Az „ortega-hipotézis” hivatkozatelemzéses „cáfolata”. II. Citátumkritikai esettanulmány megtekintése

A Z „ O R T E G A - H I P O T É Z I S " H I V A T K O Z A T E L E M Z É S E S „ C Á F O L A T A "

I I . C i t á t u m k r i t t k a i e s e t t a n u l m á n y

Száva-Kováts Endre

E l ő z ő k ö z l e m é n y ü n k b e n [ 1 ] m ó d s z e t k r i t i k a i e s e t t a ­ n u l m á n y f o r m á j á b a n i s m e r t e t t ü k és e l e m e z t ü k a z a m e r i k a i t u d o m á n y s z o c i o l ó g u s C O L É és C O L É szerző­

p á r t a n u l m á n y á t , i l l e t v e a f i z i k a i s z a k i r o d a l o m b a n végzett i n d e x e l t szerzői h i v a t k o z a t v i z s g á l a t á t , a m e l l y e l

„ m e g c á f o l t á k " a z á l t a l u k a l k o t o t t és „ a z O r t e g a - h i p o t é ­ z i s n e k " t a r t o t t és n e v e z e t t t u d o m á n y t a n i f e l f o g á s t : k i m u t a t v a , h o g y a z i n d e x e l t ( f o r m á l i s ) h i v a t k o z a t o k e l n y e r é s é b e n e g y v i s z o n y l a g k i s l é t s z á m ú k u t a t ó r é t e g j á r a z é l e n ; m a j d a z o n o s í t v a a l e g t ö b b i n d e x e l t h i v a t k o z a t o t s z e r z e t t k u t a t ó k a t a t u d o m á n y o s e l i t t e l , a z így m e g t a l á l t és é r t e l m e z e t t „ e l i t " k u t a t ó r é t e g e t a t u d o m á n y o s h a l a d á s e g y e t l e n f o r r á s á n a k n y i l v á n í t o t t á k és j a v a s o l t á k a n e m - h i v a t k o z o t t , i l l e t v e a l i g - h i v a t k o z o t t k u t a t ó k - t e h á t a t ö b b s é g - kizárását a j ö v e n d ő b e l i t u d o m á n y o s k u t a t ó m u n k á b ó i . H a s o n l ó k é p p e n i s m e r t e t t ü k és e l e m e z ­ t ü k a C O L E - C O L E féle k ö z l e m é n y r e r ö v i d e n r e f l e k t á l ó fizikusok k r i t i k a i é r v e i t és a b í r á l t t u d o m á n y s z o c i o l ó g u s s z e r z ő k v á l a s z á n a k e l l e n é r v e i t .

A z i n d e x e l t f o r m á l i s szerzői h i v a t k o z a t o k számlálásá­

n a k és e l e m i f o k ú s z á m s z a k i e l e m z é s é n e k m i n t t u d o m á n y o s k u t a t ó m ó d s z e r n e k a z

inkompetens alkalma­

zását k i m u t a t ó m ó d s z e r k r i t i k a i e s e t t a n u l m á n y u n k e r e d ­ m é n y e i k ö z ö t t m e g á l l a p í t o t t u k , h o g y

- C O L É és C O L É e g y saját m a g u k á l t a l k r e á l t és O r t e g á n a k t u l a j d o n í t o t t , d e v a l ó j á b a n a n t i - oR T E G A é r t e l m ű h i p o t é z i s t t é t e l e z t e k és v i z s g á l t a k ; v i z s g á l a t u k i s m e r e t e l m é l e t i - m e t o d i k a i alapállása, e l m é l e t i és g y a k o r ­ l a t i m u n k a h i p o t é z i s e k u t a t á s l o g i k a i l a g és b i z o n y i t á s é i m é - l e t i l e g h i b á s ; a vizsgálat m ó d s z e r e v i t a t o t t é r v é n y e s s é g ű , b i z o n y í t a t l a n h e l y t á l l ó s á g ú e l ő f e l t e v é s e k r e é p ü l , és a z e l d ö n t e n i k í v á n t k é r d é s e l d ö n t é s é r e n e m a l k a l m a s ; a z

„ e m p i r i k u s " h i v a t k o z a t e l e m z é s s z á m s z e r ű e r e d m é n y e i ­ n e k o b j e k t í v é r t e l m e és s z u b j e k t í v é r t e l m e z é s e n e m a d e k v á t , és a z u t ó b b i b i z o n y í t á s e l m é l e t i l e g é r v é n y t e l e n ; s é m a s z á m s z e r ű s é g ü k b e n o b j e k t í v e r e d m é n y e k , s e m s z u b j e k t í v é r t e l m e z é s ü k n e m c á f o l j á k m e g O R T E G A v a l ó d i t u d o m á n y f i l o z ó f i a i f e l f o g á s á t , és n e m t á m a s z t j á k alá a k ö z l e m é n y t u d o m á n y e l m é l e t i k o n k l ú z i ó j á t és a s z e r z ő k t u d o m á n y p o l i t i k a i j a v a s l a t á t ;

— a C O L E - C O L E f é l e k ö z l e m é n y t k ö v e t ő r ö v i d s z a k i r o ­ d a l m i diszkusszió n e m v o l t é r d e m i vitája s e m a k ö z l e m é n y n e k , s e m a t é n y l e g e s p r o b l é m á k n a k : j e l l e m z ő t é n y , h o g y a „ m e g c á f o l t " ú n . O r t e g a - h i p o t é z i s h a m i s a n k o n s t r u á l t v o l t a f e l s e m m e r ü l t b e n n e ; a v i t á b a n a s z o c i o l ó g u s s z e r z ő k n e m v á l a s z o l t a k é r d e m b e n a f i z i k u s b í r á l ó k k o n k r é t é r v e i r e , i l l e t v e b i z o n y í t á s e l m é l e t i l e g é r v é n y t e l e n - h i b á s érveléssel n e m t u d t á k k ö z ö m b ö s í t e n i a z o k a t ; a t u d o m á n y s z o c i o l ó g u s szerzőpár v á l a s z á n a k logikai-érvelési h i b á i v a l ó j á b a n saját e l j á r á s u k és f e l f o g á ­ s u k t a r t h a t a t l a n a n t i n ó m i á i t t á r t á k f e l .

T a n u l m á n y u n k n a k e b b e n a m á s o d i k r é s z é b e n a z i n d e x e l t f o r m á l i s szerzői h i v a t k o z a t e l e m z é s e z á l t u d o ­ m á n y o s e s e t é n e k és n e m - é r d e m i v i t á j á n a k a

szakirodalmi hatását

m u t a t j u k b e k r i t i k u s a n e l e m e z v e ,

indexelt hivatkozataik tükrében.

*

I g é n y b e v é v e a h i v a t k o z o t t s á g i I n d e x e k m i n d h á r o m s o r o z a t á n a k : a z S C I - n e k , az S S C I - n e k és a z A H C I - n e k e d d i g m e g j e l e n t k ö t e t e i t ,

első lépésként

k i g y ű j t ö t t ü k a z a n t i - o R T E G A é r t e l m ű , k o n s t r u á l t és ú g y n e v e z e t t

„ O r t e g a - h i p o t é z i s " i n d e x e l t h i v a t k o z a t e l e m z é s e s „ c á f o l a ­ t á n a k " : C O L É és C O L É 1 9 7 2 . é v i ,

Science-be\i

k ö z l e m é n y é n e k m i n t t á r g y k ö z l e m é n y n e k

indexelt hivat- kozatait

a z 1 9 8 0 - a s p u b l i k á c i ó s évig b e z á r ó l a g . [ 2 ]

A f o r m á l i s h i v a t k o z a t o k a t f o r m á l i s hűséggel g é p i e s e n l a j s t r o m o z ó i r o d a l o m k u t a t á s i s e g é d e s z k ö z ö k e t e k ö z b e n

nem-formális módon használtuk:

n e m e l é g e d t ü n k m e g a z z a l , h o g y k i g y ü j t s ü k a h i v a t k o z a t o k a t n y e r ő ( m i n d e n ­ k o r i vizsgált) t á r g y k ö z l e m é n y m i n t h i v a t k o z á s t á r g y i s m e r t ( é s h e l y e s ) b i b l i o g r á f i a i a d a t ú t é t e l e i n e k - a j e l e n e s e t b e n tehát első l é p é s k é n t a z I n d e x e k b e n a

C O L É JR 72SCIENCE 178 368

jelzésű t é t e l e k n e k — a h i v a t k o z a t a i t , h a n e m m e g k e r e s t ü k a z I n d e x e k b e n

ennek a vizsgált tárgyközleménynek

s z e m m e l l á t h a t ó a n

megromlott adatú, de

( m á s segédesz-

4 7 5

Száva-Kovát 5 E.: Az „ Ortega-hipotézij" hivatkoíatelemzéses „cáfolata". 2. réw

k ö z a l k a l m a z á s a n é l k ü l i s )

azonosítható variánsait is

( k i v é v e a z e s e t l e g e s szerzői v a r i á n s o k a t ) , é s ezeknek a t é t e l e k n e k a h i v a t k o z a t a i t i s f e l v e t t ü k j e g y z é k ü n k b e . I g y e k e z t ü n k tehát v i z s g á l a t u n k a t ú g y v é g e z h i , a h o g y a n l e l k i i s m e r e t e s k u t a t ó m á s , „ n o r m á l i s " e s e t e k b e n a z i r o d a l o m k u t a t á s s o r á n e l v á r h a t ó gondossággal e l s z o k o t t j á r n i . [ 3 ]

A h i v a t k o z ó s z e r z ő k ( h o s s z ú , és ezért t e c h n i k a i o k b ó l ) e s e t l e g m e g c s o n k í t o t t csatádnevét és a z I n d e x e k ­ b e n ( t a k a r é k o s s á g b ó l ) r e n d s z e r e s e n c s o n k á n szereplő ( e g y e s ) é v s z á m o k a t

kiegészítve,

a h i v a t k o z a t o k a t t a r t a l ­ m a z ó f o r r á s k ö z l e m é n y e k e t p u b l i k á l ó f o r r á s f o l y ó i r a t o k m e g a d o t t c í m r ö v i d í t é s é t kissé

kibővítve,

a h á r o m h i v a t k o z o t t s á g i I n d e x á t f e d é s e i b ő l a d ó d ó h a l m o z ó d á s o ­ k a t kiszűrve, és a b i b l i o g r á f i a i a d a t o k a t a s z o k á s o s ( a b b ) s o r r e n d b e ( k ö t e t - , m a j d é v s z á m , végül a k e z d ő o l d a l s z á m a és a k ö z l e m é n y j e l l e g é r e u t a l ó b e t ű j e l ) rendezve, d e e g y é b k é n t a z I n d e x e k a d a t t a r t a l m á h o z — b e l e é r t v e a h i b á k a t és a h i á n y o s s á g o k a t is -

hűségesen ragaszkodva,

ö s s z e á l l í t o t t u k a z e l ő b b e m l í t e t t 1972-es Science-btU f p p . J ó í f - 3 7 5 ) első C O L E - C O L E k ö z l e m é n y I n d e x e k - b e l i v a r i á n s a i n a k é s a z e z e k r e h i v a t k o z ó i n d e x e l t p u b l i k á c i ó k n a k a listáját. A listát a z /.

táblázat

m u t a t j a b e .

H a s o n l ó k é p p e n j á r t u n k e l második lépésként a f i z i k u s b í r á l ó k : G O U D S M I T , M C G E R V E Y é s Y A E S 1 9 7 4 - e s p u b l i k á l á s ú k r i t i k a i r e f l e x i ó i , v a l a m i n t C O L É é s C O L É s z i n t é n 1 9 7 4 - e s p u b l i k á l á s ú válasza, t e h á t a z a l a p k ö z l e ­ m é n y t k ö v e t ő „ s z a k i r o d a l m i v i t a " esetében i s . E z e k e t é s a z I n d e x e k - b e l i v a r i á n s a i k a t — felvéve G O U D S M I T e s e t é b e n k i v é t e l e s e n é s p é l d a k é p p e n e g y s z e m b e s z ö k ő

szerzői

variánst is — h i v a t k o z a t a i k k a l e g y ü t t a

2. táblázat

t ü n t e t i f e l . [ 4 ]

A k ö v e t k e z ő k b e n e l ő s z ö r a z i n d e x e l t t á r g y k ö z l e m é ­ n y e k n e k és h i v a t k o z a t a i k n a k e z e k e t a z á l l o m á n y a i t f o g j u k

formális

m ó d o n , d e e z e n b e l ü l t ö b b s z e m p o n t b ó l és k ü l ö n b ö z ő f ó k u s z t á v o l s á g ú s z e m l é l e t e k b e n v i z s g á l n i ; m a j d a h i v a t k o z a t o k a t f o g j u k

nem-formális

m ó d o n : a z e g y e s h i v a t k o z a t - t é t e l e k e t h i v a t k o z a t k é n t é j h i v a t k o z á s ­ k é n t is t e k i n t v e , t e h á t

citátum-ként

k e z e l v e , érdemi-tar­

t a l m i , v a g y i s lényegi e l e m z é s n e k a l á v e t n i — f i g y e l e m b e véve a

hivatkozni

legtágabb é r t e l e m b e n v e t t

szövegkör­

nyezetét: a h i v a t k o z a t o t t a r t a l m a z ó f o r r á s k ö z l e m é n y szövegét, t o v á b b á feltárva és m e g í t é l v e

a citátum eszmei kontextusát:

a m á r t a n u l m á n y u n k e l ő z ő részében e l e m z e t t t á r g y k ö z l e m é n y ( e k ) n e k é s a f o r r á s k ö z l e m e n y ­ n e k a c i t á t u m b a n m e g t e s t e s ü l ő

ismeretgenetikai kapcso­

latát,

e n n e k a k a p c s o l a t n a k a

természetét

i s .

*

A t á r g y k ö z l e m é n y e k é s h i v a t k o z a t á l l o m á n y o k első m e g k ö z e l í t é s t j e l e n t ő

formális elemzésének

e r e d m é n y e ­ k é n t a r r a a f e l t ű n ő k ö r ü l m é n y r e k e l l először f e l h í v n u n k a f i g y e l m e t , h o g y a h i v a t k o z o t t s á g i I n d e x e k - j ó r é s z t u g y a n a regisztrált h i v a t k o z á s o k b i b l i o g r á f i a i a d a t h i b á i ,

r é s z b e n a z o n b a n a szerzői h i v a t k o z á s i m ó d s z e r e k k ü l ö n b ö z ő s é g e k ö v e t k e z t é b e n [ 5 ] - a z

egyetlen

C O L E - C O L E féle a l a p c i k k e t (szerzői v a r i á n s o k n é l k ü l i s ) hat ( h i v a t k o z o t t ) k ö z l e m é n y k é n t , G O U D S M I T

egyetlen

levelét

három

p u b l i k á c i ó n a k , M c G E R V E Y u g y a n c s a k

egyetlen

levelét

két

c i k k n e k , végül C O L É é s C O L É

egyetlen

válaszát

öt

k ö z l e m é n y k é n t v e s z i k s z á m b a és t ü n t e t i k f e l . Vizsgált e s e t ü n k b e n t e h á t a z a h e l y z e t , h o g y a h i v a t k o z a t a i k s z e m p o n t j á b ó l s z e m ü g y r e v e t t öt t á r g y k ö z l e m é n y

tizenhét

h i v a t k o z o t t s z a k i r o d a l m i k ö z l e ­ m é n y k é n t j e l e n i k ( p o n t o s a b b a n : j e l e n t ) m e g a h i v a t k o ­ z o t t sági I n d e x e k b e n ,

E b b ő l a t é n y b ő l először i s a z k ö v e t k e z i k , h o g y a z I n d e x e k gépesített-formális használata esetén az egy-egy

tudományos közlemény által elnyert hivatkozatok száma

a z á l t a l u n k i t t m o s t a t á b l á z a t o k b a n k i m u t a t o t t t é n y l e g e s é r t é k e k n é l

kisebb

( l e s z ) : a C O L E - C O L E 1 9 7 2 k ö z l e m é n y e s e t é b e n tehát nem 6 2 ; a c O L E- C O L E 1 9 7 4 válasz e s e t é b e n p e d i g nem 9 , h a n e m a f o r m á l i s a n „ ö t "

k ö z l e m é n y n é l s o r b a n : 5, 1 , 1 , 1 é s 1 ; M c G E R V E Y t é n y l e g e s e n e g y e t l e n ( é s f o r m á l i s a n - i n d e x e l t e n „ k é t " ) l e v e l e nem 4 h i v a t k o z a t o t s z e r e z ( n e ) , h a n e m „ e g y i k "

l e v e l e h á r m a t , a „ m á s i k " l e v e l e p e d i g e g y e t ; végül G O U D S M I T t é n y l e g e s e n e g y e t l e n k r i t i k a i r e f l e x i ó j a n e m 1 4 h i v a t k o z a t o t s z e r e z ( n e ) , h a n e m a z „ e g y i k " k r i t i k a i l e v e l e t i z e n k e t t ő t és a „ m á s i k " c s a k e g y e t - m í g e g y

„ m á s i k G O U D S M I T " , a k i n e k c s a k e g y e t l e n s z e m é l y n e v e és í g y e g y e t l e n „ S " s z e m é l y n é v - k e z d ő b e t ű j e v a n „ S A "

h e l y e t t , d e a k i e b b e n a z e s e t b e n u g y a n a z a f i z i k u s ( é s a h i v a t k o z a t m i n d e n m á s b i b l i o g r á f i a i a d a t a h e l y e s ) , s z i n t é n s z e r e z ( n e ) e g y „ h a r m a d i k " k r i t i k a i r e f l e x i ó ( j á ) v a l e g y e t l e n h i v a t k o z a t o t !

A j e l z e t t t é n y b ő l másodszor a z a - s z á m u n k r a s o k k a l f o n t o s a b b — t é n y k ö v e t k e z i k , h o g y a h i v a t k o z o t t sági I n d e x e k b e n a z i n d e x e l t h i v a t k o z á s o k s z ö v e g é n e k vala­

mennyi

b i b l i o g r á f i a i a d a t a - í g y a h i b á s a k é s p o n t a t l a n o k m e l l e t t a m a ( m á r ) s z o k a t l a n o k i s — t á r g y i a s u l v á n , a z I n d e x e k gépesített-formális használata esetén m é g

az alapadatok is megbízhatatlanokká válnak:

hibás lesz

m i n d a „ p u b l i k á l ó s z e r z ő k " , m i n d a

„ h i v a t k o z a t o t szerző k ö z l e m é n y e k " s z á m a . S z á m u n k r a u g y a n t e r m é s z e t e s e n nem az a lényeges, h o g y e b b e n a z e s e t b e n m o n d j u k G O U D S M I T ( e z e g y e t l e n ) k r i t i k a i l e v e l e n e m 1 4 , h a n e m c s a k 1 2 h i v a t k o z a t o t s z e r e z i l y m ó d o n - b á r i l y e t é n k é p p e n C O L É é s C O L É és a f o r m á l i s h i v a t k o z a t s z á m l á l á s és -elemzés m i n d e n h í v é n e k s z e m é b e n „ i g a z o l t " t u d o m á n y o s j e l e n t ő s é g é n e k és h a t á s á n a k t ö b b m i n t 14%-át elveszíti [ 6 ] - hanem v a l ó j á b a n

az a döntő,

h o g y e s e t t a n u l m á n y u n k szúrópró- bája é s tanúsága s z e r i n t a h i v a t k o z o t t sági I n d e x e k b e n

„fantomszerzők" és „fantomközlemények" jelennek meg

i s m e r e t l e n , d e l á t h a t ó a n i g e n

jelentékeny számban,

e l t o r z í t v a a gépies-formális szerzői h i v a t k o z a t s z á m l á l á s és számszaki e l e m z é s , v a l a m i n t a z e z e n a l a p u l ó m a t e m a t i - z á l ó t u d o m á n y e l e m z é s , -szervezés é s - p o l i t i k a c é l j a i t szolgáló s t a t i s z t i k a i a l a p a d a t o k a t .

T M T 2 9 . évf. 1982/12.

A fantomszerzők megjelenése a z o n b a n c s a k t o v á b b s z í n e z i a z I n d e x e k n e k a z t a k ö z i s m e r t s ú l y o s t ö k é l e t l e n ­ ségét, a m e l y e t a v o n a t k o z ó s z a k i r o d a l o m e l e i n t e a f ő h i b a k é n t i s m é t e l g e t e t t , m a j d n y i l v á n v a l ó k i j a v í t h a t a t l a n - sága l á t t á n m á r a m á r a l i g p a n a s z o l f e l , a m e l y e t a z o n b a n m i i t t k é n y t e l e n e k v a g y u n k legalábbis m e g e m l í t e n i : a z t a t e c h n i k a i ( ! ) f o g y a t é k o s s á g o t , h o g y a z I n d e x e k a

valódi

szerzők d ö n t ő t ö b b s é g é t e g y á l t a l á n n e m v e s z i k figyelem­

b e . A z I n d e x e k u g y a n i s k ö z t u d o m á s s z e r i n t m i n d a h i v a t k o z a t o k a t e l n y e r ő , m i n d a h i v a t k o z a t o k a t t a r t a l ­ m a z ó többszerzős k ö z l e m é n y e k e t egyetlen, a k ö z l e ­ m é n y f e j f o r m á l i s f e l s o r o l á s á b a n ( b á r m e l y o k m i a t t ) az

első helyen álló szerzőnek ítélik oda,

és az egy-két t u c a t szerzös f i z i k a i é s k é m i a i , é s a g y a k r a n f é l t u c a t szerzős más t e r m é s z e t t u d o m á n y i k ö z l e m é n y e k k o r á b a n egy-szer-

zős közleményekként kezelik.

B á r a z e s e t t a n u l m á n y u n k m o s t vizsgált t á r g y á t k é p e z ő és d ö n t ő t ö b b s é g ü k b e n rc>íűt/a/owitudományi t e r m é s z e t ű k ö z l e m é n y e k e s e t é b e n a z I n d e x e k e z e l v i s ú l y o s s á g ú t e c h n i k a i f o g y a t é k o s s á g a g y a k o r l a t i l a g s o k k a l k e v é s b é feszítő p r o b l é m a , a z t mégis r ö g z í t e n ü n k k e l l , h o g y e s e t ü n k b e n a 6 2 i n d e x e l t h i v a t k o z a t o t szerző első t á r g y k ö z l e m é n y szerzője a z I n d e x e k k e l e l l e n t é t b e n nem

egyedül

, , C O L E J R" , h a n e m v a l ó j á b a n a „ C O L É J R - C O L E S " s z e r z ő p á r ; é s h o g y e z a szerzőpa'r s z e r z e t t a z u t ó b b i 8 ( i l l e t v e p o n t o s a b b a n : 9 ) p u b l i k á c i ó s é v a l a t t e z z e l a k ö z ö s k ö z l e m é n y é v e l é v e n t e á t l a g o s a n c s a k n e m 8 h i v a t k o z a t o t . U g y a n a k k o r a z t i s r ö g z í t e n ü n k k e l l , h o g y a z e r r e a két-szerzős t á r g y k ö z l e m é n y r e h i v a t k o z ó 6 2 regisztrált, d ö n t ő t ö b b s é g é b e n t á r s a d a l o m t u d o m á n y i k ö z l e m é n y s z e r z ő i n e k s z á m a a z I n d e x e k k e l e l l e n t é t b e n e g y r é s z t nem 6 2 , m á s r é s z t ( m á s h i b a f o r r á s b ó l a d ó d ó a n ) nem 6 1 e g y é n i é s 1 t e s t ü l e t i s z e r z ő : r ö g z í t e n ü n k k e l l , h o g y a 6 2 i n d e x e l t e n h i v a t k o z ó k ö z l e m é n y ténylegesen 8 8 e g y é n i szerző m u n k á j a — és ezért k ü l ö n m e g k e l l e m l í t e n ü n k a z t a t é n y t i s , h o g y a 6 2 i n d e x e l t k ö z l e m é n y k ö z ö t t a z I n d e x e k a d a t á v a l e l l e n t é t b e n

a valóságban

nincs a n o n i m i l l e t v e t e s t ü l e t i szerzős k ö z l e m é n y , l é v é n a z I n d e x e k b e n i l y e n k é n t f e l t ü n t e t e t t és e n n e k m e g f e l e ­ l ő e n á l t a l u n k i t t a z 1, táblázatban i l y e n k é n t s z e r e p e l t e ­ t e t t , a ( n o r v é g ) Kjemi c. f o l y ó i r a t b a n 1 9 7 5 - b e n m e g j e l e n t t a n u l m á n y m i n d a n y o m t a t o t t k ö z l e m é n y szövege, m i n d a f o l y ó i r a t éves t a r t a l o m j e g y z é k e s z e r i n t

ténylegesen

C . K R I X B Ü L L J O R G E N S E N m u n k á j a .

Hasonlóképpen:

a t é n y l e g e s e n e g y e t l e n ( é s n e m k é t ) G O U D S M I T t é n y l e g e s e n e g y e t l e n ( é s n e m h á r o m ) k r i t i k a i r e f l e x i ó j á r a a z I n d e x e k s z e r i n t 1 4 szerző 1 4 k ö z l e m é n y é b e n h i v a t k o z n a k ; e z a 1 4 k ö z l e m é n y a z o n b a n a v a l ó s á g b a n nem 1 4 , h a n e m 24 szerző m u n k á j a . M c G E R V E Y e g y e t l e n ( é s n e m k é t ) k r i t i k a i l e ­ vele a z I n d e x e k s z e r i n t 3 szerző 3 p u b l i k á c i ó j á b a n szer­

z e t t h i v a t k o z a t o t ; a 3 i n d e x e l t f o r r á s p u b l i k á c i ó a z o n b a n nem 3 , h a n e m - í szerző m u n k á j a . Y A E S levelére a z I n d e x ­ e k s z e r i n t m i n d ö s s z e k é t szerző h i v a t k o z i k e g y - e g y k ö z ­ l e m é n y é b e n ; a k é t k ö z l e m é n y a z o n b a n nem 2 , h a n e m

v a l ó j á b a n 3 szerző m u n k á j a . V é g ü l a C O L E - C O L E szer- .'.őpár ( n e m p e d i g , , C O L E J R" ) válaszára a z I n d e x e k sze­

rint 9 szerző 9 p u b l i k á c i ó j á b a n t a l á l u n k h i v a t k o z á s t ; a v a l ó s á g b a n a 9 i n d e x e l t p u b l i k á c i ó nem 9 . h a n e m 15 szerző m u n k á j á n a k a z e r e d m é n y e .

*

A f o r m á l i s - i n d e x e i t h i v a t k o z a t o k formális-számszaki e l e m z é s é b e n m i n t l é n y e g e t - f e l t á r ó k u t a t ó m ó d s z e r b e n b í z ó k u t a t ó k e z u t á n ,

következő lépésként,

a z 1 9 7 2 - e s C O L E - C O L E féle a l a p k ö z l e m é n y é s a z 1 9 7 4 - e s p u b ­ likálású v i t a s z a k i r o d a l m i h a t á s á t vizsgálva, b i z o n y á r a n e m e l é g e d n é n e k m e g a 6 2 i l l e t v e 2 8 t é t e l e s h i v a t k o z a t á l l o m á n y s ú l y á n a k m é r l e g e l é s é v e l , é s — a z i g é n y e s e b b e k e s e t l e g a „ f r a k c i o n á l t s z e r z ő s é g " f o g a l m á ­ v a l í s o p e r á l v a é s a s z á m s z e r ű e r e d m é n y e k e t í g y f i n o m í t v a - a „ h a t á s f a k t o r " é r t é k e i n e k k i s z á m í t á s á v a l . B i z o n y á r a i g a z o l n á k a k ö z l e m é n y és a p u b l i k á l t v i t a i l y m ó d o n m e g á l l a p í t o t t j e l e n t ő s s z a k i r o d a l m i h a t á s á t e z e n

kívül az éves hivatkozattermések dinamikájával í s .

R á m u t a t n á n a k , h o g y a z alapközlemény á l t a l e l é r t h i v a t k o z a t o k éves s z á m é r t é k e a 7 . p u b l i k á c i ó s é v i g - s ő t t u l a j d o n k é p p e n a z egész vizsgált 9 éves i d ő t a r t a m f o l y a m á n —

emelkedő tendenciát

m u t a t ; h o g y az u t o l s ó vizsgált: a 8 . p u b l i k á c i ó s é v i h i v a t k o z a t s z á m m é g m i n d i g c s a k 10/í>kal m a r a d e l a f r i s s h a t á s t j e l z ő 3 . és 5.

p u b l i k á c i ó s é v h i v a t k o z a t s z á m á t ó l , a m e l y e k p e d i g h a s o n l ó k é p p e n c s u p á n 9 ^ k a l a l a c s o n y a b b a k a 7 . p u b l i k á c i ó s é v i m a x i m u m n á l . R á m u t a t n á n a k , h o g y a

publikált vita

által elért h i v a t k o z a t o k éves d i n a m i k á j á n a k n é m i l e g „ s z a b á l y o s a b b " f u t á s ú g r a f i k o n j a is

jelentékeny,

h a n e m^:i s a z a l a p c i k k h e z h a s o n l ó a n t a r t ó s

szakirodalmi hatást

j e l e z : a v i t a a z o n n a l , m á r a 0 . p u b l i k á c i ó s é v é b e n 3 i n d e x e l t h i v a t k o z a t o t s z e r z e t t , és m é g k é t é v i g e z e n a h i v a t k o z o t t sági s z i n t e n m a r a d t , m a j d ( c s a k n e m ) „ s z a ­ b á l y s z e r ű e n " , a 3 . p u b l i k á c i ó s é v b e n elérte a k i u g r ó m a x i m u m o t , a z é v i 1 2 h i v a t k o z a t o t ; e z a s z á m u g y a n a k ö v e t k e z ő é v b e n t ö b b m i n t a f e l é v e l c s ö k k e n t , d e a z 1 9 7 4 . é v b e n p u b l i k á l t v i t a m é g a z 5 . é s 6 . p u b l i k á c i ó s é v é b e n i s s z e r z e t t e g y - e g y i n d e x e l t h i v a t k o z a t o t . M i n d e z e k — é s e s e t l e g m é g t o v á b b i h a s o n l ó formális- s z á m s z a k i e l e m z é s i e r e d m é n y e k — a z e z e k b e n b í z ó k számára e g y é r t e l m ű e n a C O L É é s C O L É féle „ O r t e g á t ­ c á f o l ó " k ö z l e m é n y és a z e z t k ö v e t ő , a b í r á l t s z e r z ő k válaszával l á t s z ó l a g m e g n y u g t a t ó e g y é r t e l m ű s é g g e l l e z á ­ r u l ó v i t a (és e z e n b e l ü l e s e t l e g m é g k ü l ö n a b í r á l t s z e r z ő k látszatra m e g g y ő z ő , m e r t a k r i t i k á t í m e e l n é m í t ó v á l a s z á n a k )

erős és tartás szakirodalmi hatását

b i z o n y í t ó t é n y e k v o l n á n a k i l l e t v e l e h e t n é n e k .

M a g u n k n e m l é v é n h í v e i a t u d o m á n y t c s u p á n formális-számszaki m ó d o n vizsgáló e l e m z é s n e k , m é g k e v é s b é a z i l y e n f o r r á s ú s z á m s z e r ű e r e d m é n y e k e g y o l ­ d a l ú és a z o k é r v é n y e s s é g i k ö r é b ő l k i l é p ő t a r t a l m ú é r t e l m e z é s é n e k , a z e l ő b b f e l s o r o l t ( v a l a m i n t a c s a k

4 7 7

Száva-Kovits E.: A z „Ortega-hipotézis" hivat kozatslemzéws „cáfolata". 2. rési

j e l z e t t lehetséges t o v á b b i ) e l e m z é s i e r e d m é n y e k mellé i t t , e z e n a f o r m á l i s vizsgálati s z i n t e n é s s z e m l é l e t b e n i s f e l b u k k a n ó k é t o l y a n n e g a t i v é r t e l m ű m o z z a n a t r a i l l e t v e é r t e l m e z é s i l e h e t ő s é g r e h í v j u k f e l a figyelmét, a m e l y e k a z t j e l z i k , h o g y a z e l e m z é s v é g e r e d m é n y e k é n t m e g h a t á ­ r o z h a t ó összkép azért a t u d o m á n y m e t r i á n a k mégezen a szintjén és ebben a s z e m l é l e t é b e n s e m e g y é r t e l m ű : - m e g f o g a d v a a C O L É és C O L É szerzőpár t a n u l m á ­ n y u n k e l ő z ő , első r é s z é b e n i d é z e t t figyelmeztetését, a m e l y s z e r i n t a z á l t a l u k m e g t a l á l t t u d o m á n y o s e l i t m u n k á i n a k k i e m e l k e d ő h i v a t k o z a t s z e r z ő képességét é r t é k e l v e v e g y ü k figyelembe, h o g y e z e k k e l a z e l i t m u n k á k k a l e l l e n t é t b e n a z ( a k k o r ) t ö b b m i n t 2 1 0 0 i n d e x e l t f o l y ó i r a t k ö z l e m é n y e i n e k k ö r ü l b e l ü l a f e l e e g y e t l e n h i v a t k o z a t o t s e m s z e r e z a p u b l i k á l á s á t k ö v e t ő e g y é v a l a t t [ 7 J , m e g k e l l á l l a p í t a n u n k , h o g y e z e k s z e r i n t

ez a

n a g y s z a k i r o d a l m i h a t á s ú C O L E - C O L E

közle­

mény is ebbe a nem-elit,

n a g y s z ü r k e és a t u d o m á n y o s k u t a t á s b ó l a j ö v ő b e n k i z á r a n d ó szerzőjű

közleménytö­

megbe tartozik, n e m szerezvén e g y e t l e n i n d e x e l t h i v a t k o z a t o t s e m a 0 . p u b l i k á c i ó s é v é b e n ;

- i s m e r v e a C O L E - C O L E féle a l a p c i k k é s a k é t évvel k é s ő b b p u b l i k á l t v i t a s z o r o s

tartalmi

összetartozását:

ismeret- és tudományelméleti egységét,

m i i n k á b b

nagyon is keveselljük

a p u b l i k á l t v i t a 7 é v a l a t t s z e r z e t t összesen ( c s a k ) 2 8 i n d e x e l t h l v a t k o z a t á t ; t e k i n t e t t e l a r r a , h o g y a z i s m e r e t g e n e t i k a i l a g é s t u d o m á n y t ö r t é n e t i l e g e g y e t l e n egységet a l k o t ó „ s z a k i r o d a l m i e s e t e t " köve­

tően, t e h á t a z 1 9 7 5 - 1 9 8 0 é v e k b e n a - m i n d e l v i l e g , m i n d g y a k o r l a t i l a g k ü l ö n - k ü l ö n , e g y e n k é n t i s h i v a t k o z ­ h a t ó - 4 k ö z l e m é n y b ő l álló

vita

összesen c s u p á n 2 5 h i v a t k o z a t á v a l s z e m b e n a z I n d e x e k a z i d ő s e b b é s e g y e t l e n

alapcikk

5 1 h i v a t k o z a t á t r e g i s z t r á l h a t t á k .

S z á m u n k r a t e r m é s z e t e s e n e z a z u t ó b b i m o z z a n a t a l é n y e g e s , h i s z e n e z m á r e b b e n , a z első m e g k ö z e l í t é s t j e l e n t ő f o r m á l i s vizsgálati s z i n t e n é s s z e m l é l e t b e n i s a z t j e l z i , h o g y

az ismeretgenetikailag elválaszthatatlanul összekapcsolódó, egyetlen tudományelméleti egységet alkotó közlemény-láncolat hivatkozat-láncolata sokszo­

rosan megszakadva erősen deformálódott:

a z a l a p c i k k és az a z t k ö v e t ő , a r r a v o n a t k o z ó v i t a h i v a t k o z a t á l l o m á n y a i

az ismeretgenetikai és tudományelméleti egységnek ellentmondva, nincsenek egyensúlyban. A jelenség

( c s u p á n jelenség-szintű) k ö z v e t l e n o k a e g y é r t e l m ű és k é t s é g t e l e n : m í g a z „ O r t e g á i c á f o l ó "

alapcikkre

a p u b l i k á l ó s z e r z ő k é v e k s o r á n á t t ö r e t l e n k ö v e t k e z e t e s s é g ­ gel

hivatkoznak,

a d d i g a t é m á t é r i n t ő p u b l i k á c i ó k t ö b b s é g e f o r m á l i s m ó d o n

nem vesz tudomást az

a l a p c i k k e t ért k r i t i k á k r ó l , a z a l a p c i k k e t k ö v e t ő

vitáról.

M i a z o n b a n v i z s g á l a t u n k n a k e z e n a f o r m á l i s szintjén is f e l i s m e r t ü k é s m á r t a n u l m á n y u n k e l ő z ő , első részében e l ő r e ts j e l e z t ü k [ 8 ] e n n e k a j e l e n s é g n e k e g y

másik,

m é g m i n d i g f o r m á l i s t e r m é s z e t ű lehetséges okát, a m e l y a Science szerkesztőségének e g y s z u b j e k t í v és k ö v e t k e z e t ­

l e n

formális döntésében rejlik:

a szerkesztőség egyrészt yA Es p u b l i k á l t s z ö v e g é n e k e l l e n t m o n d v a , másrészt saját, á l t a l á b a n k é t f é l e ( é s ) k ö v e t k e z e t e s t ö r d e l é s i m ó d o t h a s z n á l ó szerkesztési m ó d s z e r é n e k ( i s ) e b b e n az e s e t b e n e g y k ö v e t k e z e t l e n - k e v e r é k h a r m a d i k m ó d d a l e l l e n t ­ m o n d v a , M C G E R V E Y é s Y A E S n e m elégséges-pontos ( v a g y azzá c s o n k í t o t t ) h i v a t k o z á s a i t , v a l a m i n t G O U D ­ S M I T b i b l i o g r á f i a i l a g elégséges-pontos f o r m á l i s h i v a t k o ­ zását ( a C O L E - C O L E féle a l a p c i k k r e ) e g y a r á n t

beletör­

delte a h á r o m fizikus k r i t i k a i c i k k e i n e k szövegébe, m i k ö z b e n m á s h i v a t k o z á s a i k a t f o r m á l i s a n i s k i e m e l t e v a g y k i e m e l t e n h a g y t a . A szerkesztőség i l y m ó d o n r e j t e t t h i v a t k o z á s o k k á f o r m á l v a

eltüntette

a k r i t i k a i r e f l e x i ó k ­ n a k a z a l a p c i k k r e történt hivatkozásait a z I S I és a z I n d e x e k a p p a r á t u s a e l ő l - e g y ú t t a l a z o n b a n

eltüntette

i l y m ó d o n m a g u k a t a kritikai reflexiókat is a h i v a t k o z o t t s á g i I n d e x e k e t a „ v o n a t k o z ó i r o d a l o m "

f e l k u t a t á s á r a h a s z n á l ó t á j é k o z ó d ó k u t a t ó k e l ő l i s . E s e t ü n k b e n a Science f o r m á l i s é s k ö v e t k e z e t l e n

technikai

t e r m é s z e t ű d ö n t é s e s ú l y o s

informatikai

t e r m é ­ szetű k ö v e t k e z m é n n y e l j á r t : a v o n a t k o z ó s z a k i r o d a l o m ­ b a n t á j é k o z ó d n i k í v á n ó és a C O L E - C O L E féle a l a p c i k k s z a k i r o d a l m i f e j l e m é n y e i t k e r e s ő k u t a t ó k a z I n d e x e k h e z f o r d u l v a

nem találhattak rá

G O U D S M I T , M C G E R V E Y és Y A E S k r i t i k a i k ö z l e m é n y e i r e , és h a s o n l ó o k b ó l a k é t c o L E e z e k r e a d o t t válaszára s e m .

E s e t t a n u l m á n y u n k n a k e b b ő l a f e l t á r t k o n k r é t t é n y é - b ő l

következik

e g y o l y a n , i g e n s ú l y o s í t é l e t e t m a g á b a n f o g l a l ó megállapítás, a m e l y n e k t á r g y i igazsága é s á l t a l á n o s a b b é r v é n y ű h e l y t á l l ó s á g a e z e n a f o r m á l i s vizsgálati s z i n t e n ( i s ) e l l e n ő r i z h e t ő , é s a m e l y v é l e m é ­ n y ü n k s z e r i n t m é g a p u b l i k á l ó s z e r z ő k f e l t é t e l e z e t t , d e s o h a m e g n e m v a l ó s u l ó p o n t o s é s t e l j e s k ö r ű h i v a t k o z á s a esetén i s elégséges m a g y a r á z a t ( v o l n a ) a C O L E - C O L E féle a l a p c i k k , i l l e t v e a z a z t k ö v e t ő p u b l i k á l t v i t a h i v a t k o z a t á l l o m á n y a i n a k s z á m u n k r a f e l t ű n ő t o r z a r á n y ­ talanságára, a f o r m á l i s s z e m l é l e t b e n e g y é b k é n t é r t h e t e t ­ l e n és m e g m a g y a r á z h a t a t l a n e g y e n s ú l y - h i á n y á r a . E z a s ú l y o s í t é l e t e t t a r t a l m a z ó á l t a l á n o s í t o t t m e g á l l a p í t á s : a

hivatkozottsági indexek hivatkozatlistái

( e s e t ü n k szúró- p r ó b á j á v a l i g a z o l t a n ) e r e d e t i c é l j u k a t e l n e m érve nem

tárják fel

a t á j é k o z ó d ó k u t a t ó k számára

az egyetlen megszakítatlan ismeretgenetikai láncolatot alkotó közle­

mények sorát, és így a téma „vonatkozó irodalmát" s e m .

*

R á t é r v e a h i v a t k o z a t á l l o m á n y o k

formális

e l e m z é s é ­ n e k u t o l s ó l é p é s e i r e : az á l l o m á n y o k szerkezetének i l y e n s z e m p o n t ú vizsgálatára, vélt j e l e n t ő s é g é n e k m e g f e l e l ő e n első h e l y e n , d e c s a k r ö v i d e n rögzítjük a t é n y t , h o g y a z á l l o m á n y o k

önhivatkozatokat

n e m t a r t a l m a z n a k . M á r n a g y o b b n y o m a t é k k a l e m l í t j ü k , h o g y a h i v a t k o z a t á l i o - m á n y o k s z a k i r o d a l m i f o r r á s v i d é k é n e k kiterjedtségét

T M T 29.évf. 1982/12.

f o r m á l i s a n j e l z ő , á l t a l u n k i t t m o s t a z i r o d a l o m b a b e v e z e t e t t

heterogenitás! mutató

a z e n n e k számítására a l k a l m a s ( v a g y i s t ö b b m i n t 1 0 h i v a t k o z a t t é t e l b ő l á l l ó ) m i n d k é t á l l o m á n y b a n m a g a s é r t é k ű . E n n e k a m u t a t ó n a k a s z á m s z e r ű é r t é k e a z 1972-es C O L E - C O L E féle a l a p c i k k á l l o m á n y á r a v o n a t k o z ó a n 0,81 - a m i a z t j e l e n t i , h o g y a 6 2 h i v a t k o z a t k ö z ü l S 0 szinguláris j e l l e g ű , és c s a k 1 2 ( h i v a t k o z a t o t t a r t a l m a z ó ) f o r r á s k ö z l e m é n y i n d e x e l t ( e l s ő ) szerzője s z e r e p e l a z á l l o m á n y b a n

ismételten:

G A R F I E L D 6 , B R O O K S 2 , C H U B I N 2 és N A R I N 2 a l k a l o m m a l — h a a kétséges e s e t e k b e n m á s f o r r á s o k a t i g é n y b e n e m v e v ő m u n k a m ó d s z e r ü n k s z e r i n t i t t m o s t e l t e k i n t ü n k a t t ó l a n ü a n s z t ó l , h o g y a z I n d e x e k k é t k ü l ö n b ö z ő s z e m é l y n é v - r ö v i d í t é s s e l m e g j e l ö l v e , f o r ­ m á l i s a n t u l a j d o n k é p p e n k é t k ü l ö n b ö z ő C H U B i N - t a d n a k m e g . U g y a n e n n e k a m u t a t ó s z á m n a k a z é r t é k e a 1 4 tételes G O U D S M i T - f é l e k r i t i k a h i v a t k o z a t á l l o m á n y á r a v o n a t k o z ó a n h a s o n l ó k é p p e n v i s z o n y l a g m a g a s : 0,71.

A h i v a t k o z a t á l l o m á n y o k f o r m á l i s s z e r k e z e t é n e k e z e n t ú l l é p ő ,

párhuzamos elemzése

s z á m o s , a z a l á b b i a k b a n n e m t e l j e s k ö r ü e n f e l s o r o l t p r o b l e m a t i k u s j e l e n s é g e t t á r t f e l .

- A z 1972-es C O L E - C O L E féle a l a p c i k k h i v a t k o z a t á l l o ­ m á n y á t t a r t a l m a z ó k ö z l e m é n y e k k ö z ü l

51 jelent meg

a z

1974-es v i t a p u b l i k á l á s á t k ö v e t ő 1 9 7 5 - 1 9 8 0 é v e k b e n ,

ezek szerzői

t e h á t e l v b e n

tudhattak

a G O U D S M I T * M c G E R V E Y • Y A E S • C O L E - C O L E féle s z a k i r o d a l m i v i t á r ó l i s ; e z e k u t á n f e l t ű n ő , h o g y e z 5 1 k ö z l e m é n y k ö z ü l

= csak 7 közlemény

h i v a t k o z i k G O U D S M I T- r e ÍS ( M A G Y A R , V O O S , B R A U N , H U B E R T , N A R I N , P O R T E R . H U L L ) ;

• csak 2 közlemény

h i v a t k o z i k G O U D S M t T - r e és M c G E R V E Y - r e és Y A E S- r e ÍS ( H U B E R T , N A R I N ) ;

c

csak 5 közlemény

h i v a t k o z i k C O L E - C O L E 1 9 7 4 - r e i s ( G A R F I E L D 1 9 7 4 , G A R F I E L D 1 9 7 6 . H U B E R T , N A R I N . S A L T O N I ;

• csak 2 közlemény

h i v a t k o z i k a „ s z a k i r o d a l ­ m i e s e t " valamennyi: m i n d a z ö t k ö z l e m é ­ n y é r e ( H U B E R T , N A R I N ) ;

u g y a n a k k o r a t e l j e s „ s z a k i r o d a l m i e s e t " 0 . p u b l i k á c i ó s évét és a z a l a p c i k k 2 . p u b l i k á c i ó s évét j e l e n t ő 1 9 7 4 . é v 4 a l a p c i k k - h i v a t k o z a t á b ó l

= 1 közlemény

( G A R F I E L D 1 9 7 4 ) az a l a p c i k ­ k e n k í v ü l h i v a t k o z i k már G O U D S M i T - r e és C O L E- é k válaszára ís.

A h i v a t k o z a t á l l o m á n y o k s z e r k e z e t é n e k — a z a l a p c i k k á l l o m á n y á b ó l k i t e k i n t ő - e f o r m á l i s é s p á r h u z a m o s elemzése e g y r é s z t r á m u t a t a Science k ö v e t k e z e t l e n szerkesztőségi d ö n t é s é n e k k o n k r é t k ö v e t k e z m é n y e i r e , m á s r é s z t a z o n b a n

felvet olyan kérdéseket is,

a m e l y e k e t e z e n a f o r m á l i s vizsgálati s z i n t e n már nem lehet

megválaszolni.

I l y e n k é r d é s e k p é l d á u l :

= 1 : a z I S I v e z e t ő j e é s a z I n d e x e k e g y i k a t y j a : G A R F I E L D m i n t p u b l i k á l ó szerző 1 9 7 4 - b e n m i é r t h i v a t k o z i k a z a l a p c i k k m e l l e t t

csak

G O U D S Mi T - r e é s C O L E - é k válaszára - és M c G E R V E Y - r e és Y A E S - r e

nem?

= 2 : u g y a n e z a G A R F I E L D m i n t p u b l i k á l ó szerző 1 9 7 5 - b e n m i é r t h i v a t k o z i k k ö z l e m é n y é b e n

kizárólag csak

C O L E - é k válaszára - h o l o t t 1974-es h i v a t k o z á s á n a k t a n ú s á g a s z e r i n t

tudott

m i n d C O L E - é k a J a p c i k k é r ő l , m i n d p e d i g a f i z i k u s b í r á l ó k k r i t i k á j á r ó l ?

= 3 : u g y a n e z a G A R F I E L D m i n t p u b l i k á l ó szerző 1 9 7 6 - b a n m i é r t h i v a t k o z i k a z a l a p c i k k m e l l e t t

már csak

C O L É- é k válaszára é s a f i z i k u s b í r á l ó k c i k k e i r e nem - h o l o t t 1974-es h i v a t k o z á s á n a k tanúsága s z e r i n t

tudott

a z o k r ó l ?

= 4 : u g y a n e z a G A R F I E L D m i n t p u b l i k á l ó szerző 1 9 7 6 és 1 9 8 0 k ö z ö t t , 4 t o v á b b i k ö z l e m é n y é ­ b e n m i é r t h i v a t k o z i k m á r

kizárólag csak

a C O L E - C O L E féle a l a p c i k k r e — f i g y e l m e n k í v ü l ( p o n t o s a b b a n : h i v a t k o z a t l a n u l ) h a g y v a m i n d a f i z i k u s o k b í r á l a t a i t , m i n d a b í r á l t s z e r z ő k válaszát?

- E l v é g e z v e e z t a p á r h u z a m o s e l e m z é s t a többi h i v a t k o z a t á l l o m á n y s z e m p o n t j á b ó l ( k i t e k i n t v e ) i s , szá­

m o s i l y e n j e l l e g ű , a vizsgálat é s a z e l e m z é s e f o r m á l i s szintjén m e g n e m v á l a s z o l h a t ó kérdéses j e l e n s é g m e r ü l t f e l ; e z e k á l t a l u n k f o n t o s a b b n a k ítélt többségét i t t b e m u t a t j u k :

= 5 : m i é r t h i v a t k o z i k 3 szerző ( G R I F F I T H 1974, G A R F I E L D 1 9 7 5 C A W K E L L 1 9 7 7 ) - s k ö z t ü k a m á r t ö b b s z ö r e m i i t e t t G A R F I E L D

- kizárólag csak

C O L E - é k v á l a s z á r a , h o l o t t m á s i n d e x e l t h i v a t k o z á s a i k b ó l m é g e z e n a vizsgálati s z i n t e n is i g a z o l h a t ó , h o g y

tudtak

az egész p u b l i k á l t „ s z a k i r o d a l m i e s e t r ő l " ?

= 6 : a z e l ő b b e m l í t e t t h i v a t k o z ó s z e r z ő k k ö z ü l C A W K E L L k é t m á s i k k ö z l e m é n y é b e n ( 1 9 7 6 : J C h e m I n f ; 1 9 7 6 : I n f S c i e n t ) m i é r t h i v a t k o z i k v i s z o n t

kizárólag csak

G O U D ­ S M I T k r i t i k á j á r a ?

- 7 : a G O U D S M I T k r i t i k á j á r a h i v a t k o z ó összesen 1 4 k ö z l e m é n y k ö z ü l m i é r t h i v a t k o z i k 5 ( C A W K E L L 1 9 7 6 , C A W K E L L 1 9 7 6 . G I L - B E R T 1 9 7 7 , G I L B E R T 1 9 7 8 . S A C H S 1 9 8 0 )

csak erre

a k r i t i k á r a , és a m á s i k k é t k r i t i k u s ( M c G E R V E Y , Y A E S ) c i k k é r e v a l a m i n t a k r i t i z á l t C O L E - C O L E féle a l a p c i k k r e

nem?

= 8 : a G O U D S M i T - f é l e k r i t i k a i r e f l e x i ó r a és a z 1972-es C O L E - C O L E féle a l a p c i k k r e

egy­

aránt h i v a t k o z ó k ö z l e m é n y e k k ö z ü l M A - G Y Á R 1 9 7 5 m i é r t nem h i v a t k o z i k a z I n d e x e k s z e r i n t a m á s i k k é t f i z i k u s b í r á l ó r a ( M c G E R V E Y é s Y A E S ) v a l a m i n t C O L E - é k válaszára i s ?

4 7 9

Száva-Kc-váts E.: A z „Ortega-hipotézis" hivBtkozatelemzéses „cáfolata". 2. rész

= 9 : m i é r t h i v a t k o z i k K U C H 1 9 7 8 k ö z l e m é n y é ­ b e n a z I n d e x e k s z e r i n t

csak

G O U D S M i T - r e , M c G E R V E V - r e és C O L E- é k válaszára, és m i é r t nem C O L E- é k a l a p c i k k é r e és Y A E S k r i t i k á j á r a is?

= 1 0 : m i é r t h i v a t k o z i k S A L T O N 1 9 7 9 - b e n

kizáró­

lag csak

a z egész „ s z a k i r o d a l m i e s e t "

k e z d e t é t és végét j e l e n t ő k é t C O L E - C O L E f é l e : 1972-es és 1 9 7 4 - e s k ö z l e m é n y r e ?

= 1 1 : m i é r t h i v a t k o z i k C A W K E L L 1 9 7 7 - b e n

kizá­

rólag csak

a z egész „ s z a k i r o d a l m i e s e t e t "

l e z á r ó C O L E - C O L E féle v á l a s z c i k k r e , h a 1 9 7 6 - b a n v i s z o n t m é g k é t k ö z l e m é n y é b e n is

kizárólag csak

G O U D S M I T k r i t i k á j á r a h i v a t ­ k o z o t t ?

= 1 2 : m i é r t h i v a t k o z i k S A C H S 1 9 8 0 - b a n k ö z ö l t c i k k é b e n a z egész „ s z a k i r o d a l m i e s e t " 5 p u b l i k á l t k ö z l e m é n y e k ö z ü l az I n d e x e k s z e r i n t

kizárólag csak

G O U D S M iT-re?

A z o k a f e l m e r ü l t k é r d é s e k , a m e l y e k e z e k n e k és m á s h a s o n l ó t e r m é s z e t ű , c s a k e z e k n é l k e v é s b é f e l t ű n ő

„ f o r m á l i s " j e l e n s é g e k n e k a z okára ( v a g y o k a i r a ) v o n a t k o z n a k , v i z s g á l a t u n k n a k e b b e n a v i s z o n y l a g

távoli szemléletében

és elsődlegesen v á l a s z t o t t

formális szintjén

n e m v á l a s z o l h a t ó k m e g . U g y a n a k k o r t e r m é s z e t e s e n tisztában v a g y u n k a z z a l , h o g y

ezek a jelenségek,

a m e l y e k u g y a n m á r a z elsődleges m e g k ö z e l í t é s ű vizsgálat e p u s z t á n f o r m á l i s szintjén i s f e l t ű n t e k ,

lényegüket

tekintve nem formális természetűek, és ezért kielégítő k a u z á l i s m a g y a r á z a t u k - h a e g y á l t a l á n - c s a k a h i v a t k o z a t á l l o m á n y o k a t k ö z e l e b b r ő l s z e m ü g y r e v e v ő , az egyes h i v a t k o z a t o k a t h i v a t k o z á s k é n t s z ö v e g k ö r n y e z e t ü k ­ b e n , é r d e m b e n és t a r t a l m i l a g is vizsgáló, sőt c i t á t u m k é n t e s z m e i k o n t e x t u s u k a t is e l e m z ő és m e g í t é l ő , lényegi

elemzéstől

v á r h a t ó .

A c i t á t u m o k l é n y e g i e l e m z é s é h e z , a h i v a t k o z a t o k m i n t h i v a t k o z á s o k s z ö v e g k ö r n y e z e t e s vizsgálatához s z ü k ­ ség v o l t a h i v a t k o z a t o k a t t a r t a l m a z ó , a z 1. és 2. táblázatban f e l s o r o l t 71 forrásközlemény szövegére.

E z e k megszerzése - k ü l ö n ö s , d e n e m k i z á r ó l a g o s t e k i n t e t t e l a t ö b b m i n t e g y t u c a t n y i , M a g y a r o r s z á g o n ( v a g y B u d a p e s t e n ) időlegesen v a g y e g y á l t a l á n n e m h o z z á f é r h e t ő k ö z l e m é n y r e — a v á r t n á l is t ö b b és n a g y o b b nehézséggel j á r t [ 9 ] j és a h o s s z a n e l h ú z ó d ó eljárás, túlzás n é l k ü l s z ó l v a , j ó s z e r é v e l m a g a i s Önálló e s e t t a n u l m á n y t é r d e m e l n e . [ J 0 ]

A 7 1 f e l s o r o l t f o r r á s k ö z l e m é n y k ö z ü l , h o s s z a s a n e l h ú z ó d ó és s z e m é l y e s k a p c s o l a t o k a t is i g é n y b e v e v ő f á r a d o z á s a i n k e l l e n é r e i s , a f e l d o l g o z ó és e l e m z ő m u n k a f o l y a m á n újra és újra p r o l o n g á l t végső h a t á r i d ő i g [ 1 1 J a k ö v e t k e z ő t n e m s i k e r ü l t m e g s z e r e z n ü n k :

W I E N E R J D i s s e n t 2 1 1 9 7 4 5 8 8

M i v e l a , J i i v a t k o z á s e l e m z é s s e I " i l l e t v e a c i t á t u m o k k a l k a p c s o l a t o s k i t e r j e d t s z a k i r o d a l m a t n e m c s u p á n a h i v a t k o z o t t s á g i I n d e x e k segítségével és h i v a t k o z a t l i s t á i k - ra k o r l á t o z ó d v a i s m e r t ü k m e g és i s m e r j ü k , a z I n d e x e k k e l ellentétben t u d o m á s u n k v a n a r r ó l , h o g y e z a f o r r á s k ö z l e ­ m é n y

másodközlésben

m e g j e l e n t az u g y a n c s a k a m e r i k a i Telos ( S t . L o u i s , U S A ) 3 1 . s z á m á b a n , 1 9 7 7 - b e n , a 1 7 2 - 1 7 7 o l d a l a k o n . E n n e k a z u t ó b b i n a k a szöveget sikerült m e g s z e r e z n ü n k , í g y ezt a r e n d e l k e z é s ü n k r e átló és k ü l ö n b ö z ő c í m e e l l e n é r e r e m é l h e t ő l e g a z o n o s szövegű

másodközlést

[ 1 2 ]

szerepeltetjük

a z é r d e m i elemzés a n y a g á b a n és t á r g y a k é n t .

A z elsődleges f e l d o l g o z ó m u n k a s o r á n a z u t á n a z is k i d e r ü l t , h o g y G A R F I E L D- n e k n e m c s a k a

Current Contents-ben

— és a z S C I - b e n sajnálatos m ó d o n n e m j e l e z v e , h o g y a n n a k „ L i f e S c i e n c e s " c í m ű s o r o z a t á b a n , e n n e k 1 9 . k ö t e t é b e n , a z

1976. évi 5. számában -

m e g j e l e n t i n d e x e l t cs á l t a l u n k B u d a p e s t e n f e l l e l t k ö z l e m é n y e , h a n e m G A R F I E L D- n e k a

Current Contents

1978. é v i k ö t e t é b e n i n d e x e l t - és-általunk a z 1 9 7 4 . é v i k ö t e t é b e n i n d e x e l n é l e g y ü t t B u d a p e s t e n h i á b a k e r e s e t t [ 1 3 ] - k ö z l e m é n y e is

csupán egyszerű másodközlései

az I n d e x e k b e n és a m i

1. táblázatunkban az.

1 9 7 5 . i l l e t v e az 1 9 7 8 . é v i f o r r á s k ö z l e m é n y e k k ö z ö t t s z e r e p l ő , a

Journal of Chemical Information and Computer Sciences

1 9 7 5 . é v i 1 5 . k ö t e t é n e k 1 5 3 - 1 5 5 o l d a l a i n , i l l e t v e a z 1 9 7 8 . é v i 1 8 . k ö t e t é n e k 1 - 4 o l d a l a i n t a l á l h a t ó i s m e r t c i k k e i n e k . A z é r d e m i e l e m z é s a n y a g á b a n — a z I n d e x e k k e l e l l e n t é t b e n —

ezt a két másodközlést

é r t e l e m s z e r i n t t e r m é s z e t e s e n m á r nem szerepeltetjük. H a s o n l ó ­ k é p p e n n e m s z e r e p e l t e t j ü k , p o n t o s a b b a n s z ó l v a : n e m v o n j u k b e v i z s g á l a t u n k a n y a g á b a a z

indexelt

( d e a z I n d e x e k b e n n e m j e l z e t t , h o g y )

norvég

„ K j e m i " f o l y ó - i r a t b e l i k ö z l e m é n y - a m e l y r ő l s z i n t é n k i d e r ü l t , h o g y c s u p á n m á s o d k ö z l é s , ráadásul a n o r v é g f o l y ó i r a t b a n i d e g e n ( d á n ) n y e l v ű és

rövidített

m á s o d k ö z l é s — e r e d e t i ,

első publikációját,

a m e l y a z I n d e x e k által f i g y e l m e n k í v ü l h a g y o t t , n e m - i n d e x e i t t e s t v é r l a p b a n , a dán , , K j e m i " - b e n j e l e n t m e g .

K ü l ö n p r o b l é m á t j e l e n t e t t és m e g f o n t o l á s t i g é n y e l t a z 1 9 7 9 . é v i f o r r á s k ö z l e m é n y e k k ö z ö t t i n d e x e l t D U T T O N J M t é t e l . E z u g y a n i s

egyedüli

k i v é t e l k é n t

nem

folyóiratcikk, h a n e m a k ö v e t k e z ő t e m a t i k u s g y ű j t ő k ö ­ t e t b e n :

K R I P P F . N D O R F F , K. (cd.) Communicalíon and c o n t r o ! i n sociely.

{Confercncc o n c o m m u n i c a t i o n a n d c o n t r o l in society, University o f Pennsylvania, Philadelphia, PA, N o v . 1974.)

New Y o r k , G o r d o n and Brcach, 1 9 7 9 .

T M T 2 9 . évf. 1982/12.

a 4 8 9 - 5 1 1 o l d a l a k o n t a l á l h a t ó t a n u l m á n y , a m e l y n e k szerzői J . M , D U T T O N és W . H , S T A R B U C K. H a u g y a n i s e z t a fcö/iyvrészletet b e n n e h a g y j u k a k ö n y v e k e t c s a k ú j a b b a n é s e l e n y é s z ő s z á m b a n f i g y e l e m b e v e v ő , e r e d e t i c é l j a i k s z e r i n t k i z á r ó l a g f o l y ó i r a t c i k k e k e t f e l d o l ­ gozó h i v a t k o z o t t s á g i I n d e x e k á l t a l k i m u t a t o t t h i v a t k o - z a t á l l o m á n y f o r r á s k ö z l e m é n y e i k ö z ö t t , a k k o r a z o n n a l f e l m e r ü l a j o g o s k é r d é s , h o g y h a i l y m ó d o n a f o r r á s k ö z l e m é n y e k á l l o m á n y á n a k h o m o g e n i t á s a a z I n ­ d e x e k l á t ó m e z e j é n e k i l y e n e s e t l e g e s é s v é l e t l e n s z e r ű kiterjesztése k ö v e t k e z t é b e n m e g s z ű n i k , m i é r t m a r a d - ( n á ) n a k k i e z e g y e t l e n - v é l e t l e n k i v é t e l é v e l

mindazok az általunk ismert könyvek, amelyekről

a h i v a t k o z o t t s á g i I n d e x e k n é l k ü l , s ő t e l l e n ü k r e

mi tudjuk, hogy megtalálható bennük a COLE-COLE féle alapcikk hivatkozata? Miért maradna ki például

vizsgált á l l o m á ­ n y u n k b ó l m i n d e n e k e l ő t t

az alapcikk szerzőinek,

J . R.

C O L E -nak és S . C O L E- n a k a k ö v e t k e z ő é v b e n m e g j e l e n t , v a l ó b a n n a g y h a t á s ú

könyve

( S o c i a l s t r a t i f i c a t i o n i n s c i e n c e . C h i c a g o , U C P , 1 9 7 3 . ) , a m e l y a 2 1 6 - 2 3 4 o l d a l a k o n „ T h e O r t e g a H y p o t h e s i s " c í m e n k ü l ö n f e j e z e t b e n ( C h a p t e r 8 . ) f o g l a l k o z i k e s e t t a n u l m á n y u n k e s z m e i t á r g y á v a l , és t e r m é s z e t e s e n

hivatkozik

a s z e r z ő k

1972-es k ö z ö s c i k k é r e . [ 1 4 ]

E k k o r a z o n b a n a z o n n a l f e l m e r ü l e n n e k a k é r d é s n e k a

párja is: mi történjék azokkal a folyóiratcikkekkel, ame­

lyekről a h i v a t k o z o t t s á g i I n d e x e k n é l k ü l és e l l e n ü k r e mi

tudjuk, hogy megtalálható bennük a COLE-COLE féle alapcikk vagy a publikált vita egyes közleményeinek hivat­

kozata? K ü l ö n ö s t e k i n t e t t e l a r r a , h o g y e z e k k ö z ö t t nem

csak

o l y a n o k v a n n a k , a m e l y e k e t a f o r r á s f o l y ó i r a t f i g y e l ­ m e n k í v ü l v a l ó h a g y á s a k ö v e t k e z t é b e n a z I n d e x e k n e m is t a r t a l m a z t a í n a k ; i s m e r ü n k u g y a n i s o l y a n c i k k e t i s , a m e l y n e k e l i t f o r r á s f o l y ó i r a t á t a z I n d e x e k ( t e r m é s z e t e ­ s e n ) k e z d e t t ő l f o g v a feldolgozzák, a m e l y tartalmaz a C O L E - C O L E féle a l a p c i k k r e t ö r t é n t h i v a t k o z á s t , és e z a h i v a t k o z á s

mégsem szerepel hivatkozatként

az I n d e x e k ­ b e n C O L É J R h i v a t k o z a t o k a t szerző p u b l i k á l ó szerző n e v e a l a t t . Miért maradna ki t e h á t vizsgálatunk a n y a g á b ó l é p p e n a z I S I v e z e t ő j é n e k és a z I n d e x e k b á b á s k o d ó a t y j á n a k a k ö v e t k e z ő i s m e r t f o l y ó i r a t c i k k e :

G A R F I E L D , E.

Significant journals o f science.

= Nature, 264, 1 9 7 6 , 6 0 9 - 6 1 5 .

a m e l y b e n a szerző a 6 1 4 . o l d a l o n e g y figyelemre m é l t ó m o n d a t u t á n

hivatkozik

a C O L E - C O L E féle a l a p c i k k ­ re? [ 1 5 ] V a g y miért maradna ki m i n t h i v a t k o z a t o t t a r t a l m a z ó f o r r á s k ö z l e m é n y :

D 1 E K S , D. - C H A N G , H . Difierences i n impact o f scientific publications: somé indices derived f r o m a c i t a t i o n analysis.

• Social Studies of Science, 6,

1976, 2 4 7 - 2 6 7 ,

a m e l y b e n a s z e r z ő k ( a 2 4 8 . i l l e t v e ) a 2 6 6 . o l d a l o n „ s e e alsó l e t t e r s i n

Science,

V o l . 1 8 3 ( 1 1 J a n u a r y 1 9 7 4 ) , 2 8 - 3 3 . " f o r m á b a n és szöveggel, a z I S I a p p a r á t u s a számára u g y a n f o r m á l i s a n m e g r a g a d h a t a t l a n m ó d o n , d e

az olvasó kutató számára

e g y é r t e l m ű e n és b i b l i o g rá f i a i l a g p o n t o s a n

az egész publikált vitára

h i v a t k o z n a k ? !

D e a k é t k é r d é s m e g v á l a s z o l á s a , a m ó d s z e r t a n i p r o b l é m á k e l d ö n t é s e e l ő t t , e s e t t a n u l m á n y u n k szúrópró- b á j á n a k ilyen t a p a s z t a l a t a i u t á n , m é g s z e m b e k e l l e t t n é z n ü n k a s z á m u n k r a e z e k n é l informatikai szempontból

fontosabb,

d e e z e k b ő l k ö v e t k e z ő és k i k e r ü l h e t e t l e n

harmadik kérdéssel

i s : e g y á l t a l á n ,

hogyan reprezentálja a hivatkozottsági Indexek segítségével összeállítható, az erre a forrásra korlátozódó hivatkozatállomány egy közlemény valódi, tényleges hivatkozatállományát és így egy téma „vonatkozó szakirodalmát" -

a k ö z l e m é n y t é n y l e g e s ,

valódi szakirodalmi hatásától

m o s t m á r e l i s t e k i n t v e ?

M i n d h á r o m k é r d é s r e — és e z z e l m ó d s z e r t a n i p r o b l é ­ m á i n k megoldására - válasz a k ö v e t k e z ő g o n d o l a t m e n e ­ t e t végigjárva a d h a t ó : A v e z e t ő f o l y ó i r a t o k ( f o r m á l i s ) h i v a t k o z á s a i t f e l d o l g o z ó h i v a t k o z o t t s á g i I n d e x e k e d d i g s e m v e t t é k s z á m b a e g y k ö z l e m é n y Összes

folyóiratokbúi

h i v a t k o z a t a i t és í g y n e m t á r t á k f e l e g y t é m a

„vonatkozó folyöiratirodalmát" —

é v i n é h á n y száz k ö n y v j ó s z á n d é - k ú , d e a f o r r á s f o l y ó i r a t o k n á l e s e t l e g e s e b b k i v á l a s z t á s á v a l és f e l d o l g o z á s á v a l a h e l y z e t é s a p r o d u k c i ó e g y k ö z l e m é n y m o s t m á r s z á m b a j ö v ő

teljes hivatkozatállo-

mánya s z e m p o n t j á b ó l n e m j a v u l t , h a n e m t u l a j d o n k é p ­ p e n relatíve r o m l o t t , h i s z e n a m á r k ö n y v e k b e n ' h i v a t k o z a t o k a t i s t a r t a l m a z ó i n d e x e l t h i v a t k o z a t l i s t a m o s t m á r m é g m e s s z e b b v a n a s z ó b a n f o r g ó k ö z l e m é n y t e l j e s h i v a t k o z a t á l l o m á n y á n a k r e p r e z e n t á l á s á t ó l és a t é m a

„vonatkozó irodalmának'

f e l t á r á s á t ó l - i l y e n k ö r ü l m é n y e k k ö z ö t t , és

mivel esettanulmányunk lényege szorosan kapcsolódik a hivatkozottsági Indexek adott hivatkozatállományához

( l e t t l é g y e n a z o l y a n , a m i l y e n )

és annak bemutatott célú felhasználásához,

ú g y k e l l d ö n t e n ü n k , h o g y a C O L E - C O L E féle a l a p c i k k és a z a z t k ö v e t ő p u b l i k á l t v i t a , t e h á t az egész „ s z a k i r o d a l m i e s e t "

nem

v a l ó d i t u d o m á n y o s , h a n e m

csak

s z a k i r o d a l m i hatását e n n e k a z ö t k ö z l e m é n y n e k a z

indexelt hivatkozataira szorítkozva,

e z e k t ü k r é b e n vizsgáljuk és m u t a t j u k b e . E z é r t z á r t u k végülis e z z e l a m e g s z o r í t ó kijelentéssel t a n u l m á n y u n k e l ő z ő , első részét.

E z t a d ö n t é s ü n k e t h e l y e s n e k k e l l t a r t a n u n k , m e r t C O L É és C O L É h i v a t k o z a t s z á m l á l ó t u d o m á n y e l e m z é s e és t u d ó s m i n ő s í t ö t u d o m á n y p o l i t i k a i j a v a s l a t a a l e g s z o r o ­ s a b b a n k ö t ő d i k a h i v a t k o z o t t s á g i I n d e x e k

adott,

l i s t á z h a t ó és m a t e m a ü z á l h a t ó , d e n e m t e l j e s k ö r ű h i v a t k o ­ z a t á l l o m á n y á h o z .

E z a d ö n t é s ü n k u g y a n a k k o r m e g k ö v e t e l i , h o g y i t t m o s t r ö v i d e n , d e n y o m a t é k o s a n r á m u t a s s u n k a z i n d e x e l t h i v a t k o z a t s z á m l á l á s , -elemzés é s a z í g y n y e r h e t ő számszerű e r e d m é n y e k a k á r i n f o r m a t i k a i , a k á r t u d o -

4 8 1