• Nem Talált Eredményt

M. Tullii Ciceronis de Officiis ad Marcum Filium liber secundus

N/A
N/A
Protected

Academic year: 2022

Ossza meg "M. Tullii Ciceronis de Officiis ad Marcum Filium liber secundus"

Copied!
51
0
0

Teljes szövegt

(1)

M. T U L L I I C I C E R O N I S

DE omens AD MARCUM FILIÜI

L I B E R SECUNDUS.

(2)
(3)

atque ab o m n i genere virtutis satis explicatum arbitror libro su- 1 periore. Sequitur ut haec offìeiorum genera persequar, quae per- tinent ad vitae cultum et ad earum rerum, quibus ü t u n t u r h o m i - nes, facultatem, ad opes, ad copias: in quo t u m quagri dixi quid utile, quid inutile, t u m ex utilibus quid utilius aut quid maxime utile. De quibus dicere adgrediar, si pauca prius de instituto ac de iudicio m e o dixero. Q u a m q u a m enim libri nostri complures 2 n o n m o d o ad legendi, sed etiam ad scribendi Studium excitave- r u n i , t a m e n interdum vereor ne q u i b u s d a m bonis viris philoso- pliiae n o m e n sit invisum mirenturque in ea. tantum m e operae et temporis ponere. E g o a u t e m , q u a m diu res publica per eos gerebatur, quibus se ipsa commiserat, omnes meas curas cogita- tionesque in eam conferebam. C u m autem d o m i n a t a unius

1. 1. facultatem: I, 3, 9. II §. 15:

der Plural wird concret gebraucht

= die' Mittel.

tum. ex utilibus — máxime utile fehlt in den meisten Hdss., worin indess noch kein Grund liegt, den ganzen Satz von in quo tum an aus- zustossen, wie Unger wollte. Der auch sprachlich ganz unbedenkliche Zusatz giebt die beiden Haupttheile des Buchs an, die von c. 3—24 und c. 25 besprochen werden. De qui- bus bezieht sich dem Gedanken nach auf ofßciorum genera.

de instituto ac iudicio, über mein Unternehmen und die Ansicht, der ich folge, iudicium bezieht sich auf die Rechtfertigung des akademi- schen Standpunktes §. 7 f. Nägelsb.

lat. St. p. 29 übersetzt ,Wahl des Stoffes'.

2. Das Proömium, worin Cic.

seine philosophischen Studien nach dem Untergange der Republik (§. 1

—6) und seine Methode (§. 7f.) rechtfertigt, stimmt dem Gedanken nach ganz ¡iberein mit dem zum er- sten Buche de nat. deor. Ad Attic.

16. 6 sagt Cic. habeo Volumen pro- oemiorum. Ex eo eligere soleo, cum aliquod OvyyQafi/xa institui.

ad scribendi: de nat. deor. I, 4, 8 eoque m.e minus instituti mei poe- nitet, quod faeile intellego quam multorum non modo discendi sed etiam scribendi studio eommoverim.

boni viri: I, 7, 20.

philosophiae nomen: III, 28, 101.

(4)

108

DE OFFICIIS

o m n i a tenerentur ñeque esset u s q u a m Consilio aut auctoritati lo- cus, socios denique tuendae rei publicae, s u m m o s viros, amisis- s e m , nec m e angoribus dedidi, quibus essem confectus, nisi iis restitissem, nec r u r s u m mdignis b o m i n e docto voluplatibus.

3 Atque utinam res publica stetisset q u o coeperat statu nec in ho- mines n o n tarn c o m m u t a n d a r u m quam evertendarum r e r u m cu- pidos incidisset! P r i m u m enim, ut stante república Tacere soleba- m u s , in agendo plus q u a m in scribendo operae p o n e r e m u s , deinde ipsis scriptis n o n ea, qnae n u n c , sed actiones nostras mandare- m u s , ut saepe fecimus. Cum autem res p u b l i c a , in qua o m n i s 4 mea cura, cogitatio, opera p o n i solebat, nulla esset o m n i n o , illae scilicet litter'ae conticuerunt forenses et senatoriae. Nihil agere autem c u m a n i m u s n o n posset, in his studiis ab initio versatus aetatis existimavi honestissime molestias posse d e p o n i , si m e ad phìlosophiam rettulissem. Cui cum m u l t u m adulescens discendi causa temporis tribuissem, postea q u a m honoribus inservire coepi m e q u e totum rei publicae tradidi, t a n t u m erat philosophiae loci, q u a n t u m superfuerat a m i c o r u m et rei publicae tempori. I d autem

socios amisissem: ad fam. TV, 13 careo cum famitiarissimis multis, quos aut mors eripuit nobis aut dis tvaxil f uga, tum ómnibus amicis, quorum benevolentiam quondam conciliarat per me quondam defen- sa res publica. Damit meint er Q.

Catulus, C. Piso, die beiden Luculli, Pompejus, P. Servilius und Andre, die Phil. 11, 5, 12 aufgezählt wer- den.

angoribus: über den Plural z. I, 13, 41.

rursum, andrerseits; de or. I, 24, 100 nec rursum eam totam repu- diaret.

3. quo coeperat statu: nämlich un- mittelbar nach Caesars Ermordung.

Auf das damals wieder erwacheade Staalslebeu bezieht sich auch de divin. II, 2, 7 nunc quoniam de re- pública considi coepti sumus, tri- buenda est opera rei publicae vel omnis potius in ea cogitatio et cura ponenda. Unter /tomines — cupidi sind Antonius und seiu Anhang ge- meint.

actiones, die öffentlichen Reden, wie schon das folgende litterae fo-

renses et senatoriac zeigt, das sind die aufgezeichneten Reden vor dem Volke und Senate.

scilicet — conticuerunt. Mit Re- signation : sie mussten freilich ver- stummen.

4. ab initio: s. z. I, 44, 155.

quantum superfuerat — amico- rum tempori: de div. II, 2, 7 tri- buenda est opera rei publicae, —:

tantum. Лиге studio relinquendum, quantum vacabit a publico officio et munere. in Caecil. 13, 40 omne tempus, quod mihi ab amicorum ne- gotiis datur, in hic studiis — con- sumam. tempus amiconim ist tem- pus, quod amicis debetur. Die guten Hdss. hahen temporis. Dieser Ge- netiv müsste von quantum abhän- gen, was keinen Sinn giebt (so viel Zeit für die Freunde mir übrig blieb, verwandte ich auf die Wis- senschaft); man müsste denn aus temporis den zu superfuerat gehö- rigen Dativ, von dein amicorum, ab- hinge, ergänzen, doch das ist bei dieser Wortstellung uamögtich. lo- cus und tempus geben hier ganz synonyme Wendungen, aber aller-

(5)

LIB. II. CAP. 1. 2.

109

o m n e consumebatur in legende, scribendi otium n o n erat. Ma- 2 ximis igitur in malis h o c tamen b o n i adsecuti videmur, u t ea lit- 5 teris m a n d a r e m u s , quae nec erant satis nota noslris et erant cognitione dignissima. Q u i d enim est, per deos, optabilius sa- pientia, quid praestantius, quid b o m i n i melius, quid h o m i n e di- g n i u s ? Haue igitur qui expetunt philosophi n o m i n a n t u r , nec quicqnam aliud est philosophia, si interpretan velis, praeter Stu- d i u m sapientiae. Sapienlia autem est, ut a veterihus philoso- p h i s definitum est, rerum divinarum et h u m a n a r u m causafum- que. quibus eae res contiuentur, scientia, cuius Studium qui vitu- perai baud sane intellego quidnam sit quod l a n d a n d u m putet.

N a m sive obleclatio quaeritur animi requiesque c u r a r u m , quae 6 conferri cum eorum studiis potest, qui semper aliquid a n q u i r u n t q u o d spectet et valeal ad bene beateque vivendum? sive ratio constantiae virtutisque ducitur, aut liaec ars est aut nulla o m n i n o , per quam eas adsequamur. N u l l u m di cere m a x i m a r u m r e r u m ai'tcm esse, cum minitriarum sine arte nulla sit, h o m i n u m est p a r u m considerate l o q u e n t i u m atque in maximis rebus errantium.

Si autem est aliqua disciplina virtutis, ubi ea quaeretur, c u m ab hoc discendi genere discesseris? Sed haec, cum ad philoso- p h i a m cohortamur, accui'atius disputan solent, quod alio q u o d a m libro feeimus. H o c autem tempore tantum nobis declarandum dings passt zu id. autem consume-

batur nur der Begriff tempus.

superfuerat, übrig geblieben war.

DasPlusqüamperfectum wie Sallust.

lug. 26, 3 omnes pubercs Numidas et negotiatores promiscue, uti quis- que obviam fuerat (entgegen ge- kommen war), interfecit. Cic. ad Quint, fr. II, 6,2 Lucceium convenire nonpotueram, quia abfuerat (sich entfernt hatte).

2. 5. Sapientia autem est: I, 43, 153. Tuse. IV, 26, 57 sapientiam esse dico rerum divinarum et huma- narum scientiam cognitionemque,

•quae cuiusque rei causa sit. Dass in dieser Definition gleich die Drei- theilung der Philosophie in Dialek- tik, Physik, Ethik angedeutet sei, hat man nicht anzunehmen, wie Se- neca ep. X V , 1, 5 zeigt: quidam ita (finierunt) sapientia est nosse divi- na et humana et horum causas.

Supervacanea mihi videtur haec

adiectio, quia causae dirinorum hu- manorumque pars divinorum sunt.

Häufig bleibt dieser Zusatz auch weg.

6. quae conferri bezieht sich mehr auf oblectatio als auf das nur beiläufige requies.

rationem ducere = rationem ha- bere, pro Sest. 10, 23 officii ratio- nem, in omni vita non commodi esse ducendam. '

eas näml. constantiametvirtutem.

artern: ars "ist hier = ratio, Wissenschaft, System, wofür unten diseiplina gesagt ist; Brut. 41, 152 iuris civilis magnum usum et apud Scaevolam et apud multos J'uisse, artem in hoc uno. Hie enim

attulit hanc artem oirmium maxi- mam ad ea, quae confuse ab aliis — agebantur.

alio quodam libro: de divin. II, 1, 1 nam et cohortati sumus, ut ma- xime potuvmus ad philosophiae stu-

(6)

110

DE OFFICIIS

fnit, cur orbati rei publicae m u n e r i b u s ad hoc nos Studium po- t i s s i m u m contulissemus.

7 Occurritur autem nobis et quidem a doctis et eruditis qnaerentibus satisne constanter facere v i d e a m u r , q u i , c u m percipi nihil posse d i c a m u s , tarnen et aliis de rebus dis- serere soleamus et h o c ipso tempore praecepta officii per- s e q u a m u r . Quibus vellem satis cognita esset nostra senten- tial N o n enim sum us ii, q u o r u m vagetur a n i m u s errore n e c h a - beat u m q u a m quid sequatur. Quae enim esset ista m e n s vel quae vita potius n o n m o d o disputandi, sed etiam vivendi ratione 8 sublata? Nos autem, ut ceteri alia certa, aba incerta esse d i c u n t , sic ab his dissentientes alia probabilia, contra aba dicimus. Q u i d est igitur quod m e impediat ea, quae probabilia m i h i videantur, sequi, quae contra, improbare atque adfirmandi arrogantiam vi- tantem fugere temeritatem, quae a sapientia dissidet p l u r i m u m ? Contra autem omnia d i s p u t a t e a nostris, quod h o c i p s u m pro- babile elucere n o n posset nisi ex utraque parte causarum esset facta contentio. Sed haec explanata sunt in Academicis nostris satis, u t arbitrar, diligente!·. Tibi a u t e m , m i Cicero, q u a m q u a m dium co libro qui est inscriptus

Hortensius. Diese von den Alten sehr gelobte Schrift ist bekanntlich verloren gegangen. Sie Führte ih- ren Namen, von dem Redner Hor- tensius (III, 18, 73), dem sie gewid- met war.

7. Occurriturautemnobis: s.über diesen Einwand die Einl. percipere ist stehender Ausdruck für , be- stimmt erkennen', pereeptio, com- prehensio, xardlqijjii, das über al- len Zweifel erhabene Erkennen.

disserere ist hier nicht — dis- putare (III, 3, 11), sondern ,eine be- stimmte Meinung vortragen'.

vagetur animus errore: der Ge- gensatz ist habere, quid sequatur, ein Princip haben, was in dem Fol- genden durch ratio vivendi ausge- drückt wird, error ist darum nicht -Irrthum, sondern Ungewissheit, Un-

bestimmtheit. Ueber das Princip de fin. V , 5, 15 summum bonum si ignoretur vivendi rationem ignorari necesse est,· ex quo tantus error (Schwanken) consequitur, ut quem in partum se reeipiat scire non pos-

sit. Cognitis autem rerum finibus inventa vitae via est.

mens, eigentlich die Denkkraft, hier wie ratio die Denkweise.

probabilia. S. Einleit.

contra alia. So sagt Cic. häufig, wo er ein den Gegensatz ausdrücken- des Wort nicht hat oder vermeiden will; de or. II, 81,330 adsummam to- tius causae pertinet, caute an contra demonstrataressit. de fin. III, 15,50.

8. temeritatem: Acad. II, 21, 68 cum tarn vitiosum esse eonstet, assentiri quiequam aul falsum aut incognitum, sustinenda est potius omnis assensio, ne praeeipilet, si temere processerit. Ita enim fini- tuma sunt Vera falsis — ut tarn praeeipitem in loeum non debeat se sapiens committere.

posset. Die Hdss. haben meist possit, aber Cic. konnte nur sagen potest oder das regelmässige passet-, für den Conjur.ctiv des Präsens ist kein Grund vorhanden.

in Academicis: Academ. II c. 20 ff., wo Cic. die Lehre der Akademi- ker vertheidigt.

(7)

LIB. I. CAP. 32 — 34. 486 in antiquissima nobilissimaque philosophia Cratippo auctore ver- saris iis simillimo, qui ista praeclara pepererunt, tamen haec no- stra finituma vestris ignota esse nolui. Sed i a m ad institnta per- gamus.

Q u i n q u e igitur rationibus propositis officii persequendi, 3 q u a r u m duae ad decus honestatemque pertinerent, duae ad com- 9 m o d a vitae, copias, opes, facultates, quinta ad eligendi i u d i c i u n y si quando e a , quae d i x i , pugnare inter sc viderentur, honestatis pars confecta est, q u a m quidem tibi cupio esse notissimam.

H o c autem, de quo n u n c agimus, id i p s u m est, quod u t i l e appel- latur. I n q u o verbo lapsa consuetudo deflexit de via sensimque ' eo deducta est, u t honestatem ab utilitate secernens constitueret esse h o n e s t u m aliquid q u o d utile n o n esset et utile quod n o n h o n e s t u m , qua nulla pernicies m a i o r ' h o m i n u m vitae potuit ad- ferri. S u m m a quidem auctoritate p h i l o s o p h i severe sane atque 10 honeste haec [ tria ] genera confusa cogitatione distinguunt. [ Quid- quid enim i u s t u m sit, id etiam utile esse censent, itemque q u o d h o n e s t u m , i d e m i u s t u m : ex quo efficitur u t , quidquid h o n e s t u m

vei'saris: s. I, 1.

iis simillimo, dem Aristoteles und Thcophrastus.

finituma vestris: I, 1, 2.

3 . 9. Capitel 3 — 6 , 20 enthält gewissermassen eine zweite Einlei- tung, in der der Inhalt des Bachs im Allgemeinen angegeben, und die Frage erörtert wird, wer dem Men- schen am meisten nütze und schade.

Quinque: s. §. 10.

eligendi iudieium, eine Umschrei- bung für electio; s. Nägelsbach, lat.

St. p. 106. - ' qua nullapernicies maior: III, 3,11.

10. Summa auctoritate plulosophi, alle Sokratiker, die Stoiker mit ein- gerechnet, denn auch sie unterschei- den zwischen an sich guten Dingen, der Tugend, und den um ihres Nuz- zens willen wiinschenswertheu, und sprechen den letztern, als 7iQorjy- (it'vois, nicht allen Werth ab (s.

Ein!.). Aber weil diese Unterschei- dung blos in der Theorie eintritt und nicht zu unsittlichen Handlungen ver- leitet, so ist sie noch streng sittlich.

(severe sane atque honeste). — sane hat concessiven Sinn, wie in

non sane, während sane non bekräf- tigend ist, 'durchaus nicht'.

.confusa, d.i. coniuncta, cohaeren- tia: I, 27, 95. de fin. V, 23, 67 atque haec eoniunetio confusioque virtu- tum tarnen a philosophis ratione quadam distinguitur. de or. II, 41, 177 ut re distinguantur verbis con- fusa esse videantur.

• haec tria geuera confusa cogita- tione. Quidquid enim cet. So haben die Hdss. Der mit enim eingeleitete Satz sollte demnach angeben den Grund, weshalb oder wie die Philo- sophen die identischen Dinge schei- den ; statt dessen sucht er die Iden- tität derselben zu beweisen, und zwar wird dazu das iustum als Mittelglied benutzt, ähnlich wie de fin. III, 8, 27 steht: quod est bonum oinne laudabile est, quod autem lau- dabile, omne honestum, bonum igi- tur quod est honestum est. Derselbe Beweis ausführlicher Tusc. V, 15, 45 quidquid est, quod bonum sit, id expetendum est, quod autem ex- petendum, id certe approbandum, quod vero approbaris, id gratum acceptumque habendum, ergo etiam

(8)

112 DE OFFICIIS

sit, idem sit utile.] Q u o d qui p a r u m perspiciunt, hi saepe versutos homines et callidos admirantes malitiam sapientiam iudicant.

Q u o r u m error eripiendus est opinioque o m n i s ad earn s p e m traducenda, ut honestis consiliis iustisque factis n o n fraude et 11 malitia se intellegant ea, quae velint, consequi posse. Q u a e ergo

ad vitam h o m i u u m t u e n d a m pertinent, p a r t i m sunt i n a n i m a , u t a u r u m , a r g e n t u m , u t ea, quae gignuntm· e terra, ut alia generis e i u s d e m , partim a m m a l i a , quae habent suos impetus et r e r u m appetitus. E o r u m autem alia rationis expertia sunt, alia ratione utentia. Expertes rationis e q u i , boves, rebquae pecudes, apes, q u a r u m opere efficitur aliquid ad u s u m h o m i n u m atque vitam.

Ratione autem utentium duo genera p o n u n t , d e o r u m u n u m , alte- . r u m h o m i n u m . Deos placatos pietas efficiet et sanctitas, p r o x i m e

dignitas ei tribuenda est. Quod si ita est, laudabile sit necesse est; bo- num igitur omne laudabile. Ex quo efficitur, ut qüod sit honestum id solumbonum. Vgl. de off. 111,8,35. Ist nun schoo dieser stoische Syllogis- mus mehr blosse Phrase als Beweis, so kann man doch noch weniger dabei das iustum als Mittelglied brauchen, und weder Cicero noch die Stoiker brauchen es. Denn dem Nützlichen gegenüber fallen die Begriffe des honestum, und iustum zusammen:

wol aber sind bonum, laudabile, appetendum, oder wie die Stoiker sagten (Stob. p. 126) algetov, äoxi- (ittoröv, uqiOTov, iitaivnov, allge- meinere Begriffe, welche zwischen utile und honestum eine Vermittlung bilden können. Endlich scbliesst sich der folgende Satz Quod qui cet. eng an den vorhergehenden an. Darum müssen wirdie Worte quidquid enim

— idem sit utile für den Zusatz ei- nes Lesers halten, der sich hier den Beweis für die Gleichheit des utile und honestum, freilich nicht richtig, anmerkte. Was sind nun tria gene- ra? Auch wenn die eingeschobenen Worte acht wären, könnte Cic. das iustum, dessen er sich doch nur als Mittelglied für den Beweis bedient, nicht als dritte Art anführen. Unger citirt de inv. II, 52,157, wo, nachdem honestum und utile angeführt sind,

fortgefahren wird: estporro quiddam ex hör um partibus iunctum quod et sua vi et dignitate nos inductos du- cit, et prae se quamdam gerit utili- tatem, quo magis expetatur, ut ami- citia, bona existimatio. Hier ist eine Unterart des honestum, als dritte Klasse aufgestellt. Doch sagt Cic.

gleich darauf, ex his conficitur, ut appetendarum rerum partes sint honestas et utilitas. Eine dritte Art des Guten kennen die Stoiker nicht, und sie wird in den Büchern de off.

weder hier noch anderswo erwähnt, sondern stets utile und honestum entgegengesetzt, haec tria genera wäre demnach unverständlich. Alan muss darum auch tria streichen, das erst, nachdem die von uns eingeklam- merten Worte untergeschoben wa- ren, hinzugefügt ist.

Quod qui parum perspiciunt:

nämlich dass die Trennung blos iui Gedanken stattfindet, es scbliesst sieh also an cogitatione distinguunt an. '

opinioque omnis ad spem tradu- cenda: pro Alur, 21, 43 opinionem populi a spe adipiscendi avertunt.

opinio, die Einbildung; s. III, 3, 11.

11. opere: §. 14.

deos placatos efficiet, über die Pflichten gegen die Götter s. Einl.

und I c. 7.

proxime et secundum deos, uu-

(9)

LIB, Π. CAP. 3. 4. 113

autem et secundum deos h o m i n e s h o m i n i b u s maxime utiles esse possunt. E a r u m q u e item r e r u m , quae noceant et obsint, eadem 12 divisio est. Sed quia deos nocere n o n p u t a n t , his exceptis ho- mines h o m i n i b u s obesse pluriraum arbitrantur. E a enim ipsa, quae i n a n i m a d i x i m u s , pleraque sunt h o m i n u m operis effecta, quae nec haberemus, nisi m a n u s et ars accessisset, nec iis sine h o m i n u m administratione uteremur. Nequc enim valetudinis curatio neque navigatio neque agri cultura ncque frugum fruc- t u u m q u e r e l i q u o r u m perceptio et conservatio sine h o m i n u m opera ulla esse potuisset. I a m vero et earum r e r u m , qui- 13 bus a b u n d a r e m u s , exportatio et earum, quibus egeremus, invectio certe nulla esset, nisi bis muneribus homines fungeren- tur. Eademque ratione nec lapides ex terra exciderentur ad u s u m n o s t r u m necessarii, Cnec f e r r u m , aes, a u r u m , argentum efTo- 4 deretur penitus abditum sine h o m i n u m labore et m a n u ' . Tecla vero, quibus· et frigorum vis pelleretur et calorum molestiae se- darentur, unde aut initio generi h u m a n o dari potuissent aut po- stea subveniri, si aut vi tempestatis aut terrae m o t u aut vetustate

• cecidissent, nisi c o m m u n i s vita ab hominibus h a r u m rerum auxi- 14 lia petere didicisset? Adde ductus a q u a r u m , derivationes flumi-

n u m , agrorum irrigationes, moles oppositas fluctibus, portus m a n u factos, quae unde sine h o m i n u m opere habere p o s s e m u s ? Ex quibus-multisque aliis perspicuum est, qui fructus q u a e q u e '

mittelbar nach den Göttern. Die Häufung der Synonyma verstärkt den .BegrifT; s. ζ. 1, 34, 124.

12. deos nocere non putant: ΠΙ, 28, 102.

enim leitet die Begründung des ganzen vorhergehenden Satzes ein, und zwar folgt zunächst der Beweis für den ersten Theil hominibus ho- vrines maxime utiles esse, dann von

§. 16 an Atque ut magnas cet. für den zweiten Theil.

13. nec forum, aes, aurum, ar- gentum — et manu. Cic. _hat hier zwei Trimeter eines Tragikers in Wortstellung nnd Ausdruck ein we- nig umgeändert, wahrscheinlich aus dem Prometheus des Attius, der - hierin Aeschyl. Prora.580 nachahmte,

ενερθ-ε δε χθονος Κεχρυμμέν άν- ϋ ρώποισιν ωφελήματα χάλχόν, σίδηρον, (ίργυρον, χρυσόν τε τις

Cic. de offic.

(pqGattv av nünoitttv ißcvriih' t/uov. So musste es auch bei Attius sinemeo /aioreheissen. Die Triincter liessen sich danach leicht wiederher- stellen. — Vgl. de nat. deor. II, 60, 151 aeris, argen ti, aurivenas peni- tus abdilas.

4. 14. subveniri. Das Subject des vorhergehenden Satzes muss man im Dativ ergänzen; s.z. §.21.1,26, 91".

communis vita = vitae communi- tas, das Zusammenleben.

opere: opus, das Werk; opera, die Thätigkeit, namentlich die Thätigkeit des Menschen, während opus in ab- stractem Sinne mehr die Thätigkeit desThieres bezeichnet, s . § . l l ; doch steht es auch so von Menschen wie hier und de nat. deor. II, 40, 151 operibus hominum, id est, manu, de or. III, 15, 56 ut homines — cum tempestatis causa opere prohibentur.

8

(10)

114

DE OFFICIIS

utilitates ex rebus iis, quae sint inanimae, percipiantur, eas nos nullo m o d o sine h o m i n u m m a n u atque opera eapere potuisse.

Qui denique ex bestiis fructus aut quae c o m m o d i t a s , nisi h o m i - nes adiuvarent, percipi posset? N a m et qui principes inveniendi fuerunt quern ex quaque belua usuin habere p o s s e m u s , h o m i n e s certe fuerunt, nec h o c tempore sine h o m i n u m opera aut pascere eas aut d o m a r e aut tueri aut tempcstivos fructus ex iis capere possemus, ab eisdemque et eae, quae nocent, interficiuntur et 15 quae usui possunt esse capiuntur. Q u i d enumerem a r t i u m m u l -

titudinem, sine quibus vita o m n i n o nulla esse potuisset? Q u i d enim aegris subveniret, quae esset oblectatio valentium, qui vic- tus aut cultus, nisi tam multae nobis artes m i n i s t r a r e n t ? quibus rebus exculta h o m i n u m vita t a n t u m distat a victu et cultu bestia- r u m . Urbes vero sine h o m i n u m coetu n o n potuissent nec aedi- ficari nec frequentari, ex quo leges moresque constituti, turn iuris aequa descriptio certaque vivendi disciplina: quas res et mansue- tudo a n i m o r u m consecuta et verecundia est, effcctumque ut esset vita m u n i t i o r atque ut dando et accipiendo mutandisque facultati- bus et commodis nulla re egeremus.

5 Longiores h o c loco s u m u s q u a m necesse est. Quis est enim 16 cui n o n perspicua sint ilia, quae pluribus verbis a Panaetio com-

m e m o r a n t u r , n e m i n e m neque ducem bello nec p r i n c i p e m d o m i magnas res et salutares sine h o m i n u m studiis gerere p o t u i s s e ? C o m m e m o r a t u r ab eo Themistocles, Pericles, Cyrus, Agesilaus, Alexander, quos negat sine adiumentis h o m i n u m tantas res effi- cere potuisse. Utitur in re n o n dubia testibus n o n necessariis.

Atque ut magnas utilitates adipiscimur conspiratione iiomi- · quae sint geben die besten Hdss.,

und es ist kein Grund vorbanden davon abzugehen, wenn sich auch der Inhalt des Relativsatzes selbstän- dig denken l'asst; s. z. III, 1, 1.

15. Quid enim aegris subvenirel.

Die Hdss. haben meist qui. quis würde hier minder passend sein als quid — subveniret, d. i. quae esset ars medicorum, dem Vorhergehen- den entsprechend.

victu et cultu bestiarum: I, 4, 12 ad cultum etvictum. 30, 106 viclus cultusque corporis. Ebenso wird usus et cultus häufig verbunden, vic- lus bezieht sich auf die Nahrung, cultus auf die Kleidung und andere Bedürfnisse des verfeinerten Le-

bens. cultus steht darum nicht leicht von Thieren; hier wurde indess Cic.

dnreh den Vergleich selbst veran- lasst, es anf die Thiere zu übertra- gen, und denkt dabei an die übrige Lebensweise, Wohnung und Zusam- menleben derselben.

iuris aequa descriplio, gleiche Ver- theilung des Privatrechts, im Gegen- satz zu teges; s. z. I, 34, 124.

mutandis facultatibus et commo- dis: so haben die besten Hdss.

Schreibt man mit den meisten Her- ausgebern commodandis, so passt mutandis nicht dazu als Gegensatz.

Man müsste dann auch mutuandis schreiben; vgl. I, 7,22 mulalione officiorum.

(11)

n u m atque consensu, sie nulla tarn delestabilis pestis est quae n o n h o m i n e ab h o m i n e . nascatur. Est Dicaearchi über de interitu h o m i n u m , Peripatetici m a g n i et copiosi, qui collectis ceteris causis eluvionis, pestilentiae, vastitatis, beluarum etiam repenti- nae multitudinis, quarum i m p e t u docet quaedam h o m i n u m genera .esse c o n s u m p t a , deinde comparat quanto plures deleti sint ho-

m i n c s h o m i n u m i m p e t u , id est, bellis aut seditionibus, quam

( o m n i reliqua calamitate. . C u m igitur hic locus nihil habeat dubitationis quin h o m i- 1 7

nes p l u r i m u m h o m i n i b u s et prosint et obsint, p r o p r i u m h o c sta- t u o esse virtutis, conciliare animos h o m i n u m et ad usus suos ' adiungere. Itaque, quae in rebus inanimis quaeque in tractatione beluarum- fiunt utiliter ad h o m i n u m v i t a m , artibus ea t r i b u u n t u r operosis, h o m i n u m autem studia ad amplificationem nostrarum r e r u m p r o m p t a ac parata virorum praestantium sapientia et vir-

beluarum: durch wilde Thiere oder auch durch Scbaaren von Wan- derheuschrecken, Scorpionen, Spin- nen (Ael. var. h. VII, 40) und dergl.

mehr.

collectis — deinde comparat: de- inde dient zu engerer Verknüpfung des Participiums mit dem verbum finitum. Verg. Aen. II, 391 siefa- tus deinde comantem Androgeiga- leam induitur. Ebenso steht im

Griechischen häufig eha, 'innre.

und re; vgl. §. 52.

17. Itaque. Wie I, 1, 2 (de rebus ipsis uterej ist der erste Theil des Satzes, der eigentlich subordinirt sein sollte, coordinirt, denn itaque bezieht sich nur auf den zweiten Theil hominum autem studia eet.;

s. z. 1, 33, 119. 111,3,14.

artibus operosis, im Gegensatz zu liberales, riyvv.i ßavuvoixai.

nostrarum dient hier als Posses- sivum zu dem Pron. indefinitum 'man', was durch virorum praestan- tium sapientia bezeichnet ist; vgl.

§. 30 habere facultates amantium nos amieorum und das ebenso ge- brauchte suus §. 73. Hier konnte die durch den Wechsel der Person entstehende Zweideutigkeit bei einer andern Wortstellung leicht vermie- den werden.

8* ' 115

' 5 . 16. Dicaearekus von Messa- na, Schüler des Aristoteles, erwarb sich theils durch geographisch-histo- rische, theils durch philosophische Schriften grossen Ruhm, obgleich er dem System des Aristoteles nicht in Allem gefolgt zu sein scheint. Un- ter seinen zahlreichen Schriften, die Cic. fleissig benutzt hat, ist nur von dem Βίος της'Ελλάδος, einer Dar- stellung der geographischen, politi- schen und sittlichen Zustände Grie- chenlands, ein Bruchstück in einer spätem Ueberarbeitung auf uns ge- kommen. Seine philosophischen Schriften waren, wie es scheint, meist in dialogischer Form und populärer Darstellungsweise abgefasst. So die Tusc. I, 10, 21 u. 31, 77 erwähnten Κορινθιακοί und Λεσβιακοί.

copiosus bezieht sich auf die Fülle der Beredsamkeit. §. 48 copiose et sapienter dicentis. ad Attic. XIII, 46, 3 multa de meo Catone, quo sae- pissime legende se dieit copiosiorem factum, Bruti Catone leeto se sibi

Visum disertum.

causis eluvionis, über den Genetiv s. ζ. I, 35, 119.

vastitatis, Verödung, wodurch ganze Heere, wie das Alexanders in Gedrosien, des Kambyses in Aethio- pien umkamen.

(12)

116 DE OFFICIIS

18 tute excitantur E t e n i m virtus o m n i s tribus in rebus fere verti- tur, quartini una est in perspiciendo quid in quaque re veruni sincerumque sit, quid consentaneiun cuique, quid consequens, ex quo quaeque gignantur, quae cuiusque rei causa sit, alteram cohibere m o t u s animi turbatos, quos Graeci TCCIDTJ n o m i n a n t , appetitionesque, quas illi o o ^ a g , oboedientes efficere rationi, ter- t i u m iis, quibuscurn congregemur, uti moderate .et scienter, quo- r u m studiis ea, quae natura desiderai, expleta cumulataque ha- b e a m u s , per eosdemque, si quid importetur nobis i n c o m m o d i , p r o p u l s e m u s ulciscamurque eos, qui nocere nobis conati sint, tantaque poena adficìamus,quantamaequitashumanitasquepatitur.

6 " Quibus autem rationilius h a n c facultatem assequi possimus, 19 ut h o m i n u m studia complectamur eaque teneamus, dicemus ne-

que ita multo p o s t , sed pauca ante dicenda sunt. M a g n a m vim esse in f o r t u n a i n u t r a m q u e p a r t e m , vel secundas ad res vel adversas quis i g n o r a i ? N a m et c u m prospero flatu eius u t i m u r , ad exitus pervehimur optatos et, c u m retlavit, adfligimur. Haec igitur ipsa fortuna ceteros casus rariores habet, p r i m u m ab ina- n i m i s procellas, tempestatós, naufragia, ruinas, incendia, deinde 20 a bestiis ictus, morsus, impetus. Haec ergo, ut dixi, rariora. At

18. Etenim. Um zu zeigen, dass es die Aufgabe der Tugeud ist, den Eifer der Mitmenschen für unser In- teresse zu erregen, giebt Cic. eine neue Eintheilung, wonach sich diese Aufgabe als der dritte Theil der Tu- gend herausstellt. Diese Eintheilung stimmt im Ganzen mit der I, 4, 11.

5, 16 u. 17 aufgestellten überein, nur dass die praktische Tugend hier wieder in zwei Theile zerfällt, insofern sie sich nämlich theils in dem Subjecte für sich, theils in des- sen Verhalten zu den Mitmenschen zeigt. Der erste Theil umfasst dem- nach die magnitudo animi, so weit diese in der Freiheit von Leiden- schaften besteht (I, 20, 66 f. Die andre Seite derselben, die fortitudo, und was sonst damit zusammen- hängt, kommt hier nicht in Betracht), und die temperantia, die Beherr- schung der Triebe durch die Ver- nunft (I, 28, 101). Der zweite Theil der praktischen Tugend umfasst die

iustitia, wie deren Definition (I, 7, 22) zeigt. Eine ähnliche Eintheilung s. de part. orat.22,76; vgl. Madvig z.

de fin. IV, 2, 4 p. 489.

una est — alterum: 1,3,9.20,66.

quoriqn studiis: der Relativsatz giebt den Zweck an.

6 . 19. Mag-nam vim esse. Der Abschnitt über die Macht des Glücks

§. 19 soll den Einwand widerlegen, dass der Zufall dem Menschen mehr schade oder nütze als die Menschen selbst einander.

adfligimur. Auch in diesem Aus- drucke liegt wie in allen, die hier in Bezog auf fortuna gebraucht wer- den , eine von "der Schilffahrt ent- lehnte Metapher, adfligi ist an den Felsen geworfen werden, scheitern.

Haec igitur ipsa steht wie häufig ipse ille, d. i. ipse per se, sua spon- te, also hier sine hominum opibus et studiis. ille ipse dagegen hat meist den Sinn von ipse, non alius. —• ha- bet, d. i. es hängen von ihr ab.

(13)

117 vero interitus exercituum, ut proxime t r i u n i , saepe m u l t o r u m , clades i m p e r a t o r u m , ut nuper s u m m i et singularis viri, invidiae praeterea multitudinis atque ob eas bene meritorum saepe civium expulsiones, calamitates, fugae, rursusque secundae res, honores, imperia; victoriae, q u a m q u a m fortuita sunt, tamen sine h o m i n u m opibus et studiis neutram in partem effici possunt. H o c igitur cognito dicendum est quonam m o d o h o m i n u m studia ad milita- tes nostras allicere atque excitare possimus. Quae si longior fue- rit oratio, c u m magnitudine utilitatis comparetur: ita fortasse etiam brevior videbitur. .

, Quaecumque igitur homines h o m i n i tribuunt ad euin augeri- d u m atque h o n e s l a n d u m , aut benevolentiae gratia faciunt, c u m aliqua de causa quempiam diligunt, aut honoris, si cuius virtutem suspiciunt quemque dignum fortuna q u a m amplissima putant, aut cui lìdem habent et bene rebus suis consulere arbitrantur, aut cuius opes m e t u u n t , aut contra, a quibus aliquid expectant, ut c u m reges popularesve'homines largitiones aliquas propo- n u n t , aut postremo precio ac mercede d u c u n t u r , quae sordidis- sima est ilia quidem ratio et inquinatissima et iis, qui ea tenen- tur, et illis, qui ad earn confugere conantur. Male enim se res·

habet, cum, quod virtute effici debet, id temptatur pecunia. Sed q u o n i a m n o n n u m q u a m hoc subsidium necessarium est, quern ad m o d u m sit u t e n d u m eo dicemus, si prius iis de r e b u s , quae virtuti propiores s u n t , dixerimus. Atque etiam subiciunt se ho- mines imperio alterius et potestati de causis pluribus. Ducuntur enim aut benevolenza et benefìciorum magnitudine aut dignitatis

20. proxime trium: bei Pharsa- lus, Thapsus, Mutida. proxime steht zeitlich lue nuper.

saepe multorum, d. i. multorum, quoriim alius alio tempore interiit, ein sehr häufiger Pleonasmus; 1, 22, 74. 44, 155. III, 10, 44.'

summi et singulai'is viri, des Pompejus.

opibus et studiis, in demselben Sinne, wie ope atque opera.

neutraminparteni. S.o.inutram- que partem, vel secundas ad res vel advet'sas.

21. aut eui fidem habent. Von derConjunction wird zum Belativum übergegangen; s. I, 5, 16. Ein zwei- ter Wechsel der Structur tritt mit autpostremo ein; vgl. §.37. — Die

6 angeführten Gründe werden indem Folgenden in 3 Paare zusammenge- fasst, und von benevolenlia und me- tus bis 8, 30, von honos und fides bis c. 15, von liberalitas und corrup- tela 15—24 gesprochen. '

'consulere: das Subject quem • ist aus dem vorhergehenden Dativ zu ergänzen, z. §. 14.

22. ducuntür: es zeigt von Weit- schweifigkeit, dass hier die schon '§. 20 angegebenen Gründe mit wenig veränderten Ausdrücken wiederholt werden.

beneficiorum magnitudine kann neben benevotentia nicht gut als seihständiges Glied aufgeführt wer- den: es entspricht §. 21 benevo- lentiae gratia, cum aliqua de causa

(14)

118 BE OFFICES

praestantia aut spe sibi id utile f u t u r u m aut metu n e vi parere cogantur aut spe largitionis promissisque capti aut p o s t r e m o , u t saepe in nostra re publica videmus, mercede conducti.

7 O m n i u m autem rerum nec aptius est quicquam ad opes 23 tuendas ac tenendas q u a m diligi nec alienius q u a m timeri. Prae-

clare enim E n n i u s : . Quérn metuunt odérunt: quem quisque ódit periisse éxpetit.

M u l t o r u m autem odiis nullas opes posse obsistere, si antea fuit i g n o t u m , n u p e r est cognitum. Nec vero huius tyranni s o l u m , quem armis oppressa pertulit civitas paretque c u m m a x i m e m o r - tuo, interitus declarat q u a n t u m o d i u m h o m i n u m valeat ad pestem, sed r e l i q u o r u m similes exitus t y r a n n o r u m , q u o r u m h a u d fere quisquam interitum talem effugit. Malus enim est custos diutur- nitatis metus, contraque benevolentia fidelis vel ad perpetuitatem.

24 Sed iis, qui vi oppressos i m p e r i o coércent, sit sane adhibenda saevitia, ut heris in f a m u l o s , si aliter teneri n o n p o s s u n t : qui vero in libera civitate ita se instruunt, ut metuantur, iis n i h i l pot- est esse dementius. Quamvis enim sint demersae leges alicuius quempiam diligunt. Das vorherge-

hende aut, wie die Hdss. haben, musste darum in et verändert werden.

videmus. Cie. meint wol vorzüg- lich' Antonius, der die ehemaligen Soldaten Caesars durch Geld für sich zu gewinnen wusste, aber aueh Leute, wie Clodius und Milo, die im Interesse ihrer Partei Gladiatoren- banden hielten.

7 . 23. Quem, metuunt. DeinThy- estes des Ennius legt Vahlen Ennii trag. v. 403 diesen Vers wol mit Recht bei. Vgl. die entsprechende Sentenz, die 1,28,97 angeführt wird.

multorum odiis— nuper est co- gnitum. So sagt Cic. vom Stand- punete seiner Partei, während doch die Ermordung Caesars nur das Werk weniger, zumeist von persön- lichen Motiven bestimmter Männer war, und die folgenden Ereignisse zeigten, wie das Volk darüber dachte.

S. III, 4, 19.

cum maxime bedeutet ursprüng- lich gerade d a n n , w a n n ; I, 13, 41. Verr. II, 76, 178 cum haec ma- xime eognoscerem — repente ad-

spieimus lituras. Aus der Conjunc- tion wird ein Adverbium von derße- deutung hoc maxime tempore, das ist entweder im Vergleich mit ande- ren Zeiten , j e t z t m e h r als j e ' , so hier und pro Cluent. 5, 12 quae multos iam annos et nunc cum ma- xime filium interfectum optat; oder , g e r a d e j e t z t ', Verr. IV,38,82 qui cum res maximas gesserit, monu- mentaque suarum rerum cummaxi- me constituât. — Antonius setzte bei dem Senate durch, dass alle An- ordnungen Caesars, sowol die schon veröffentlichten, als die sich noch in seinen Papieren finden würden, volle Gültigkeit haben sollten, und be- nutzte dies, viele eigene Befehle als acta Caesaris unterzuschieben. (S.

Peter röm. Gesch. II, 407. 412.) Darum wird auch §. 84 Caesar nunc victor genannt.

interitum talem: nämlich den Un- tergang durch das nach Freiheit strebende Volk.

diuturnitas, dauernder Besitz; in Rull. III, 2, 10 agri— spem diutur- nitatis attingunt.

(15)

119 opibus,quamvis timefacta libertas, emergunt tamen haec aliquando aut iudiciis tacitis aut occultis de h o n o r e suflragiis. Acriores autem m o r s u s sunt intermissae libertatis q u a m retentae. Q u o d igitur latissime palet ncque ad incolumitatem 'solum, sed etiam ad opes et potentiam valet p l u r i m u m , id amplectamur, ut metus absit, Caritas retincatur. Ita facillime quae volemus et privatis in rebus et in rc publica consequemur. Etenim qui se metui volent, a q u i b u s metuentur, eosdem metuant ipsi necesse est. Q u i d 25 enim censemus superiorem ilium Dionysium, quo cruciatu timo- ris augi s o l i t u m ? qui eultr.os metuens· tonsorios candente car- b o n e sibi adurebat capillum? quid Alexandrum P h e r a e u m , quo . a n i m o vixisse a r b i t r a m u r ? q u i , ut scriptum legimus, cum uxo- rern Theben a d m o d u m diligeret, tamen ad earn ex epidis in cu- b i c u l u m veniens barbarum et eum quidem, ut scriptum est, com- p u n c t u m notis Thr'aciis destricto gladio iubebat anteire, prae- mittebatque de stipatoribus suis qui scrutarentur arculas mulie- bres et ne quod in vestimentis telum occültaretur exquirerent.

0 m i s e r u m , qui fideliorem et b a r b a r u m et stigmatiam putaret . q u a m coniugem ! Nec eum lefellit. Ab ea est enim ipsa propter pellicatus suspicionem interfectus. Nec vero ulla vis imperii tanta est, quae premente metu possit esse diuturna. Testis est 26 P h a l a r i s , cuius est praeter ceteros nobilitata crudelitas, qui n o n

libertas, Freiheitssinn. So bedeu- tet gloria Ruhmsucht; I §. 44. ad fam. VII, 13 moriar, ni, quae tua gloria est, puto te malle a Caesare consuliquam inaurari.

24. iudiciis tacitis: iudein hoch- gestellte Männer sich vom Staats- leben zuräckzogen, oder sich selbst nicht verheiratheten, um ihr Ge- schlecht aussterben zu lassen.

occultis de honore suffragiis: Suet.

Caes. SO Post remotos Caesetium et Marullum tribunos reperta sunt proximis comitiis plura sujpragia consules eos declarantium.

25. Quid — censemus, quo: über diese Form des Ueberganges, die häu- fig eine Steigerung enthält, s. Seyf- fert schol. lat. p. 46.

Dionysius der Aeltere beherrsch- te Syrakus von 406—367. Dieselbe Anekdote wie hier erzählt Cic Tusc.

V, 20, 58. Valer. Max. IX, 1, 3 mit dem Zusätze, dass er seine Töchter

zu dem Dienste, ihm den Bart abzu- sengen, benutzte.

Alexander von Pherae, einer der Nachfolger des I, 30, 108 erwähnten lason, dessen Tochter Thebe er zur Frau hatte. Die Thebaner führten gegen ihn mehrfach Kriege, wobei bekanntlichPelopidas fiel (364). Sei- ne Gemahlin tödtete ihn 357 mit Hülfe ihrer Brüder, deren einer sich dann der Tvrannis bemächtigte.

compunctum notis Thraciis, täto- wirt, wie dies die Weise der Thra- ker war (Herod. V, 6 aal xo utv (- att'/Oca ivyevki xkr.Qixai, xo äk uoxixxov aytvi's). Die Rohheit und Schrecklichkeit des Menschen, wel- chem derTyrann mehr traut, als sei- ner Gattin , wird durch dieseu Zu- satz versinnlicht. *

Nec eumfefellit, er täuschte sich nieht. fallere ist impersonell ge- braucht, wie so häufig.

26. Phalaris, Tyrann von Agri-

(16)

120 DE OFFICIIS

ex insidiis interiit u t is, quem m o d o dixi, Alexander, n o n a pau- cis, ut hic n o s t e r , sed in q u e m universa Agrigentinorum multi- tudo i m p e t u m fecit. Q u i d ? Macedones n o n n e Demetrium reli- querunt universique se a d . P y r r h u m contulerunt? Q u i d ? Lace- daemonios iniuste imperantes n o n n e repente omnes fere socii deseruerunt spectatoresque se otiosos praebuerunt Leuctricae 8 calamitatis? Externa bbentius in tali re quam domestica recor-

dor. Verum tarnen q u a m diu i m p é r i u m populi R o m a n i benefi- ciis tenebatur, n o n iniuriis, bella aut p r o sociis aut de i m p e r i o gerebantur, exitus erant bellorum aut mites aut necessarii, r e g u m , 27 p o p u l o r u m , n a t i o n u m portus erat et refugium senatus, nostri autem magistratus imperatoresque hac una re m a x i m a m laudem capere studebant, si proviucias, si socios aequitate et fide défen- dissent. Itaque illud patrocinium Orbis terrae verius q u a m im- périum poterat n o m i n a r i . Sensim h a n c consuetudinem et disci- plinam iam antea m i n u e b a m u s , post vero Sullae victoriam penitus

gent, in der 58., nach Anderen in der 31. Olymp. Historisch steht über ihn sehr wenig fest, Die Philoso- phen und Redner benutzten ihn als Urbild der Grausamkeit und dichte- teten ihm manche wunderbare Anek- doten an. Auch über seinen Tod wird ganz Verschiedenes erzählt;

111, 6, 29.

interiit αpaucis, wie άπό9νήαχειν υπό τίνος, doch ist der Gebrauch bei den Lateinern bekanntlich sel- tener als bei den Griechen.

Demetrius Poliorcetes erlangte 294 die Herrschaft überMacedonien.

Als-er aber 287 gegen Lysimachus nach Asien zog, um die ihm dort ent- rissenen Länder wieder zu erobern, fiel Pyrrhus von Macedonien in Epl- rus ein, und da er sich nun gegen diesen wandte, wurde er von seinein Heere verlassen, so dass er nach Griechenland fliehen inusste.

Laeedaemonios: Isoer. π toi ei- ρήνης 100— ούδΐν έπαύοντο τους μεν άλλους κακώς ποιοΰντες, αυ- τό t ς δε την ήτταν την iv Αεΰ- κτροις παραακευάζοντες,' ην φασί τίνες αΐτίαν γεγενησ&αι τη Σπάρ-

τη τών κακών ουκ αληθή λέγοντες, ου γαρ <17« ταύτην υπό τών συμ-

μάχων έμισή&ησαν, αλλά διά τάς ύβρεις τάς Ιν τοις έμπροσθεν χρόνοις και ταύτην ήττήθησαν, και περι της αυτών Ικινδύνευσαν.

8 . Verum tarnen quamdiu cet.

Der Gedanke, den Cic. aussprechen will, ist: ,So lange die römische Herrschaft gerecht und milde war, war sie stark, seitdem sie hart und ungerecht wurde, verfällt sie1. Doch führt er den ersten Satz (so lange die Herrschaft gerecht war) durch eine solche Menge Beispiele aus und kommt dann in die Schilderung der entgegengesetzten Verhältnisse, dass er die angefangene Form des Satzes vernachlässigt. Mit Iure igi- tur plectimur kommt er auf den Nachsatz, und wiederholt den Ge- danken §. 29 atque in has clades in- cidimus — diligi malumus.

benefieiis tenebatur. Sali. Cat. 9 · quod benefieiis quam metu impéri- um. agitabant.

necessarii, so wie es die Verhält- nisse forderten. Vgl. 1, 11, 35.

27. post vero Sullae victoriam.

Ihn setztauch Sali. Cat. 11 als den Zeitpunkt, mit welchem ein völliger Umschwung in den römischen Sitten und Wesen eintrat.

(17)

121 a m i s i m u s : desitum est enim videri quicquam in socios i n i q u u m , . c u m extitisset in cives tanta crudelitas. E r g o in ilio secuta est honestam causam n o n honesta victoria. Est enim ausus dicere hasta posita, cum bona in foro venderet et h o n o r u m v i r o r u m et locupletium et certe civium, ,praedam se suam vendere.' Se- cutus est qui in causa i m p i a , victoria etiam foediore n o n singu- . l o r u m civium bona publicaret, sed universas provincias regiones- que u n o calamitatis iure comprehenderet. Itaque vexatis ac per- 28 ditis exteris nationibus ad exemplum amissi imperii portari in t r i u m p h o Massiliam vidimus et ex ea urbe t r i u i n p b a r i , sine qua n u m q u g m nostri imperatores ex Transalpinis bellis triumpha- runt. Midta praeterea commemorarem nefaria in socios, si h o c u n o quicquam sol vidisset indignius. lure igitur plectimur. Nisi enim m u l t o r u m i m p u n i t a scelera tuhssemus, n u m q u a m ad u n u m tanta pervenisset licentia : a quo quidem rei familiaris ad paucos,

in illo secuta est honestam cau- sam cet.: Salt. Cat. 11 postquam L.

Sulla armis recepta republica bonis iniliis malos eventus hdbuit.

hasta posita: der Speer war ur- sprünglich das Symbol Für den Ver- kauf der Kriegsbeute, dann für jeda öffentliche Versteigerung, daher steht hasta geradezu für audio bo- norum oder sectio, was der eigent- liche Ausdruck für den Verkauf des Vermögens proseribirter oder recht- lich verurtheilter Personen ist.

in causa impia cet. Sullahatte we- nigstens die Optimatenpartei zur Herrschaft gebracht, Caesar aber sich immer auf das Volk gestützt.

Die Ausdrücke, welche Cic. über ihn braucht, sind daher aus der gereizten Stimmung des persönlich gekränk- ten Optimaten zu erklären; s.§.23.

non singulorum civium. bona — sed universas provincias: man darf nicht sagen non — sed stehe für non modo — sed etiam. Dass Cae-"

sar auch von seinen Gegnern viele durch Einziehung des Vermögens bestrafte, vernachlässigt Cic. ganz über das Andere, die Confiscation von Provinzen. Caesar vertheilte nämlich die campanischen Lände- reien unter seine Soldaten und ver-

gab die Provinzen, deren Verthei- lung bisher theils der Senat, theils das Volk gehabt hatte, nach eignem Belieben. Mommsen, röm. Gesch.

III p. 455.

calamitatis iure, d. i. statu, con- dicione. So steht ius häufig beiGaius und anderen Juristen, aber auch bei Cic. nicht selten.

28. ad exemplum, als Probe, zum Beweise. "

Massilia hatte nicht nur Caesar hartnäckigen Widerstand geleistet, sondern auch nach einem mit Tre- bonius abgeschlossenen Vertrage treulos die Soldaten desselben über- fallen. Caesar bestrafte die Stadt durch Gebictsentziehung und führte ihr Bild in seinem gallischen Tri- umphe mit auf. Mommsen, III p.

150. Cic. Phil. VIII,6, IS Netriumpkus quidem. finem fecit belli? per quam lata est urbs ea, sine qua numquam ex Transalpinis gentibus maiores nostri triumpharunt

ex bellis triumphare, d. i. in Fol- ge der Kriege, das gewöhnliche ist ex hostibus tr.

rei familiaris ad paucos: Suet.

Caes. 83 tres instituit heredes soro- rum nepotes, C. Octavium ex do- drante et L. Pinarium et Q. Pedium ex quadrante reliquo.

(18)

122 DE OFFICIIS

29 cupiditatum ad multos i m p r o b o s venithereditas. N e c v e r o u m q u a m bellorum civilium semen et causa deerit, d u m homines perditi ha- stam illam cruentam et m e m i n e r i n t et sperabunt: q u a m P . Sulla c u m vibrasset dictatore p r o p i n q u o s u o , idem sexto tricésimo a n n o post a sceleratiore hasta n o n recessit. Alter a u t e m , q u i i n illa dictatura scriba fuerat, i n h a c fuit quaestor urbanus. E x q u o debet intellegi talibus praemiis propositis n u m q u a m defutura bella civilia. Itaque pariètes m o d o urbis stant et m a n e n t , iique ipsi i a m extrema scelera metuentes, rem vero publicam penitus a'mi- simus. Atque in has clades incidimus — redeundum est e n i m ad p r o p o s i t u m — , d u m metui q u a m cari esse et diligi m a l u m u s . Quae si p o p u l o R o m a n o iniuste imperanti accidere p o t u e r u n t , quid debent putare singuli? Q u o d cum perspicuum sit bene- volentiae vim esse m a g n a m , metus imbecillam, sequitur u t disse- ramus quibus rebus facillime possimus eam quam v o l u m u s adi- 30 pisci c u m h o n o r e et fide caritatem. Sed ea n o n pariter o m n e s

egemus. N a m ad cuiusque vitam institutam a c c o m m o d a n d u m est, a multisnc opus sit an satis sit a paucis diligi. Certuni igitui·

h o c sit idque et p r i m u m et m a x i m e necessarium, familiaritatcs habere fidas a m a n t i u m nos a m i c o r u m et nostra m i r a n t i u m : haec

29. P. Sulla hatte sicli schoD in der Proscription unter L. Sulla 672 (82) einen Namen erworben. Als desiguirter Consul 688 (66) wurde er wegen Bestechung verurtheilt und nausste deshalb anf sein Amt verzichten. Auch der Theilnahme an der catiiinarischen Verschwö- rung wurde er beschuldigt und da von Cic. in der noch erhaltenen Rede vertheidigt. Später schloss er sich an Caesar an, und zeichnete sich nach dessen Siege 708 (46) wieder durch Aufkaufen eingezogener Güter aus; ad fam. XV, 19, 3 Itaque Sulla

— omnia bona coemit.

Alter, der andere Cornelier, ein Freigelassener des Sulla. Sali, fragm. I , 45, 17 ed. Kritz Scilicet quia non atiter salvi satisque tuti in imperits eritis, nisi Veltius Picens, scriba Cornelius aliena bene parata prodegerint. Sonst ist der Mann unbekannt.

quaestor. Caesar vermehrte die Zahl der Quaestoren auf 40 und

nahm vielfach Leute von niederer Herkunft, sogar Provincialen und Freigelassene in den auf 900 Mit- glieder Vergrösserten Senat auf.

Mommsen III p. 452.

parietes — metuentes: p. Marc.

3,10 Parietes, médius fidius, ut mi- hi videtur huius curiae tibi grattas agere gestiunt. ' - . Quod cum. Quod dient zur Ver-

knüpfung der Sätze, wie in dem so häufigen quodsi, quod qui I, 14, 44.

quod quia delin. I, 20, 67. quod quoniam de fin. Ill, 18, 59. An an- deren Stellen steht dies quod mehr relativisch und wird durch einen fol- genden Satz erläutert ; s. III. 31,112.

nos: z. §. 17.

cum honore et fide carilatem: die Liebe, die sich auf Ehre und Ver- trauen gründet; s. §. 21.

30. nostra mirantium: bewun- dern ist hier ein zu starker Ausdruck, es ist vielmehr hochschätzen, unsern Werth anerkennen.

(19)

LIB. II. CAP. 19 — 21.

123

enim est u n a res prorsus, ut n o n m u l t u m différât inter s u m m o s et mediocres viros, aeque utrisque p r o p e m o d u m comparanda.

H o n o r e et gloria et benevolentia civium fortasse n o n aeque omnes 31 egent, sed t a m e n , si cui haec suppetunt, adiuvant aliquantum cum ad cetera t u m ad amicitias comparandas.

Sed de amicitia alio libro dictum est,.qui inscribitur ,Laelius.' 9 N u n c dicamus de g l o r i a , q u a m q u a m ea quoque de re duo sunt nostri libri, sed attingamus, quando quidem ea in rebus maiori- bus administrandis adiuvat p l u r i m u m . S u m m a igitur et perfecta gloria constat ex tribus his : si diligit m u l t i t u d o , si fidem habet, si cum admiratione quadam honore dignos putat. Ilaec autem, si est simpliciter breviterque d i c e n d u m , quibus rebus pariuntur a singulis, eisdem fere a multitudine. Sed est alius quoque qui- dam aditus ad multitudinem, ut in universorum animos t a m q u a m influere possimus. Ac p r i m u m de illis tribus, quae ante dixi, be- 32 nevolentiae praecepta vicleamus, .quae quidem capitar beneficiis maxime, secundo autem loco voluntate benefica benevolentia mo-

aeque utrisque prop. Die Con- struction ist haec enim una res prorsus comparanda est, et prope- modum aeque utrisque. Die Hdss.

haben eaque utrisque est prop. c., wobei schon die Erklärung der er- sten Worte haec est una res pror- sus, «¿grosse Schwierigkeitenmacht.

In der andern Hälfte erklären die Lexica propemodum auf gleiche Weise, was es nie bedeuten kann, Andere wollten es auf ein in com- paranda dem Sinne nach steckendes necesse bezichen (beinahe notwen- dig zu beschaffen), was grammatisch nicht gut möglich und dem Sinne -nach falsch ist, denn die Unerläss-

lickeit der Freundschaft darf nicht durch ein propemodum beschränkt werden.

- 9 . de gloria. Es beginnt der zweite Abschnitt (s. z. §. 21), worin auseinanderzusetzen ist, dass die Menschen dann geneigt sind, unser Wohl zu fördern, wenn sie uns ihre H o c h a c h t u n g und ihr V e r t r a u - en schenken. Diese beiden Begriffe werden dem Begriff Ruhm unter- geordnet, der aus Wohlwollen §.32, . Vertrauen 33—35, Hochachtung 36

—38 besteht. Ueber das Wohlwol- len, worüber oben schon im Allge- meinen gesprochen ist, musste daher hier nochmals im Besonderen gehan- delt werden. Alle drei Theile des Ruhms erwirbt man sich durch Ge- rechtigkeit §. 38—45. Darauf fol- gen Einzelvorschriften über die Er- werbung des Ruhms durch Kriegs- thaten §.45, den Umgang mit be- rühmten Männfern. §. 46ff., Bered- samkeit §. 48—51.

duosuntnostrilibri. Diese existir- ten noch zu Petrarcas Zeit.

pariuntur a singulis, bei den Ein- zelnen §. 45. Ter. Eun. III, 5, 9 adibo atque ab eo gratiam haue, quam video veile, inibo. Die Zwei- deutigkeit, die in diesem ab liegt, ist namentlich bei expeetari, abdu- ei, emi ab aliquo häufig.

alius quoque quídam aditus be- zieht sich auf die §. 45 folgenden specielleren Vorschriften.

32. benevolentiae praecepta, d. i.

pr.benevolentiae comparandae. §.86 iitilitatis praecepta. 1,3,8 praecepta offieii.

voluntate benefica ist gesagt wie sapiens excusatio, forte consilium,

(20)

124

DE 0FFIC11S

vetur, etiam si res forte n o n suppetit.. Vehementer autem a m o r multitudinis commovetur ipsa fama et opinione liberalitatis bene- ficentiae, iustitiae fidei o m n i u m q u e earum v i r t u t u m , quae per- tinent ad mansuetudinem m o r u m ac facilitatem. E t e n i m illud i p s u m , quod h o n e s t u m decorumque d i c i m u s , quia per se n o b i s placet animosque o m n i u m natura et specie sua commovet maxi- meque quasi perlucet ex iis, quas c o m m e m o r a v i , virtutibus, id- circo illos, in quibus eas virtules esse r e m u r , a natura ipsa dili- gere cogimur. Atque hae quidem causae diligendi gravissimae:

33 possunt enim praeterea n o n nullae esse leviores. Fides autem ut habeatur duabus rebus effici potest: si existimabimur adepti coniunctam c u m i u s t i t i a p r u d e n t i a m . N a m et iis fidem habe- m u s , quos plus intellegere quam nos arbitramur quosque et futura prospicere credimus et, cum res agatur in discrimenque ven- t u m sit, expedire rem et consilium ex tempore-capere p o s s e : h a n c enim utilem h o m i n e s existimant veramque prudentiam. Iu- stis autem et fidis h o m i n i b u s , id est, b o n i s viris ita fides habetur, u t nulla sit in iis fraudis iniuriaeque suspicio. Itaque b i s salutem nostrani, his fortunas, his liberos rectissbne committi arbitramur.

34 H a r u m igitur d u a r u m ad fidem faciendam iustitia plus pollet, q u i p p e c u m ea sine prudentia satis habeat auctoritatis. P r u d e n - tia sine iustitia nihil valet ad faciendam fidem. Q u o enim quis

„ versutior et callidior, h o c invisior et suspectior detracta o p i n i o n e ' probitalisJjQuam ob rem intellegenliae iustitia coniuncta q u a n t u m volet habebit ad faciendam fidem v i r i u m : iustitia sine prudentia m u l t u m poterit, sine iustitia nihil valebit prudentia.

Sed, n e quis sit admiratus c u r , cum inter omnes philoso- amantissimus sermo (Nägelsbach, haben omnes, doch muss homines tat. Stil. p. 189), obgleich im Allge- geschrieben werden, weil die Mei- meinen die Lateiner viel seltener nungdei'Menge der des Weisen ent- derartige Adjectiva, die nur die Ei- gegengesetzt wird, für welchen die genschaft eines lebenden Wesens wahre Klugheit in der Unterschei- bezeichnen können, mit abstracten dung zwischen Gut und Böse besteht.

Begriffen verbinden. bonis viris: z. 1, 7, 20. ut nulla quae pertinent admansuetudinem sit in iis — suspicio, dass sie kein morum: s. I, 15, 46. Verdacht trifft.

33. Nam et: dem et entspricht 1 0 . 35. inter omnesphilosophos iustis autem. S. I, 3, 9. 44, 155. constct. Das ist etwas zu viel ge-

intellegere bezeichnet die Klug- sagt. Denn zwar lehrten alle vom heit im Allgemeinen, futura prospi- Sokrates ausgehende Schulen eine cere und consilium ex tempore ca- Einheit und Zusammenbang der ein- pere ihre beiden Unterarten zrpo- zelnen Tugenden, indem sie alle auf vota und uyyjvotu; s.z.e.G. — rem das Wissen zurückführten, aber expedire, wie explieare I, 24, 83. eine so enge Verbindung, wie die

homines: einige der besten Hdss. Stoiker im Widerspruch mit derail-

(21)

. LIB. II. CAP. 16. 17.

125

p h o s constet a meque ipso saepe disputai u m sit, qui u n a m ha- beret omnes habere virtutes, n u n c ita seiungam, quasi possit q u i s q u a m , qui n o n idem prudens sit, iustus esse, alia est ilia, cum Veritas' ipsa limatur in disputatione, subtilitas, alia, c u m ad o p i n i o n e m c o m m u n e m omnis a c c o m m o d a t e oratio. Q u a m ob . r e m , ut vulgus, ita nos h o c loco l o q u i m u r , ut alios fortes, alios ,

viros b o n o s , alios prudentes esse dicamus. Popularibus e n i m - verbis est agendum et usitatis, cum l o q u i m u r de opinione po- p u l a n , idque eodem m o d o fecit Panaetius. Sed ad p r o p o s i t u m reverfamur. Erat igitur ex tribus, quae ad gloriam pertinerent, 36 h o c tertium ut c u m a d m i r a t i o n e h o m i n u m honore ab iis digni iudicaremur. A d m i r a n t e igitur communiter illi quidem omnia, quae magna et praeter opinionem suam animadverterunt, sepa- ratim autem in singulis, si perspiciunt nec opinata quaedam bona. Itaque eos viros suspiciunt maximisque efferunt laudibus, in quibus existimant se excellentes qunsdam et singulares perspi- cere virtutes, despiciunt autem eos et contemnunt, in quibus ni- hil virtutis, nihil animi, nihil nervorum putant. Non enim omnes eos c o n t e m n u n t , de quibus male existimant. N a m quos í m p r o - b o s , maléficos, fraudulentos putant et ad faciendam iniuriam in- structos, eos c o n t e m n u n t quidém n e u t i q u a m , sed de iis male existumant. Q u a m ob r e m , ut ante dixi, contemnuntur i i , qui ,nec.sibi nec alteri', ut dicitur, in quibus nullus labor, nulla in- gemeinen Meinung behaupteten,

nahm keine andere Schule au.

a meque ipso saepe: de fin. V, 23, 66. Tusc. III, 8, 17. Academ, 1, 10, 38. Parad. III.

veritas ipsa, die Wahrheit an sich, die abstracte Wahrheit; z. §. 20.

Sie steht zu opinio communis in demselben Gegensatz wie die philo- sophische Untersuchung, disputatio, zu oratio. Ebenso sind Brut. 31,118 dispvtare u. dicere entgegengesetzt.

limatur: das eigentliche Wort von philosophischer Untersuchung;

de fin. V, 5, j2 duo genera librorum, unum populariter scriptum, quod iitaTSQixor appeliabant, alterum ti- matius. — Dieselbe Scheidung zwi- schen philosophischer Wahrheit und den Regeln für das praktische Lebea stellt Cic. III, 3, 13 auf; s. Eibl.

viros bonos: 1, 7, 20. - cum loquimur hat die beste Hds.

Der Satz spricht einen allgemeineu Gedanken aus, und cum ist temporal zu fassen.

36. communiter — separatim.

Ebenso, aber mit gewissen Niianci- rungen wird gesagt: generatim, summalim, universe — singillatim, proprio. Vgl. I, 27, 96. Vielleicht ist in singulis interpolirt als Erklä- rung zu separatim.

virtutis — animi — nervorum, Tüchtigkeit — Geist —Energie.

maléficos muss stattmaledicos, was die Hdss. haben, geschrieben wer- den, denn der Schmähsüchtige zieht sich stets die Verachtung der Men- ge zu, der Verbrecher nicht immer.

qui nee sibi nec alten, nämlich valent. Namentlich in sprüchwört- lichen Redensarten findet die Ellipse bei den Römern sehr ausgedehnte Anwendung.· Fortem fortuna, ad fain. VII, 31 res ita contractas, ut,

(22)

1 2 6 DE OFFICIIS

37 dustria, nulla cura est. Admiratione autem afficiuntur ii, q u i a n teire ceteris virtuté putantur et c u m o m n i carere dedecore t u m vero iis vitiis, quibus alii n o n facile possunt obsistere. N a n i et voluptates, blandissimae dominae, maioris partis a n i m o s a virtute detorquent et, d o l o r u m c u m admoventur faces, praeter m o d u m plerique exterrentm·: vita m o r s , divitiae paupertas o m n e s h o m i - nes vehementissime permovent. Quae qui in u t r a m q u e p a r t e m excelso a n i m o m a g n o q u e despiciunt, c u m q u e aliqua iis a m p i a et honesta res obiecta totos ad se convertit et rapit: t u m quis 1 1 n o n admiretur splendorem pulcritudinemque virtutis? E r g o et

38 haec a n i m i despicientia admirabilitatem m a g n a m facit et m a x i m e iustitia, ex qua u n a virtute viri b o n i appellantur, mirifica quaedam multitudini videtur, nec iniuria. N e m o enim iustus esse potest, qui m o r t e m , qui d o l o r e m , qui exilium, qui egestatem timet aut qui ea, quae sunt his contraria, aequitati anteponit. Maximeque a d m i r a n t u r e u m , qui pecunia n o n movetur, quod i n q u o viro perspectum sit, h u n c igni spectatum arbitrantur. Itaque illa tria, quae proposita sunt ad gloriam, o m n i a iustitia conficit, et bene- volentiam, quod prodesse vult p l u r i m i s , et ob eamdem causam fidem, et admirationem, q u o d eas res spernit et neglegit, ad quas- plerique infiammati aviditate rapiuntur.

39 Ac m e a cpiidem sententia o m n i s ratio atque institutio vitae adiumenta h o m i n u m desiderai, in primisque, u t habeat quibus-

quem ad modum scriíris, nec caput nec pedes, u. dergl. mehr.*

37. maioris partís: I , 41, 147.

Ebenso II, 20, 71 omni generi sa- tis/acere, Leuten jeder Art genii- gen. So bedeutet auch §. 45 oratio suscepta non de te sed de g enere to- to nicht ,über die Sache überhaupt', sondern über die ganze Classe näml.

von Jünglingen.

quae qui despiciunt, cumque ali- qua — obiecta — convertit, tum. Es findet ein Uebergang aus dem relati- ven in den temporalen Satz statt, wiel, 5,16 und 11,6,21 ein Conditio- nalsatz undeinRelativum verbunden sind. In den Hdss. ist nach obiecta , e s t ' eingeschoben, was gestrichen werden muss, da der Nachsatz zu cum mit tum beginnt.

in utramque partem: vgl. §. 20.

11. 38. admirabilitatem facit,

weckt die Bewunderung, wie unten iustitia conficit — admirationem.

ex qua una: I, 7, 20.

igni spectatum, eine auch bei den Griechen sprüchwörtlicbeRedensart.

Plat.rep.Vlp. 503A ώσπερχρυβον ίν πυρι βασιινιζόμινον.

ad gloriam, in Bezug auf den Ruhm, de div. I , 7, 13 quae sint animadversa a mediéis herbarum genera, quae radicum ad morsus bestiarum.

39. desiderat — habeat — feras.

Von dem Abstractum ratio atque in- stitutio vitae wird zu dem persönli- chen Subjecte is, qui instituit, über- gegangen (zu I. 29, 101), und dann dasselbe allgemeine Subject durch die zweite Person ausgedrückt; §.

50 periculosum ipsi est, tum sordi- dum — eornmittere, ut accusator nominere. Vgl. §. 56.

Hivatkozások

KAPCSOLÓDÓ DOKUMENTUMOK

« Prières populaires », In : Mélusine. Revue de mythologie, littérature populaire, traditions et usages, t. Derrière le mot raison peut se cacher, à mon sens, l’ancien terme

— могле да остваре CBojy ф у н к ц ^ у соцщалног посре- доваььа.. Jbyd- ска свест и п&gt;ене об)ективаци)'е vocrahe конститутивна елементи соцщалне

sariis, et aliis flagitiosis sentiret se m olestari, et tales m alefactores, et flagitiosos ibi m ultiplicari cognosceret, Regia Maiestas ad petitionem illius

— enemisté et amisté — haine. II est l'hyperonyme des lexémes druérie, amisté et tendrur, qui sont ses hyponymes. Amor posséde dans ce contexte des antonymes : enemisté, haor

Le gouvernement hongrois doit donc former sa politique en tenant compte de sa volonté de « normaliser» les relations avec la France et en même temps d’exprimer une certaine

В угорськш лшг- вютищ немае переконливого пояснения ц!еТ конструкщУ (див. иму идти), причому в протоциган- ськш mobí майбутнього часу теж не

Insecticidal activity of isolated essential oils from three me- dicinal plants on the biological control agent, Habrobracon hebetor Say (Hymenoptera: Braconidae).. Mohammad

рових сл1в украУнсько-угорського словника зазначена Ух граматична структура: до ímchhhkíb та числ1вник1в подаеться закшчення родового в1дм1нка, для