i E p o p u l o praesens u n u s et a l t e r a d e s t . «
• C s u p á n a n é p k ö z ü l v a n egy v a g y m á s i k velem.<
( P é c s i L u k á c s B o r n e m i s z á r a Í r o t t g ú n y v e r s é b ö l . - S c h i d e k T i b o r f o r d í t á s a . )
» H i a b a g o n d o l o k v é g i g ezen a n é g y s z á z é v e n , n e m t a l á l o k egyetlen d r á m a í r ó t sem, a k i a m ű v é s z i n y e l v n e k e k k o r a f o k á n v o l n a . —• H á r o m s z á z h a t v a n ö t é v i g l a p p a n g o t t az í r á s , m o s t n a p f é n y r e k e r ü l t , s k e l l , h o g y m e g t e r m é k e n y í t s e a m a g y a r m ú l t a t és a m a g y a r j ö v e n d ő t . « •
— í r j a M ó r i c z Z s i g m o n d l e l k e n d e z v e a N y u g a t 1930-as é v f o l y a m á b a n a f e l f e d e z ő k ö r ö m é v e l B o r n e m i s z a E l e k t r á j á r ó l .1 A z ó t a sem a k a d t a z o n b a n sem í r ó , sem k u t a t ó , a k i B o r n e m i s z á n a k k l a s s z i k u s t ö k é l y ű n y e l v é t és s t í l u s á t é r d e m é n e k m e g f e l e l ő e n v i z s g á l t a v o l n a . P e d i g ez a n y e l v a n é p n y e l v e , ez a s t í l u s a n é p s t í l u s a ; n e m v é l e t l e n , hogy é p p e n M ó r i c z Z s i g m o n d v o l t az, a k i o l y s z e n v e d é l y e s e n v a l l o t t a m a g ó é n a k B o r n e m i s z a ü g y é t . É s ha v é l e t l e n ü l nem 1923-b a n , h a n e m egy é v s z á z a d d a l e l ő 1923-b 1923-b a k a d n a k egy k ö n y v t á r m é l y é n az E l e k t r á r a , m i k o r m é g n e m
csak az i r o d a l o m t ö r t é n e t , h a n e m m a g a az i r o d a l o m is, P e t ő f i és A r a n y J á n o s i r o d a l m a , szerves ' k a p c s o l a t b a n á l l o t t a m ú l t n a g y n é p i h a g y o m á n y a i v a l , s ő t sokszor é l t e t ő eleme v o l t ez a
h a g y o m á n y az i r o d a l o m n a k , — a k k o r B o r n e m i s z a a m a g y a r d i á k o k n a k és az egész m a g y a r n é p n e k o l y s z í v h e z n ő t t k e d v e s a l a k j a lenne, m i n t t a n í t v á n y a , B a l a s s i B á l i n t . D e , jól t u d j u k , a h a r m i n c a s é v e k h i v a t a l o s i r o d a l m á t a r é g m ú l t h a l a d ó h a g y o m á n y a i m i n d e n n é l k e v é s b é é r d e k e l t é k és í g y s e n k i sem g o n d o l t a r r a , hogy ennek az E l e k t r á t író B o r n e m i s z a d e á k n a k n é h á n y ezer l a p n y i p r é d i k á c i ó k ö t e t e i b e n is lehet kincs, m i n t a h o g y v a n is.
A z a l á b b i a k b a n , a P o s t i l l á k v i z s g á l a t a a l a p j á n , ezt a h i á n y t s z e r e t n é m p ó t o l n i . T a l á n s i k e r ü l h o z z á j á r u l n o m a h h o z , hogy B o r n e m i s z a é l e t m ű v e v a l ó b a n » m c g t e r m e k e n y i t s e a m a g y a r m ú l t a t és a m a g y a r j ö v e n d o t « , m i n t a h o g y a n M ó r i c z Z s i g m o n d r e m é l t e .
*
B o r n e m i s z a 1 5 6 8 - t ó l h a l á l á i g d o l g o z o t t é l e t e fő m ű v é n , p r é d i k á c i ó i n . E z e k a p r é d i k á c i ó k eleinte s z ó s z é k r ő l v a l ó e l m o n d á s r a s z á n t , t ö b b é - k e v é s b é g o n d o s a n szerkesztett o r á c i ó k . T a r t a l m u k kifejezetten v a l l á s o s , m é g p e d i g a s z ó l u t h e r á n u s é r t e l m é b e n . A s z e r z ő n e k az a c é l j a , hogy hasznos g y a k o r l a t i s e g é d k ö n y v e t a d j o n a p r é d i k á t o r o k k e z é b e . D e ez a v a l l á s o s t a r t a l o m s z í n e s , s z é p k ö n t ö s b e n j e l e n i k m e g , v i l á g o s , j ó l é r t h e t ő m a g y a r n y e l v e n ; a s z e r z ő n y i l v á n v a l ó a n ü g y e l t a r r a , hogy g o n d o l a t a i t ne csak egy p r é d i k á t o r , de m i n d j á r t a n é p is é r t s e . A z E l e k t r a m e g j e l e n é s e ó t a e l t e l t é v e k n e m v á l t o z t a t t á k m e g B o r n e m i s z a írói e l v e i t . M o s t is v a l l j a az E l e k t r a u t ó s z a v á b a n m e g f o g a l m a z o t t n y e l v g a z d a g í t ó p r o g r a m o t .2 S t í l u s a s z e m l é l e t e s3, s z í n e s , n é p i k i f e j e z é s e k b e n g a z d a g , e r ő t e l j e s s t í l u s . Szereti az é r z é k l e t e s , m o z g a l mas l e í r á s o k a t . É v s z á z a d o k t á v l a t á b ó l is g y ö n y ö r k ö d ü n k ö t l e t e s kifejezésein, a n é p n y e l v b ő l m e r í t e t t s i k e r ü l t h a s o n l a t a i n : ^
»Ki a k á r m i n t h a n g o s k o d j é k is, csak ő m a g á t t ö r i , m i n t az l á n c o l t eb, m i d ő n m a r j a h a r a g j á b a n az l á n c o t , és u g y a n o t t a n v a g y o n , s ő t m é g f o g á t is k i t ö r i a l á n c m a r d o s á s b a n . . . « ( P . I. 32b)
»A M o j z e s t ö r v é n y e m i n t egy h o l d v i l á g o s é j t s z a k a a K r i s z t u s e v a n g é l i u m á h o z kepest.«
( P . I. A d v . 1. vas.)
( A z ö r d ö g ) » M i n t h a egy m é r g e s n y i l a t e r e s z t e n é n e k b e l é d , o l y m é r g e s f u l l á n k o k k a l c s í p s z ü n t e l e n . * ( P . I. L X Í I I . )
» M i n t egy t ő r a m a d a r a t , m e g csap és el lep t é g e d e t i s . . . « ( C l I I b )
H a f o r d í t a n i a k e l l egy-egy, esetleg m e g s e m h o n o s o d o t t k i f e j e z é s t , g o n d o s a n m é r l e g e l , v á l o g a t , a l e g t a l á l ó b b s z ó t keresi. A z első k ö t e t e l ő s z a v á b a n azt írja, hogy a » v a s a r n a p « s z ó h a s z n ó l a t á
-1 M ó r i c z Z s i g m o n d : Válogatott irodalmi tanulmányok. » B o r n e m l s z a P é t e r E l e k t r á j á t . 22). és 234.
M ü v e i t N é p K i a d ó , 1952.
• E l e m z i T u r ó c z i - T r o s t l e r J ó z s e f : » A magyar nyelv felfedezése- c. t a n u l m á n y á b a n .
• B o r n e m i s z a s t í l u s á n a k s z e m l é l e t e s s é g é r e m á r S c h u l e k T i b o r f e l h í v t a a f i g y e l m e t : » B o r n e m i s z a P é t e r t c. m ü v é b e n , 297. 1.
v a l nincs m e g e l é g e d v e , m e r t ez nem felel m e g a s z ó eredeti t a r t a l m á n a k . E z é r t ő a z ű r n a p j a s z ó t tartja a l k a l m a s a b b n a k és azt is h a s z n á l j a k ü v e t k e z e t e s e n . U g y a n í g y v é l e k e d i k a h ú s v é t s z ó v a l k a p c s o l a t b a n is :
»Az m e l y n a p o t m i gonosz s z o k á s b ó l H u s v é t n e k h i v u n k , de i g a z b a n K r i s z t u s f e l t á m a d á s a n a p j á n a k m o n d h a t u n k , azt r é g e n a z s i d ó k k é t n é v v e l n e v e z t é k , p o g á c s á k ü n n e p é n e k és P a s s a h i a n a k . « ( P . I. h ú s v é t i p r é d . )
Á l t a l á b a n h u m a n i s t a e r u d i c i ó j ó t ö s s z e e g y e z t e t n i i g y e k s z i k p r é d i k á t o r i m e g g y ő z ő d é -s é v e l . B o r n e m i -s z a nem vetette e l , m i n t k á r h o z a t o -s m ú l t a t , h u m a n i -s t a m ű v e l t -s é g é t , h a n e m f e l h a s z n á l t a l e l k i p á s z t o r i m ű k ö d é s é b e n :
»Az á l m o k r ó l . D e az á l m o k r ó l v e d d eszedbe, h o g y s o k f é l e á l o m l e g y e n . M é r t n é m e l y csak n a p p a l i t ö r ő d é s ü n k b ő l , b e s z é d ü n k b ő l , és z u g o l ó d á s u n k b ó l leszen. N é m e l y b e t e g s é g ü n k b ő l , n é m e l y k e d i g c s a k a t e r m é s z e t n e k f o l y ó s á b ó l . N é m e l y ö r d ö g t ő l i s , n é m e l y k e d i g az U r I s t e n t ő l . * (I. C D . )
M i n d e z e k a s a j á t o s s á g o k j ó l m e g f é r n e k egy v a l l á s o s s z ó n o k l a t k e r e t e i k ö z ö t t . A s z ó n o k l a t o k s z e r z ő j ü k d i c s é r e t é r e v á l n a k : X V I . s z á z a d i e g y h á z i p r ó z á n k becses a l k o t á s a i k ö z é t a r t o z n a k .
A h o g y a z o n b a n a fejezetek g y ű l n e k , ú g y t á g u l is a p r é d i k á c i ó n a k ebben a k o r b a n s z i n t e t e t s z é s szerint t á g í t h a t ó kerete. É s e g y s z e r s m i n d ú g y n ő n e k a P o s t i l l á k is f e j e z e t r ő l - f e j e z e t r e és k ö t e t r ő l - k ö t e t r e egyre n a g y o b b j e l e n t ő s é g ű e k k é . B á r a B o r n e m i s z a - i r o d a l o m e g y b e h a n g z ó a n m e g á l l a p í t j a , h o g y az é l ő b e s z é d f o k o z a t o s a n k ö n y v b e s z é d d é v á l t o z i k4 — t e h á t h o g y a z o r á c i ó k b ó l p r ó z a s z ü l e t i k — n e m f i g y e l t é k m e g e d d i g m a g á t a r e n d k í v ü l é r d e k e s folyamatot, a h o g y a n B o r n e m i s z a s t í l u s a f e j l ő d i k .
H o g y a n t ö r t é n i k ez?
B o r n e m i s z a P o s t i l l á i b a n az é l e t t e l v a l ó k ö z v e t l e n k a p c s o l a t o t keresi. Á b r á z o l n i a k a r j a , és á b r á z o l n i t u d j a az é l e t e t , az é l e t b e n s ü r g ő - f o r g ó e m b e r e k e t , a társadalmat. A b i b l i a m o n d a n i v a l ó j á t a maga k o r á b a t r a n s z p o n á l v a k ö z v e t í t i . M i n d i g m e g t a l á l j a a b i b l i a i m o n d a n i v a l ó és a maga k o r a , v a l a m i n t k o r á n a k h a l l g a t ó s á g a k ö z ö t t i k a p c s o l a t o t . B o r n e m i s z a a b l a k o t n y i t a b i b l i á b ó l — E u r ó p á b a . A m a g a k o r á n a k ez az á b r á z o l á s a B o r n e m i s z a s t í l u s á n a k e l s ő , a l a p v e t ő j e l l e g z e t e s s é g e . O l y a n j e l l e g z e t e s s é g , m e l y i l y e n f o k o n s z i n t e p é l d á t l a n X V I . , s ő t X V I I . s z á z a d i p r ó z a i r o d a l m u n k b a n . U g y elevenednek m e g a h a l l g a t ó s á g e l ő t t a b i b l i a egyes fejeze
tei a kor t ü k r é b e n , m i n t a n a g y k o r t á r s f e s t ő k n e k , k ü l ö n ö s e n P é t e r B r e u g h e l - n e k f e s t m é n y e i n . A h a l l g a t ó s á g pedig, k i k n e k B o r n e m i s z a í r t , m a g a a n é p :
» I r t a m énis egy P o s t i l l á t . . . h o g y a k á r m e l f a l u b e l i p a r a s z t s á g i s k ö n n y e n m e g é r t h e t i , k i t a z é r t i s m i c l t e m , hogy csak egy g y e r m e k o l v a s á s á r a i s s o k a n t a n u l h a s s a n a k . * (1569. I X . 2 0 . L e v é l a n a g y s z o m b a t i v á r o s i t a n á c s n a k .5
A z a l á b b i a k b a n l á t n i fogjuk, h o g y a n r a g a d m e g m i n d e n a l k a l m a t , h o g y m o n d a n i v a l ó j á n a k a legteljesebb a k t u a l i t á s t b i z t o s í t s a .
( A K r i s z t u s á l t a l k i ű z ö t t ö r d ö g ö k ) » E z e r t s z i n t e u g y c s e l e k e d t e k , m i n t a m e l y k e v é l y K i r á l y t , a v a g y k e v é l y U r a t a s z o m s z é d U r m e g fogat és t ö m l ö c b e t e t e t i . É s ha a n n a k e l ő t t e k e v é l y s é g e m i a t t c s ú f o l t a , és b o s z o n t o t t a v o l n a s z o m s z é d j á t , de a t ö m l ö c b e m e g a l á z z a m a g á t , t é r d r e i s esik, és u r á n a k n e v e z i , és u g y k ö n y ö r ö g , h o g y ne k í n o z t a s s a . K i noha t i s z t e l i , de k e d v e ellen m i e l i , m e r t a n y o m o r ú s á g k é n y s z e r í t i reá.« ( P . I. X C I I . )
»Tehat boldogok lesztek, ha én bennem m e g n e m b o t r á n k o z t o k . A z az, ha a z én n y o m o r u l t n y a v a l y á s á b r á z a t o m m i a t t , és s z e g é n y v o l t o m h o z k é p e s t m e g n e m u t á l t o k . M i n t h a a z t m o n d a n á . N e n é z z e t e k az én k ü l s ő n y a v a l y á s v o l t o m r a , és ne c s u d á l j á t o k , h o g y én n a g y fejedelem m ó d j á r a frissen és g a z d a g o n n e m t a r t o m m a g a m o t . « ( P ; I. L X X I I b . )
»De igy rendelte v a l a a z Isten, hogy a z ő f i á n a k csak a n n y i helye se l e g y e n , m i n t a m a d a r a k fészke, a v a g y a r ó k á k l i k a . D e az e m b e r e k e t t e k é n t v é n , n a g y i r g a l m a t l a n s á g és k e g y e t lenség v o l t ez, hogy l á t v á n a n e h é z k e s a s s z o n y t , h e l y t n e m a d t á n a k n e k i k . K i k b i z o n y d r á g a s z e m é l y t fogadtak v o l n a be h á z u k b a és meis fizette v o l n a . A z é r t v e g y e m i n d e n eszébe, hogy egy n y o m o r u l t e l ő t t i s , ne r e k e s s z é k be h á z o k a t . M i d ő n k e d i g e l j ö t t v o l n a a M á r i a s z ü l é s é n e k ideje, í m e nincs n y a v a l y á s n a k sem j ó s z o m s z é d a s s z o n y a , sem e s m é r ő b a r á t j a , a k i b á b á l k o d n é k m e l l e t t e : N i n c s nleleg v i z e , s e m gyenge g y o l c s r u h á j a , h a n e m p o s z t ó c s k á v a l ' ő maga be p ó l á l á ő t e t , és b a r m o k j á s z l á b a a s z a l m a k ö z i b e fektete.«
( P . I. C L X X V I I . )
K r i s z t u s é l e t é t B o r n e m i s z a m á r n e m az u i a l k o d ó o s z t á l y s z e m s z ö g é b ő l , de n e m is a h u m a n i s t a s z e m é v e l , h a n e m a n é p o l d a l á r ó l n é z i és a n é p n y e l v é n m a g y a r á z z a .
' S c h u l e k T i b o r i d . m ű v é b e n , v a l a m i n t K o l t a y - K a s t n e r J e n ő sok új s z e m p o n t o t a d ó és sok é r t é k e s új m e g f i g y e l é s t k ö z l ő t a n u l m á n y á b a n ; i B o r n e m i s z a P é t e r h u m a n i z m u s a ' , I r o d a l o m t ö r t é n e t , 1953. 4 . s z .
1 S c h u l e k i d . m ü 35. I.
A k ö v e t k e z ő l é p é s , h o g y a t á r s a d a l o m t a g j a i n a k , az e m b e r e k n e k t e t t e i t , e t e t t e k r u g ó i t k u t a t j a és á b r á z o l j a . L é l e k t a n i i n d í t é k o k a t keres, cselekedetek k ö z ö t t i ö s s z e f ü g g é s e k e t t á r fel. A b i b l i k u s s z ö v e g t ő l is ezt k é r i s z á m o n és ha a b b a n n i n c s m e g a l é l e k t a n i i n d o k o l á s . a m o t i v á c i ó , m e g í r j a ő . A b i b l i a a l a k j a i s z á m á r a n e m j e l k é p e s f i g u r á k , h a n e m h ú s - v é r emberek, k i k n e k t e t t e i t e m b e r i ö s z t ö n ö k i r á n y í t j á k .
A m á s o d i k k ö t e t b e n t e h á t B o r n e m i s z a s t í l u s a ú j a b b , m á s o d i k a l a p v e t ő s a j á t o s s á g g a l g a z d a g o d i k — és g a z d a g í t j a a m a g y a r i r o d a l m a t . E z a s a j á t o s s á g a t u d a t o s e m b e r á b r á z o l á s .
A k á n a i m e n y e g z ő :
»Tovabba igen j ó i m e ezeket is e s z ü n k b e v e n n ü n k , hogy m e l y c s u d a k é p p e n c s e l e k e d é k v é l e k v i z n e k e l v ó l t o z t a t á s á b a : A s z o l g á k n a k csak ezt m o n d j a : t ö l t s é t e k meg a vedreket v i z z e l és m é r j é t e k k i i m m á r , és v i g y é t e k a n á s z n a g y n a k , nem szól egyebet, nem m o n d j a a z t , n o v i z , v á l t o z z á l b o r r á , az s z e g é n y s z o l g á k i s n e m é r t i k , sem t u d j á k , m i t m ü e l n e k , a z t sem v e s z i k eszekbe, ha az v i z b o r r á v á l t o z o t t - e a v a g y sem, h a n e m csak m e r í t i k v i z g y a n á n t és az n á s z n a g y n a k v i s z i k , az m e g k ó s t o l j a és csodálkozik j ó v o l t á n az b o r n a k , a s z o l g á k a n á s z n a g y s z a v á b ó l v e s z i k eszekben, hogy a v i z e l v á l t o z o t t b o r r á . A v ő l e g é n y is s e m m i t n e m é r t e t t ezbe, i n g y e n sem t u d t a az s z é p a j á n d é k o t v á r n i , h a n e m l á t v á n s z ü k s é g é t , csak f o h á s z k o d o t t s z e g é n y és s z e m é r m e s k e d e t t az v e n d é g e l ő t t , h a n e m őis az n á s z n a g y t u l é r t i m e g , h o g y j ó b o r o k v a g y o n , és e z u t á n az s z o l g á k k e z d i k m e g b e s z é l -l e n i , h o n n a n v a g y o n ez b o r . . . « ( P . I I . 86.)
P é t e r g y á v a s á g a :
» I m e csak egy l e á n y n a k l á g y b e s z é d é t ü l , m i h e n t b e l e p i k , o t t a n elijed a m a z e l ő b b i m a g a h á n y ó jeles v i t é z . B i z o n y , az m i e r ő n k is csak o l y a n , m i n t egy f ü s t , k i t a szél i d e s t o v a szaggat. G y a k o r t a k i s e b b d o l o g b a n i s k é t e l k e d i k a te d o b o g ó szivedis, egy kis b e t e g s é g és s z e g é n y s é g o t t a n e l f o n n y a s z t j a s z i v e d e t , sokszor csak az l e v é l c s e r g é s é t ü l is megijedsz, egy kis h i r h a l l v á n , e l s z á r a d s z . « ( P . I I . 660b).
A f e l t á m a d á s n a k a b i b l i á b a n s z ű k s z a v ú a n e l m o n d o t t e s e m é n y e i t is az Iró l o g i k u s ö s s z e f ü g g é s e k e t k e r e s ő m ó d j á n p r ó b á l j a m e g e l e v e n í t e n i J
» E l j ö v e n az t ö b b a s s z o n y o k e l ő t t M á r i a M a g d o l n a m é g s e t é t k o r á n a z k o p o r s ó h o z , l á t t a , h o g y az k ö v e i v e t t e t e t t v o l n a az k o p o r s ó r ó l . É s a l é t v á n , hogy e l l o p t á k az u r á t , i j e d t é b e m e g sem á l l , az a n g y a l o k sem s z ó l n a k n e k i , sem l á t t a ő k e t a z k o r , h a n e m el f u t a m o d i k , h o g y P é t e r n e k és J á n o s n a k h i r r é tegye, és v é l e k meg kerestesse az u r t e s t é t . A z o n b a n m é g ő a v á r o s b a fut, e l é r k e z n e k az t ö b b a s s z o n y o k és n e k i k m e g s z ó l a l n a k az a n g y a l o k . D i i j e d t e k b e eszekbe sem v e s z i k , m i t m o n d o t t , h a n e m el f u t a m o d v á n a z k e r t a l a t t , h a l l g a t n a k , á l m é l k o d v á n az d o l o g r ó l .
A z o n b a n M á r i a M a g d o l n a e l é r k e z i k a k é t t a n í t v á n n y a l , k i k az l e p e d ő k e t és a s e b e k é r t v a l ó r u h á k a t l á t v á n á l m é l k o d á n a k , m i dolog, h o g y h a e l l o p t á k , m é r t n e m l o p t á k m i n d r u h á s t u l , és az á l m é l k o d á s s a l m e g t é r n e k .
E z e k l ő n e k . . . b i m b ó z ó és k i n y í l ó v i r á g i az U r f e l t á m a d á s á n a k az ő s z i v e k b e . « ( P . I I I . ffij.)
» M i n d e z e k a m i g y a r l ó s á g i n k m i a t t l ő t t é n e k i l y h a l k a l . M e r t m i n t a m e l y é d e s a n y a m i d ő n h a l l a n á , hogy fia m e g h o l t az h a d b a , és ha a z o n b a n az n a g y keserves s i r a l o m k ö z t t a l á l k o z n é k b e j ö n n i , az a n y j a m é g i s h a l h a t n a ö r ö m é b e az n a g y v á l t o z á s m i a t t . « ( P . I I I . c c i i j )
így születik meg a bibliából, mint ösztönző alapból kiindulva a modern szépprózai elbe
szélés, í m e , az á t v e z e t ő s z á l a k : » N o , v i z , v á l t o z z á l b o r r á . . . « , » s z e g e n y s z o l g á k i s nem é r t i k . . . « ,
» i n g y e n sem t u d t a az s z é p a j á n d é k o t v á r n i . . . « , »csak f o h á s z k o d o t t s z e g é n y és s z e m é r m e s k e d e t t . . . « ; » g y a k o r t a k i s e b b d o l o g b a n k é t e l k e d i k az te d o b o g ó s z i v e d i s . ! « » e l f u t a m o d v á n a z k e r t a l a t t , h a l l g a t n a k , á l m é l k o d v á n . . . « , » h o g y h a e l l o p t á k , m é r t nem l o p t á k m i n d r u h á s t u l . . . « — s t b .
D e n e m c s a k az e m b e r i é l e t e t , h a n e m az é l e t e t á l t a l á b a n is m e g f i g y e l t e , s ő t — szinte a n a k r o n i s z t i k u s k i f e j e z é s — f e j l ő d é s é b e n á b r á z o l t a .
» M e r t n o h a azis m e g r o t h a d , a z m i t el vetsz, a k á r a l m a m a g o c s k a , b ú z a , s z e k f ü , a k á r m i l e g y e n . D e az r o t h a d á s u t á n o t t a n m e g c s i c s o r o z i k és s o k k a l s z é p b e n és é k e s b e n n ő k i az f ö l d b ő l , h o g y n e m m i n t be v e t ö t t e d ; m i n t az r u t fekete s z e k f ü m a g o c s k á n n a g y , s z é p , é k e s és j ó i l l a t u v i r á g n e v e k e d i k , és i g y m i n d e n e l v e t e t t kis m a g o n c s u d á l a t o s s z é p t e r m é s e k , és egy kis a l m a m a g o c s k á n n a g y , á g a s , leveles, v i r á g o s és g y ü m ö l c s ö s f á k t e r e m n e k . « ( P . I I I . h h h i i j . )
K ö v e s s ü k t o v á b b n y o m o n B o r n e m i s z a f e j l ő d é s é t . M i l y e n m e g l e p e t é s t rejtegetnek a t o v á b b i k ö t e t e k ?
M á r az eddigi i d é z e t e k b e n is é s z r e v e h e t t ü k , h o g y B o r n e m i s z a m e n n y i r e a n é p m e l l e t t á l l . S z í v e s e n t é r k i a f ö s v é n y s é g g e l ,6 t e l h e t e t l e n s é g g e l , z s a r n o k s á g g a l k a p c s o l a t o s b ű n ö k o s t o r o z á s á r a . A h o g y a n a z o n b a n v i l á g n é z e t e f e j l ő d ö t t , n y i l v á n f e j l ő d n i e k e l l e t t s t í l u s á n a k i s , m é g p e d i g n e m c s a k a fentiekben elemzett m ó d o n , h a n e m ú g y is, h o g y í r á s a i b a n a f e u d á l i s t á r s a d a l o m k r i t i k á j a is k i kellett, hogy l é p j e n a b i b l i k u s k e r e t e k b ő l . A n n á l is i n k á b b meg k e l l e t t ennek t ö r t é n n i e , m e r t m e g v á l t o z t a k a t á r s a d a l m i k ö r ü l m é n y e k . A P o s t i l l á k m e g í r á s á n a k é v e i b e n — a X V I . s z á z a d hetvenes é v e i b e n — a g y ő z e d e l m e s k e d ő r e a k c i ó n y o m á s a és agresszi
v i t á s a egyre f o k o z ó d o t t és ez B o r n e m i s z á b ó l is f o k o z o t t e l l e n á l l á s t , éles t á r s a d a l o m k r i t i k á t v á l t o t t k i . A z ifjú h u m a n i s t a á l t a l az E l e k t r a u t ó s z a v á b a n feltett k é r d é s r e : szabad-e s z e m b e s z á l l n i a z s a r n o k k a l , a férfi B o r n e m i s z a c s a t t a n ó s v á l a s z t a d o t t , o l y a n v á l a s z t , m e l y é r t c s a k n e m é l e t é v e l fizetett. E z a v á l a s z az Ö r d ö g i K í s é r t é s e k v o l t , v a g y i s a P o s t i l l á k n e g y e d i k k ö t e t e . E n n e k m e g í r á s á n a k k ö r ü l m é n y e i r e és B o r n e m i s z a p é l d á t l a n u l éles t á r s a d a l o m k r i t i k á j á r a előző t a n u l m á n y o m b a n7 m á r r á m u t a t t a m . E d o l g o z a t s z e m p o n t j á b ó l a z é r t fontos m a g u n k elé i d é z n i m é g e g y s z e r — b á r i s m é t l é s e k e l k e r ü l é s e v é g e t t m o s t i d é z e t e k n é l k ü l — B o r n e m i s z á n a k a f e u d á l i s t á r s a d a l o m b ű n e i ellen l á z a d ó m a g a t a r t á s á t , h o g y i á s s u k : stílusának jejtódésébe ez is m e n n y i r e szervesen b e l e t a r t o z i k . í g y e g y s z e r i b e n v i l á g o s s á v á l i k , hogy m e n n y i r e f é l r e i s m e r i B o r n e m i s z á t az, a k i az Ö r d ö g i K í s é r t é s e k e t , írói f e j l ő d é s é n e k ezt a természetes és fontos á l l o m á s á t , é r t h e t e t l e n r e j t é l y n e k , az író é l e t m ű v é b ő l messze k i e s ő t é v e d é s n e k t a r t j a .
H a most B o r n e m i s z a s t í l u s á n a k f e j l ő d é s e s z e m p o n t j á b ó l v i z s g á l j u k ezt a k é r d é s t , m e g á l l a p í t h a t j u k , hogy a m i l y e n t u d a t o s B o r n e m i s z á b a n az u r a l k o d ó o s z t á l y b ű n e i n e k s z á m o n k é r é s e , az Ö r d ö g i K í s é r t é s e k ó t a o l y f o k o z o t t a n é r e z h e t ő ez a f e j l ő d é s s t í l u s á b a n . D e n e m c s a k a n n y i b a n , hogy a g o n d o l a t o k k a l , m o n d a n i v a l ó v a l e g y ü t t a hang is é l e s e d i k ! N e m c s u p á n a t á r s a d a l m i , »szocialis« m o n d a n i v a l ó k i f e j e z é s e k o r é r e z z ü k a s t í l u s v á l t o z á s á t . B o r n e m i s z á b a n ez az 1578-as n a g y j e l e n t ő s é g ű é l m é n y — a m e l y az Ö r d ö g i K í s é r t é s e k m e g í r á s á h o z vezetett — ember- és t á r s a d a l o m á b r á z o l ó s z é p í r ó i k é p e s s é g e i t , s z é p p r ó z a i s t í l u s á t is h a t a l m a s a n fejlesztette. A z Ö r d ö g i K í s é r t é s e k t e h á t n e m c s a k a S z k h á r o s i v a l m e g i n d u l ó t á r s a d a l o m k r i t i k a i i r á n y j e l e n t ő s á l l o m á s a , h a n e m s z é p p r ó z á n k f e j l ő d é s é n e k t ö r t é n e t é b e n is h a t á r k ő .
M i b e n n y i l v á n u l ez meg k o n k r é t e n ?
A b b a n hogy B o r n e m i s z a v é g k é p p e l s z a k a d a B i b l i á t ó l , m i n t ö s z t ö n z ő a l a p t ó l és a reális é l e t b ő l v e t t k ö z v e t l e n m e g f i g y e l é s e i a l a p j á n m i n d n o v e l l i s z t i k u s a b b ö n á l l ó t ö r t é n e t e k e t fr, m e l y e k csak l a z á n f ü g g e n e k ö s s z e . E z B o r n e m i s z a f e j l ő d é s é n e k h a r m a d i k fontos á l l o m á s a és egyben s t í l u s á n a k is h a r m a d i k fontos s a j á t o s s á g a . A P o s t i l l á k k ö t e t e i b e n u g y a n a z t a f e j l ő dési f o l y a m a t o t f i g y e l h e t j ü k meg, m i n t e k o r f e s t é s z e t é b e n , m e l y e g y h á z i t é m á k á b r á z o l á s á b ó l k i i n d u l v a , egyre s z a b a d a b b és k ö t e t l e n e b b m ó d o n h a l a d a r e á l i s é l e t h ű á b r á z o l á s a f e l é .
í m e :
»A m i h ő s k a t o n á i n k i s . . . e l ő s z e r n y a k a t l a n k ö n t ö s t , az u t á n n a g y g a l l é r o s t , v é g r e c s a p o t t miszer g a l l é r o s t v á l o g a t á n a k , és h o l k u r t a u j j ú t , h o l igen s z o r o s á t , h o l igen b ő v r u h á t k é v á n n á n a k , hol gombos n a d r á g o t , h o l n a g y t o l l ú s a r k a n t y ú t , h o l igen k i c s i n t , h o l e l ő , hol h á t r a r á n t j á k az k ö n t ö s t , h o l fél, h o l e g é s z v á l l r a t a s z i g á l j á k . * ( P . I V . 545.)
» M i n d e n r e n d b é l i ember : fejedelmek, nemesek, p a r a s z t o k m i k o r v e n d é g s é g b e n v á g y n a k , ha az k é t v a g y h á r o m p o h á r o c s k a m e g h a l a d j a ő k e t , o t t a n m e g z a j o s u l , esze m i h e n t m e g v á l t o z i k ; o a z t á n m i n d e n dolga s z e r e n c s é r e u g y forog, m i n t az s z é l m a l o m : m i n t az g y e r m e c s k é k is é r t e l e m n é l k ü l , v a l a m i eszekbe j u t , és v a l a m i t e g y i k e m l i t , i m e z t , a m a z t j á t s s z u n k : p o r b a p ü s ö l ő s d i t , l o v a g o s s á g o t , k ö r v é l y e s t , f u t o s á s t és a k á r m i t e g y i k m á s i k nak m o n d , o t t a n az t ö b b i u t á n a : sem elejit, sem u t ó j j á t n e m g o n d o l v á n s e m m i j á t é k o k n a k . I l y e k az ö r e g emberek is, m i k o r m e g z a j o s o d n a k ; a k á r p r é d i k á t o r , a k á r / i t é l ő m e s t e r , a k á r b i r ó , a k á r fejedelem is l e g y e n . E z e r b o l o n d s á g o t ű z n e k : k i b a r á t t á n c o t ' k e z d , k i t a p o g a t ó s t á n c o t . É s a z b a m i n d f ü l é t , s z á j á t , o r r á t , m e l l y é t , c s e c s é t m i n d t a l p i g eltapogatja. É s ugy izgatja az S á t á n s o k f é l e f e r t e l m e s s é g r e . A z u t á n s ö v é n y t á n c o t . É s o l y a n t á n c o t , hogy a l á b o k k ö z ö t t á t a l v e t i k a k e z e k e t . N é m e l y ( e k ) ezféle ö r d ö g i c s a l á r d s á g o t is t a l á l t a k , hogy e g y m á s k é z i t v e r j é k , és ő k hegyes, v a g y s a r k a n t y ú s g y ü r ü t c s i n á l tak és ugy ü t i k az l e á n y k e z é t , hogy az v é r k i j ő az t e t e m e k b ő l . A z b o r i t a l h o z k e d i g ezer á l n o k s á g o t t a l á l t a k , i m e z - a m a z j ó s z e r e n c s é é r t . A r r a h e g e d ő t v o n t a t , t r o m b i t á t f u j t a t , hogy hamar m e g i g y á k : ezek k ö z ö t t k e d i g s z á z e z e r d i c s e k ö d é s ö k , k é r k ö d é s e k , k i j ó s z á g á v a l , k i p é n z é v e l , e r e j é v e l , o k o s s á g á v a l , v i t é z s é g é v e l , k i e g g y e l - m á s s a l ; v é g r e ü s t ö k v o n á s o k , s z i t k o k , g y o l k o s s á g o k . * ( P . I V . 908.)
* M á r az első k ö t e t b e n v a n i l y e n m e g n y i l a t k o z á s : "Rettenetes g y ü h ö s s é g v o l t a z é r t H e r ó d e s b e . . . K i r e ő t e t nem e g y é b v i t t e , H a n e m a f ö s v é n y s é g , t e l h e t e t l e n s é g , és u r a l k o d á s n a k k í v á n s á g a . * (447.)
' N e m e s k ü r t y I s t v á n : A d a l é k o k B o r n e m i s z a P é t e r " ö r d ö g i K í s é r t é s e k " c í m ű m ű v é h e z . I r o d a l o m t ö r t é n e t , 1951. 4. sz.
H o l v a g y u n k m a r a p r é d i k á c i ó t ó l , h o l a b i b l i a i l l u s z t r á c i ó j á t ó l ! B o r n e m i s z a m á r t ú l j u t o t t ez e l s ő k ö t e t e k i t t - o t t e l ő f o r d u l ó k i f e j e z é s b e n n e h é z s é g e i n : m i n d e n t el t u d m o n d a n i , a m i t el a k a r m o n d a n i . E z a s t í l u s a l e n y ű g ö z ő é l m é n y e k n e k s z i n t e k é n y s z e r í t ő h a t á s a a l a t t á l l ó ember s t í l u s a . B o r n e m i s z a r e n d k í v ü l f i n o m , de sohasem fölösleges realista r é s z l e t m e g f i g y e l é s e k k e l g a z d a g í t j a l e í r á s á t és ennek m e g f e l e l ő e n m o n d a t a i is k i b ő v ü l n e k : a m o n d a n i v a l ó á t s z a k í t j a a m o n d a t s z ű k n e k b i z o n y u l t kereteit. B o r n e m i s z a egyre hosszabb, e g y r e b o n y o l u l t a b b f e l é p í t é s ű m o n d a t o k a t í r , de m o n d a t a i ú g y s z ó l v á n sohasem h o m á l y o s a k . É l v e zetes, j ó l e l ő a d h a t ó m o n d a t o k ezek, m e l y e k b e n az í r á s j e l e k p o n t o s a n h e l y ü k ö n v a n n a k ; az í r ó b r a v ú r o s a n b á n i k a k e t t ő s p o n t t a l és a p o n t o s v e s s z ő v e l , e z e k k e l a m e g l e p ő e n m o d e r n í r á s j e l e k k e l . E z e k a m o n d a t o k m é g n e m f á r a s z t ó a k ( k é s ő b b l á t n i fogjuk, m i v é a l a k u l n a k ) . A p o n t o s v e s s z ő , a k e t t ő s p o n t a h e l y é n v a n , m á s h o v a t e n n i n e m is lehetne. H o g y m e n n y i r e u r a B o r n e m i s z a m o n d a t a i n a k , t e h á t , h o g y m i l y e n p o n t o s a n kifejezi, a m i t a k a r , m u t a t j a az i d é z e t t r é s z t — ezeket a f ű z é r s z e r ű e n e g y b e k a p c s o l t m o n d a t o k a t — h i r t e l e n l e z á r ó n é g y szó :
» v e g r e ü s t ö k v o n á s o k , s z i t k o k , g y o l k o s s a g o k . «
M i n d h á r o m s z ó f o k r ó l - f o k r a t o v á b b v i s z i a g o n d o l a t o t , e g y m á s b ó l k ö v e t k e z i k és i g e n é l k ü l i r ö v i d s é g é v e l , s z ű k s z a v ú s á g á v a l m e g h ö k k e n t ő e n r e z z e n t i fel a z a n e k d o t i k u s a n l e j t ő m o n d a t o k o n e l r i n g a t ó z ó f i g y e l m e t .
» L a t t a m o l y a k a t is, k i k m á s ember f e l e s é g é n e k l á b a i t n y o m d o s t á k , és az férjek e l ő t t i s , m i k o r g y ö n g y ö t f ü z t e k i s , egy szemet f e l v ö t t és hogy m á r n e k i n y ú j t o t t a és a z k o r c s í p t e a z u j j á t u g y , h o g y az u r a e s z é b e n e m v e h e t é , de az f e l e s é g e é r t ö t t e , m i r e v a l ó ezféle c s i p e s . . . « ( P . I V . 768).
F ő ú r i v á r k a s t é l y b a n v a g y u n k . A z u d v a r i p r é d i k á t o r v a l a m i l y e n ü g y b e n a k a s t é l y b a n i d ő z . A v á r u r á v a l b e s z é l g e t . A h á t t é r b e n a h á z i a s s z o n y - f e l e s é g g y ö n g y ö t fűz és egy l á t o g a t ó ú r r a l beszélget, u d v a r i a s a n . U g y a n k i v e n n é é s z r e , hogy ez a b e s z é d t ö b b , m i n t u d v a r i a s t á r s a l g á s ? A k é t szerelmes a l á b n y o m k o d á s m e l l e t t r a f f i n á l t a b b m ó d j á t is t u d j a é r z e l m e i k ö z l é s é n e k : leesik egy g y ö n g y s z e m , m i n d k e t t e n u t á n a h a j o l n a k , f u t ó k é z s z o r í t á s . . . R e j t v e h i s z i k m a g u k a t , p e d i g v o l t , a k i é s z r e v e t t e és a k i n e k j ó v o l t á b ó l ez a v i l l a n á s á b a n is éles k é p é v s z á z a d o k r a m e g ö r ö k í t ő d ö t t . . .
I n n e n m á r csak egy l é p é s az, h o g y az í r ó az e u r ó p a i i r o d a l o m b a n a P e t r a r c a á l t a l m e g k e z d e t t ú t r a l é p v e , önmagát figyelje m e g és írja le. A z ö n m a g á t , m i n t e m b e r t á b r á z o l ó í r ó a m o d e r n i r o d a l o m b ö l c s ő j é t r i n g a t j a . A z a l á b b i r é s z l e t e t B o r n e m i s z a u g y a n h a r m a d i k s z e m é l y b e n , »böles d e á k i e m b e r « - r ő l s z ó l v a m o n d j a el, m é g i s igen v a l ó s z í n ű , hogy s a j á t é l m é n y e . C s a k ő l e h e t e t t az, a k i n e m h o g y éles m e g f i g y e l ő k é p e s s é g g e l elemezte m a g á t és v i s e l k e d é s é t , h a n e m a z t m é g a k o r b a n s z o k a t l a n i n t e l l i g e n c i á j ú és m e g é r t é s t t a n ú s í t ó f e l e s é g é v e l is m e g b e s z é l t e , a k i v a l ó b a n »fő n e m z e t « v o l t . B o r n e m i s z a g y a k r a n f o l y a m o d i k s a j á t é l m é n y e i n e k h a r m a d i k s z e m é l y b e n v a l ó e l m o n d á s á h o z , ha nem is m i n d i g j e g y z i m e g l a p s z é l e n , hogy »én v o l t a m « , m i n t d i á k k o r i kassai k a l a n d j a e l b e s z é l é s e k o r .
» B ö l c s d e á k i ember b e s z é l t e ezt, h o g y ő t e t sokszor az ő felesége o l t a l m a z t a , m e r t a k a r a t j a eilenis a n n y i r a i z g a t t a t o t t b u j a s á g r a , h o g y m i h e n t l e á n t l á t o t t , o t t a n esze, k e d v e , é r t e l m e m e g v á í t o z é k . D e a z e l ő t t m e g m o n d t a f e l e s é g é n e k az ő i l y gonosz t e r m é s z e t é t és i n t ö t t e , hogy r e á v i g y á z z o n és m e g s z ó l í t s a , ha v a l a m i gonosz j e í t l á t n a i s h o z z á . M e r t gonosz i n d u l a t a n n y i r a v o l t rajta, h o g y n o h a n e m a k a r t a , és meg m o n d t a f e l e s é g é n e k , s ő t m i n d e n n a p i m á d k o z o t t i s , h o g y Isten e l v e n n é r ó l a , de m i n d a z o n á l t a l , b á r szinte f e l e s é g e r e á n é z e t t i s , a z é r t e g y i k szeme f e l e s é g é r e n é z e t t , ha l á t j a - é , és t i t k o n h o l m e g c s i p t e s z o l g á l ó l e á n y á t , h o l l á b á v a l n y o m t a , a v a g y c s a k m e l l é m e n t i s , k ö n y ö k é v e l m e g é r t e . M i k o r a s z t a l n á l u l t i s , e l ő h i t t a v a l a m i ö r v é v e l , ha t á n y é r t , c i p ó t , p o h á r t v e t t el t ü l e , a z u j j á v a l m é g i s m e g é r i n t e t t e az u j j á t . E g y n a p s z á z f é l e n y u g h a t a t l a n s á g i t b e s z é l t e , a n n y i r a , h o g y m i n t az m a c s k a , m i k o r egeret l á t , o t t a n f u t a m o d i k , a v a g y az a g á r a n y ú l r a , ő i s , n o h a n a g y é r t e l m e s v o l t m a g á b a , de m e g v a k u l t és meg k á b u l t o t t a n , m i h e n t l e á n t l á t o t t és b o l o n d u l i s r e á j o k r ö p ö s ö t t a s z i v e és a n n y i r a n y u g t a l a n k o d o t t , hogy m i h e n t az i r á s t l e l ő t t e k e z é b ő l , o t t a n a z j u t o t t e s z é b e , h o v a v i g y e az s z e m é l y e k e t ; n i h a el g o n d o l t a , hogy k e r t é b e , s z é n a a s z t a g m e g é , n i h a p i n c é j é b e , k a m a r á j á b a és e g y é b r ö j t e k h e l y r e , n i h a m é g az k e m e n c e is j u t o t t e s z é b e , de m i n d e z e k e t e s z é b e v e t t e , hogy ö r d ö g i g o n o s z s á g r a j t a . M e r t f e l e s é g e fő n e m z e t , tisztes ember és m a g a is t i s z t e s s é g b e l i v o l t . « ( P . I V . 895.)
B o r n e m i s z a i t t m á r t ú l j u t o t t h u m a n i s t a n y e l v g a z d a g í t ó p r o g r a m j á n : n e m az e l ő t t e f e k v ő s z ö v e g n e k l e g m e g f e l e l ő b b s z í n e s , í z e s és n é p i , m a g y a r m e g f e l e l ő i t keresi, ezt ő m á r az E l e k t r á b a n s i k e r r e l m e g o l d o t t a ; n e k i az a c é l j a , h o g y egy b e l s ő é l m é n y t , egy l e l k i f o l y a m a t o t v a g y egy e s e m é n y t h í v e n és m o z g á s b a n á b r á z o l j o n . F e l t ű n ő , hogy ezt m i l y e n e g y s z e r ű n y e l v i e s z k ö z ö k k e l éri e l : h a s o n l a t o t , m e l l y e l a l e í r á s t m e g k ö n n y í t h e t n é , egyetlen a l k a l o m m a l h a s z n á l : » m i n t az m a c s k a m i k o r egeret l á t . . . «
L á t h a t j u k t e h á t , hogy az ö r d ö g i K í s é r t é s e k e t é r e n is B o r n e m i s z a f e j l ő d é s é n e k c s ú c s á t j e l e n t i k . M e g t e r e m t ő d ö t t az a l a p egy n a g y a r á n y ú e l b e s z é l ő p r ó z a k i a l a k u l á s a h o z ; B o r n e m i s z a m i n d e n e l v i f e l a d a t o t m e g o l d o t t , a m i csak egy » m o d e r n « í r ó r a v á r . J o g g a l s a j n á l h a t j u k , h o g y ez a r e n d k í v ü l i j e l e n t ő s é g ő í r ó n e m h a t o t t n e m h o g y a m a g a k o r á b a n , de v o l t a k é p p e n e g y á l
t a l á n a m a g y a r i r o d a l o m b a n . E n n e k o k á t , m e l y S c h u l e k T i b o r s z á m á r a r e j t é l y e s8, m á r t u d j u k . B o r n e m i s z á t szervezett b o j k o t t és az u r a l k o d ó o s z t á l y ü l d ö z é s e n é m í t o t t a el, a b b a n a r e m é n y ben, hogy — ö r ö k r e0. A m i f e l a d a t u n k m e g s z ó l a l t a t n i B o r n e m i s z a s z á z a d o k r a e l n é m u l t h a n g j á t .
K é r d é s most, hogy vezet-e m é g t o v á b b is ú t — m e r t m ű m é g v a n : B o r n e m i s z a u t o l s ó m ű v e , m e l y e n h a l á l á i g dolgozott, a F o l i ó p o s t i l l a . E n n e k a t e r j e d e l m é b e n is h a t a l m a s k ö t e t n e k t a n u l m á n y o z á s a k é t o k b ó l is k ü l ö n ö s e n é r t é k e s s z á m u n k r a : e g y r é s z t , m e r t e m ű v é t az Ö r d ö g i K í s é r t é s e k o k o z t a v i h a r k i t ö r é s e u t á n , de n e m a n n a k c s i l l a p u l t á v a l , ü l d ö z ö t t e n és m e g a l á z v a í r t a ; m á s r é s z t mert ebben a k ö t e t b e n az e l ő z ő k ö t e t e k t é m a a n y a g á t i s m é t l i , i l l e t v e foglalja ö s s z e : ebben is u g y a n a z o k a t a b i b l i a i s z ö v e g e k e t m a g y a r á z z a , m i n t az e l ő z ő e k b e n .
A z első k é r d é s t e h á t : m i v o l t a f e u d á l i s t á r s a d a l o m h i b á i t f e l i s m e r ő és e l l e n ü k á l l á s t f o g l a l ó , e tette m i a t t ü l d ö z ö t t B o r n e m i s z a u t o l s ó s z a v a ?
A F o l i ó p o s t i l l a a r r ó l t a n ú s k o d i k , h o g y B o r n e m i s z a n e m a l k u d o t t m e g . A z Ö r d ö g i K í s é r t é s e k nem v o l t i n t e r m e z z o , a h u m a n i s t a t u d ó s t u d a t a a l j á r ó l f e l k a v a r o d o t t k ö z é p k o r i v i l á g h a l á l t á n c a , h a n e m t u d a t o s l é p é s , m e l y n e k k ö v e t k e z m é n y e i t az í r ó h a l á l á i g v á l l a l t a . (Sokat s z e n v e d t e m ) »czfele k ö n y v e k n y o m t a t á s i m és tanításim miatt, és h o g y egy k i s k ö n y v b e n m i n d ez v i l á g o t b ű n ö s n e k v á d o l t a m . . . B é c s b e á r u i t a t á s á l t a l m e g f o g a t t a m . . . D e a z é r t az ü l d ö z é s n e k a z u t á n i s n e m l e t t v é g e , kit reám is várok, m i n d a d d i g , m i g l e n az én Ü d v ö z í t ő K r i s z t u s o m a t meg l á t o m s z i n r ő l - s z i n r e . . . « ( F o l P B i i j ) .
B o r n e m i s z a m a g a v a l l j a , h o g y k i k ellen i r á n y u l t az Ö r d ö g i K í s é r t é s e k :
» É n . . . j a v o k a t k í v á n t a m az I r á s b a i s , kit ellenek írtam...« ( e l ő s z ó ) .
U g y a n a z a B o r n e m i s z a , a k i E l e k t r á j á t a p r é d i k á c i ó k t ö b b e z e r , sok s z e m é l y e s v o n a t k o z á s t t a r t a l m a z ó l a p j á n egyetlen egyszer sem e m l í t e t t e , a F o l i ó p o s t i l l á b a n hatszor h í v j a fel az o l v a s ó f i g y e l m é t az Ö r d ö g i K í s é r t é s e k r e , m é g p e d i g m i n d i g a f e u d á l i s u r a l k o d ó o s z t á l y b ű n e i v e l k a p c s o l a t b a n . P é l d á u l :
» N a g y gazdag, k e v é l y ur b u j d o s ó s z e g é n n y é l e t t . « — E z u t á n a m o n d a t u t á n a l a p s z é l e n á l l : » K ü l ö n is i r t a m a k i s i r t e t e k r ő l egy k ö n y v e t , olvasd azt is.« ( F o l P . C X I X b )
A k í s é r t é s e k r ő l s z ó l ó fejezet i s m é t a leghosszabb ; a v é g é n ezt a m e g l e p ő f e l s z ó l í t á s t olvashatjuk :
»De ha te t ö b b e t í r o g a t s z h o z z á , n e m á r t a s z v e l e . I m m o s t i s j e l e n t g e t e k c s a k egy n i h á n y a t , m e l y e k nincsenek ott m e g í r v a . « ( F o l P . C L I V b ) .
F i g y e l e m r e m é l t ó az is, h o g y m í g az e d d i g i k ö t e t e k a k o r í r a t l a n t ö r v é n y e s z e r i n t h ó d o l a t t e l j e s a j á n l á s s a l , az ö s s z e s c í m e k és r a n g o k f e l s o r o l á s á v a l ü d v ö z ö l t é k B o r n e m i s z a főúri m e c é n á s a i t , a d d i g a F o l i ó p o s t i l l á b a n a c í m l a p o n csak ezt o l v a s h a t j u k :
» B e c s ü l e t e s nemes ú r f i n a k , G y a r m a t i B a l a s s i I s t v á n n a k . « A z e l ő s z ó b a n p e d i g í g y i n d o k o l j a e l j á r á s á t :
»Mely e l ő s z á m l á l á s s a l ( t u d n i i l l i k a c i m e k é l ő s z á m l á l á s á v a l ) az é n t i s z t e m s z e r i n t t a r t o z n á m is, de k e g y e l m e d megellenze r ó l a , s ő t csak a N a g y s á g o s n e v e t i s és e g y é b T i t u l u s n e v ű s z ó k a t e m l í t e n i sem h a g y á d ez k ö n y v b e . « ( F o l P ) (ijb).
D e nemcsak az Ö r d ö g i K í s é r t é s e k r e v o n a t k o z ó u t a l á s o k b a n m u t a t k o z i k m e g az í r ó t o v á b b r a is k ö v e t k e z e t e s m a g a t a r t á s a , h a n e m a b e n n ü n k e t k ö z e l e b b r ő l é r d e k l ő s t í l u s b a n , hangban is.
» L á m , m e l y n a g y b á t o r s z i v e t és m e l y n a g y ö r ö m e t m u t a t n á n k e v i l á g s z e r i n t , h a az féle fejedelmet n y a k o n k ö t v e h o z n a a m i h a d n a g y u n k , a k i o r s z á g u n k a t , j ó s z á g u n k a t s o k s z o r r a b l o t t a , sok a t y á n k f i a i t , b a r á t i n k a t , g y e r m e k i n k e t el r a g a d o z t a . K i t ha l á t n á n k k ö t ö z v e ,
* I d . m ű 346. I. : " R e j t é l y e s k é r d é s e g y e l ő r e , h o g y m i k é p p e n s ü l l y e d h e t e t t el ennek a m a g a k o r á b a n a n n y i r a k i m a g a s l ó embernek e m l é k e szinte k ö z v e t l e n ü l h a l á l á v a l ? "
S c h u l e k , B o r n e m i s z a k i v á l ó i s m e r ő j e é s m é l t a t ó j a a z é r t áll o l y a n é r t e t l e n ü l az ö r d ö g i K í s é r t é s e k k e l szemben, mert nem isn erte fel t á r s a d a l o m k r i t i k á j á t , a m ű a n t i f e u d á l i s v o l t á t . S z e r i n t e » t ö b b i m ü v é n e k v o n a l á b ó l teljesen kiesik". (342. 1.) A z é r t fontos erre k i t é r n i , m e r t igazolja S c h u l e k t é v e d é s e a s t í l u s e l e m z é s fontos
s á g á t . " H i á b a v á l a s z t o t t a el az Ö r d ö g i K í s é r t é s e k e t P o s t i l l á j a I V . r é s z é n e k v é g é t ő l és i g y e k e z e t t a z o k a t a f o r g a l o m b ó l k i v o n n i , . . . m á r k é s ő v o l t . " (107. 1.) H o l o t t v i l á g o s , h o g y B o r n e m i s z a é p p e n a z é r t " v á l a s z t o t t a le« az ö r d ö g i K í s é r t é s e k e t a I V . k ö t e t r ő l , h o g y azt még jobban népszerűsítsél
' N é m i f é n y t d e r í t a r r a a m e g d ö b b e n t ő t é n y r e , ' h o g y m é g Szenei M o l n á r A l b e r t , a k i p e d i g f e l t é t l e n ü l k e l l e t t , hogy halljon földijéről, sem e m l í t i B o r n e m i s z á t é r d e m b e n i s m e r t f e l s o r o l á s á b a n , T e l e g d i a l á b b k ö z ö l t n é h á n y s o r a , illetve az a t é n y , h o g y T e l e g d i a z ' ö r d ö g i K í s é r t é s e k e t k ö v e t k e z e t e s e n ide arte amandi—nak n e v e z i . " O t t , a h o l , m i n t ű m o n d j a , a z ö r d ö g i , v i l á g i é s t e s t i k i s i r t e t e k r ü l i r : de m i n d e n , v a l a k i o l v a s s a , l á t j a , h o g y de arte amandi és e g y é b e féle é k t e l e n s é g e k r ü l p r é d i k á l . " (Telegdi P o s t i l l a I I . k ö t . e l ő s z ó . ) T e l e g d l é k Igy a k a r t á k az ö r d ö g i K í s é r t é s e k n e k a f e u d á l i s t á r s a d a l o m ellen i r á n y u l ó é l é t e l v e n n i ; B o r n e m i s z á t p o r n o g r á f í r ó n a k k i á l t o t t á k k i . E g y s z e r s m i n d m i n d e z igazolja K o l t a y - K a s t n e r J e n ő v é l e m é n y é t ( l d . m ű ) a L o r e n z o V a l l a - f é l e i r o d a l o m h a t á s á r ó l , i l l e t ő l e g , hogy ez m e n n y i r e k ö z k e l e t ű o l v a s m á n y v o l t .
c s a k f i t t y e t h á n y n á n k o r r a a l á , a k á r m e l y haragos s z e m m e l n é z n e i s . . . « ( F o l P . C C C X X X I 1 . )
B á r e fejedelmen n y i l v á n a t ö r ö k s z u l t á n é r t e n d ő , ez a m e g f o g a l m a z á s n e m c s a k a z é r t é r d e k e s , m e r t a f e l s é g s é r t é s m i a t t é p p e n e s o r o k í r á s a k o r is ü l d ö z ö t t B o r n e m i s z a r é s z é r ő l l e g a l á b b i s m e r é s z , — h a n e m a z é r t is, m e r t a s t í l u s , a k ö z l é s m ó d j a a nép szemével néző ember állásfoglalását tükrözi. E r r e v a l l a t ö b b e s s z á m első s z e m é l y h a s z n á l a t á n k í v ü l az o l y a n f o r d u l a t is, m i n t » f i t t y e t h á n y n á n k o r r a a l á , akármely haragos szemmel nézne is«: az e l n y o m o t t ember e l n y o m ó i i r á n t é r z e t t g y ű l ö l e t e é r z ő d i k k i e s z a v a k b ó l .
A F o l i ó p o s t i l l á b a n g y a k o r i az i l y e n m e g n y i l v á n u l á s .
A m á s o d i k k é r d é s : ha i l y e n k ö v e t k e z e t e s B o r n e m i s z a e l v i , p o l i t i k a i á l l á s f o g l a l á s á b a n , k ö v e t k e z e t e s - e í r ó i e l v e i n e k , a P o s t i l l á k í r á s a k o r e l é r t e r e d m é n y e i n e k a l k a l m a z á s á b a n is?
R ö v i d e n : m u t a t k o z i k - e f e j l ő d é s az o l v a s m á n y p r ó z a felé?
N e m c s a k a s z ö v e g e l e m z é s e m u t a t n a g y f e j l ő d é s t e b b ő l a s z e m p o n t b ó l , h a n e m a s z e r z ő k ö z v e t l e n n y i l a t k o z a t a is.
É v e k k e l az u t o l s ó m ű v e e l ő t t , m é g 1578-ban, az ö r d ö g i K í s é r t é s e k e l ő s z a v á b a n ezt a — sajnos, csak t ö r e d é k e s e n r á n k m a r a d t — k i j e l e n t é s t t e s z i :
» K i k r ö l , ha b ő v e b b e n a k a r s z é r t e l m e t v e n n i , m i r e és k i k b e k v a l ó k l e g y e n e k , o l v a s h a t s z az e l ö l j á r ó b e s z é d b e n , m e l y ez u t á n m i n d j á r t k ö v e t k e z i k , hol noha prédikációnak nevez
tetik, de te értsed előbbi szándékomhoz képest. Immár penig nem mint prédikációt, hanem mint magadban olvas.... ( o l v a s h a t a t l a n r é s z ) . . .úgy tartsad.«10
U g y a n e b b e n az é r t e l e m b e n í r j a a F o l i ó p o s t i l l á b a n is :
»Az ö r e g P o s t i l l á b a n az magának olvasó t a n o l h a t b ő v e b b e n róla.* ( X X V . b).
E z e k h e z a s o r o k h o z n e m k e l l k o m m e n t á r . Tudomásom szerint ez a legelső ilyen meg
nyilatkozás a magyar irodalomban. S z i n t e k i t a p i n t h a t j u k azt a h a t á r k ö v e t , m e l y az a k u s z t i k u s i r o d a l o m é l m é n y b ő l a v i z u á l i s b a v e z e t ő u t a t j e l ö l i . M i n t h o g y az i r o d a l o m ősi f o k o n e l m o n d á s r a , h a l l g a t ó s á g n a k s z á n t s z ö v e g v o l t , n á l u n k , a n e m z e t i n y e l v ű i r o d a l o m n a g y a r á n y ú k i b o n t a k o z á s á n a k s z á z a d á b a n , a X V I . s z á z a d b a n sok i r o d a l m i m ű m é g i l y e n c é l z a t t a l k é s z ü l t . F e l t e h e t ő
— és ezt az e l ő b b i i d é z e t is a l á t á m a s z t j a — h o g y sok o l v a s ó e k k o r m é g , ha e g y e d ü l v o l t is, h a n g o s a n o l v a s o t t . A s z á z a d v é g e felé a z o n b a n m á r k i a l a k u l t az o l v a s o t t s z ö v e g n e k m a i é r t e l e m b e n v e t t p r ó z a - j e l l e g e . A s t í l u s f e j l ő d é s e s z e m p o n t j á b ó l ennek r e n d k í v ü l nagy j e l e n t ő s é g e v a n . N é z z ü k m e g B o r n e m i s z á n á l e f e l i s m e r é s é n e k k ö v e t k e z m é n y e i t .
H a a z e d d i g b e m u t a t o t t s z ö v e g e k e t h a n g o s a n e l o l v a s s u k , f e l t ű n i k B o r n e m i s z a s t í l u s á n a k r e n d k í v ü l i p l a s z t i k u s s á g a . M ű v é s z e l ő a d á s á r a k í v á n k o z i k í z e s , m a g y a r o s , M ó r i c z Z s i g m o n d á l t a l a n n y i r a c s o d á l t s t í l u s a . V e s s ü k egybe m o s t k é t azonos t é m á j ú í r á s á t . E g y i k e t m a r i d é z t e m m á s v o n a t k o z á s b a n , de i s m é t i d e i k t a t o m , hogy az ö s s z e h a s o n l í t á s k ö n n y e b b legyen :
»De i g y r e n d e l t e v a l a az Isten, hogy az ő f i á n a k csak a n n y i h e l y e se l e g y e n , m i n t a m a d a r a k f é s z k e , v a g y a r ó k á k l i k a . D e az e m b e r e k e t t e k é n t v é n , nagy i r g a l m a t l a n s á g és k e g y e t l e n s é g v o l t ez, h o g y l á t v á n a n e h é z k e s a s s z o n y t , h e l y t n e m a d t á n a k n e k i k . K i k b i z o n y d r á g a s z e m é l y t f o g a d t a k v o l n a be h á z u k b a és m é g i s fizette v o l n a . A z é r t vegye m i n d e n e s z é b e , h o g y egy n y o m o r u l t e l ő t t i s ne r e k e s s z é k be h á z o k a t . M i d ő n k e d i g e l j ö t t v o l n a a M á r i a s z ü l é s é n e k ideje. í m e n i n c s n y a v a l y á s n a k sem j ó s z o m s z é d a s s z o n y a , sem e s m é r ő b a r á t j a , a k i b á b á l k o d n é k m e l l e t t e : N i n c s m e l e g v i z e , sem gyenge g y o l c s r u h á j a , h a n e m p o s z t ó c s k á v a l ő m a g a be p ó l á l á ő t e t és b a r m o k j á s z l á b a a s z a l m a k ö z i b e f e k t e t e . «
L á s s u k m o s t u g y a n e n n e k a t é m á n a k a F o l i ó p o s t i l l á b a n m á s o d i k m e g f o g a l m a z á s á t :
»Szól k e d i g ez E v a n g é l i u m f e l ö t t e igen n y o m o r u l t , igen n y a v a l y a s á g o s , igen s z e g é n y , és c s u d a a l á z a t o s s z ü l e t é s é r ő l . M o n d o k f ő k é p e n a r r ó l szól, m e l y n a g y a l á z a t o s o n , m e l y n a g y s z e g é n y ü l , m e l y n a g y n y o m o r u l t u l , n e m h á z b a , h a n e m i s t á l l ó b a , és penig m á s I s t á l l ó j á b a , n e m e m b e r e k , h a n e m b a r m o k k ö z ö t t , s s z e g é n L e á n z ó t u l , n y o m o r u l t a n y á t u l s z ü l e t e t t v o l n a ez v i l á g r a , m o n d o m e m b e r s é g e szerint az m i u r u n k J é z u s K r i s z t u s : m o n d -d o k , az s z ü l e t e t t í g y , a k i t a b ö l c s A n g y a l o k a z u t á n i -d v e z í t ő n e k n e v e z é n e k , S z a b a -d í t ó n a k m o n d a n a k , k i t az e g é s z Szent í r á s e l á l m é l k o d á s s a l , d r á g a s z ó k k a l m a g a s z t a l : n e v e z v é n ő t e t sok h e l y e n á l d o t t Istennek, ö r ö k Istennek, Istennek egyetlen egy s z ü l ö t t é n e k , K i r á l y o k n a k K i r á l y á n a k , u r a k n a k u r á n a k , m e n n y e i K i r á l y n a k , c s u d á l a t o s n a k , T a n á c s a d ó n a k , E r ő s Istennek, ö r ö k A t y á n a k , B é k e s s é g f e j e d e l m é n e k , I m m á n u e l n e k , az az Isten m i v e l ü n k , és o l y n a k , k i n e k h a t a l m a v o l n a É g e n , F ö l d ö n , P o k o l b a n , m i n d e n l á t h a t ó és l á t h a t a t l a n á l l a t o k o n , k i n e k n e v é r e m e g h a j o l n a m i n d e n t é r d , és k i Istennek s a j á t F i a , és t e r m é s z e t s z e r i n t v a l ó ö r ö k ö s e v o l n a , k i á l t a t e r e m t e t t , m a is é l t e t , t a r t , nevez m i n d e n e k e t , k i s z o l g á j á v á s z e r z e t t é az a n g y a l o k a t is, k i Istennek i g é j e , k é p e , f é n y e , d i c s ő s é g e , b ö l c s e s s é g e v o l n a , e g y e n l ő k é p e n i m á d a n d ó és t i s z t e l e n d ő az A t y á v a l , és az S z e n t L é l e k k e l , k i ez I s t e n i ü l n e v e z t e t e t t v o l n a m i b ö l c s e s s é g ü n k r e , i g a z s á g u n k r a , m e g v á l t á s u n k r a , ,
1 0 S z é c h e n y i K ö n y v t á r , f é n y k é p m á s o l a t a p á p a i p é l d á n y c s o n k a e l ő s z a v á r ó l .
k i f e l t á m a s z t a n a m i n d e n h a l o t t a k a t , és m e g í t é l n e , n é m e l y e k e t az ö r ö k k á r h o z a t r a , n é m e l y e k e t az ö r ö k é l e t r e , m o n d o k az k i t az egész S z e n t í r á s i l y n a g y d r á g a és sok f e l s é g e s k é p e n m a g a s z t a l n a g y s o k h e l y e n , a n n a k s z ü l e t é s é r ő l s z ó l a z m a i E v a n g é l i u m , és a z t m o n d j a m e g : E z m e l y igen n a g y a l á z a t o s a n , c s u d a e l v e t e t t n y o m o r u l t m ó d r a s z ü l e t e t t ez v i l á g r a , idegen f ö l d ö n , B e t l e h e m b e , m á s ember b a r m o s i s t á l l ó j á b a , s z e g é n y , n y a v a l y á s L e á n z ó -t u l , s z ó i g á k , s z o l g á l ó k n é l k ü l , meleg v í z , l á g y r u h a n é l k ü l , p o s z -t ó c s k á b a és s z a l m a k ö z i b e , az J á s z o l b a n b e t a k a r v á n M á r i a és J o s e p h . « ( X X I I I . )
E g y e t l e n , f o l i ó o l d a l n y i m o n d a t ! E b b e n a k a r j a k ö z ö l n i u g y a n a z t , a m i t az e l s ő k ö t e t ben n é h á n y r ö v i d , s z é p , é r z é k l e t e s m o n d a t b a n m o n d o t t e l . S z i n t e k é p t e l e n s é g ezt a m o n d a t - k o l o s s z u s t — a m i nem r i t k a k i v é t e l a F o l i ó p o s t i l l á b a n — é r t h e t ő e n f e l o l v a s n i , v a g y e l m o n d a n i . E g y e t l e n m o n d a t b a n — e g é s z t e o l ó g i a . F i g y e l j ü k m e g , h o g y a m o n d a t v é g é n a k a r á c s o n y l e í r á s a azonos az e l s ő i d é z e t t e l , de h i á n y z i k a m c g e l e v e n í t é s : e l s ő m e g f o g a l m a z á s b a n í g y hangzik :
» . . . p o s z t ó c s k á v a l ő m a g a be p ó l á l á ő t e t és a b a r m o k j á s z l á b a a s z a l m a k ö z i b e fekteté...«
A m á s o d i k b a n p e d i g :
» s z ü l e t e t t . . . p o s z t ó c s k á b a és s z a l m a k ö z i b e , a z J á s z o l b a n betakarván M á r i a és J o s e p h . . . » Szenvtelenebb m e g f o g a l m a z á s , i n k á b b é r t e k e z ő p r ó z a j e l l e g ű .
J e l l e m z ő erre a m o n d a t r a az is, hogy b i z o n y o s k i f e j e z é s e k v i s s z a - v i s s z a t é r n e k , m e g a d v a a s z ü k s é g e s l ü k t e t é s t a s z ö v e g n e k :
»Szól k e d i g . . . a r r ó l s z ó l . . . a n n a k s z ü l e t é s é r ő l s z ó l . . . « ;
» M o n d o k f ő k é p e n . . . m o n d o m e m b e r s é g e s z e r i n t . . . m o n d o k a z k i t az e g é s z S z e n t í r á s . . . « ;
»Igen n y o m o r u l t , igen n y a v a l y a s á g o s , igen s z e g é n y , és c s u d a a l á z a t o s . . . m e l y n a g y a l á z a t o s o n , m e l y n a g y s z e g é n y ü l , m e l y n a g y n y o m o r u l t u l . . . « ; » . . . m e l y igen n a g y a l á z a t o s o n . . . n y o m o r u l t m ó d r a . . .« ;
» N e m emberek, h a n e m b a r m o k k ö z ö t t . . . n e m h á z b a , h a n e m i s t á l l ó b a . . . « ;
M i n t a h o g y a n K o l t a y - K a s t n e r J e n ő is r á m u t a t o t t m á s v o n a t k o z á s b a n — a h u m a n i s t a B o r n e m i s z á r ó l í r o t t t a n u l m á n y á b a n — e t t ő l a m o n d a t t ó l c s a k egy l é p é s R i m a y p r ó z á j a ! N e m é r t h e t ü n k u g y a n egyet a z z a l a m e g á l l a p í t á s s a l , h o g y ez a keresett h a s o n l a t o k n a k M a r i n i és k ö v e t ő i á l t a l a l k a l m a z o t t s t í l u s a , de k é t s é g t e l e n t é n y , h o g y B o r n e m i s z a u g y a n a z t a m o n d a n i v a l ó t k é t s z e r is m e g f o g a l m a z v a , é l e t e v é g é n , t u d a t o s a n o l v a s m á n y p r ó z á r a t ö r e k e d v e , o l y a n k ö r m o n d a t o k b a n fejezte k i , m e l y e k a n á l u n k R i m a y r é v é n i s m e r t s t í l u s r a j e l l e m z ő e k . É r d e k e s e l g o n d o l k o z n i a z o n , h o g y B o r n e m i s z a t a n í t v á n y a v o l t B a l a s s i , B a l a s s i é v i s z o n t
— R i m a y . . .
E n n e k a s t í l u s n a k I t á l i a a s z ü l ő h a z á j a , és b á r v a l ó b a n o l y a n j e l l e g ű e k B o r n e m i s z á n a k ezek a m o n d a t a i , a m e l y e t n é p s z e r ű e n g y a k r a n » b a r o k k « - n a k n e v e z n e k , m é g i s i n k á b b egy j ó v a l k o r á b b i i t á l i a i f o l y a m a t t a l v e t h e t j ü k egybe B o r n e m i s z a s t í l u s á t . A m i k o r a z olasz p r ó z a Boccaccio — és k o r t á r s a i — m ű v e i b e n a B o r n e m i s z á n á l m e g f i g y e l t f o l y a m a t h o z h a s o n l ó a n e l m o n d á s r a s z á n t s z ö v e g b ő l o l v a s m á n y p r ó z á v á k e z d e t t v á l n i1 1, h a s o n l ó j e l e n s é g e k f i g y e l h e t ő k meg. B o c c a c c i o r a is j e l l e m z ő e k a »hömpölygo k ö r m o n d a t o k « , m i n t K o l t a y - K a s t n e r J e n ő t a l á l ó a n m o n d j a , a p o n t o s v e s s z ő k , k e t t ő s p o n t o k g y a k o r i , ü g y e s h a s z n á l a t a ; á l t a l á b a n a mondatok e g é s z f e l é p í t é s e , r i t m u s a , a n é p i í z ű k i s z ó l á s o k . F i l o l ó g i a i e g y e z é s e k ( s z ö v e g e g y e zés) h í j á n nem f o g l a l k o z h a t u n k ezzel b ő v e b b e n , a n n y i t a z o n b a n m e g á l l a p í t h a t u n k , h o g y Bornemisza p r ó z a s t í l u s a , m i n t a z i r o d a l m i t u d a t o s o d á s e g y i k e l s ő m e g n y i l a t k o z á s a , i t á l i a i p é l d á k r a e m l é k e z t e t , hogy az i r o d a l m i , írói ö n t u d a t j e l e n t k e z é s e a s t í l u s b a n a z i t á l i a i f o l y a m a t hoz h a s o n l ó a n m e g y v é g b e .
G y ő z ő d j ü n k m e g most a r r ó l , h o g y B o r n e m i s z a s t í l u s á n a k m i l y e n k a p c s o l a t a v a n esetleges f o r r á s a i n a k s t í l u s á v a l . , V á j j o n m i n d e z e k a m e g á l l a p í t á s o k n e m v o n a t k o z n a k - e i n k á b b esetleg B o r n e m i s z a e l ő t t f e k ü d t l a t i n v a g y m á s i d e g e n n y e l v ű m ű r e ? H i s z e n e b b e n a p r é d i k á c i ó - r e n g e t e g b e n l é p t e n - n y o m o n o l y a n r é s z l e t r e b u k k a n u n k , m e l y r ő l k ö n n y e n f e l i s m e r h e t ő , hogy idegen f o r r á s n y o m á n k é s z ü l t . K ü l ö n ö s e n az Ö r d ö g i K í s é r t é s e k b e n k ö z ö l t a n e k d o t á k o n l á t s z i k meg, hogy n e m e r e d e t i e k .1 2 V a j o n f o r d í t á s , ü g y e s és t e h e t s é g e s k o m p i l á c i ó enne csak B o r n e m i s z a h a t a l m a s é l e t m ű v e ? V a j o n csak i d ő k é r d é s e e , h o g y m i n d e n r é s z
-1 -1 H e r c z e g G y u l a t a n u l m á n y á b a n kifejtette B o c c a c c i o p r ó z á j á v a l k a p c s o l a t b a n ezt a f o l y a m a t o t . ) '* K i r á l y G y ö r g y , G y ö r g y L a j o s é s l e g ú j a b b a n E c k h a r d t S á n d o r az ö r d ö g i K í s é r t é s e k ú j k i a d á s á n a k s a j t ó a l a t t l é v ő e l ő s z a v á b a n m u t a t k i f o r r á s o k a t .
l e t é r ő i k i m u t a t h a s s u k az e r e d e t i t ? H i s z e n m a is á l t a l á n o s a n elterjedt az a n é z e t , a m i t leg
n é p s z e r ű b b e n K e r e c s é n y i D e z s ő f o g a l m a z o t t m e g a M a g y a r P r ó z a K ö n y v e első k ö t e t é n e k e l ő s z a v á b a n : (12. 1.)
»A m a g y a r o l v a s m á n y f o r d í t á s - j e l l e g é n sem a r e n e s z á n s z , a h u m a n i z m u s , sem a r e f o r m á c i ó , e l l e n r e f o r m á c i ó l é n y e g e s e n n e m v á l t o z t a t o t t . A l a t i n s á g v o l t t o v á b b r a is a m a g y a r p r ó z a f ő t á p l á l ó j a . «
A z a l á b b i a k b a n k i fog d e r ü l n i , - h o g y B o r n e m i s z a s t í l u s a m e g c á f o l j a ezt a n é z e t e t . Nem
csak maga a magyar nyelv, de a XVI.századi magyar élet is eredeti élmény Bornemisza számára.
H o g y » k o r a b e l i , i l l e t v e e l ő z ő n é m e t és l a t i n p o s t i l l a i r o d a l o m n a k v i z s g á l a t a k ö z b e n b i z o n y o s h a t á s o k r a lehetne t a l ä l n i « ,1 3 a m i n t azt m á r S c h u l e k T i b o r m e g á l l a p í t o t t a , k é t s é g t e l e n . D e az is k é t s é g t e l e n , h o g y egy esetleges h a t á s csak témabeli, n e m p e d i g s t í l u s b e l i e g y e z é s e k e t m u t a t n a k i , t e h á t egy esetleges idegen s z ö v e g p u s z t a ö t l e t n é l t ö b b e t a l i g j e l e n t B o r n e m i s z a s z á m á r a .
M i b i z o n y í t j a ezt az á l l í t á s t ? B i z o n y í t j a p é l d á u l a P o s t i l l á k I I I . k ö t e t é n e k t t t t i i j a p j á n o l v a s h a t ó d i a d a l m e n e t - l e í r á s . S z e m l é l e t e s , az í r ó s t í l u s á n a k m i n d e n e l ő n y é t meg
c s i l l o g t a t ó l e í r á s a ez egy X V I . s z á z a d b e l i g y ő z t e s sereg f e l v o n u l á s á n a k . B á t r a n m o n d h a t j u k : f i l m s z e r ű e l e v e n s é g g e l peregnek az o l v a s ó e l ő t t a k é p e k : a l o b o g ó s k o p j á k a t t a r t ó v i t é z e k j ó m a g a h á n y ó l o v a k o n , a f o g l y o k , a z s á k m á n y , a z á g y ú k . . .
» R e g e n s z o k á s v o l t e g y n i h á n y o r s z á g b a n : h o g y m i d ő n az H a d n a g y , az F e j e d e l e m a v a g y az k i r á l y e l l e n s é g é t m e g v e r t e : A z t a n a g y g y ő z e d e l m e s fejedelmet n a g y magas d r á g a a r a n y o z o t t és é k e s í t e t t s z e k é r r e ü l t e t e k az v i t é z e k : és az u r n á k szekere m e l l e t t a z ő m e g k ö t ö z t e t e t t c l l e n s é g i t , a z o k n a k m e g f o g a t o t t h a d n a g y á t l á n c o z v a v i t t é k , f e l ö l t ö z t e t v é n ő k e t s z o m o r ú r u h á b a . T o v á b b m i n d e n n y e r e t e t t z s á k m á n y á t , á J g y u i t , p u s k á i t , f e g y v e r i t , g a z d a g m a r h á i t , j ó l o v a i t a z e l l e n s é g n e k egy c s o p o r t b a s z é p renddel h e l y e z t e t v é n , m i n d e n n e k l á t á s r a m u t o g a t v a v i t t é k . A z g y ő z e d e l m e s u r n á k k e d i g serege elől és h á t u l , j ó m a g a h á n y ó l o v a k o n , m e g k o s z o r ú z v a l o b o g t a t ó k o p j á j o k k a l , és kiterjesztett z á s z l ó j u k k a l , n a g y ö r ö m m e l , az ő h a d n a g y o k k ö z b ő l l é v é n , é k e s s z ó v a l m e n d e g é l t e k az ő l a k o z ó v á r o s o k b a . A z v á r a s n é p e k e d i g megent sok é k e s h ő s e k k e l , dobos l e á n z ó k k a l , s i p p a l , l a n t t a l , p á l m a f á k n a k á g i v a l , sok s z é p é k e s s é g ü k k e l n a g y ö r ö m ö k b e n e l e j é k b e j ö t t e k , és n a g y t i s z t e s s é g g e l , és j ó k e d v v e l f o g a d á k , k ö s z ö n t ö t t é k és á l d o t t á k ő k e t , és n a g y v i g a n v e n d é g l e t t e k . . . «
N é z z ü k a f o r r á s o k a t .
M a g a a d i a d a l m e n e t l e í r á s a a n n a k s z e m l é l t e t é s e h o g y m i k é p p e n t ö r t é n i k az egekben K r i s z t u s m e n n y b e m e n e t e l e . A z ö t l e t e t a h a t v a n n y o l c a d i k z s o l t á r és P á l a p o s t o l e g y i k levele a d t á k :
» . . . M e l y p r ó f é t á l á s b a szent D á v i d k i r á l y . . .seregbe r ö n d ö l i a K r . m e n n y b e m e n é s é n e k g y ő z e d e l m e t , K i r ő l te m e g o l v a s h a t o d m i n d az egész h a t v a n n y o l c a d i k p s a l m u s t . «
» K r i s z t u s n a k f e l t á m a d á s á t és m e n n y b e m e n é s é t h a s o n l í t j a szent P á l az g y ő z e d e l m e s k i r á l y n a k é s h a d n a g y n a k n a g y t i s z t e s s é g e s s z e k é r b e n , sok n é p p e l és nagy n y e r e s é g g e l m e n d e g é l ő m a g a m u t o g a t ó s e r e g e h ö z . « ( M . f.)
D e h o n n a n i s m e r t e részleteiben ezt a régi s z o k á s t B o r n e m i s z a ? A h a r m a d i k k ö t e t b e n e l e í r á s u t á n n e m t a l á l u n k u t a l á s t erre v o n a t k o z ó l a g . A F o l i ó p o s t i l l á b a n v i s z o n t , ha u g y a n ehhez a v a s á r n a p h o z l a p o z u n k , b á r a l e í r á s t n e m i s m é t l i B o r n e m i s z a , a k ö v e t k e z ő l a p s z é l i j e g y z e t h í v j a fel m a g á r a a f i g y e l m e t :
» E x t a t d e s c r i p t i s T r i u m p h i a p u d P l u t a r c h u m i n v i t a P a u l i Aemilii.«
T e h á t a t é m á t , a d i a d a l m e n e t l e í r á s á t P l u t a r c h o s b ó l ismeri. í m e az e r e d e t i :1 4
» H a r m a d n a p o n k o r a reggel e l ő s z ö r t r o m b i t á s o k v o n u l t a k e l ő , k i k n e m a m e n e t e l é s n é l v a g y d í s z f e l v o n u l á s n á l s z o k á s o s d a l t f ú j t á k , h a n e m azt, a m e l l y e l a r ó m a i a k c s a t á r a i n d u l t a k . E z e k u t á n j v e z e t t e k s z á z h ú s z h i z o t t ö k r ö t , b e a r a n y o z o t t s z a r v a k k a l , s z a l a g o k k a l és f ü z é r e k k e l é k e s í t v e . A z ifjak, k i k ezeket v e z e t t é k , az á l d o z á s c z é l j á b ó l g a z d a g o n k i v a r r t k ö t é n y t v i s e l t e k ; u t á n u k fiuk h a l a d t a k , a r a n y és e z ü s t á l d o z a t i e d é n y e k k e l . . . «
V i l á g o s , h o g y az »eredeti« n e m m á s , m i n t fontáziamegindító ötlet, m e l y b ő l s a j á t , a m a g a k o r á b a n és m a g a t á r s a d a l m á b a n szerzett é l m é n y e i s e g í t s é g é v e l a l a k í t o t t a k i a m a g a m o n d a n i
-M I d . m ű 316. I.
1 1 F o r d í t o t t a K a s k o v i c s K á l m á n , 1895. P l u t a r c h o s p á r h u z a m o s é l e t r a j z a i . I I . 7 1 . I.
v a l ó j á t . B o r n e m i s z a t e h á t eredeti iróv" és é p p ú g y n e m j u t u n k e l ő r e m e g é r t é s é b e n p u s z t á n esetleges f o r r á s o k a t keresve, m i n t a h o g y a n S h a k e s p e a r e n a g y s á g á t sem f o r r á s a i és a m i n d e n f e l ő l k ö l c s ö n v e t t ö t l e t e k h a t á r o z z á k meg. E g y é b k é n t is é p p e n l e g j e l e n t ő s e b b r é s z l e t e k n e k , m i n t a h o g y a n m á r r á m u t a t t u n k , m a g a a b i b l i a a f o r r á s a és p o n t o s a n az az é r d e k e s , h o g y , h o g y a n és m i v e l b ő v í t i k i a b i b l i á b a n l e í r t e s e m é n y e k e t .
É s m é g i s — ha a l a p o s a b b a n u t á n a n é z ü n k , t a l á l h a t u n k B o r n e m i s z á n á l c s a k n e m s z ó s z e r i n t i á t v é t e l e k e t is! Ezek azonban nem idegen, hanem kortárs magyar írók szövegei! M é g p e d i g
m i n d i g k ö z v e t l e n ü l a maga k o r á n a k legaktuálisabb v o n a t k o z á s á v a l k a p c s o l a t b a n teszi ezt B o r n e m i s z a . L e í r j a p é l d á u l a t ö r ö k p u s z t í t á s s z ö r n y ű s é g e i t :
» É n i d ő m b e n i s m i n d a T a t á r o k , m i n d a T ö r ö k ö k r a b l á s k o r t c s a k M a g y a r o r s z á g b a n i s n a g y s z ö r n y ű s é g e k e t cselekedtek, k i k sok a p r ó g y e r m e c s k é k e t i s s z a b i á r a h á n y t a k , és h á r m a s á v a l i s az Ló h á t á r a t a r i s z n y á b a k ö t ö z t é k , k i k e g y m á s h o z v e r ő d v é n , e l b á g y a d t a k , elfulladtak, é h e z t e k , s z o m j ú h o z t a k . É d c s a t y j u k a t , a n y j o k a t l á t v á n , é t e l t , i t a l t s i r v á n k é r t e k , de s z ü l e i k e t T a t á r o s t o r r a l , m i n t az b a r m o t h a j t o t t á k , a g y o k veleje, belek k i o m lott, ha meg s z á l l o t t a k , l ó v é r r e l , k a c o l a t e j j e l i t a t t á k , és k ő z t ö k sok ifjak, s z ü z e k , i n a s o k , v é n e k , m e n y e c s k é k r o t t e n d e s k í n o k a t és s z e p l ő k e t s z e n v e d t e k . ( F o l P , L X X I l b )
H a t á s o s l e í r á s . B o r n e m i s z a a z o n b a n n e m j á r t t ö r ö k t e r ü l e t e n . V i s z o n t o l v a s t a — és k i is a d t a — Szegedi K i s I s t v á n S i r a l m a s É n e k é t . E b b e n hiteles l e í r á s v a n a t ö r ö k p u s z t í t á s á r ó l , B o r n e m i s z a fel is h a s z n á l t a :1 8
»Jámbor vén népeket ők tisztelni nem tudják Az csecsemőket is egy szálnyira nem szánják Rettenetességvel, nagy kegyetlenségvel
Őket szabiára hunyják.*
»... Sok gyermekágybéli asszonyi állatot Az lóhátra felvonnak.*
ti. ..Oyenge szép szüzeket rontanak és vesztenek Nagy sok ezer szüzet ők megszöplösitenek.«
\ »Mint egy" sereg csordát, az tatár ostorral Elóttök hajdogálják.o
»Éhségek miatta mind elszakadozának A szomjúság miatt nagy sokan megháláltak Az vad lovak hátán nagy sok gyenge szüzek halálra bágyadának.*
»Nagy sirván anyjóknak az gyermekek kiállnak:
»Adnál vizet innom, édes anyám!* ezt mondják:
Ő édes anyjoknak csaknem hasad szivek, Hogy csak ezt sem adhatják.*
»Nagy undok étellel szegény rabokat tartják,
Az lóhúst jövetlen deleikbe hányják. i Az csikók vérével, káccolák tejével
Szegényeket itatják.*
»Meg nem keserednek a kisded gyermeken.
Kettősével őket üttetik az nyeregben Az ártatlanoknak csak sirni sem hadnak Eejek öszveverésén.*
1 1 H o g y m e n n y i r e >eredeti fró«, azt m á r E l e k t r á j á b a n is m e g m u t a t t a . K e r e s ü n k , k u t a t u n k egy eset
leges változott l a t i n s z ö v e g e t , m i n t h a a b b ó l és n e m egy h ü l a t i n f o r d í t á s b ó l ismerte v o l n a m e g t é m á j á t . P e d i g ha Devecseri G á b o r f o r d í t á s á b a n (Sophokles d r á m á i , 1950.) m e g n é z z ü k az eredetit és ö s s z e h a s o n l í t j u k B o r n e m i s z á v a l , k i d e r ü l p o m p á s s t i l i s z t i k a i t e l j e s í t m é n y e é s az, hogy l é n y e g é t t e k i n t v e e g y e z i k a g ö r ö g t é m á v a l . ( I I I . felvonás, 2. jelenet.)
É r c k ü r t s z a v á r a s z ö k k e n t e k f u t á s r a és M i h e n t t r o m b i t a z e n d ü l e , e g y s z e r s m i n d m e g f ú j t á k L o v á t b i z t a t v a , g y e p l ő t r á z v a , m i n d e g y i k az l o v a k a t , m i n t a s z é l , ú g y m e n t e k , az por c s a k n e m E l ő r e t ö r t ; a p á l y a megtelt g ö r d ü l ő az eget ü t ö t t e , k i á l t á s , s i k o l t á s v o l t n a g y . A z k o c s i k S z e k e r ü k k e r é k z a j á v a l , fölfelé r ö p ü l t peregtek, c s i k o r g o t t a k , t ö r t e k e r ő s e n . S e r i n y k e d t e k A por : m i n d egy c s o m ó b a c ö r t e t , o s t o r á t az v i t é z e k elől e g y m á s t h a l a d n i , ö is b i z o n y v á -E g y sem k í m é l i , v á g y i k h á t r a h a g y n i m i n d l a s z t i g g y o r s o l k o d o t t , a z k o c s i n is u g y a n Igen A t á r s a t e n g e l y é t és t o m b o l ó l o v á t , e m b e r k e d e t t . . .
S a v e r s e n y z ő v i t é z e k v á l l á t s a k e r é k " . K ü l l ő i t a lovak t a j t é k j a lepte be.
S z é p e n írja W a l d a p f e l Imre — b á r ő i d ö m é r t é k e s l e j t é s t u d a t o s v i s s z a a d á s á r a is g o n d o l — h o g y
• B o r n e m i s z a n y e l v i b r a v ú r j a b á r m e l y fejlett i r o d a l m i n y e l v b o l d o g b i r t o k o s á n a k sem v á l n a s z é g y e n é r e "
( N y u g a t , 1931. I. 124.)
» R é g i M a g y a r K ö l t ö k T á r a 5. k ö t e t , 8. I.
gdalomtört. K ö z i .
l e t é r ő i k i m u t a t h a s s u k az e r e d e t i t ? H i s z e n m a is á l t a l á n o s a n elterjedt az a n é z e t , a m i t leg
n é p s z e r ű b b e n K e r e c s é n y i D e z s ő f o g a l m a z o t t m e g a M a g y a r P r ó z a K ö n y v e első k ö t e t é n e k e l ő s z a v á b a n : (12. 1.)
»A m a g y a r o l v a s m á n y f o r d í t á s - j e l l e g é n sem a r e n e s z á n s z , a h u m a n i z m u s , sem a r e f o r m á c i ó , e l l e n r e f o r m á c i ó l é n y e g e s e n n e m v á l t o z t a t o t t . A l a t i n s á g v o l t t o v á b b r a is a m a g y a r p r ó z a f ő t á p l á l ó j a . «
A z a l á b b i a k b a n k i fog d e r ü l n i , ' h o g y B o r n e m i s z a s t í l u s a m e g c á f o l j a ezt a n é z e t e t . Nem
csak maga a magyar nyelv, de a XVI.századi magyar élet is eredeti élmény Bornemisza számára.
H o g y » k o r a b e l i , i l l e t v e e l ő z ő n é m e t és l a t i n p o s t i l l a i r o d a l o m n a k v i z s g á l a t a k ö z b e n b i z o n y o s h a t á s o k r a lehetne t a l á l n i * ,1 3 a m i n t azt m á r S c h u l e k T i b o r m e g á l l a p í t o t t a , k é t s é g t e l e n . D e az is k é t s é g t e l e n , h o g y egy esetleges h a t á s csak témabeli, nem pedig s t í l u s b e l i e g y e z é s e k e t m u t a t n a k i , t e h á t egy esetleges idegen s z ö v e g p u s z t a ö t l e t n é l t ö b b e t a l i g j e l e n t B o r n e m i s z a s z á m á r a .
M i b i z o n y í t j a ezt az á l l í t á s t ? B i z o n y í t j a p é l d á u l a P o s t i l l á k I I I . k ö t e t é n e k t t t t i i j a p j á n o l v a s h a t ó d i a d a l m e n e t - l e í r á s . S z e m l é l e t e s , az í r ó s t í l u s á n a k m i n d e n e l ő n y é t meg
c s i l l o g t a t ó l e í r á s a ez egy X V I . s z á z a d b e l i g y ő z t e s sereg f e l v o n u l á s á n a k . B á t r a n m o n d h a t j u k : f i l m s z e r ű e l e v e n s é g g e l peregnek az o l v a s ó e l ő t t a k é p e k : a l o b o g ó s k o p j á k a t t a r t ó v i t é z e k j ó m a g a h á n y ó l o v a k o n , a f o g l y o k , a z s á k m á n y , az á g y ú k . . .
» R e g e n s z o k á s v o l t e g y n i h á n y o r s z á g b a n : hogy m i d ő n az H a d n a g y , az F e j e d e l e m a v a g y az k i r á l y e l l e n s é g é t m e g v e r t e : A z t a n a g y g y ő z e d e l m e s fejedelmet n a g y magas d r á g a a r a n y o z o t t és é k e s í t e t t s z e k é r r e ü l t e t e k az v i t é z e k : és az u r n á k szekere m e l l e t t a z ő m e g k ö t ö z t e t e t t e l l e n s é g i t , a z o k n a k m e g f o g a t o t t h a d n a g y á t l á n c o z v a v i t t é k , f e l ö l t ö z t e t v é n
ő k e t s z o m o r ú r u h á b a . T o v á b b m i n d e n n y e r e t e t t z s á k m á n y á t , á j g y u i t , p u s k á i t , f e g y v e r i t , g a z d a g m a r h á i t , j ó l o v a i t az e l l e n s é g n e k egy c s o p o r t b a s z é p r e n d d e l h e l y e z t e t v é n , m i n d e n n e k l á t á s r a m u t o g a t v a v i t t é k . A z g y ő z e d e l m e s u r n á k k e d i g serege elől és h á t u l , j ó m a g a h á n y ó l o v a k o n , m e g k o s z o r ú z v a l o b o g t a t ó k o p j á j o k k a l , és kiterjesztett z á s z l ó j u k k a l , n a g y ö r ö m m e l , az ő h a d n a g y o k k ö z b ő l l é v é n , é k e s s z ó v a l m e n d e g é l t e k az ő l a k o z ó v á r o s o k b a . A z v á r a s n é p e k e d i g megent s o k é k e s h ő s e k k e l , dobos l e á n z ó k k a l , s i p p a l , l a n t t a l , p á l m a f á k n a k á g i v a l , sok s z é p é k e s s é g ü k k e l n a g y ö r ö m ö k b e n e l e j é k b e j ö t t e k , és n a g y t i s z t e s s é g g e l , és j ó k e d v v e l f o g a d á k , k ö s z ü n t ü t t é k és á l d o t t á k ő k e t , és n a g y v i g a n v e n d é g l e t t e k . . . «
N é z z ü k a f o r r á s o k a t .
M a g a a d i a d a l m e n e t l e í r á s a a n n a k s z e m l é l t e t é s e hogy m i k é p p e n t ö r t é n i k az egekben K r i s z t u s m e n n y b e m e n e t e l e . A z ö t l e t e t a h a t v a n n y o l c a d i k z s o l t á r és P á l a p o s t o l e g y i k levele a d t á k :
» . . . M e l y p r ó f é t á l á s b a szent D á v i d k i r á l y . . .seregbe r ö n d ü l i a K r . m e n n y b e m e n é s é n e k g y ő z e d e l m e t , K i r ő l te m e g o l v a s h a t o d m i n d a z e g é s z h a t v a n n y o l c a d i k p s a l m u s t . «
» K r i s z t u s n a k f e l t á m a d á s á t és m e n n y b e m e n é s é t h a s o n l í t j a szent P á l az g y ő z e d e l m e s k i r á l y n a k é s h a d n a g y n a k n a g y t i s z t e s s é g e s s z e k é r b e n , sok n é p p e l és nagy n y e r e s é g g e l m e n d e g é l ő m a g a m u t o g a t ó s e r e g e h ö z . « ( M . f.)
D e h o n n a n ismerte részleteiben ezt a régi s z o k á s t B o r n e m i s z a ? A h a r m a d i k k ü t e t b e n e l e í r á s u t á n n e m t a l á l u n k u t a l á s t erre v o n a t k o z ó l a g . A F o l i ó p o s t i l l á b a n v i s z o n t , h a u g y a n ehhez a v a s á r n a p h o z l a p o z u n k , b á r a l e í r á s t n e m i s m é t l i B o r n e m i s z a , a k ü v e t k e z ő l a p s z é l i j e g y z e t h í v j a fel m a g á r a a f i g y e l m e t :
» E x t a t deseriptis T r i u m p h i a p u d P l u t a r c h u m i n v i t a P a u l i Aemilii.«
T e h á t a t é m á t , a d i a d a l m e n e t l e í r á s á t P l u t a r c h o s b ó l ismeri. í m e az e r e d e t i :1 4
» H a r m a d n a p o n k o r a reggel e l ő s z ű r t r o m b i t á s o k v o n u l t a k e l ő , k i k n e m a m e n e t e l é s n é l v a g y d í s z f e l v o n u l á s n á l s z o k á s o s d a l t f ú j t á k , h a n e m azt, a m e l l y e l a r ó m a i a k c s a t á r a i n d u l t a k . E z e k u t á n j v e z e t t e k s z á z h ú s z h i z o t t ü k r ü t , b e a r a n y o z o t t s z a r v a k k a l , s z a l a g o k k a l és f ü z é r e k k e l é k e s í t v e . A z ifjak, k i k ezeket v e z e t t é k , az á l d o z á s c z é l j á b ó l g a z d a g o n k i v a r r t k ö t é n y t v i s e l t e k ; u t á n u k f i u k h a l a d t a k , a r a n y és e z ü s t á l d o z a t i e d é n y e k k e l . . . «
V i l á g o s , h o g y a z »eredeti« n e m m á s , m i n t fontáziameginditó ötlet, m e l y b ő l s a j á t , a m a g a k o r á b a n és m a g a t á r s a d a l m á b a n szerzett é l m é n y e i s e g í t s é g é v e l a l a k í t o t t a k i a maga m o n d a n i
-»• I d . m ű 316. 1.
1 1 F o r d í t o t t a K a s k o v i c s K á l m á n , 1895. P l u t a r c h o s p á r h u z a m o s é l e t r a j z a i . I I . 71. I.
v a l ó j á t . B o r n e m i s z a t e h á t eredeti iróVo és é p p ú g y n e m j u t u n k e l ő r e m e g é r t é s é b e n p u s z t á n esetleges f o r r á s o k a t keresve, m i n t a h o g y a n S h a k e s p e a r e n a g y s á g á t sem f o r r á s a i és a m i n d e n felől k ö l c s ö n v e t t ö t l e t e k h a t á r o z z á k meg. E g y é b k é n t is é p p e n l e g j e l e n t ő s e b b r é s z l e t e k n e k , m i n t a h o g y a n m á r r á m u t a t t u n k , m a g a a b i b l i a a f o r r á s a és p o n t o s a n az az é r d e k e s , h o g y . h o g y a n és m i v e l b ő v í t i k i a b i b l i á b a n l e í r t e s e m é n y e k e t .
É s m é g i s — ha a l a p o s a b b a n u t á n a n é z ü n k , t a l á l h a t u n k B o r n e m i s z á n á l c s a k n e m s z ó s z e r i n t i á t v é t e l e k e t is! Ezek azonban nem idegen, hanem kortárs magyar írók szövegei! M é g p e d i g m i n d i g k ö z v e t l e n ü l a maga k o r á n a k legaktuálisabb v o n a t k o z á s á v a l k a p c s o l a t b a n teszi ezt
B o r n e m i s z a . L e í r j a p é l d á u l a t ö r ö k p u s z t í t á s s z ö r n y ű s é g e i t :
» É n i d ű m b e n i s m i n d a T a t á r o k , m i n d a T ö r ö k ö k r a b l á s k o r t c s a k M a g y a r o r s z á g b a n i s n a g y s z ö r n y ű s é g e k e t cselekedtek, k i k sok a p r ó g y e r m e c s k é k e t i s s z a b i á r a h á n y t a k , és h á r m a s á v a l i s az L ó h á t á r a t a r i s z n y á b a k ö t ö z t é k , k i k e g y m á s h o z v e r ő d v é n , e l b á g y a d t a k , elfulladtak, é h e z t e k , s z o m j ú h o z t a k . É d e s a t y j u k a t , a n y j o k a t l á t v á n , é t e l t , i t a l t s i r v á n k é r t e k , de s z ü l e i k e t T a t á r o s t o r r a l , m i n t az b a r m o t h a j t o t t á k , a g y o k veleje, belek k i o m l o t t , ha meg s z á l l o t t a k , l ó v é r r e l , k a c o l a t e j j e l i t a t t á k , és k ö z t ö k sok ifjak, s z ü z e k , i n a s o k , v é n e k , m e n y e c s k é k r ö t t e n e t e s k i n o k a t és s z e p l ő k e t s z e n v e d t e k . ( F o l P , L X X I I o )
H a t á s o s l e í r á s . B o r n e m i s z a a z o n b a n n e m j á r t t ö r ö k t e r ü l e t e n . V i s z o n t o l v a s t a — és k i is a d t a — Szegedi K i s I s t v á n S i r a l m a s É n e k é t . E b b e n hiteles l e í r á s v a n a t ö r ö k p u s z t í t á s á r ó l , B o r n e m i s z a fel is h a s z n á l t a :1 8
»Jámbor vén népeket ők tisztelni nem tudják Az csecsemőket is egy szálnyira nem szánják Rettenetességvel, nagy kegyetlenségvei
Őket szabiára hányják.*
».. .Sokgyermekágybéli asszonyi állatot Az lóhátra felvonnak.*
».. .Gyenge szép szüzeket rontanak és vesztenek Nagy sok ezer szüzet ők megszöplösitenek.*
\ »Mint egy" sereg csordát, az tatár ostorral Elöltök hajdogálják.*
»Ehsegek miatta mind elszakadozának A szomjúság miatt nagy sokan meghálállak Az vad lovak hátán nagy sok gyenge szüzek halálra bágyadának.*
»Nagy sirván anyjoknak az gyermekek kiáltnak:
»Adnál vizet innom, édes anyám!* ezt mondják:
Ő édes anyjoknak csaknem hasad szivek, Hogy csak ezt sem adhatják.*
»Nagy undok étellel szegény rabokat tartják, Az lóhúst fövetlen deleikbe hányják.
Az csikók vérével, káccolák tejével Szegényeket itatják.*
»Meg nem keserednek a kisded gyermeken.
Kettősével őket ültetik az nyeregben Az ártatlanoknak csak sirni sem hadnak Fejek öszveverésén.*
1 1 H o g y m e n n y i r e » e r e d e t i írú«, azt m á r E l e k t r á j á b a n is m e g m u t a t t a . K e r e s ü n k , k u t a t u n k egy eset
leges változott l a t i n s z ö v e g e t , m i n t h a a b b ó l és n e m egy h ű l a t i n f o r d í t á s b ó l ismerte v o l n a meg t é m á j á t . P e d i g ha Devecseri G á b o r f o r d í t á s á b a n ( S o p h o k l e s d r á m á i , 1950.) m e g n é z z ü k az eredetit és ö s s z e h a s o n l í t j u k B o r n e m i s z á v a l , k i d e r ü l p o m p á s s t i l i s z t i k a i t e l j e s í t m é n y e é s az, h o g y l é n y e g é t t e k i n t v e e g y e z i k a g ö r ö g t é m á v a l . ( I I I . f e l v o n á s , 2. jelenet.)
É r c k ü r t s z a v á r a s z ö k k e n t e k f u t á s r a és M i h e n t t r o m b i t a z e n d ü l e , e g y s z e r s m i n d m e g . - u j t á k L o v á t b i z t a t v a , g y e p l ő t r á z v a , m i n d e g y i k az l o v a k a t , m i n t a s z é l , ú g y m e n t e k , az por c s a k n e m E l ő r e t ö r t ; a p á l y a m e g t e l t g ö r d ü l ő az eget ü t ö t t e , k i á l t á s , s i k o l t á s v o l t n a g y . A z k o c s i k S z e k e r ü k k e r é k z a j á v a l , fölfelé r ö p ü l t peregtek, c s i k o r g o t t a k , t ö r t e k e r ő s e n . S e r i n y k e d t e k A p o r : m i n d egy c s o m ó b a c ö r t e t , o s t o r á t az v i t é z e k elől e g y m á s t h a l a d n i , ő is b i z o n y v á -E g y sem k í m é l i , v á g y i k h á t r a h a g y n i m i n d l a s z t i g g y o r s o l k o d o t t , az k o c s i n is u g y a n Igen A t á r s a t e n g e l y é t és t o m b o l ó l o v á t , e m b e r k e d e t t . . .
S a v e r s e n y z ő v i t é z e k v á l l á t s a k e r é k v .
K ü l l ő i t a lovak t a j t é k j a lepte be.
S z é p e n írja W a l d a p f e l I m r e — b á r ő i d ö m é r t é k e s l e j t é s t u d a t o s v i s s z a a d á s á r a is g o n d o l — h o g y
• B o r n e m i s z a n y e l v i b r a v ú r j a b á r m e l y fejlett i r o d a l m i n y e l v b o l d o g b i r t o k o s á n a k sem v á l n a s z é g y e n é r e * ( N y u g a t , 1931. I. 124.)
R é g i M a g y a r K ö l t ö k T á r a 5. k ö t e t , 8. 1.
adalomtört. K ö z i .
H a m e g g o n d o l j u k , h o g y i l y e n k é t s é g t e l e n e g y e z é s n e m e g y e d ü l á l l ó k u r i ó z u m , h a n e m m á s k o r is e l ő f o r d u l , s z é p és m e g g y ő z ő b i z o n y í t é k o t t a l á l u n k a X V I . s z á z a d i eleven m a g y a r i r o d a l m i é l e t r e és a r r a v o n a t k o z ó l a g , h o g y m e n n y i r e nem csak »a l a t i n s á g v o l t e kor p r ó z á j á n a k f ő t á p l á l ó j a « . M i é r t k e l l e t t v o l n a B o r n e m i s z á n a k l a t i n m u n k á b ó l ihletet k ö l c s ö n ö z n i e a f ö s v é n y s é g o s t o r o z á s á h o z , m i k o r m e g í r t a azt e l ő t t e m á r S z k h á r o s i H o r v á t A n d r á s is, k i n e k m ű v e i t B o r n e m i s z a j ó l i s m e r t e , f e l h a s z n á l t a és a k i — m i n t m á s h e l y e n erre r á m u t a t t a m1 7 — h a t o t t is s t í l u s á r a ? H o r v á t h J á n o s v i s z o n t a » S i r a l m a s e n n e k ö m « r e f r é n j e és T i n ó d i k é t sora k ö z ö t t l á t k a p c s o l a t o t1 8. Ideje, h o g y f e l i s m e r j ü k és m é l t a s s u k a X V I . s z á z a d i m a g y a r i r o d a l m i é l e t1* j e l e n t ő s é g é t . K ü l ö n ö s e n B o r n e m i s z a élt ez i r o d a l m i élet k e l l ő s k ö z e p é b e n : H u s z á r G á l s e g é d e k é n t t a l á n é p p e n ő k o r r i g á l t a az »Igaz p a p s á g t ü k ö r e t « , de m i n d e n : b i z o n n y a l m á s m ű v e k e t ; m i n t n a p t á r k i a d ó és n y o m d a t u l a j d o n o s h i v a t á s s z e r ű e n is k e l l e t t , hogy foglal
k o z z é k a k o r a b e l i m a g y a r i r o d a l o m m a l , m é g p e d i g f e l t é t l e n ü l k r i t i k á v a l , hiszen az é l e t e v é g e felé k i a d o t t » E n e k e k h á r o m r e n d b e « c í m ű k ö t e t é h e z s z e l e k c i ó r a v o l t s z ü k s é g ; Balassi B á l i n t első s z á r n y p r ó b á l g a t á s a i t ő i r á n y í t j a ; é n e k s z e r z ő k r ő l , l a n t o s o k r ó l t u d ; k i a d j a H e l t a i E v a n g é l i u m - f o r d í t á s a i t és f e l h a s z n á l j a a z o k a t — és í g y t o v á b b .
B o r n e m i s z a t e h á t e l s z a k a d t m á r a k l a s s z i k u s í r á s b e l i s é g n y ű g ö t j e l e n t ő h a g y o m á n y a i t ó l és új u t a k r a t é r t , a z o k r a az u t a k r a , m e l y e k az új m a g y a r s z é p p r ó z a s z ü l e t é s é h e z v e z e t t e k .
H a t e h á t B o r n e m i s z a h e l y é t k e r e s s ü k r é g i m a g y a r p r ó z á n k n a g y j a i k ö z ö t t , m i n d i d ő r e n d b e n , m i n d p e d i g j e l e n t ő s é g t e k i n t e t é b e n H e l t a i és T e l e g d i m e l l é k e l l á l l í t a n u n k , s z e m e l ő t t t a r t v a a z o n b a n , h o g y t ö b b v o n a t k o z á s b a n n á l u k is e l ő b b r e m u t a t .
M i b e n k ü l ö n b ö z i k B o r n e m i s z a s t í l u s a e k o r t á r s a i n a k s t í l u s á t ó l ?
T e l e g d i s t í l u s a csiszolt, v i l á g o s , r e n d k í v ü l s z a b a t o s a n megfogalmazott, tiszta, s z é p m a g y a r n y e l v ; ez a p r ó z a v a l ó b a n a klasszikusok hatását mutató, humanista próza. K e v é s k i v é t e l l e l mentes a z o n b a n ő s z i n t e e m b e r i m e g n y i l a t k o z á s o k t ó l és B o r n e m i s z a l e n d ü l e t é t ő l . T e l e g d i n e m l e n y ű g ö z ő írói i h l e t t ő l , a l k o t ó i é l m é n y t ő l e l r a g a d v a ír, h a n e m a t u d ó s e g y h á z i férfi j ó z a n m e g f o n t o l á s á b ó l : v a n m ű k ö d é s i t e r ü l e t é n n é p s z e r ű p o s t i l l á j a az e l l e n f é l n e k ? Í r ő is. A t a n u l a t l a n falusi n é p h e z és a l s ó p a p s á g h o z s z ó l ? . A h h o z ír ó is. N é p s z e r ű B o r n e m i s z a k ö n y v e i n e k k ü l s ő f o r m á j a és b e o s z t á s a ? Á t v e s z i azt is.
N i n c s e n e k t e h á t T e l e g d i é r t é k e s és s z é p m a g y a r s t í l u s á b a n o l y a n s a j á t o s s á g o k , m e l y e k b e n n ü n k e t é p p e n B o r n e m i s z á v a l k a p c s o l a t b a n é r d e k e l n é n e k .
A n n á l é r d e k e s e b b a z o n b a n B o r n e m i s z a s t í l u s á t H e l t a i é v a l ö s s z e h a s o n l í t a n i . M i v e l H e l t a i p r ó z a i s t í l u s á n a k b e h a t ó i s m e r t e t é s e most nem f e l a d a t o m , e k é t , j e l e n t ő s é g é b e n e g y f o r m á n n a g y í r ó s t í l u s á n a k a z o k a t a j e g y e i t m u t a t o m csak be, m e l y e k a k e t t ő k ö z ö t t i különbséget — és egyszersmind a magyar próza fejlődésének kétféle útját — v i l á g í t j á k m e g .
H e l t a i n e m k e v é s b é h a t a l m a s a r á n y ú é l e t m ű v é b ő l a K r ó n i k á t v á l a s z t o m ö s s z e h a s o n l í t ó a l a p u l . A z é r t a K r ó n i k á t , m e r t ebben, ha m á s ú t o n - m ó d o n is, de u g y a n a h h o z a c é l h o z ér el H e l t a i , m i n t B o r n e m i s z a a p r é d i k á c i ó k b a n . V a g y i s a K r ó n i k á n a k s z i n t é n igen r u g a l m a s m ű f a j i k o r l á t a i h a s o n l ó a k a p r é d i k á c i ó k é h o z . E b b e n a k o r b a n p r é d i k á c i ó b a é s k r ó n i k á b a m i n d e n b e l e f é r . E z t m i n d k e t t e n jól t u d t á k és é l t e k is az a l k a l o m m a l . H e l t a i is f e l h a s z n á l t a K r ó n i k á j á t írói a m b í c i ó i s z a b a d a b b m e g v a l ó s í t á s á r a é p p ú g y , m i n t B o r n e m i s z a a p r é d i k á c i ó k a t . L á s s u k , h o g y a n ?
Z s i g m o n d és az a p u l i a i k i r á l y , a b u k o t t t r ó n k ö v e t e l ő a s i k e r t e l e n k í s é r l e t u t á n i l y e n s z í v é l y e s h a n g ú levelet v á l t a n a k e g y m á s s a l :
» N i n c s k e d v e s b d o l g o k a m a g y a r o k n a k , m i n t hogy sok új k i r á l y o k l é g y e n . A k k o r o n v a g y o n ő n e k i k n a g y o b b v i g a s s á g o k , m i k o r o n e g y b e - v e s z é s t szerezhetnek a k i r á l y o k között.<c2 0 E g y t ö r ö k b e t ö r é s s e l k a p c s o l a t b a n , m i k o r az u r a k n e m t ö r ő d t e k a v é d e l e m m e g s z e r v e z é s é v e l , ezt í r j a , n e m t i t k o l h a t ó k á r ö r ö m m e l :
» E s m i k o r o n az u r a k m e g e t t é k v o l n a i m m á r o n a b é l e s t B u d á n az m e n y e k ö z é b e , vissza
t é r v é n m e g t a l á l t á k a p u s z t a h e l y e k e t h a z a j o k b a n . «
M á t y á s k i r á l y o l y a n u r a l k o d ó v o l t , a k i » n e m t e r e m m i n d e n b o k o r b a n « .
A k i r á l y n é - f e l e s é g e k v a l a m i b o r z a s z t ó b e f o l y á s s a l v o l t a k felséges f é r j e i k r e , I s t v á n k i r á l y e g y é n i s é g é v e l p é l d á u l n e m t a r t j a ö s s z e e g y e z t e t h e t ő n e k , hogy V a z u l t m e g v a k í t t a t t a , a z é r t k é t G i z e l l á t v e t e t el I s t v á n n a l !
U g y a n e z a m o t i v á c i ó m i n t a m i l y e n t B o r n e m i s z á n á l p l ! a K á n a i M e n y e g z ő l e í r á s á n á l f i g y e l h e t ü n k m e g .
A m á s o d i k G i z e l l a .
" N e m e s k ü r t y i d . m ű .
" H o r v á t h J á n o s : »A r e f o r m á c i ó j e g y é b e n ' . A k a d é m i a i K i a d ó 1953.
" A X V I . s z á z a d i m a g y a r i r o d a l m i é l e t r ő l B i s z t r a y G y u l a e g y e t e m i e l ő a d á s a i az e d d i g i e r e d m é n y e k e t ö s s z e f o g l a l v a t á j é k o z t a t t a k . K i a d v a é r d e m l e g e s m é l t a t á s é s e l e m z é s nincs e r r ő l a k é r d é s r ő l .
*• V a r j a s B é l a 1944-ben s a j t ó a l á rendezet: K r ó n i k a - k i a d á s á b ó l I d é z e k .
» K e v e l y és haragos a s s z o n y i á l j á t , k i n e k csak ez v i l á g i d o l g o k k e l l e n e k v a l a « — ő b u z d í t j a I s t v á n t a m e g v a k l t t a t á s r a . M a g a I s t v á n k i r á l y t a n á c s o l j a V a z u l f i a i n a k , h o g y m e n e k ü l j e n e k k ü l f ö l d r e , m e r t ő m á r tehetetlen, beteg e m b e r , nem t u d p a r a n c s o l n i v é r s z o m j a s f e l e s é g é n e k . O t t o k á r cseh k i r á l y fél a m o r v a m e z e i csata e l ő t t és csak f e l e s é g e g ú n y o l ó d á s á r a ü t k ö z i k meg m é g i s ; s ő t M á t y á s k i r á l y u n k
»Igen k e g y e l m e s és szelíd e r k ö l c s ű v a l a m i n d a d d i g , m é g l e n B e a t r i x k i r á l y n é a s s z o n y h o z z á n e m j ö v e . «
T o v á b b is f o l y t a t h a t n á n k , de ez m o s t n e m c é l u n k . A l é n y e g v i l á g o s : A K r ó n i k a H e l t a i s z á m á r a maga v o l t a m e g í r a t l a n r e g é n y , n o v e l l a és s z é p h i s t ó r i a m á s h o l k i n e m é l h e t ő l e h e t ő s é g e . H e l t a i is f e l h a s z n á l t a K r ó n i k á j á t t a l á l ó t á r s a d a l o m k r i t i k á j á n a k m e g f o g a l m a z á s á r a ; ő is a felfedező g y ö n y ö r ű s é g é v e l ír m a g y a r u l . D e m i a k ü l ö n b s é g ? A z , h o g y a m i B o r n e m i s z á n á l d r á m a i a n s ű r í t e t t , k o m o l y és i z z ó a n l e l k e s ü l t s t í l u s b a n j e l e n i k meg e l ő t t ü n k , azt H e l t a i f i n o m g ú n n y a l , b ő a n e k d o t á z ó k e d v v e l meséli el. H e l t a i s t í l u s á n a k ez az a n e k d o t i k u s v o l t a v é l e m é n y ü n k szerint a l e g m e g f o g h a t ó b b , b á r semmiesetre sem egyetlen k ü l ö n b s é g . A h o l B o r n e m i s z a d r á m a i helyzeteket teremt, ott H e l t a i — e l l e n á l l h a t a t l a n u l ez a h a s o n l a t k í n á l k o z i k — m i k s z á t h i h u m o r r a l á b r á z o l .
í g y i n d u l el e g y m á s s a l p á r h u z a m o s a n s z é p p r ó z á n k f e j l ő d é s é n e k k é t , a l e g ú j a b b k o r i g j e l l e m z ő i r á n y a .
E z z e l a t a n u l m á n n y a l a z t is i g a z o l n i s z á n d é k o z t a m , h o g y régi m a g y a r i r o d a l m u n k é r t é k e s a l k o t á s a i n a k s t í l u s e l e m z é s e hasznos v á l l a l k o z á s , m e r t r é s z b e n f e l t á r j a a l a p p a n g ó é r t é k e k e t , r é s z b e n pedig h o z z á s e g í t o l y a n t á r s a d a l m i v o n a t k o z á s o k f e l i s m e r é s é h e z , m e l y e k puszta é l e t r a j z i a d a t o k r a t á m a s z k o d v a h o m á l y b a n m a r a d n á n a k . I r o d a l o m t ö r t é n e t ü n k és i r o d a l m i é l e t ü n k csak g a z d a g o d n é k , h a e n a g y X V I . s z á z a d i í r ó k s t í l u s á t b e h a t ó b b a n t a n u l m á n y o z n á n k .
B o r n e m i s z a l á t s z ó l a g e l l e n t m o n d á s o s e g y é n i s é g e is í g y o l d ó d o t t fel egy f o k o z a t o s a n fejlődő, elveihez h a l á l i g h ű e g y é n i s é g g é , a k i a h u m a n i z m u s t ó l a r e f o r m á c i ó n k e r e s z t ü l eljut a t á r s a d a l m i á l l a p o t o k harcos k r i t i k á j á i g és a k i a m a g y a r s z é p p r ó z a i e l b e s z é l é s b ö l c s ő j é n e k e g y i k r i n g a t ó j a v o l t .
T a l á n s i k e r ü l t ebben a d o l g o z a t b a n ú j a b b e m l é k e t á l l í t a n i a n é p n y e l v é n , a n é p é r t d o l g o z ó és a n é p m e l l é á l l á s a m i a t t elfelejtett B o r n e m i s z á n a k ; t a l á n v a l ó b a n m e g fogja t e r m é k e n y í t e n i i r o d a l m u n k a t s z í n e s , í z e s m a g y a r s t í l u s a , m i n t a h o g y a n M ó r i c z Z s i g m o n d r e m é l t e ; t a l á n v é g é r v é n y e s e n b e b i z o n y u l t az, a m i t k o r t á r s a i , h a g ú n y o l ó d v a is, de o l y i g a zat s z ó l v a k i f e j e z t e k :
»Csupan a n é p k ö z ü l v o l t egy v a g y m á s i k vcle.«
P E R J É S G É Z A