o g o l y k o d á s a a l a t t , n a g y h a t á s s a l volt t á r s a i r a . B r . R i e d e l e h á l á s a n e m l é k s z i k vissza a r r a , h o g y K a z i n c z y őt m e n n y i sok j ó v a l h a l m o z t a el. (Tokaji b o r , füstölt h ú s , sajt, n a p i tej k é t kiflivel, francia s z ó t á r ) . Ö k e d v e l t e t t e m e g vele O v i d i u s t . A k ö l t é s z e t b e n a z ó t a t ö b b b á j t t a l á l . T i s z t e l e t r e és becsülésre m é l t ó n a k t a r t o t t á k K a z i n c z y t n a g y t u d o m á n y á é r t , a s z é p m ű v é s z e t e k szere
t e t é é r t , n e m e s s z í v é é r t , k e r e s z t y é n i bölcs t ü r e l m é é r t . L e v e l e i t p o m p á s a k n a k , e l e g á n s a k n a k n e v e z i k . E g y m á s n a k felolvassák, s n e m g y ő z i k a z o k a t eléggé csodálni. N é h a k ö n n y e k k ö z t o l v a s s á k a z o k a t . R i e d e l e br. m e g fogja ü n n e p e l n i a z t a n a p o t , m e l y e n K a z i n c z y m e g n ő s ü l t . (5478.) Csodálkozik a z o n , h o g y M a g y a r o r s z á g o n , a h o l n a g y h a z a s z e r e t e t és egység V a n — l e g a l á b b t ö b b , m i n t az összes e u r ó p a i n e m z e t e k n é l — e g y oly e m b e r t , m i n t R o s t i , t ö n k r e m e n n i e n g e d n e k . R o s t i esetével k a p c s o l a t o s a n p a n a s z o l j a K a z i n c z y , h o g y az ú . n . n a g y F e s t e t i c s R o s t i n a k c s a k 25 frtos r o n g y o s p a p i r o s t
I X
a d o t t , m í g az ő n e j e 200 fr a l a m i z s n á t a d o t t v a l a k i n e k , a k i el v o l t h a g y a t v a . (5496.) G r . H e i s t e r és H i r g e i s t F e r e n c m a g y a r kifejezé
s e k e t is s z ő n e k leveleikbe. B i e d e l e b r . b o l d o g n a k m o n d j a m a g á t , h o g y oly k i v á l ó szellemű, szép lelkű b a r á t a i v a n n a k , m i n t K a zinczy, a k i t így m a g a s z t a l : «Wirst d u alle Z e i t i m A u s l a n d e für einen d e r w i c h t i g s t e n U n g a r n g e h a l t e n werden». F o g o l y t á r s a i g a z d a g e m b e r n e k t a r t j á k K a z i n c z y t . R i e d e l e k í v á n j a is, h o g y : «Wenn die D u k á t é n in d e n S t r u m p f r e c h t h i n e i n g e s a m m e l t sind, so solle d e i n áusserlicher Glanz d u r c h die Z u g a b e des M a g n a t e n t i t e l l s v e r - m e r h t w e r d e n » . ( 5 4 8 5 . )
K a z i n c z y n a k t e s t v é r e i v e l (László, József) és a n y j á v a l v a l ó v i s z á l y á t főleg a n y a g i o k o k i d é z t é k elő. F o g s á g á b ó l t ö r t é n t kisza
b a d u l á s a (1801.) u t á n n é g y e s z t e n d ő a l a t t 3000 f r t o t v e t t kölcsön, m e r t é v e n t e c s a k 300 frt j ö v e d e l m e v o l t . A K a m a r a k i v e t é s e s z e r i n t e l ő b b 1068, m a j d 496 f r t o t k e l l e t t fizetnie. 1805-ben K a z i n c z y P é t e r t kéri fel k ö z v e t í t ő ü l a családi p e r p a t v a r e l i n t é z é s é b e n . E l é b e t e r j e s z t i a d d i g s z e n v e d e t t m e g k u r t í t á s a i t s a z t a m ó d o t , a m e l y s z e r i n t a z o k a t orvosolni l e h e t n e . József öccse v o l t az, a k i vele m i n d i g e l l e n k e z e t t s m a g a v o l t m i n d e n m i n d e n e k b e n , ő (Ferenc) p e d i g s e m m i . B á n t j a K a z i n c z y t , h o g y a n y j a J ó z s e f e t k e d v e z ő b b a n y a g i h e l y z e t b e h o z t a . H á z a t é p í t t e t e t t n e k i R e g m e c e n 8000 f r t o n . F e l is t e s z i a k é r d é s t : «Ha t e s t v é r e k v a g y u n k - e v a l l j o n ?» «300 frt-e az, a m i t ő (József) v é s z e n ?» «Eleget h í z o t t József, h a d d h í z z é k F e r e n c i&.» Ö is k e z d e n i a k a r m á r v a l a m i t . József (aki b o t o t ígért n e k i s a z t m o n d t a róla, h o g y : «hadd v e s z e t t v o l n a el az ö r d ö g a d t a t ö k é l e t l e n embere») ő t a m a g a g a z cselekedeteivel, «a m a g a k o n d á s b o j t á r i b á n á s á v a l a ' g u t a á l t a l ü t t e t t e meg». K o r a á l t a l e l g y e n g ü l t a n y j á t a m a g a a l a c s o n y c é l j a i n a k e s z k ö z é v é t e t t e . D e hiszi, h o g y az á r t a t lanság, a m e g n e m é r d e m e l t b á n t á s m e g t a l á l j a a j u t a l m a t és m é g a k k o r is g y ő z , m i k o r e l t a p o s t a t i k . (5457.) «Régen o t t h o n v o l n é k én S z é p h a l m o n , h a A s s z o n y á m v i n n é a k o r m á n y t , m i n t 1794 e l ő t t vitte.» (5472.) A n y j a v é g r e 1805-ben r e n d e z i fia a n y a g i v i s z o n y a i t . K ö z l i vele a z o k a t a <<punctumokat>>, a m e l y e k k ö z ü l a z t fogadja el, a m e l y i k n e k i t e t s z i k . «Adjon r e v e r s a l i s t í r v a , m e l y i k e t v á l a s s z a és h o g y m í g élek, e n g e m s o h a n e m h á b o r í t , s e m n e m ingerel, s e m n e m k e s e r í t , s e m b o s s z a n t . H á z a s s á g á v a l v a l ó b o l o n d dicsekedésivel n e k e m b é k é t hagyjon.» Mikor a r r a k é r t e a n y j á t , h o g y s z á m o l j á k össze, m i b e k e r ü l t fogsága s m e n n y i j ö v e d e l m e l e t t v o l n a , h a i t t h o n v a n : a n y j a a z t felelte, h o g y «néki n e m számadója*.
A p ó s a 1810-ben e l h a l v á n , örökösödési v i s z á l y a t á m a d s ó g o r á v a l : ifj. gr. T ö r ö k Józseffel. A n y ó s a t e r v e az v o l t , h o g y férje h a l á l a u t á n először a z a d ó s s á g o t fizessék ki. Míg ez m e g t ö r t é n i k , m o n d j o n le k i - k i a b i r t o k j ö v e d e l m é r ő l s m a r a d j o n o t t , a h o l l a k i k . Ö K a - z i n c z y n é h e z m e g y . Az a d ó s s á g letörlesztése u t á n v i s s z a m e g y K á z m é r b a s a z á r e n d á t négyfelé o s z t v a k a p j á k . A z o n b a n József, a p j a h a l á l a u t á n , k i m o n d t a , h o g y l e á n y t e s t y é r e i (Mária, D ' E l l e v a u x n é és K a z i n c z y n é ) s e m m i t s e m k a p n a k . P é n z b e n a k a r j a ő k e t kifizetni.
K a z i n c z y V a y J ó z s e f e t k é r i fel, h o g y a n y ó s á n a k t a n á c s o t a d j o n , h o g y a l á n y o k k á r t n e v a l l j a n a k . «Nem v a d á s z o k én f á v o r t , í r j a , h a n e m i g a z s á g o s s á g o t keresek.» «A Mgs. Ú r e l ő t t t u d v a v a n , m e l l y n y o m o r ú s á g b a h o z o t t e n g e m az Öcsém.»(5514.) S ó g o r á v a l t ö b b s z ö r t á r g y a l , d e e r e d m é n y n é l k ü l . V á l a s z t o t t b i r ó s á g elé v i s z i k a d o l g o t . K a z i n c z y V a y J ó z s e f e t k é r i fel az elnöklésre. K a z i n c z y n e j e 1811-ben e g y m á s ö r ö k s é g r é v é n , 3 9 0 0 f r t o t k a p v á n , 2 0 0 0 f r t a d ó s s á g o t l e t ö r l e s z t s a p r ó a d ó s s á g a i t ó l is m e g s z a b a d u l . K a z i n c z y k ö l c s ö n v e t t összegei : U r b á n A n d r á s t ó l 1 8 0 i -;, e n 50 frt, T e ő k e K á r o l y n é t ó l (Lőcséről) 1802-ből fogsága költségeire 1000 frt, T e ő k e E l i z á t ó l , S e m s e y n é t ő l k ü l ö n - k ü l ö n 1000 frt, h ú g á t ó l , K r a y n i k J ó z s e f n é t ő l , h á z a s s á g i készületeire, 1804-ből 500 frt, N a g y A n d r á s t ó l 1805-ből 1 0 0 0 f r t , ö z v . B o s n y á k P á r n á t ó l 1 8 0 6 - b ó l 3 0 0 0 f r t , V a n d e r n ó t h n é t ó l 1 8 0 6 - b ó l 2 0 0 0 f r t , s m é g W a t t a y I s t v á n t ó l 1 7 9 0 - b ő l 1 4 2 f r t . ( 5 5 2 0 . ) 1813-ban v é g r e á l t a l e s e t t a t e s t v é r é v e l v a l ó o s z t á l y «igen k e d v e t len d o l g á n , m e r t felette h o z z á s g o n d o l k o z á s á h o z n e m h a s o n l í t ó t e s t v é r é v e l kellé kivinnie.» (5531.)
K a z i n c z y s ó g o r á h o z 1818-ban í r o t t levelében, b e c s ü l e t é r e á l l í t j a , h o g y a p ó s a k é t ízben t e t t e ő t b i z o n y o s s á a felől, h o g y felesége
(Zsófia) h a r m a d r é s z é t fogja b í r n i k á z m é r i b i r t o k a i n a k . M e g m u t a t t a a z t a fiókot is, a m e l y b e n , h a l á l a u t á n , v é g r e n d e l e t é t m e g t a l á l j á k . S o k s z o r m o n d t a , h o g y n e k i n e m e g y fia, h a n e m h á r o m g y e r m e k e v a n s h a l á l a e l ő t t m e g h a g y t a , h o g y a b i r t o k négyfelé o s z t a s s á k . (5559.) E g y s z e r c s a k K a z i n c z y m e g ü t k ö z v e a z t h a l l j a , h o g y vég
r e n d e l e t n i n c s . E l h a t á r o z t a t e h á t , h o g y p e r t i n d í t , sógornője, T ö r ö k M á r i a n e v é b e n is, m e r t 1811-ben m e g h a t a l m a z á s t k a p o t t tőle. I r t ó z i k u g y a n a p e r t ő l , d e él jogos igényeivel. A p e r t m e g is i n d í t j a a z eperjesi t á b l á n 1820-ban. H a t g y e r m e k n e k szüksége v a n az a n y a i b i r t o k r a is. Meg v a n g y ő z ő d v e , h o g y l e h e t e t l e n a p e r t el
v e s z t e n i e .
X I
1824-ben m e g h a t ó a n p a n a s z k o d i k , h o g y a s o r s m á r 24 e s z t e n d ő ó t a o l y k e g y e t l e n ü l v e r d e s i «egy n e m j ó t e s t v é r és e g y n e m j ó s ó g o r által». (5586.) — Ö c c s e , D i e n e s (f 1824.) n a g y v á r a d i h á z á t F e r e n c r e h a g y j a a z z a l a k i k ö t é s s e l , h o g y a n n a k s i n g ó s á g a i n a k á r á b ó l a h a g y o m á n y o z ó a d ó s s á g a i f i z e t t e s s e n e k k i . A z o n b a n a z a d ó s s á g o k k i f i z e t é s é r e a h a g y o m á n y n e m elégséges. T a l á n m é g a G o r d á n y é k n a k h a g y o t t k é t szőlő is r e á m e g y .
A z e p e r j e s i t á b l a 1 8 2 5 - b e n h o z o t t «egy r é s z b e n i g a z s á g o s í t é l e t e t * felesége p e r é b e n . K a z i n c z y a p e l l á l t , m e r t a h a s z o n v é t e l n e m a p ó s a , h a n e m a n y ó s a h a l á l a ó t a í t é l t e t e t t m e g . V é g r e 1 8 2 9 - b e n h á r o m f ó r u m o n t r i u m p h u s s a l A'égzett p e r é t j ú l . 2 7 - é n e x e c u t i o b a v e t t é k , d e a b í r ó k é n y t e l e n v o l t s z e p t . 18-ra h a l a s z t a n i . N e h é z a n y a g i v i s z o n y a i k ö z ö t t k e v é s r e m é n y e v a n a r r a , h o g y é l t e u t o l s ó e s z t e n d e j é t m e g k ö n n j a t v e t ö l t h e s s e . « M á s n a k t e r h é r e l e n n i b e c s ü l e t e s e m b e r n e k i s z o n y ú : d e é n k é n y t e l e n l e s z e k g y e r m e k e i m e t 's m a g a m a t d o l g o z á s a i m k i a d á s á v a l t a r t a n i f e n n az é h h e n h a l á s t ó l , m e l l y cs,ak ú g y l e h e t , h a d o l g o z á s a i m k i a d á s á t t ö b b e n f o g j á k elősegélleni.»
( 5 6 2 5 . )
K a z i n c z y n a k m a g a s f o g a l m a i v o l t a k a z i g a z b a r á t s á g r ó l . S z e r i n t e a z o n ö r ö m ö n k í v ü l , a m i t a m u n k a a d a d o l g o z ó n a k , n e m k é p z e l h e t n i k e d v e s e b b e t , m i n t a z t , m i k o r e z e n a z ú t o n a j ó k b a r á t o k k á l e s z n e k . L e g f ő b b g y ö n y ö r ű s é g é t a b a r á t s á g b a n t a l á l j a . «Soha b a r á t b a r á t o t j o b b a n n e m s z e r e t e t t , m i n t én.» B a r á t a i v a l v a l ó t á r s a l k o d á s á b a n f e l e j t i el n y o m o r ú s á g o s ó r á i t , m e l y e k g y a k r a n u t á l a t o s s á t e s z i k e l ő t t e a z é l e t e t ; e z e k n e k ö l e l g e t é s e k ö z t n e v e t i a z o k a t a k í g y ó k a t , a k i k m a r d o s n i a k a r j á k . E z e k m a r á s á t n e m f o g j a é r e z n i , « m e r t b e l s ő b b b a r á t a i szeretik.» K ü l ö n ö s e n n a g y r a b e c s ü l i S z e m e r e P á l b a r á t s á g á t , a k i t m i n d e n b a r á t j á n á l i n k á b b s z e r e t , k i v e l
11 h ó n a p o t t ö l t ö t t e g y s z o b á b a n .
« É n S z e m e r é v e l — ú g y m o n d — ö r ö k r e össze v a g y o k f o n v a 's ő t e t n e m a z é r t s z e r e t e m , m e r t a k a r o m s z e r e t n i , h a n e m a z é r t , m e r t n e m s z e r e t n e m n e m lehet.» (5635.)
Ö r ü l , h a b a r á t a i v a l j ó h í r t k ö z ö l h e t . V á l y i N a g y n a k s i e t el
m o n d a n i , h o g y E r d é l y , l e g a l á b b K e n d e r e s i ( a k i Ilias f o r d í t á s á é r t n e k i 4 0 0 f r t o t a d ) és ( K a n y ó ) ő t t a r t j á k m i n d e n m a g y a r o s z á g i í r ó k k ö z t a l e g j o b b í r ó n a k . V á l y i h a l á l a u t á n s z í v e s e n a g i t á l ö z v e g y e és á r v á i s e g í t é s e ü g y é b e n . í r ez ü g y b e n V i t k o v i c s n a k is, V a y Á b r a h á m n a k is. Á l d o z a t k é s z is. R u m y n a k f e l a j á n l j a , h o g y s a j á t h á z á n á l
felneveli l e á n y k á j á t , d e a j á n l a t á t R u m y n e m fogadja el, m e r t — h á z a s o d i k .1 (5536.) — B a r á t a i n a k s z e r e t e t é t n a g y r a becsüli. «Csehy- t ő l és az á l t a l a m olly s z e n t ü l s z e r e t e t t V i r á g t ó l s z e r e t t e t n i v a l ó b a n olly szerencse, a ' m e l y e t l e g k e d v e s e b b b a r á t a i m t ó l is irígylenék.»
Ö n é r z e t t e l m o n d j a , h o g y b a r á t a i n a k s z á m a igen n a g y s e s z e n t k ö r b e n i g e n n a g y férfiakat l á t .
B a r á t a i k ö z ü l g r . T e l e k i József és R a g á l y i T a m á s a z o k , a k i k , v e l e e g y ü t t , G o e t h é t t a r t j á k az első n é m e t í r ó n a k . («A' m i I d o - l o m u n k » - n a k n e v e z i K a z i n c z y . 5526.) B i z a l m a s a i e l ő t t a z t is b e v a l l j a , h o g y ő s z i n t e N a p ó l e o n - i m á d ó , a k i n é l n a g y o b b a t az e m beriség t ö r t é n e t e i n e m t u d n a k f e l m u t a t n i . R a g á l y i T a m á s h o z í r o t t l e v e l é t 1811-ben « N a p o l e o n napjá»-ról (t. i. születése n a p j á r ó l , a u g . 15.) k e l t e z i . ( 5 5 2 3 . )
Ö r ö m m e l é r t e s ü l 1810-ben D ö b r e n t e i t ő l , h o g y ifj. gr. G y u l a y L a j o s levelezést ó h a j t vele k e z d e n i . B ü s z k é n fogadja a n e k i hízel
k e d ő a j á n l á s t s g y ö n y ö r k ö d i k a b b a n a g o n d o l a t b a n , h o g y levelei a gróf l e l k é n e k kifejlődését m u n k á l h a t j á k ; I d v á n j a , h o g y s o h a el n e a l u d j é k lelkében az a t ű z , m e l y b e n n e l á n g o l n i k e z d és kéri, h o g y f é l ú t o n a b b a n e h a g y j a a dicső p á l y á t . A k i r a g y o g n i a k a r , a n n a k
H e r k u l e s i erővel kell b í r n i a , h o g y a g á n c s o k a t m e g t u d j a v í v n i . S z e n t - I v á n y i B ú g o m é r t is b u z d í t j a , h o g y m a g á t az írói p á l y á n g y a k o r o l j a . «Menjen édes U r a m Ö c s é m 's t ü n d ö k l ő h á z á t r a g y o g t a s s a új f é n y b e n . E r e s s z e á l t a l m a g á t G é n i u s z á n a k s k ö v e s s e hi- vását.»
B a r á t a i v a l , ismerőseivel n é h a j ó k e d v é b ő l , n é h a k í n j á b a n t r é - fálódik. N ő s ü l n i a k a r ó , de b e t e g e s k e d ő b a r á t j á n a k ( G á b r y I s t v á n ) k í v á n j a , h o g y m o s t a n i á l l a p o t a t a r t ó s n e l e g y e n , s ö r ö m e i t , az igazi m e n n y o r s z á g o t a földön, n e h á t r á l t a s s a . «Keserves csere v o l n a , ú g y m o n d , e g y szép l e á n y k e b e l e h e l y e t t e g y v é n , s z a k á l l a s p á t - r i a r c h a k e b e l é n lelni fel az e m b e r n e k m a g á t . » (5518.) F á y n é , J a k a b - f a l v y E l i z á n a k m e g a z t írja ( k í n j á b a n t r é f á l ó d v á n ) , h o g y férjét P e s t e n e l r o n t j a «elvezetvén a ' szép T á n c z o s n é h o z , de a ' k i n e k a n e v é r e is n e h e z e n e m l é k e z i k , Milicz F á n n y h o z » . (5634.)
E r ő s m a g y a r hazafias érzés l ü k t e t K a z i n c z y e k ö t e t b e l i levelei
b e n is. A n a t i o n a l i s m u s n e k i i d o l u m a , n e m ú g y , m i n t B e r z e v i c z y G e r g e l y n e k és B a t t h y a n i V i n c é n e k , a k i k a r r ó l s e m m i t sem t a r t a -
1 D r . V á c z y s z e r i n t K a z i n c z y R u m y K . a n y á t l a n k i s l e á n y á t h o s s z a b b i d e i g n e v e l t e t t e s a j á t h á z á n á l . ( K a z i n c z y F e r e n c . B p . 1 9 0 9 . 8 0 . 1.)
X I I I
n a k s «akik arról á l m o d o z n a k , a z t p i r u l á s n é l k ü l ó h a j t j á k , h o g y n e m z e t ü n k A u s t r i a i v á váljon» s «a' m i h a z a f i s á g u n k a t M a g y a r o m a - n i á n a k csúfolják)). K a z i n c z y k e m é n y í t é l e t e t m o n d f e l e t t ü k , m i k o r ő k e t , «elfajzottaknak» s ó h a j t á s u k a t « á t k o z o t t ó h a j t o z á s o k n a k » n e v e z i . (5648.) N e m z e t e l é t f e n n m a r a d á s a , a n a t i o n a l i s m u s , d r á g á b b e l ő t t e , m i n t az a r a n y . M i k o r B e r z e v i c z y n e k g y e r m e k e s z ü l e t i k , K a z i n c z y a z t k í v á n j a , h o g y I s t e n t a r t s a m e g é l e t é t , a d j a m e g n e k i a p j a k u l t ú r á j á t , de a « H o r v á t h I m r e lelkével, a ' N a t i o n a l i s m u s p r e n o t u m á v a l . » (5509.) H a el kell p u s z t u l n i a n e m z e t é n e k : a k k o r k ö v e t k e z z é k az be, m i k o r ő m á r a s í r b a n lesz, a h o l k í n o s a n fog forgolódni, h a a felett fia v a g y u n o k á j a n é m e t n y e l v ű és érzésű lesz s n e m m a g y a r . N e m n é z ő le k e v é l y e n a n é m e t e k r e , d e .áldja s o r s á t , h o g y ő t m a g y a r n a k t e r e m t e t t e . (5501.) E r ő s m e g g y ő z ő d é s s e l h a n g s ú l y o z z a : <<Én a ' h a z á m földjén k í v ü l élni n e m t u d n é k 's Á d á m és É v a s e m k e s e r g e t t e k i n k á b b a ' p a r a d i c s o m é r t , m i n t é n fognék h a z á m 's n e m z e t e m u t á n , h a k i t i l t a t n á m innen.» (5506.) N y o m o r u l t n a k n e v e z i H o f m a n n t , a k i p a s q u i l l u s t í r t (Bábel, Ninive) a m i szép, sőt az i d e g e n e k t ő l is b e c s ü l t n e m z e t ü n k ellen. H o l v o l n a a h a z a , h a m i n d e n g a z d a g fia o l y a n bölcsen élt v o l n a , m i n t B . S e n n y e i J á n o s , a k i n e k n a g y t e t t é t t i s z t e l v e csodálja. (5572.)
V a l l á s o s s á g á n a k e g y i k jellemző a l a p t é t e l e az i s t e n i m i n d e n h a t ó s á g á t é r z é s e , az i s t e n i g o n d v i s e l é s b e v e t e t t á l l h a t a t o s bizo
d a l m a . Az e m b e r i n e m z e t sorsa a l á t h a t a t l a n kéz i g a z g a t á s a a l a t t áll. Szívesen a j á n l j a m a g á t b a r á t a i i m á d s á g á b a . A h i t , s z e r i n t e , o k o k o n é p ü l t m e g g y ő z ő d é s , s a m i n e m h i t b ő l s z á r m a z i k , az n e m á l l h a t m e g , a n n a k e l ő b b - u t ó b b fel kell dőlnie. Ő s z i n t é n b e v a l l j a Millernek, h o g y k ö n y v e o l v a s á s a m e g e r ő s í t e t t e ő t a v a l l á s , a j ó és a t e r m é s z e t i r á n t i s z e r e t e t b e n s bizonyos a felől, h o g y az e m b e r v a l l á s és e r é n y n é l k ü l s o h a s e m l e h e t boldog. I s t e n n e k a d h á l á t é r z ő s z í v e é r t s a z é r t , h o g y szenvedései j u t a l m á u l egy s z e r e t e r e m é l t ó t e r e m t é s t a d o t t n e k i f e l e s é g ü l . ( 5 4 0 1 . , 5 4 0 3 . , 5 4 9 6 . )
M i n t hitfelei k ö z ü l a n n y i a n , K a z i n c z y is bibliás e m b e r v o l t : leveleibe s z á m o s bibliai kifejezést, k é p e t , h a s o n l a t o t s z ő t t be. M i n t a s á t o r a l j a ú j h e l y i ref. e g y h á z k ö z s é g f ő g o n d n o k a is b u z g ó t e v é k e n y séget fejt ki. G y e r m e k e i n e k v a l l á s o s nevelése céljából írja m e g Szent történetek c. k ö n y v é t s a d j a k i 1831-ben. (5638.)
I m á d o t t j á h o z , K á c s á n d y Z s u z s a n n á h o z K a s s á r ó l 1787-ben í r o t t , e g y e t l e n r á n k m a r a d t szerelmes levele fényes t a n ú b i z o n y sága a l e g s z e r e t e t r e m é l t ó b b l e á n y l á b a i h o z b o r u l ó ifjú h e v ü l é k e n y
l e l k é n e k . S á r o s y A n d r á s n é h o z , a fiatal ö z v e g y h e z v a l ó v i s z o n y á t , a k i k b . k é t évig v o l t ideálja, S á r o s s y n é k é t n a p f é n y r e k e r ü l t levele ő r z i . ( 5 4 4 3 . , 5 4 4 6 . )
í r ó i p á l y á j á n a k f e l a d a t á u l a m a g y a r n y e l v m ű v e l é s é t , a stílus fejlesztését, a l i t e r a t u r a e l ő b b r e v i t e l é t t ű z v é n ki, n e m e s ö n é r z e t t e l t e k i n t a z o n b o l d o g ó r á k elé, m i k o r e r k ö l c s e i n e k és n e v e k e d ő t a - l e n t o m o c s k á j á n a k b i r t o k á b a n , h a z á j á n a k , sőt az egész e m b e r i n e m z e t n e k dísze lesz. Szíve ö s z t ö n z i őt erre. (5402.) M n c s n e m e s e b b és h a s z n o s a b b foglalatosság, m i n t a h a z a i n y e l v e t a legfőbb t ö k é letességre v i n n i . A poesis és m i n d a z , a m i ezzel s z o r o s a b b v a g y t á g a b b ö s s z e k ö t t e t é s b e n v a n , a legszebb v i r á g a az e m b e r i e l m é n e k , d e ez nyelv n é l k ü l n e m v i r á g o z h a t i k . H a m i s p r ó f é t á n a k n e v e z i H e r d e r t , a k i a m a g y a r n y e l v és n e m z e t elenyészése felől j ö v e n d ő i . K a z i n c z y s z e r i n t a m a g y a r n y e l v és n é p n e m fog elenyészni s o h a . A n e m v a n d a l u s h ó d o l t a t ó c s a k a z é r t is m e g h a g y j a ezt és a z t , h o g y e g y t u l a j d o n c h a r a c t e r ű s originális, sehol m á s u t t n e m t a l á l h a t ó szép n y e l v k i n e vesszen. (5509.)
V e r s e g h y n e k R é v a i v a l v a l ó h a r c á b a n R é v a i o l d a l á n áll. Ver- s e g h y n e k n i n c s i g a z a . A n n á l t i s z t e l e t r e m é l t ó b b e l ő t t e Virág, szép, szelíd, k o m o l y , n y u g o d t lelkével. í t é l e t e s z e r i n t a m a g y a r g r a m m a t i k a m i n d rossz, de e g y s e m r o s s z a b b , m i n t a M á r t o n é és a V e r - s e g h y é s a d e b r e c e n i . L e g j o b b n a k t a r t j a a R é v a i é t . E g y v e l e g f o r d í t á s a i t philologiai p r ó b á n a k t e k i n t i , h o g y n y e l v ü n k n e k m e l y ú t o n és m i k é p p e n kell m e g a d n i a z t a c s i n t , a mellyel a francia s h a s o n l ó i g y e k e z e t e k u t á n m á r a n é m e t is bír. B á r elismeri, h o g y új g y ö k é r s z ó k a t k é p e z n i n e m s z a b a d , mégis m e g p r ó b á l j a ezt az igen m e r é s z n y e l v ú j í t ó i e l v e t a l k a l m a z n i , m i k o r a v i r t u s t csány-n3^al a k a r j a v i s s z a a d n i . — A k ö l t é s z e t b e n a z t szereti, h a a v e r s e n a régi s ú j a b b classicusok i s m e r e t e t e t s z i k . Az e p i s t o l á k t ó n u s á v a l foglal
k o z v á n , m e g á l l a p í t j a , h o g y «az E p i s t o l a i t ó n u s a ' j á t é k , a ' k ö z é l e t ' scénái, a ' p o p u l a r i t á s , a ' j ó z a n p h i l o s o p h i á j a a z életneko. N e k i ezek az e l e m e n t u m a i , ő egészen ezen i d e á k b a n s é r z é s e k b e n él. M a j t h é - n y i h o z í r t igen é r d e k e s levele v é g é n s z i n t e p r ó f é t a i e x t a s i s s a l k i á l t f e l : «Láng a ' lelkem».
B o d n á r A n t a l a m a g y a r n y e l v c s i n o s í t á s á n a k v a g y g y a r a p í t á s á n a k m u n k á j á r ó l h a l l a n i s e m a k a r t . K a z i n c z y t k i n e v e t t e , ki
csúfolta, «így lévén elhitetve», h o g y c s a k a z o k í r n a k m a g y a r u l , a k i k d e á k u l n e m t u d n a k írni. B o d n á r a z o n b a n k é s ő b b m á r szívesen f o r d u l a s z é p h a l m i m e s t e r h e z t a n á c s é r t s ú t b a i g a z í t á s é r t .
X V
H a l i t e r a t u r á n k n a k e l ő m e n e t e l é t ó h a j t j u k , «el kell v e r n ü n k e z t a ' v e s z e d e l m e s á l o m k ó r s á g o t , m e l y a ' n e m z e t e t f o g v a t a r t j a » . L e l k e s a g i t á l á s á v a l a k a t o n a i r e n d e t is be a k a r j a v o n n i az i r o d a l o m p á r t o l ó k seregébe. A k a t o n a i r e n d n e m c s a k a M a r s m e z e j é n a r a t t a k o s z o r ú j á t , h a n e m a h a d g y ű l ö l ő M ú z s á k t e m p l o m á b a n is r a g y o g t a k . H i v a t k o z i k Z r í n y i r e , B á r ó c z i r a , Bessenyeire, Czirjékre, O r c z y r a B a r c s a i r a , G v a d á n y i r a , H i m f y r e . (5451.) Ó h a j t j a , h o g y a n e m e s sereg m i n d e n p e s t i és d e b r e c e n i v á s á r b ó l p a k é t o n k é n t h o r d a s s a a m a g y a r k ö n y v e k e t . 1810-ben r e p e s ő ö r ö m m e l é r t e s ü l a r r ó l , h o g y a z E r d é l y i M ú z e u m o t m á r n y o m j á k s h o g y D ö b r e n t e i a n n y i l e l k e t (Gr. B e t h l e n I m r e , B . W e s s e l é n y i J ó z s . , Gr. Teleki P á l , B r . A p o r ) h o z o t t m o z g á s b a . B o l d o g , m i k o r Csereyhez í r t e p i s t o l á j á t m i n d e n felé t a p s o l á s s a l fogadják,
K a z i n c z y í t é l e t e s z e r i n t n a g y v e s z e d e l m e az n y e l v ü n k n e k , h o g y professzorait az u d v a r ú g y n e v e z i k i , m i n t S á m u e l p r ó f é t a k e n t e k i r á l y n a k S a u l t , k i n e k az v a l a m i n d e n é r d e m e , h o g y a t y j á n a k e l v e s z e t t s z a m a r a i t n e m t u d t a m e g t a l á l n i . M á r t o n a z é r t l e t t bécsi e g y e t , t a n á r , m e r t 1805-ben l e f o r d í t o t t a u g y a n N a p ó l e o n p r o c l a m a t i o j á t , de a z o n n a l s z a l a d t j e l e n t é s t t e n n i r ó l a s í g y elter
jedése megél ő z t e t e t t .
A s á r o s p a t a k i főiskola e l ö l j á r ó s á g á n a k fölkérésére t e r v b e v e t t e e g y n y e l v t a n és i r o d a l o m t ö r t é n e t i t a n k ö n y v m e g í r á s á t . E b b e n elő a k a r t a a d n i m i n d a z t , a m i t a m a g y a r n y e l v i s m e r e t e k í v á n , a m i t a n n a k kell t u d n i , a k i jól és szépen a k a r írni m a g y a r u l . R é s z e i ezek l e t t e k v o l n a : A m a g y a r n y e l v és l i t e r a t u r a h i s t ó r i á j a , az o r t h o é p i a és o r t h o g r a p h i a , g r a m m a t i c a a z a z e t i m o l ó g i a , s y n t a x i s , stilistica, a p r ó z a és poesis v a g y versifjcatio, végre az a j s t h e t i c a n a k első és l e g s z ü k s é g e s e b b s z a k a s z a i . <<Mindezek s o k és v a s t a g k ö t e t e k e t k í v á n n á n a k . * A m u n k a legelső l a p j a i t b e m u t a t t a L ó n y a i G á b o r fő
g o n d n o k n a k 1823-ban. A n a g y m u n k a n e m k é s z ü l t el. (5459., 5465.,
5 4 9 6 . , 5 5 0 9 . , 5 5 1 3 . , 5 5 1 5 . , 5 5 1 6 . , 5 5 1 8 . , 5 5 2 2 . , 5 5 8 4 . )
K a z i n c z y n e m c s a k m a g a dolgozik n a g y lelkesedéssel, h a n e m m á s o k a t is b u z d í t . B e s s e n y e i t — K l o p s t o c k , W i e l a n d , G o e t h e pél
d á i r a h i v a t k o z v a — k é r i , h o g y összes m ű v e i t m e g t i s z t o g a t v a a d j a k i . É r t n a p j a i b a n k ö s s ö n h e r v a d h a t a t l a n k o s z o r ú t azon v i r á g o k b ó l , m e l y e k e t ifjú k o r á n a k a r a n y h a j n a l á n s z e d e t t . « N e m z e t e d m e g v a l l j a , ú g y m o n d , h o g y írói k ö z t n e m n e v e z h e t s e n k i t , a ' k i t ö b b géniével, t ö b b e r ő v e l 's i g a z a b b ízléssel k ö l t v o l n a elő n y e l v é n e k v i r á g o z t a t á s á r a . » (5429.) — S z e m e r e P á l t , m i k o r első levelét í r t a
h o z z á (1807). m é g n e m i s m e r t e személyesen. E l s ő l e v e l é n e k í r á s á r a S z e m e r e Észrevételek Arcadiaról c. c i k k e a d o t t a l k a l m a t , m e l y b e n K a z i n c z y á l l á s p o n t j á n fejtegeti a v i t á s szó j e l e n t é s é t . S z e m e r e a n y e l v ú j í t á s ü g y é b e n is K a z i n c z y á l l á s p o n t j á n v a n s m o s o l y o g j a a s z a t m á r i a k c s e l e k e d e t é t , m i k o r a z o k B e r e g s z á s z i n a k 1000 í r t n á l n a g y o b b j u t a l m a t a d n a k a z é r t , m e r t a n y e l v e t a n n a k gonosz r o n t ó i ellen v é d e l m e z t e . Tíz é v m ú l v a kijelenti K a z i n c z y , h o g y a h a z á b a n n e m i s m e r s z e b b e n írót, m i n t Szemere (és S z e n t - M i k l ó s s y Aloyz).
Az a m e g h a s o n l á s , mely K a z i n c z y n a k Csokonai h a l á l á r ó l szóló t u d ó s í t á s a m i a t t t á m a d t a d e b r e c e n i e k és K a z i n c z y k ö z t , S z e n t g y ö r g y i J ó z s e f n e k K a z i n c z y h o z 1805. m á r c . 3-án í r o t t levelével k e z d ő d ö t t . (5455.) S z e n t g y ö r g y i s e n k i t s e m t u d , a k i n e k n e fájt v o l n a K a z i n c z y t u d ó s í t á s a (M. K u r i r ) . Ö k n e m t u d n a k a m i s a n - t h r o p i á r ó l és c y n i s m u s s á g r ó l szóló i g é k n e k szelíd v a g y t ű r h e t ő ér
t e l m e t a d n i . Az ö z v e g y K a z i n c z y t ó i effélét s o h a n e m v á r t v o l n a . E z a m e g h a s o n l á s s a k o r á b b i v i t á k k é s ő b b is é r e z t e t t é k h a t á s u k a t . K a z i n c z y á l d j a a z t a p i l l a n t á s t , m e l y b e n a d e b r e c e n i k r i t i k a s t e r e k ellen k i k e l t , a k i k V i r á g o t és K i s t n e m j ó p o é t á k n a k , n e m j ó í r ó k n a k t a r t j á k . (5482.) E g y m á s i k a l k a l o m m a l m e g így ír r ó l u k : «A d e b r e - c z e n i e k . . . m i n t v a l a m e l l y m á s o d i k h i b á z h a t a t l a n R ó m a , a z t t a r t j á k , h o g y ö v é k a ' m e n n y e k e t n y i t ó és z á r ó h a t a l o m a ' M a g y a r P h i l o l o g i a dolgában*. « T a n u l j á k m e g , h o g y a ' t u d o m á n y o k o r s z á g á b a n n i n c s e n i m p é r i u m . » (5497.)
K a z i n c z y n a k a n é m e t Millerhez, a Siegwart szerzőjéhez í r o t t első levele (5401.) a lelkesedés, az e l r a g a d t a t á s h a n g j á n v a n í r v a . Tízszer k e z d t e m e g levelét s tízszer t é p t e szét, m e r t a k ö s z ö n e t és ö r ö m s z a v a m i n d i g igen g y e n g e v o l t b e n n e . T a n í t ó j á n a k n e v e z i s kéri, h o g y fogadja b a r á t s á g á b a , s z e r e t e t é b e , h o g y h a d d ölelje á t , szorítsa szívéhez s t ü z e s , n é m a c s ó k b a n m o n d j a : «Mein H e r z I h r i s t : m e i n e Seele Sie l i e b t , u n a u f h ö r l i c h liebt.» B o l d o g í t ó érzések, n é h a k ö n n y e k k ö z t o l v a s t a K a z i n c z y k e d v e s é v e l ( S t e i n m e t z A n n a ) e g y ü t t Siegwartot s á l d o t t á k a z t , a k i n e k i k ezt az ö r ö m e t szerezte.
Gessner idylljei s Miller Siegwartjn, ez a k é t d a r a b az, a m e l y n e k szíve á r t a t l a n s á g á t , t i s z t a erkölcseit és így m i n d világi, m i n d m e n y - n y e i b o l d o g s á g á t k ö s z ö n h e t i . 1782. n o v . 1-én m á r n é h á n y í v le v o l t f o r d í t v a a Siegivarthól. ( K a z i n c z y k é s ő b b a f o r d í t á s t m e g s e m m i s í t e t t e . ) M á r Siegwart e l ő t t o l v a s t a K a z i n c z y G e s s n e r t , a k i n e k « í r á s a i N e m e s L e l k e t , szin n é l k ü l v a l ó V i r t u s t , á r t a t l a n és a ' m é z n é l é d e s e b b t i s z t a s z e r e l m e t illatoznak*. Ö v o n t a el a z o k t ó l a v e s z e d e l m e k -
X V I I
t ő i , m e l y e k r e v é d e l m é r e e l é g t e l e n i f j ú s á g u n k r o h a n . H o z z á f o g o t t f o r d í t á s á h o z , h o g y b e n n e v é r r é v á l j o n s ö r v e n d e z v e t a p a s z t a l t a , h o g y m á r í r á s á n a k m ó d j á t is m a g á é v á k e z d t e t e n n i .
N a g y b u z g ó s á g o t fejt k i s s z á m o s l e v e l e t ír, h o g y D a y k á n a k , a « h a l h a t a t l a n , l e g é d e s e b b d a l k ö l t ő n e k » é l e t r a j z i a d a t a i t össze
g y ű j t s e s v e r s e i t k i a d j a . V a l k o v s z k y , B o d n á r , B á r d o s s y , F e k e t e , D a y k a v o l t b a r á t a i készséggel s i e t n e k t á j é k o z t a t n i D a y k a é l e t e é s k é z i r a t a i felől. G r . B e l e z n a y S á m u e l p á r t f o g á s á b a a j á n l j a D a y k a v e r s e i t s k i a d á s u k r a 1000 f r t o t k é r k ö l c s ö n . H a k é r é s é t t e l j e s í t i a gróf, a k k o r K a z i n c z y a b b a a h e l y z e t b e j u t , h o g y 14 d r b m á s m u n k a is m e g j e l e n h e t n e m s o k á r a , s h a e z e k n e k v a n é r d e m ü k , az m i n d k ö z ö s lesz a m g s . gróffal. D a y k a v e r s e i t 1811-ben V i t k o v i c s veszi á t , h o g y m a g a a d j a k i s h a r e m é n y e t e l j e s ü l , B e r z s e n y i v e r s e i t is k i fogja a d n i . (A v e r s e k 1 8 1 3 - b a n j e l e n t e k m e g T r a t t n e r k ö l t s é g é n P e s t e n . ) — Az 1809-ben e l h a l t B á r ó c z i e m l é k é t e p i g r a m m a v a l t i s z t e l i m e g K a z i n c z y . ( H a z a i T u d . 1810.) É l e t r a j z á t is m e g í r t a ú g y , a h o g y «megírni m e r t e . » A z e p i g r a m m a c é l z á s a i t s o k a n é r t i k , s o k a n n e m . «De o l y i d ő k e t é l ü n k , h o g y c s a k az o l l y a t s e m s z a b a d v i l á g o s a n m o n d a n i . » U g y a n e z e n é v b e n s o k k é s z ü l e t l e n v a g y - r o s s z u l k é s z ü l t d a r a b j á t égeti el e g y r e z z e n é s ó r á j á b a n .
K a z i n c z y m e l e g é r d e k l ő d é s s e l v á r t a Tövisek és virágok c. (1811.) e p i g r a m m á i n a k k r i t i k á j á t . «Soha n e m v o l t a m m é g n y u g t a l a n a b b h a l l a n i P u b l i c u m u n k í t é l e t é t , m i n t ezen k i s m u n k a felett.» T u d t a , h o g y a « P e d á n t o k » m e g f o g n a k r a j t a b o t r á n k o z n i , d e ő a b o t r á n - k o z t a t á s t ó l n e m i r t ó z i k . H a s z a b a d b í r á l n i , h o g y h a s z n á l j u n k , a k k o r u g y a n é célból s z a b a d e p i g r a m m á k a t is írni s t ö v i s e k e t is n y ú j t a n i . K a z i n c z y K l o p s t o c k t ó l és S c h i l l e r t ő l f ü g g e t l e n ü l í r t a sestheticai t á r g y ú e p i g r a m m á i t . « T u d o m u g y a n , írja, h o g y K l o p s t o c k A e s t . E p i g r a m m á k a t í r t és h o g y a z o k az ő 7. és 8-dik k ö t e t é b e n á l l a n a k , 's S c h i l l e r X é n i e n e k e t ; d e s e m az e g g y i k m u n k á t , s e m a ' m á s i k a t s o h a n e m l á t t a m . » Magyar régiségek és ritkaságok c. k ö n y v é n e k m á s o d i k k ö t e t é b e n A r e t i n u s Attiláját, a z 1468-iki ü s t ö k ö s r ő l szóló k é z i r a t o t s g r . T e l e k i D o m o k o s B i r k e n s t o c k u t á n d o l g o z o t t m u n k á j á t a k a r t a k i a d n i , d e ez a 2-ik k ö t e t n e m j e l e n h e t e t t m e g . A z 1811-ik e s z t e n d ő r ő l a z t m o n d j a , h o g y alig t u d n a e s z t e n d ő t m e g n e v e z n i , m e l y l i t e r a t u r á n k a t s z e b b p r o d u k t u m o k k a l g a z d a g í t o t t a v o l n a , m i n t ez (Kis H o r a t i u s a , V i r á g P o é m á i , S z e n t - G y ö r g y i S á l l u s t j a , N a g y F . B i o n j a ) s f e l s ó h a j t : H á t h a D a y k a és B e r z s e n y i is ez i d é n l é p h e t n é n e k k ö z r e !
Kazinczy F . l e v e l e z é s e . X X I I . 6
W i e l a n d Diogenesét K a z i n c z y 1790-ben l e f o r d í t o t t a . A k ö v . é v j a n u á r j á b a n meleg h a n g ú levélben m o n d forró k ö s z ö n e t e t a v i d á m ó r á k é r t , m e l y e k e t n e k i Diogenese s z e r z e t t . «Ifjúságom vezére v o l t . T a n í t á s a i n e m m a r a d t a k g y ü m ö l c s t e l e n ül.»Az a t e r v e , h o g y Wieland Gráciáiból O r p h e u s á b a n közöljön t ö r e d é k e k e t , n e m v á l t v a l ó r a , m e r t f o l y ó i r a t a 1790-ben m e g s z ű n t . K l o p s t o c k Messiásának f o r d í t á s á h o z a z é r t f o g o t t h o z z á , h o g y lássa, v á j j o n a m a g y a r n y e l v , m e l y k ö z é p e n áll a m e l o d i k u s olasz és a férfiasan d u r v a n é m e t k ö z ö t t , a h h o z v a g y e h h e z áll-e közelebb és h o g y K l o p s t o c k merész u g r á s a i t o l y szerencsésen t u d j a - e k ö v e t n i , m i n t a h o g y igen szerencsés Gess- n e r l á g y , m e l e g festéseit e l s a j á t í t a n i . M á r 1817-ben n y o m t a t t a t n i k e l l e t t v o l n a Messiásának, d e T r a t t n e r a z t í r t a , h o g y n i n c s elég előfizetője. T ö b b é n e m g o n d o l t vele, m e r t m e g s z e g t e í g é r e t é t .
E r d é l y i ú t j á b ó l h a z a t é r v e (1816), leírja ú t j á t levelek a l a k j á b a n , m e r t m i m a g y a r o r s z á g i m a g y a r o k az e r d é l y i m a g y a r o k a t s a z o k n a k lakóföldjét n e m i s m e r j ü k . (5551.) Örül, h o g y l á t t a a k á - r o l y v á r i k ö n y v t á r b a n a z t a X V I . foliot, m e l y P á z m á n y n a k a k i r á l y o k h o z s az e r d é l y i fejedelmekhez í r o t t leveleit t a r t a l m a z z a , az e n y e d i b e n p e d i g a f e j e d e l m e k n e k Teleki M i h á l y h o z í r o t t leveleit (214) t a l á l t a m e g . E r d é l y i leveleinek k é z i r a t á t á t n é z é s céljából el
k ü l d i K e n d e r e s i n e k , Cserey M i k l ó s n a k s b í r á l a t u k a t kéri. Szemere s z e r i n t K a z i n c z y n a k ez a m u n k á j a j o b b , m i n t az, a m i t e d d i g dol
g o z o t t . (5553—54.) K á p o l n a y A n t a l n a k H u n v a d i J á n o s r ó l í r o t t é r t e k e z é s é t Erdélyi levelei mellé a k a r j a n y o m a t n i . R e m é l i , h o g y a l e v e l e k 1819-ben s a j t ó a l á j u t h a t n a k . H é t s z e r d o l g o z t a á t az ö t k o n c p a p í r o s r a í r t m u n k á t . K é z i r a t á t elküldi gr. Teleki L á s z l ó n a k is s kéri t ő l e a T e l e k i - h á z genealógiáját, h o g y e h á z t ö r t é n e t é t úgyr k i d o l g o z h a s s a , m i n t a B e t h l e n - h á z é t . (5565.) Gr. Teleki L á s z l ó v a l n é m i elvi j e l e n t ő s é g ű v i t á j a is volt. Teleki g r . - n a k e g y é r t e k e z é s e j e l e n t m e g a T u d . Gyr.-ben (1919. I . k.), de vélekedései «a' M a g y a r N y e l v b o l d o g í t á s a 's g y a r a p o d á s á n a k szerei felől» n e m e g y e z n e k a K a z i n c z y é i v a l s K a z i n c z y a T u d . G y . - n e k s z á n t c i k k é t (Orthologus és neológus) k é z i r a t b a n k ü l d i m e g Teleki g r . - n a k , k é r v e , h o g y adja á t T r a t t n e r n e k . E r d é l y i leveleinek k é z i r a t a h a t h ó n a p i g v o l t a cen- s o r n á l , a k i k e v e s e t t ö r ö l t a szövegből. M á r bele is ú n t e m u n k á j a sokszori d o l g o z á s á b a , s h a s z á n d é k a el n e m v o l n a híresztelve, t a l á n n y o m t a t a t l a n u l is h a g y n á . A k é z í r a t D ö b r e n t e i n é l is v o l t . K a z i n c z y g r . T e l e k i megjegyzéseit figyelembe veszi. «A' tisztes s z á s z o k a t , N e m z e t ü n k n e k e z e k e t a ' gonosz zselléreit, k i k az E r d é l y ' D i é t á j á n
X I X
s z é k e t ü l n e k , m é g s e m a k a r n a k M a g y a r o k n a k t a r t a t n i , s ő t a z t v i t a t j á k , h o g y ő k m é g m a is N é m e t e k , n e m b á n t o m u g y a n , d e k i t ö r b e l ő l e m , h o g y ő k e t n e m s z e r e t h e t e m . » «Ki h i t t e v o l n a , h o g y a sze
r e t e t r e o l l y igen m é l t ó S e i v e r t Ú r o l l y r e t t e n e t e s N é m e t ! olly r e t t e n e t e s S z á s z ! olly r e t t e n e t e s N e m - M a g y a r ! » (5582.) Erdélyi levelei
nek k é z i r a t á t 1824-ben e g é s z e n új f o r m á b a n fogja e l k ü l d e n i g r . T e l e k i n e k , t a l á n S a l l u s t j á v a l és Cicero n é m e l l y b e s z é d e i v e l . (5595.) Ú j k é z i r a t á t I g a z S á m u e l h e z B é c s b e T h a i s z A n d r á s s a l k ü l d i , a r é g i b b p é l d á n n y a l e g y ü t t . (5601.) 1824. n o v . 2 - á n k ü l d i T e l e k i g r . - n a k l e v e l e i r é g i b b és l e g ú j a b b d o l g o z á s á t , k é r v e i s m é t , h o g y n é z z e á t s o l v a s s a el H o r v á t I s t v á n is, m i e l ő t t B é c s b e k e r ü l n e . A k ö n y v m e l l é k i v á l ó férfiak és n ő k (fejedelmek, ( f e j e d e l e m a s s z o n y o k s t b . ) a r c k é p e i t s z e r e t n é c s a t o l n i . A k é z í r a t v i s s z a k ü l d é s é t g r . Dessewffy J ó z s e f ú t j á n k é r i , a k i t s z i n t é n f e l k é r t az á t n é z é s r e . E r d é l y i levelei
n e k h a s z n á t g y e r m e k e i n e k t a r t j a , m i n t a k i r e t t e n e t e s c s a p á s o k a t s z e n v e d e t t k i v á l t s ó g o r a i g a z s á g t a l a n s á g a á l t a l .
S a l l u s t i u s - f o r d í t á s á n m á r f o g s á g a a l a t t k e z d e t t d o l g o z n i . K é s ő b b m e g s z e r e z t e n é m e t , f r a n c i a és olasz k i a d á s a i t . 1825-ben a k a r j a k i a d n i Cicero b e s z é d e i v e l e g y ü t t , m e r t e k k o r t ö l t i b e írói p á l y á j á n a k 50-ik e s z t e n d e i j u b i l e u m á t . V i s s z a t e k i n t v e p á l y á j á r a , í g y s ó h a j t fel : «Illy h o s s z ú i d ő a l a t t s e m m i az a m i t a d é k , d e e r ő t n e m a d u n k m a g u n k n a k , a z t i n g y e n k a p j u k . » A v i s z o n y o k c s a k ö t e s z t e n d e i g k e d v e z t e k n e k i . «Minden é r d e m e m , h o g y t ü z e m s o h a el n e m l a n - k a d o t t . » M i n d e n m u n k á j a k ö z t S a l l u s t j á t t a r t j a l e g k e d v e s e b b n e k , d e t a l á n é p p e n e z é r t e g y i k l e g s z e r e n c s é t l e n e b b n e k . K a z i n c z y e g y d e b r e c e n i t u d ó s a m a n y i l a t k o z a t á r a , h o g y ( ( K a z i n c z y n a k a b e s z é d e t e l e v a n v é t k e k k e l ; és m é g i s m a g y a r u l s e n k i s e m ír c s í n o s a b b a n »
— a z t j e g y e z t e m e g , h o g y : « H a ez v a l ó v o l n a , ú g y S a l l u s t o t f o r d í t a n i c s a k e n g e m illet, m e r t S a l l u s t felől é p p e n e z t í t é l i a k i i s m e r i : r o s s z u l ír, d e k i m o n d h a t a t l a n b á j j a l ; 's e n g e m N y e l v r o n t ó v á 1 a ' R é g i e k , ' s a z o k k ö z t s e n k i s e m i n k á b b , m i n t S a l l u s t teve.» 30 é v i g d o l g o z o t t S a l l u s t j á n . K i a d á s á h o z 3 0 0 0 f r t r a v o l n a s z ü k s é g s g r . T e l e k i L á s z l ó p á r t f o g á s á t k é r i . M á s o k j ó p é l d á j á v a l i g y e k s z i k a n e m e s g r ó f o t a k ö l t s é g e k f e d e z é s é r e m e g n y e r n i . O d a h a g y j a m i n d e n p é l d á n y á t , h o g y a z a d a n d ó p é n z t visszafizesse. « N e k e m elég, h o g y n y o m t a t v a lesz.» H a a gróf Cicero k i a d h a t á s á r a is t a l á l n a p á r t f o g ó t , a z t is n y o m t a t n á . D e a gróf s e g í t s é g é t f ő k é p S a l l u s t j a ügj^ében k é r i .
1 C é l z á s a r r a , h o g y D ö b r e n t e i a n e o l o g u s o k a t Nyelvtörők-nek n e v e z t e . 6 *
T e r v e n e m v á l h a t o t t v a l ó r a . S a l l u s t i u s - f o r d í t á s a csak h a l á l a u t á n , 1836-ban j e l e n t m e g a M a g y a r T u d ó s T á r s a s á g k i a d á s á b a n .
Ö t v e n e s z t e n d e i írói m ú l t j á r a v i s s z a t e k i n t v e , n e m e s ö n é r z e t tel írja l e á n y á n a k , E u g é n i á n a k ( K r a y n i k n é ) : «Én n e k t e k e g y e b e t b a j n á l n e m h a g y h a t o k ; l e g a l á b b eggy kis n e v e t h a g y o k . M e r t ú g y h i s z e m , h o g y az a ' h ű s é g , a m e l l y e l h a z á n k n y e l v é t ö t v e n e s z t e n d ő k o l t a szolgálom, h a l á l o m u t á n fog v a l a m i n e k vétetni.» (5586.)
*
E X X I I . k ö t e t s z e r k e s z t é s é n é l a M . T u d . A k a d é m i a I r o d a l o m t ö r t é n e t i B i z o t t s á g á n a k ú t m u t a t á s a s z e r i n t j á r t a m el s a r r a t ö r e k e d t e m , h o g y e k ö t e t m i n d e n t e k i n t e t b e n a z e l ő z ő k h ö z s i m u l j o n . A l e v e l e k e t , m e l y e k k ö z ü l t ö b b g o n d a t l a n m á s o l a t b a n m a r a d t r á n k , h i b á i k k a l e g y ü t t k ö z ö l t e m s a k i r í v ó b b h i b á k n á l z á r ó j e l b e t e t t f e l k i á l t ó j e l t a l k a l m a z t a m . A k ö t e t n y o m á s a a l a t t e l ő k e r ü l t l e v e l e k e t , a m e l y e k a z i d ő i s o r r e n d b e m á r n e m v o l t a k b e i l l e s z t h e t ő k , a k ö t e t v é g é r e h e l y e z t e m . K a z i n c z y i s k o l a i i n s p e c t o r s á g a i d e j é b ő l ( 1 7 8 6 — 1 7 9 1 ) v a l ó h i v a t a l o s l e v e l e z é s é t , a B i z o t t s á g h a t á r o z a t a s z e r i n t , n e m s o r o z t a m b e e z e l s ő p ó t l é k - k ö t e t b e .
H á l á s s z í v v e l m o n d o k k ö s z ö n e t e t d r . B a d i c s F e r e n c b i z . e l n ö k ú r n a k é s dr. C s á s z á r E l e m é r b i z . e l ő a d ó ú r n a k , a k i k b e c s e s ú t m u t a t á s a i k k a l é s t a n á c s a i k k a l s e g í t e t t e k a s z e r k e s z t é s b e n é s a j e g y z e t e k ö s s z e á l l í t á s á b a n . H á l á s a n m o n d o k k ö s z ö n e t e t a z o k n a k a t u d o m á n y o s i n t é z e t e k n e k (M. T u d . A k a d é m i a , M . N e m z e t i M ú z e u m ) , e g y e s e k n e k é s k ö n y v t á r n o k o k n a k i s ( ö z v . K a z i n c z y A r t h u r n é , g r . V a y L á s z l ó , D u c s a y D é n e s , L e s z i h A n d o r , K o v á c s J á n o s , B a r o s G y u l a , dr. V a r g a Z s i g m o n d , K e l e m e n L a j o s , P o n g r á c z J ó z s e f , S z e p e s s y Z o l t á n , H a m a r I s t v á n , D o n g ó G y á r f á s G é z a ) , a k i k a z á l t a l a m k é r t l e v e l e k e t e r e d e t i b e n v a g y m á s o l a t b a n r e n d e l k e z é s e m r e b o c s á t o t t á k . A s z e r k e s z t é s é r t é n v a g y o k f e l e l ő s .
S á r o s p a t a k , 1 9 2 7 . o k t . 1 6 . Harsányi István.
5 3 9 4 . (l/a.)
K a z i n c z y — s z ü l e i n e k .
K e d v e s A t y á m U r a m !E d e s A s z s z o n y A n y á m .
V i g a s z t a l á s t n y ú j t ó csekély í r á s o m t a l á l j a v i d á m o r c á v a l A s z s z o n y A n y á m a t k í v á n o m . I g e n n a g y o n ne b á n k ó d j o n a P i s t a v é l e t l e n h a l á l á n Aszszony A n y á m , A t y á m U r a m p e d i g a d j o n h á l á t I s t e n n e k h o g y m e g s z a b a d u l t a v í z b e n v a l ó h á l á s t ó l . N a g y A s z s z o n y A n y á m n a k sok n y u g h a t a t l a n s á g i v o l t a k h á r o m h é t i g m í g himlős v o l t a m , J u l i s H ú g o m Aszszony igen m e g h í z o t t , ezzel v a g y o k K e d v e s A t y á m U r a m n a k
E d e s A s z s z o n y A n y á m n a k
[Atyja írásával:]Er Semjén I l lt i a D e c e m b r i s
1 7 6 4 .
szótfogadó F i a K a z i n t z y F e r e n c z m s k .
G e n e r á l i s .1
D r á g a K e d v e s D i e n e s L á s z l ó Ö t s e m U r a i m é k a t is k ö s z ö n t ö m . [Címzése:] M a d a m e - M a d a m e S u s a n n e de B o s s a n y i p . S e n t e - m e n t . — R e g m e t z .
[Kazinczy későbbi jegyzetei e levél papirosán:]
Az A t y á m a ' m a g a n é g y díszes lovain m é n e Olasziból P a t a k r a , 's a ' m i n t a z o n m a l o m á r k o n h a j t a t o t t v o l n a á l t a l , m e l l y P e t r a h ó n a k2 t a r t 's H o t y k a felől j ő , a ' k é t első t ü z e s ló a ' kisefával a ' v í z b e n h a g y t a a ' kocsit, 's a ' k é t h á t u l s ó ló n a g y b a j j a l k a p a s z - k o d o t t - k i a ' p a r t r a . A ' R e g m e c z i - s z ü l e t é s ű P i s t a n e v ű i n a s , — t a l á n K o l e s z á r I s t v á n — e l m a r a d t a ' szekérről ; k i á l t o z á k 's n e m t a l á l -
1 A G e n e r á l i s s z ó t é s a k ö v . n y o l c s z ó t K a z i n c z y , é d e s a p j a p l a j b á s z o s
í r á s á r a í r t a r á j ó n a g y b e t ű k k e l . Szerk.
2 M a : B o d r o g h a l á s z . Szerk.
Kazinczy F. levelezése. X X I I . 1
t á t o t t ; k e r e s t e t t é k m á s n a p a ' b a l á s z o k k a l , 's a k k o r sem t a l á l t a t o t t , 's i n n e n szüleim a z t h i t t é k h o g y a ' kocsiról a ' vízben l e e s e t t 's a ' h a b o k e l k a p t á k . M o s t o t t k ő h í d v a g y o n . — S z é p h a l o m M á j u s 27d. 1814.
K a z i n c z y F e r e n c z . A ' Generálisi s u b s c r i p t i o r a fel kell j e g y e z n e m , h o g y az a t y á m e n g e m m é g c s e c s e m ő t k a t o n á n a k készíte. N é g y e s z t e n d ő s k o r o m b a n a ' K á r o l y H e r c z e g M a g y a r Gyalog R e g e m e n t j é n e k U n i f o r m i s á b a n j á r t a t o t t , 's ú g y f e s t e t e t t - l e is. Az a ' r e m é n y s é g e h o g y teljese
d é s b e h o z o m ó h a j t á s á t , igen h a m a r e l m ú l t , 's e m l é k e z e m , h o g y m i n d é g s í r t a m , m i k o r n e v e m alá hol az O b e r s t e r , hol a ' Generális t i t u l u s t kellé v e t n e m . L á t s z i k i t t is, h o g y a z t először e l h a g y t a m , 's p a r a n c s o l a t r a v e t e t t e m n e v e m alá. m e r t az o d a plajbászolás u t á n v a n í r v a , h o l o t t az egész levél s z a b a d kézzel v o l t .
K a t o n a az a t y á m sok g y e r m e k e i közzűl csak eggy leve : László, ki m i n t Ó b e s t e r e a ' D a v i d o v i c s M a g y a r Gyalog R e g e m e n t j é n e k B é c s b e n h a l a - m e g 1807. J ú l . 17dikén.
[ E r e d e t i j e , m e l y e n a K . t\ s z ö v e g e v o n a l z ó m e l l e t t p l a j b á s s z a l h ú z o t t v o n a l a k k ö z é , 4 r . p a p i r o s r a v a n í r v a s a m e l y p i r o s s p a n y o l v i a s z o s p e c s é t t e l v o l t l e z á r v a , a M a g y a r T u d . A k a d é m i a k ö n y v t á r á b a n . O k l e v é l g y ű j t e
m é n y , í v r é t . 4 1 . s z á m . L e v e l e k . 4. Í r o d . l e v e l e k . I I I . 3 . ]
5395. (1/6.)
Kazinczy — a n y j á n a k .
R e g . 31 J a n . 1767.
[Kazinczy későbbi jegyzete:]
az az R e g m e c z 1767 J a n u á r . 31d.
Drága K e d v e s A s z o n y o m A n y á m !
A P a p i r o s t s' n y a k r a v a l ó t A l á z a t o s a n k ö s z ö n ö m m i o l t a h a z a j ő t ű n k a d d i g b e t e g n e m v o l t a m a l á z a t o s o n k é r e m A s z s z o n y o m A n y á m a t m é l t ó z t a s s é k m e g izeni h o g y az én T é k á m k i t s i n y legyen h o g y a ' l á d á m b a bé t é r j e n a z t a k ö n y v e t A k i t A t y á m U r a m a d o t t H u s v i t k o r N a g y A t y á m U r a m - n a k s A s z o n y á m a t L a c i E ő t s e m U r a m a l k ö s z ö n t ő m
D r á g a A s z o n y o m A n y k a l á z a t o s szolgája F i a K a z i n c z y F e r e n c z m p r i a .
