B a l a s s i B á l i n t k a t o n a i m é l t a t á s a n e m k ö n n y ű feladat. A h a d t ö r t é n e t k u t a t ó j a nehezen t u d j a m e g t a l á l n i azt a h e l y e t , a m i v i t é z i k ö l t é s z e t ü n k eme l e g n a g y o b b a l a k j á t k a t o n a i s z e m p o n t b ó l m e g i l l e t i . A k é r d é s m e g o l d á s á t h á r o m k ö r ü l m é n y n e h e z í t i . E l s ő s o r b a n B a l a s s i h a d i t e t t e i t , k a t o n a i é r d e m e i t n e m i s m e r j ü k o l y a n r é s z l e t e s s é g g e l , hogy ennek a l a p j á n m e g n y u g t a t ó m ó d o n í t é l h e s s ü n k k a t o n a i é r t é k é r ő l . M á s o d s z o r : nincs ö s s z e f ü g g ő , l é l e k t a n i m ó d s z e r e k a l a p j á n k i d o l g o z o t t k a t o n a i é r t é k e l é s i r e n d s z e r ü n k . A j ó k a t o n a k r i t é r i u m a m á s és m á s , aszerint, h o g y h a d v e z é r r ő l , c s a p a t t i s z t r ő l v a g y e g y s z e r ű k ö z k a t o n á r ó l b e s z é l ü n k . K o r o n k é n t is v á l t o z o t t a j ó k a t o n a i d e á l j a . A m a g y a r h a d t ü r t é n e t í r á s m é g nem dolgozta fel azt az igen l é n y e g e s k é r d é s t , h o g y egyes k o r o k b a n m i l y e n k ö v e t e l m é n y e k a l a p j á n m i n ő s í t e t t é k a k a t o n á k a t , m i l y e n t u l a j d o n s á g o k k e l l e t t e k a h h o z , hogy v a l a k i é r v é n y e s ü l h e s s e n a h a d i p á l y á n . A z i r o d a l o m t ö r t é n e t m ű v e l ő j e a k ö l t ő B a l a s s i t versei u t á n n a g y j á b ó l k i f o r r o t t és elfoga
d o t t é r t é k e l é s i r e n d a l a p j á n é r t é k e l h e t i , a h a d t ö r t é n é s z a z o n b a n nem ismeri m e g f e l e l ő r é s z l e t e s s é g g e l a k a t o n a B a l a s s i » m ű v é t « , és n e m áll r e n d e l k e z é s é r e k i d o l g o z o t t é r t é k e l é s i rendszer s e m . E b b ő l a d ó d i k a z u t á n a h a r m a d i k n e h é z s é g — és egyben f e l a d a t u n k k ü l ö n l e g e s s é g e , h o g y versek a l a p j á n k e l l k a t o n a i m é l t a t á s t í r n u n k . I s m é t e l j ü k : versek alapján.
M i u g y a n i s n e m é r t ü n k egyet T a k á t s S á n d o r r a l , a k i B a l a s s i j e l l e m é n e k m e g é r t é s é h e z első
s o r b a n l e v e l e i t a k a r t a a l a p u l v e n n i .1 S z e r i n t ü n k a k a t o n a B a l a s s i j e l l e m é n e k megraj
z o l á s á n á l e l s ő s o r b a n verseire k e l l t á m a s z k o d n i , l e v e l e i t és e g y é b é l e t r a j z i a d a t a i t p u s z t á n k i s e g í t ő e s z k ö z n e k lehet t e k i n t e n i a feladat m e g o l d á s á h o z . A p r o b l é m a i r o d a l o m t ö r t é n e t i : m e n n y i b e n t a r t h a t j u k i g a z n a k a k ö l t ő lírai v a l l o m á s a i t ? H e l y e s - e T a k á t s felfogása, a k i B a l a s s i e g y i k legszebb k ö l t e m é n y é t , a hazafias érzés o l y a n g y ö n y ö r ű m e g n y i l a t k o z á s á t is, m i n t az » 0 én édes hazám, te szép Magyarország* k e z d e t ű v e r s é t , m e l y b e n b ú c s ú t vesz h a z á j á t ó l , sem t a r t j a ő s z i n t e v a l l o m á s n a k .2 É s a k ö l t ő k é t s é g b e e s é s é t , é l e t é n e k egyik l e g s ö t é t e b b s z a k a s z á b a n a z é r t n e m h i s z i el, m i v e l a k k o r a b é c s i u t c a l á n y o k k a l m u l a t g a t .3 S z e r i n t ü n k T a k á t s t ú l s á g o s a n l e e g y s z e r ű s í t e t t e a k é r d é s t : n e m lehet k e t t é v á l a s z t a n i , k ü l ö n s z e m l é l n i B a l a s s i é l e t é t és a l k o t á s a i t , egy u g y a n a z o n s z e m é l y i s é g m e g n y i l v á n u l á s a m i n d a k e t t ő . É r t é k e l é s é b e n k ö l t é s z e t é t k e l l a l a p u l v e n n i .4 A m i B a l a s s i é l e t é b e n , s z e m é l y i s é g é b e n l é n y e ges, az, verseiben t a l á l h a t ó . B o t r á n y a i , k a l a n d j a i csak e s e t l e g e s s é g e k . E z é r t t a n u l m á n y u n k b a n B a l a s s i t katonailag e l s ő s o r b a n versei a l a p j á n fogjuk é r t é k e l n i . E z t a n n á l is i n k á b b j o g o s u l t a b b n a k t a r t j u k , m i v e l v i t é z i k ö l t é s z e t e teljes e g é s z é b e n k a t o n a i é l m é n y k i f e j e z é s e . E c k h a r d t S á n d o r s z a v a i s z e r i n t : » É l e t és k ö l t é s z e t t a l á n sohasem forrott ö s s z e o l y t ö k é l e tesen, m i n t B a l a s s i B á l i n t v i t é z i é n e k e i b e n . E g é s z é l e t é n e k célja, g y ö n y ö r ű s é g e , l e g t i s z t á b b r é s z e v o l t a v é g b e l i v i t é z k e d é s , a p o g á n y elleni h a r c . «6
1 >Balassi B á l i n t j e l l e m é t n e m v e r s e l , h a n e m b i z a l m a s levelei a d j á k m e g é r t e n ü n k . • T a k á t s S á n d o r : Régi idők, régi emberek. 2. k i a d . B p . é. n . 132. 1.
1 »A k ö l t ő — m o n d j á k é l e t i r ő l — erre b á n a t á b a n b u j d o s á s r a a d t a f e j é t . S m e g h a t ó s z í n e k k e l festik a l e l k i l e g m e g t ö r t és k é t s é g b e e s e t t B a l a s s a k í n j a i t . . . M e g v i g a s z t a l j u k az o l v a s ó t , hogy ezt a m a r d o s ó k í n t B a l a s s a n e m é r e z t e Id. mű: 147. I.
• » B e c s b e j ö n , h o l a k i r á l y n a k f e l a j á n l j a k a r d j á t . . . B a l a s s a B á l i n t m é g h a d n a g y s á g r a v a l ó szert s e m k a p o t t . N e m k e l l e t t a z ö s z o l g á l a t a ! A v i s s z a u t a s í t á s b á n t ó n a k b á n t ó , de a z é r t B a l a s s a nagy k í n b a n n i n c s e n m i a t t a . V i d á m t e r m é s z e t e h a m a r e l n y o m j a p i l l a n a t n y i k e s e r ű s é g é t . M u l a t és s z a l a d g á l a b é c s i l e á n y o k u t á n . « ld. mű: 1 4 9 - 1 5 0 . 1.*
* A k é r d é s t v é g é r v é n y e s e n t i s z t á z t a E c k h a r d t S á n d o r : >Bár m i n d e n r á v o n a t k o z ó o k m á n y , v a g y t ő l e s z á r m a z ó i r a t az ö k i v é t e l e s e n é r d e k e s , i z g a t o t t v a g y z s e n i á l i s e g y é n i s é g é t t ü k r ö z i , j o b b i k é n j é t , l e l k é n e k szebb, m é l y e b b t a r t a l m á t k ö l t é s z e t é b e t e t t e bele. • Ismeretlen Balassi Bálint. B p . 1943. 216. 1.
• E c k h a r d t S á n d o r : Balassi Bálint. B p . 1940.
A X V I . s z á z a d h a d t ö r t é n e l m i v a l ó s á g a . A v é g v á r i h á b o r ú
A t ö r ö k h ó d í t á s E u r ó p á t h a d t ö r t é n e t é n e k e g y i k l e g n a g y o b b v á l s á g á b a n é r t e . A n e h é z p á n c é l b a ö l t ö z ö t t f e u d á l i s l o v a g i seregeket a h a r c m e z ő n f e l v á l t j a a g y a l o g s á g . A g y a l o g s á g diadalmas e l ő n y o m u l á s á n a k o k a i : a v á r o s i p o l g á r s á g k i f e j l ő d é s e , a l ő f e g y v e r e k e l t e r j e d é s e és gyalogos t ö m e g e k z á r t h a r c r e n d j é n e k f ö l é n y e az i n d i v i d u á l i s a n h a r c o l ó l o v a g o k f e l e t t . E z az á t a l a k u l á s n e m m á r ó l - h o l n a p r a t ö r t é n i k . M i k o r a p á n c é l o s l o v a g i seregek ideje m á r l e j á r t , s g y a k o r l a t b a n és e l m é l e t b e n is b e b i z o n y o s o d o t t , hogy a g y a l o g s á g é a d ö n t ő s z ó , h i á n y z o t t m é g az a szervezet, m e l y a g y a l o g s á g b a n r e j l ő ö s s z e s l e h e t ő s é g e t é l e t r e h í v h a t t a v o l n a . E z a szervezet az á l l a n d ó hadsereg. A z á l l a n d ó hadsereg f e n n t a r t á s a a z o n b a n az a l a p j á b a n v é v e m é g f e u d á l i s b e r e n d e z é s ű , d e c e n t r a l i z á l t , v a g y a c e n t r a l i z á c i ó felé csak t a p o g a t ó z v a l é p k e d ő á l l a m o k s z á m á r a p é n z ü g y i , a d m i n i s z t r á c i ó s és p o l i t i k a i o k o k m i a t t n e m l e h e t s é g e s .
M i n t á t m e n e t i m e g o l d á s j e l e n t k e z i k a z s o l d o s s á g . N é l k ü l ü k a h a d v i s e l é s e l k é p z e l hetetlen, de v e l ü k igen k ö r ü l m é n y e s . D r á g á k , z a b o l á t l a n o k , m e g b í z h a t a t l a n o k . A h a d v e z e t é s k é n y t e l e n a l k a l m a z k o d n i h o z z á j u k és a h á b o r ú a l a p v e t ő elve : az e l l e n s é g m e g s e m m i s í t é s e nem é r v é n y e s í t h e t ő v e l ü k . M i v e l a zsoldos hadsereg d r á g a , a h a d i v á l l a l k o z ó , a c o n d o t t i e r i nem s z í v e s e n k o c k á z t a t d ö n t ő ü t k ö z e t e t , de ha m é g i s r á s z á n j a m a g á t , n e m b i z t o s , h o g y a zsoldosok is a k a r n a k h a r c o l n i . V i s z o n t , ha a d ö n t ő a k c i ó p i l l a n a t n y i i a g n e m i n d í t h a t ó m e g , k é r d é s , hogy e g y á l t a l á n lesz-e a l k a l o m r á , m i v e l h u z a m o s a b b i d e i g e g y i k á l l a m sem b i r j a fizetni zsoldosait, és s z é t o s z l a n a k . V é g ü l p e d i g a zsoldos csak k a r d j á v a l s z o l g á l , m e g g y ő z ő dése nincs. S z á m á r a a l a p j á b a n v é v e k ö z ö m b ö s az a cél, a m i é r t a h á b o r ú t v í v j á k . A n y u gati o r s z á g o k n e h é z k e s , é r z é k e n y , i d e o l ó g i a i l a g k ö z ö m b ö s h a d s e r e g e i v e l s z e m b e n a t ö r ö k a kor l e g f é l e l m e t e s e b b h a r c i a p p a r á t u s á v a l r e n d e l k e z i k . A hadsereg m a g j a , a j a n i c s á r g y a l o g s á g és a s z p á h i l o v a s s á g l é n y e g é b e n á l l a n d ó hadsereg. K i t ű n ő j a n i c s á r g y a l o g s á g a r é v é n k é p e s a g y a l o g s á g i t ö m e g h a r c e l ő n y e i n e k k i f e j t é s é r e . U g y a n a k k o r a k ö n n y ű l o v a s s á g a l k a l m a z á s á v a l t á g teret b i z t o s í t a h a d m ű v é s z e t legfontosabb e l e m é n e k : a g y o r s a s á g n a k és m o z g é k o n y s á g n a k . T e h á t h a r c m o d o r a e g y e s í t i a s z e r v e z e t t s é g e t és a g y o r s a s á g o t . T e c h n i k a i l a g ú j a t nem hoz, de a n y u g a t i t a l á l m á n y o k a t és e l j á r á s o k a t ü g y e s e n a l k a l m a z z a . V é g ü l p e d i g n é p é nek v a l l á s i f a n a t i z m u s a á l l a n d ó h a j t ó e r ő t jelent, m o t o r j a a hadseregnek, á l l a n d ó terjesz
k e d é s t p a r a n c s o l .
N y u g a t , e l s ő s o r b a n a H a b s b u r g b i r o d a l o m , t e h e t e t l e n a h ó d í t ó v a l s z e m b e n : i t t e r ő s e n ö s s z p o n t o s í t o t t á l l a m s z e r v e z e t , ott f e u d á l i s s z e r v e z e t l e n s é g , i t t a h a d v e z é r k e z é b e n e n g e d e l mes, h a j l é k o n y h a r c i a p p a r á t u s , ott nehezen ö s s z e g y ű j t h e t ő és k ö n n y e n f e l o s z l ó , e g y o l d a l ú t a k t i k á r a k i k é p z e t t hadsereg, i t t f a n a t i z á l t t ö m e g e k , ott i d e o l ó g i a i l a g k ö z ö m b ö s z s o l d o s o k . A m é r l e g a n n y i r a k e d v e z ő t l e n a N y u g a t s z e m p o n t j á b ó l , h o g y ú g y t ű n i k f e l , m i n t h a a t ö r ö k ö t v i s s z a s z o r í t a n i soha n e m is lehetne. A z o n b a n a t ö r ö k h a d s e r e g n e k is m e g v a n n a k a m a g a k o r l á t a i . A hadsereg t u l a j d o n k é p p e n i h a d i b á z i s a m a g a T ö r ö k o r s z á g . A z elfoglalt t e r ü l e t e k k a t o n a i e l l e n ő r z é s é r e és v é d e l m é r e a r á n y l a g c s e k é l y s z á m ú ő r s é g e k m a r a d n a k v i s s z a . A h ó d í t ó hadsereg és a n n a k magja, a j a n i c s á r s á g és a s z p á h i l o v a s s á g z ö m e m i n d e n h a d j á r a t u t á n v i s z -s z a t é r K o n -s t a n t i n á p o l y b a é-s D r i n á p o l y b a . I n n e n i n d u l el a z u t á n ú j r a k ö v e t k e z ő h ó d í t ó h a d j á r a t á r a . E z e k n e k a h a d j á r a t o k n a k az ideje a z o n b a n a t ö r ö k e m b e r a n y a g és l ó a n y a g j e l e n t ő s r é s z é n e k s a j á t o s s á g a i m i a t t , m e l y a t é l i h a d v i s e l é s t n e m b í r j a , igen k o r l á t o l t : a t é l b e á l l t a e l ő t t vissza k e l l t é r n i ö k h a z á j u k b a . í g y a h a d j á r a t o k l e b o n y o l í t á s á r a a l i g m a r a d n é h á n y h ó n a p . A k u t a t á s o k egyre i n k á b b azt m u t a t j á k , h o g y a t ö r ö k h ó d í t á s m e g á l l t , m e r t a t ö r ö k á l l a m i , t á r s a d a l m i é s k a t o n a i szervezet e l é r t e t e l j e s í t ő k é p e s s é g é n e k h a t á r á t .
A t ö r ö k t e r j e s z k e d é s n e k t e h á t s z ü k s é g k é p p e n M a g y a r o r s z á g o n k e l l e t t l e f é k e z ő d n i e , m a j d v é g l e g e s e n m e g á l l a n i a . É s ez a m e g t o r p a n á s t ö r t é n e l m i l e g és h a d t ö r t é n e l m i l e g o l y a n h e l y zetet i d é z e t t elő, m e l y a m a g y a r f e j l ő d é s k ü l ö n l e g e s s é g é t m á s f é l s z á z a d r a m e g h a t á r o z t a . A z ország nem s ü l l y e d t el teljes e g é s z é b e n a t ö r ö k h ó d í t á s á r j á b a n , m i n t a B a l k a n f é l s z i g e t á l l a m a i . M e g m a r a d t részei : — E r d é l y és a k i r á l y i M a g y a r o r s z á g — m o r á l i s b á z i s a i lesznek a z e l l e n á l l á s n a k .
A k é n y s z e r ű s é g és a j ó z a n f e l i s m e r é s is azt d i k t á l t a , h o g y a m a g y a r s á g a H a b s b u r g b i r o d a l o m r a t á m a s z k o d v a v í v j a meg h a r c á t . A X V I . s z á z a d b a n , a n a g y c s a l ó d á s o k e l ő t t , a H a b s b u r g segítség m é g r e á l i s l e h e t ő s é g n e k , s ő t egyetlen l e h e t ő s é g n e k l á t s z o t t . A k a t o n a i h e l y z e t b ő l e r e d ő k é n y s z e r ű s é g o k o z t a , hogy a m a g y a r á l l a m p é n z ü g y i és k a t o n a i v e z e t é s e á t s i k l i k a H a b s b u r g o k k e z é b e . T ö r t é n e l m ü n k n a g y t r a g é d i á j a , e l v é r z é s ü n k és h a d t ö r t é n e l m i f e j l ő d é s ü n k k ü l ö n l e g e s s é g e e b b ő l a t é n y b ő l ered. A z o r s z á g e g é s z t e r ü l e t e h a t á r t e r ü l e t t é v á l i k . A h a r c i t t f o l y i k , de B é c s b ő l i r á n y í t j á k .
A harc s z í n t e r e a v é g v á r i v o n a l . A v é g v á r a k f e l a d a t a n e m a t ö r ö k h a t a l o m n a g y o b b t á m a d á s a i t f e l t a r t ó z t a t n i , m e r t erre sem ő r s é g e i k s z á m á n á l , sem f e l s z e r e l é s ü k n é l f o g v a n e m a l k a l m a s a k . A v é g v á r i v o n a l feladata g y a k o r l a t i l a g az v o l t , h o g y az egyes h a d j á r a t o k a t e l v á l a s z t ó i d ő k ö z b e n m e g a k a d á l y o z z á k a t ö r ö k p o r t y á z á s o k a t . A v é g v á r i v o n a l a t ö r ö k h ó d í t á s h a t á r á n k i f e s z í t e t t h á l ó h o z v o l t h a s o n l í t h a t ó , m e l y e r ő s e b b n y o m á s t f e l t a r t a n i n e m v o l t
k é p e s , s z e r v e z e t é n é l f o g v a a z o n b a n b á r m e l y i k r é s z é n g y a k o r o l t n y o m á s r a — b i z o n y o s h a t á r o k o n b e l ü l — ö s s z e s s é g é b e n a z o n n a l r e a g á l t . E g y v é g v á r m e g t á m a d t a t á s a , v a g y k ö z e l é b e n a t ö r ö k m e g j e l e n é s e j e l v o l t a t ö b b i v é g v á r s z á m á r a a s e g í t s é g r e : a v á r a k b a n l é v ő h u s z á r s á g n y e r e g b e s z á l l t és s z é l s e b e s n y a r g a l á s s a l i n d u l t a s z o m s z é d s e g í t s é g é r e . U g y a n a k k o r a v é d e l e m h e z t a r t o z o t t a z is, h o g y k i s e b b - n a g y o b b b e ü t é s e k k e l , p o r t y á z á s o k k a l n y u g t a l a n í t s á k , g y e n g í t s é k a t ö r ö k ö t , és h e l y z e t é t , s z á n d é k a i t k i k é m l e l j é k . T e h á t a v é g v á r a k ő r s é g e i á l l a n d ó a n h a r c b a n v o l t a k és a v é d e l e m t á v o l r ó l sem a b b a n á l l t , hogy b e h ú z ó d j a n a k a v á r a k falai m ö g é , h a n e m é l e t ü k n a g y r é s z é t a v á r a k o n k í v ü l , p o r t y á z á s b a n t ö l t ö t t é k . A p o r t y á z á s a v i t é z e k e l l á t á s a m i a t t is s z ü k s é g e s v o l t . A v é g v á r a k e l l á t á s á t a h o z z á j u k t a r t o z ó v a r b i r t o k o k , v a g y h o z z á j u k u t a l t k i n c s t á r i b i r t o k o k és a h a d i t a n á c s á l t a l k i u t a l t p é n z e k s z o l g á l t a t t á k . A v á r b i r t o k o k r ó l b e f o l y ó j ö v e d e l e m b e h a j t á s a a t ö r ö k m i a t t n e m egyszer csak k a t o n a i b i z t o s í t á s m e l l e t t t ö r t é n h e t e t t és s z a b á l y s z e r ű h a r c o k k a l j á r t . L e g t ö b b s z ö r a z o n b a n a b i r t o k j ö v e d e l m e n e m v o l t e l e g e n d ő a v á r e l t a r t á s á r a , a h a d i t a n á c s á l t a l e l ő i r á n y z o t t összeg p e d i g s z i n t e soha n e m é r k e z e t t m e g rendes i d ő b e n és a k e l l ő m e n n y i s é g b e n . í g y a v é g v á r a k ő r s é g e i , hogy é h e n ne h a l j a n a k , r á v o l t a k u t a l v a a z s á k m á n y s z e r z é s r e . B e ü t ö t t e k t ö r ö k t e r ü l e t r e , k i f o s z t o t t á k a f a l v a k a t , e l r a g a d t á k a v á s á r o s o k á r u i t , z s á k m á n y u l e l v e t t é k a t ö r ö k a d ó s z e d ő k p é n z é t és f ő t i s z t e k v a g y o n á t . M i n d ehhez s a j á t s á g o s h a r c m ó d r a és k ü l ö n l e g e s c s a p a t o k r a v o l t s z ü k s é g . A h a r c m ó d l é n y e g e a v á r a t l a n g y o r s r a j t a ü t é s v o l t . A g y a n ú t l a n u l m e n e t e l ő ellen
s é g e n l e s b ő l r a j t a ü t n i , v a g y egyenesen lesre c s a l n i , e z e r n y i csellel f é l r e v e z e t n i , m e g t é v e s z t e n i — ez v o l t a c é l . A h a r c o t a terephez v a l ó a l k a l m a z k o d á s , a t á j j e l l e g é n e k m e g f e l e l ő m a g a t a r t á s a h a t á r o z t a m e g : a n y í l t m e z ő a l o v a s c s a t ó n a k k e d v e z , a cserjés, e r d ő f o l t o k k a l t a r k í t o t t v i d é k a l e s v e t é s n e k , a h e g y v i d é k a g y a l o g s á g t e r ü l e t e . E r ő s test, j ó l o v a g l ó k é s z s é g , k i t a r t ó g y a l o g s á g , a k a r d és k o p j a m e s t e r i k e z e l é s e , e d z e t t s é g az i d ő j á r á s v i s z o n t a g s á g a i v a l s z e m b e n , f á r a d t s á g és é h s é g b í r á s a , l a s s ú t ű r é s és v i l l á m g y o r s c s e l e k v é s , megfontolt, okos t e r v e z é s és g y o r s , k í m é l e t l e n v é g r e h a j t á s — a l a p k ö v e t e l m é n y e k ebben a h a r c m ó d b a n . A m a g y a r h a d t ö r t é n e l m i f e j l ő d é s a v é g v á r i h a r c o k á l t a l e l t é r a n y u g a t i t ó l : N y u g a t a z á r t , ren
d e z e t t t ö m e g e k , f ő l e g g y a l o g s á g i t ö m e g e k h a r c á s z a t a felé h a l a d , a m a g y a r f e j l ő d é s a por
t y á z ó harc, a l a z a , s z é t s z ó r t a n m ű k ö d ő , kis e g y s é g e k g y o r s és m e g l e p e t é s s z e r ű a k c i ó i felé.
E n n e k a p o r t y á z ó h a r c m o d o r n a k e s z k ö z e a m a g y a r h u s z á r és h a j d ú . K ö n n y ű l o v a s s á g és k ö n n y ű g y a l o g s á g , s z e m b e n a N y u g a t n e h é z g y a l o g s á g á v a l és v é r t e s l o v a s s á g á v a l . E g y i k s e m c s a t a d ö n t ő f e g y v e r n e m , de a t ö r ö k elleni h a r c b a n n é l k ü l ö z h e t e t l e n e k . E z a k é t v é g v á r i f e g y v e r n e m a m a g y a r h a d t ö r t é n e l m i v a l ó s á g a X V I . s z á z a d b a n . A g y a l o g s á g i h a r c n a k n i n c s m é l t ó é n e k e s e , a h u s z á r o k k ö l t ő j e : B a l a s s i B á l i n t . K ö l t é s z e t é b e n f e j e z ő d i k k i a v é g v á r i h a r c o k p o l i t i k a i t a r t a l m a . A t ö r ö k elleni harc s z a b a d s á g h a r c , a n e m z e t ö s s z e s e r ő i t , de első
s o r b a n l e l k i t a r t a l é k a i t i g é n y b e v e v ő h a r c . E z a harc e l k é p z e l h e t e t l e n ö n t e v é k e n y s é g és a harc c é l j á n a k á t é l é s e n é l k ü l . A zsoldos é r d e k e csak a zsold k i f i z e t é s e — a v é g v á r i v i t é z é r d e k e i e g z i s z t e n c i á l i s a k : ö n m a g á é r t , c s a l á d j á é r t , n e m z e t é n e k f e n n m a r a d á s á é r t h a r c o l .
A X V I . s z á z a d m a g y a r h a d t ö r t é n e l m i v a l ó s á g á t nemcsak a h a r c m ó d és a s z e r v e z e t i f o r m a , h a n e m m i n d e n e k e l ő t t a l e l k i t a r t a l o m h a t á r o z z a m e g . O l y a n l e l k i t a r t a l o m , m e l y egy s a j á t o s m o r á l i s , k u l t u r á l i s és t e v é k e n y s é g b e l i m a g a t a r t á s t e r e d m é n y e z — a m a g y a r v i t é z i e r k ö l c s ö t . S a j á t o s m a g y a r é l e t s t í l u s a l a k u l k i a v é g b e l i h a r c o k s o r á n . A z emberi m a g a t a r t á s f o r m á l ó j a a z é l e t m i n d e n t e r ü l e t é n a v i t é z i e r k ö l c s .
T a n u l m á n y u n k c é l j a k i m u t a t n i : h o g y a n h e l y e z k e d i k c l B a l a s s i B á l i n t a X V I . s z á z a d h a d t ö r t é n e l m i v a l ó s á g á b a n , m i l y e n m é r t é k b e n r e p r e z e n t á l j a a kor m a g y a r k a t o n á j á t és é l e t é b e n m e n n y i r e v o l t m o z g a t ó , m e g h a t á r o z ó e r ő a kor e m b e r é n e k m a g a t a r t á s á t f o r m á l ó v i t é z i e t h o s ?
A h u s z á r t i s z t
B a l a s s i v i t é z i k ö l t é s z e t é b e n teljes az é l m é n y és kifejezés ö s s z h a n g j a . V i t é z i verseiben é r e z h e t ő , h o g y a k i m o n d o t t s z ó m ö g ö t t igazi é l m é n y , teljes á t é l é s , a l a p v e t ő l e l k i d i s z p o z í c i ó v a n — a k a r d o t f o r g a t ó , t e r m é s z e t b e n é l ő , l o v o n n y a r g a l ó h u s z á r t i s z t l e l k i d i s z p o z í c i ó j a . V i t é z i k ö l t é s z e t é n e k n a g y s z e r ű s é g e , de e g y b e n k o r l á t a i is i n n e n erednek. C s a k a m a g y a r h u s z á r r ó l é n e k e l t , m i n t h a v é g v á r i g y a l o g o s o k n e m is l e t t e k v o l n a , és csak a p o r t y á z ó h a r c r ó l , m i n t h a ez t e n n é k i a h a d m ű v é s z e t e g é s z é t . Z r í n y i szemei e l ő t t a h a d v i s e l é s e g é s z e v o l t , B a l a s s i e l ő t t c s a k egy r é s z e . L e h e t , h o g y a k ü l ö n b s é g o k a a k é t k ö l t ő t á r s a d a l m i h e l y z e t e . Z r í n y i magas k a t o n a i p o z í c i ó t t ö l t ö t t be. B a l a s s i e g y s z e r ű h u s z á r t i s z t v o l t . V a l ó s z í n ű b b a z o n b a n , hogy a l a p v e t ő a l k a t i k ü l ö n b s é g r ő l v a n s z ó : B a l a s s i a z é r t v o l t csak a k ö n n y ű l o v a s s á g é n e k e s e , m e r t a l a p j á b a n v é v e n e m é r d e k l ő d ö t t m é l y e b b e n a h a d i t u d o m á n y o k i r á n t . A h a d m ű v é s z e t t e l k a p c s o l a t b a n n e m v o l t a k p r o b l é m á i , e l m é l e t i k é r d é s e k n e m é r d e k e l t é k és csak azt é n e k e l t e , a m i t á t é l t , a m i b e n r é s z e v o l t . E z t a z o n b a n m i n d e n p o r c i k á j á v a l , m i n d e n csepp v é r é v e l é l t e á t és a h o g y a n é l m é n y é t kifejezte, a z t ö k é l e t e s v o l t , n e m c s a k k ö l t ő i l e g , de k a t o n a i s z e m p o n t b ó l i s !
M á r testi a d o t t s á g a i r é v é n is a h u s z á r t i s z t t í p u s a v o l t . R i m a y f e l j e g y z é s e i b ő l t u d j u k , és r á n k m a r a d t a r c k é p e is b i z o n y í t j a , h o g y s z é p k ü l s e j ű , izmos férfi v o l t . H a t a l m a s t e s t i e r ő f e s z í t é s e k r e v o l t k é p e s , hiszen m á r m i n t ifjú t ö k é l e t e s e n t á n c o l t a a j u h á s z t á n c o t , ezt a hirtelen l e g u g o l á s o k k a l , f e l u g r á s o k k a l , sebes f o r d u l á s o k k a l t e l i , igen n e h é z t á n c o t . A f e g y v e r f o r g a t á s n a k m i n d e n c s í n j á t ismerhette, k a r d d a l és k o p j á v a l e g y f o r m á n j ó l v í v o t t , e g y é b k é n t nehezen lenne e l k é p z e l h e t ő , hogy egy n a p o n t ö b b b a j v í v á s b a n is r é s z t v e g y e n .6 E r e j é n e k és ü g y e s s é g é n e k t u d a t á b a n lehetett és m a g a b i z t o s a n m o z o g h a t o t t a v i l á g b a n , h i s z e n n é z e t e l t é r é s e i n e k e l i n t é z é s é b e n m i n d i g hajlamos v o l t a k ö z v e t l e n , tettleges a k c i ó k r a , a m i r e egy fél
szeg, ü g y e t l e n ember nem v á l l a l k o z o t t v o l n a . F é r f i a s a n t ű r t f á r a d a l m a t , é h s é g e t , s z o m j ú s á g o t , s ő t a m a i ember s z á m á r a s z i n t e e l v i s e l h e t e t l e n f á j d a l m a t is, a m i k o r h a l á l o s s e b é t a
felcser t ü z e s vassal p i s z k á l g a t t a .
Indulatos, f é l e l m e t e s h a r a g ú , k i r o b b a n á s a i b a n s z i n t e b e l e l o v a l t a m a g á t a d ü h b e . S z k á r o s s y n a k e l t á n g á l á s a k ö z b e n s z i n t e egy l é l e k z e t r e í g y d ő l b e l ő l e a k á r o m l á s : » B e s t i a h i t e t l e n lélek, kurafi v a g y meghalsz m a , v a g y megszegik e z e n t ő l e g y n é h á n y o l d a l a d c s o n t j a , h o g y soha ha m e g é l s z is, e m b e r r é n e m leszesz b e l é : m e r t j u t o t t eszedbe b e s t y e l é l e k k u r a f i ! te é r e t t e d m i n t vert v o l t a t y á m D i v é n b e n . A z é r t bestia l é l e k , k u r a f i b i z o n te is m e g h a l s z e z e n t ő l é r e t t e . . . , s t b . «7
Italos, s z o k n y á s ember, b o r d é l y h á z i l á n y o k k a l m u l a t g a t , f e l l o b b a n ó s z e n v e d é l y e i n e k c l l e n t ó l l n i nem t u d . M i n d e z t a z o n b a n o l y a n t e r m é s z e t e s s é g g e l teszi és o l y a n ő s z i n t é n b e v a l l j a , hogy nem t u d j u k ma sem e l í t é l n i é r t e , a m a g a k o r á b a n p e d i g a b á n y a v á r o s o k p o l g á r a i n k í v ü l , nem igen b o t r á n k o z h a t t a k meg r a j t a . A k a t o n á k é l e t s t í l u s a ez, o l y a n e m b e r e k é , a k i k n a p - m i n t nap a h a l á l s z e m é b e n é z n e k és a k i k k i a k a r j á k h a s z n á l n i az é l e t ö r ö m e i t : » E z v i l á g m i n é k ü n k , k i b e n m i most é l ü n k , v e n d é g f o g a d ó h á z u n k . K i b e n ha m a l a k u n k , v a g y j ó l v a g y b u t l á t u n k , de h o l n a p m e g k i m ú l u n k , A z é r l a z o n l e g y ü n k , az rhig tart é l e t ü n k , l e g y e n v i g t e l ü n k n y a r u n k ! « E z e k b e n a s o r o k b a n a z o n b a n e g y é n i s é g é n e k csak e g y i k o l d a l a t á r u l e l é n k . V e r s e i b ő l e l é n k t ű n i k m á s i k o l d a l a : a v i t é z ethos t ü z é t ő l á t h a t o t t k a t o n a a r c k é p e is.
K ö l t é s z e t é b e n á l l a n d ó m o t í v u m k é n t t é r vissza a h u s z á r s á g é l e t é n e k ö t l e g l é n y e g e s e b b eleme : a ló, a v a d á s z a t , az éles s z a b l y a és k o p j a , a t á j és a » v i t e z i k ö z s e g « , a b a j t á r s i k ö z ö s s é g .
A » h a m a r l o v a k «
A h u s z á r s z á m á r a a ló a l e g f o n t o s a b b h a r c i e s z k ö z . A v é g v á r i p o r t y á z ó h a r c o k h i r telen r a j t a ü t é s e i b e n , g y o r s v i s s z a v o n u l á s a i b a n , k i t a r t ó n a g y m e n e t e l é s e i b e n a ló b i z t o s j á r á s a , g y o r s a s á g a , s z í v ó s s á g a , f o r d u l é k o n y s á g a , l e g k i s e b b c o m b n y o m á s r a v a l ó e n g e d e l m e s s é g e lovasa s z á m á r a , a siker a l a p j a a h a r c b a n , e g y e t l e n m e n e k v é s e a veszedelem i d e j é n .
A z e l l e n s é g t ő r b c c s a l á s á n a k legelterjedtebb m ó d j a a l e s v e t é s v o l t :8 a c s a p a t z ö m e , a d c r é k l c s a l k a l m a s h e l y e n r e j t ő z v e f e l á l l t , a c s a l o g a t á s r a k i k ü l d ö t t kis c s a p a t ; a m a r t a l é k r á m e n t az e l l e n s é g r e , c s i p k e d t e , n y u g t a l a n í t o t t a , m a g a u t á n c s a l t a a d e r é k l e s á l t a l f e l á l l í t o t t c s a p d á b a . E z a c s a l o g a t ó , r á r o h a n á s o k b ó l és g y o r s v i s s z a v o n u l á s o k b ó l á l l ó t a k t i k a j ó l ó n é l k ü l biztos h a l á l t j e l e n t e t t . A ló l e g k i s e b b b o t l á s a , e l k é s e t t k a n y a r o d á s a v a g y i j e d t s é g e a f e j é b e k e r ü l h e t e t t a l o v a s n a k . D e a v é g v á r i harc m i n d e n m á s m o z z a n a t á b a n , a k ö n n y ű l o v a s s á g r a h á r u l ó v a l a m e n n y i h a r c i f e l a d a t b a n : az e l l e n s é g h e l y e z e t é t f e l d e r í t ő c i r k á l á s b a n , a b i z t o s í t ó s t r á z s a s z o l g á l a t b a n , az e g y é n i p á r v i a d a l b a n és a t ö m e g b e n v é g r e h a j t o t t l o v a s r o h a m ban a ló m e g b í z h a t ó s á g a , k ö n n y e d s é g e , k i t a r t á s a , t e h á t » h a m a r s a g a « a l a p k ö v e t e l m é n y v o l t . N e m csoda t e h á t , hogy m i n d a b b a n , a m i t a h a d b a i n d u l ó v i t é z az I s t e n t ő l k é r , ott v a n a l ó , p o n t o s a b b a n a ló m e g b í z h a t ó s á g a is : »Te v a g y s z á l k ó p i á m , te v a g y éles s z a b l y á m , jó lovam liamarsága.o .
A ló h a r c i e s z k ö z , m u n k a e s z k ö z , de egyben a legjobb b a r á t , l e g h ű b b t á r s is. L o v a s ember é n j é n e k m á s i k fele. A l o v a g l á s , m i n t sport, t e s t m o z g á s , a m o z g á s i ö r ö m l e g t e l j e s e b b i k e : a m o z g á s r i t m u s a egy m á s i k l é n y r i t m u s á v a l f o n ó d i k egybe, e g y e s ü l teljes h a r m ó n i á v á és ez teszi szinte é l e t ö r ö m m é . A l o v a s l o v á v a l s z i n t e s z i n b i o z i s b a k e r ü l : a ló l e g k i s e b b m o z d u l a t á t , n y a k á n a k v a g y h á t á n a k l e g k i s e b b r e z d ü l é s é t é r z é k e l i a k a n t á r o n és c o m b j a i n k e r e s z t ü l . L o v a s s z a k k i f e j e z é s s e l é l v e a » k a n t a r és c o m b k ö z ö t t , t a r t á s b a n l é v ő ló« t u l a j d o n k é p p e n a l o v a g l á s alapja. J e l z i a ló » ö s s z e s z e d e t t s é g é t « , m o z g á s á n a k h a r m o n i k u s k i e g y e n s ú l y o z o t t s á g á t és egyben azt a k é s z s é g e t , h o g y a l o v a s a k a r a t á t , g o n d o l a t á t m e g é r t s e .
• A róla Irt vers tizenegy b a j v í v á s r ó ! t u d ó s í t : "Tizenegy bajt egy nap v i t t e r ö s f e g y v e r b e n , a n n y i s z o r . r é s z e s ü l t a g y ő z e d e l m e k b e n É s a n n y i k ó p i a v i t é z t ö r é s e k b e n . ' V é l e m é n y ü n k szerint ez egy n a p r a t ú l sok l e t t v o l n a . E l t e k i n t v e a t t ó l , hogy egy ilyen b a j v í v á s Igen n a g y e r ő k i f e j t é s t k í v á n t , szem e l ő t t k e l i t a r t a n u n k a z t is, hogy a b a j v í v á s f o r m a s á g a i i d ő b e n is n e h é z z é t e t t é k v o l n a egy n a p r a e n n y i p á r b a j b e i k t a t á s á t . A vers
i d é z e t e t Dézsl Lajos : Balassi Bálint minden.munkái. B p . 1923. c. m ü v é n e k X L . l a p j á r ó l v e t t e m .
7 Balassi Bálint összes müvei. K i a d t a : E c k h a r d t S á n d o r . B p . 1951. 403. I.
• T a k á t s S á n d o r : Török-magyar lesvetés. S z á z a d o k . 1912.
A » r á n ő t t a ló h á t á r a « k i f e j e z é s n e m azt j e l e n t i , hogy a l o v a s nem esik le a lóról, h a n e m a l ó és a l o v a s h a r m ó n i á j á t j e l z i . A j ó l o v a s s z ó m á r a a ló u g r á l á s a , f i c k á n d o z á s a , f a r á n a k és e l e j é n e k j á t é k o s e m e l g e t é s e a t r o m b i t a h a n g j á r a , ö r ö m és j ó é r z é s . J ó l k i e g é s z í t i a harc e l ő t t i v á r a k o z á s i z g a l m á t , a m i r ő l egy f e l v i l l a n ó k é p b e n s z á m o l be a k ö l t ő : » J ó szerecseny l o v a k a l a t t o k u g r á l n a k , h o g y h a t r o m b i t a r i a d t . «
D e a l o v a g l á s csak t a v a s z t ó l k e z d v e i g a z á n g y ö n y ö r ű s é g . A z e s ő , a c s ü d i g é r ő s á r , a h ó , a f a g y o t t föld a ló m o z g á s á n a k r i t m u s á t z a v a r j a , a ló és l o v a s h a r m ó n i á j á t m e g b o n t j a . A t a v a s z n e m c s a k a s z ű k ö s z a b - és s z é n a a d a g t ó l v a l ó s z a b a d u l á s t és á l t a l á b a n a ló testi m e g ú j u l á s á t j e l e n t i , h a n e m a s z a b a d , l é l e g z e t á l l í t ó n y a r g a l á s o k v a g y kellemes s é t a - és v a d á s z l o v a g l á s o k i d e j é t is. A t a v a s z a l ó s z á m á r a a m o z g á s b a n v a l ó k i t e l j e s e d é s ideje. N e m h i á b a k ö s z ö n t i B a l a s s i í g y : » N e k e d v i r á g o z n a k b o k r o k , s z é p v i o l á k , F o l y ó v i z e k , k u t a k csak neked' t i s z t u l n a k , Az jó hamar lovak is csak benned vigadnak.*
É s m i l y e n s z é p á l l a t a l ó ! E s z t é t i k u m és c é l s z e r ű s é g e g y ü t t : a s z á r a z fej, a k a r c s ú n y a k , a s z é l e s s z ü g y , a z a l m á s , g ö m b ö l y ű far, az inas l á b ; a s z é p ló, de a jó ló j e l l e m z ő j e i s ! M o z g á s á n a k h a r m ó n i á j a , b ü s z k e t a r t á s a , r i t m i k u s l á b m o z g á s a n e m c s a k a szemet t ö l t i e l g y ö n y ö r ű s é g g e l , de b i z t o s í t é k h a s z n á l h a t ó s á g a m e l l e t t is.
É r t h e t ő a l o v a s n é p e k l ó s z e r e t e t e . A ló e g y e n r a n g ú b a r á t , t á r s , a l e g n a g y o b b k i n c s , m e l y m i n d e n á l d o z a t o t m e g é r d e m e l , a h o g y a k ö z é p á z s i a i t ö r ö k k ö z m o n d á s m o n d j a ; »Arnig a c s i k ó b ó l ló lesz, a d d i g a g a z d ó j á b ó l k u t y a lesz.« A t á r s a d a l o m é r i n t k e z é s i f o r m á i t is á t h a t j a a l ó szeretete és m e g b e c s ü l é s e . A k a r a - k i r g i z e k í g y k ö s z ö n t i k e g y m á s t : » H a t a s - és i g á s l o v a d e g é s z s é g e s - e ? « E m b e r n e k és á l l a t n a k ez a k ö z v e t l e n k a p c s o l a t a , szinte e g y e n r a n g ú v i s z o n y a B a l a s s i é l e t é r z é s é b e n is m e g v o l t . B ú c s ú v e r s é b e n , m e l y b e n L e n g y e l o r s z á g b a i n d u l á s a a l k a l m á v a l e l k ö s z ö n h a z á j á t ó l , k ü l ö n - k ü l ö n e l b ú c s ú z i k m i n d a t t ó l , a m i s z ó m á r a fontos v o l t : e l b ú c s ú z i k a t á j t ó l , az egri v i t é z e k t ő l , a b a j t á r s a k t ó l , a fegyveres, j ó r u h á s s e r e g e k t ő l , a b a r á t o k t ó l és a t y a f i a k t ó l , »az a n g y a l k é p e t m u t a t ó s z é p s z ü z e k t ő l * és » s z e r e l m e s e l l e n s é g é t ő l L o s o n c z y A n n á t ó l is. K ü l ö n - k ü l ö n m i n d e g y i k k a p egy v e r s s z a k o t , — a lovak is : »Ti is r á r ó s z á r n y o n j á r ó h a m a r l o v a k , A z k i k n e k h á t o k o n a z j ó v i t é z ifjak G y a k o r t a kergetnek s hol p e d i g s z a l a d n a k , A d a s s é k e g é s z s é g m á r m i n d n y a j o t o k n a k ! « í g y csak a z t u d í r n i , a k i n e k a ló h a r c b a n és-ö r és-ö m b e n t á r s a , m e g é l h e t é s és b i z t o n s á g , e s z t é t i k a i é l m é n y és h a s z n o s s á g .
A v a d á s z a t
M á r E c k h a r d t S á n d o r k i m u t a t t a , hogy B a l a s s i k ö l t é s z e t é b e m i l y e n sok v a d á s z a t i e m l é k v e g y ü l . A v a d á s z a t az u r a k s z ó r a k o z á s a v o l t , b o r o z g a t á s o n k í v ü l s z i n t e egyetlen i d ő t ö l t é s e a X V I . s z á z a d u r a i n a k . D e a v a d á s z a t n e m c s a k s z ó r a k o z á s v o l t , h a n e m a k a t o n a i k i k é p z é s l e g f ő b b e s z k ö z e is. F á r a d t s á g , h ő s é g e l v i s e l é s é r e n e v e l , fejleszti a h a r c á s z a t i é r z é k e t és a z idegrendszer r e a k c i ó k é s z s é g é t is. »Sok o k o s s á g o k és b á t o r s á g o k , g y o r s a s á g o k k e l l e n e k a f f é l é b e n l e n n i , a z k i ö r e g v a d r a t a l á l k o z i k : m i n t azt kelljen meglesni, megcsellegni ( k e r ü l n i ) , l ü n i , h a r e á f u t a m i k , a r c u l s z e m b e m e n n i v e l e , m e g n e m i j e d n i , fogni, v á g n i , g y a k n i ( s z ú r n i ) : m i n d afféle a p r o l í k o k az n a g y d o l o g r a is b á t o r e j t j á k és ö r v e n d e z t e t i k embernek szivet« — í r j a v a l a k i 1 5 7 7 - b e n .9
B e n n e v a n ebben a n é h á n y s o r b a n a v é g v á r i harc m i n d e n eleme. A v a d á s z a t l e g f ő b b e l ő n y e m é g i s a z , h o g y m e g t a n í t a terep i s m e r e t é r e . A terep ismerete a m a i k a t o n a s z á m á r a is fontos, r é g e n p e d i g , a m i k o r t é r k é p e k m é g n e m v o l t a k , a s z a b a d b a n v a l ó t á j é k o z ó d á s , a t á j v á l t o z ó a r c u l a t á n a k n é h á n y jellegzetes v o n á s b a n v a l ó f e l f o g á s a n é l k ü l ö z h e t e t l e n v o l t . M a a k a t o n a a t é r k é p a l a p j á n p o n t o s k é p e t t u d a l k o t n i m a g á n a k - a z á l t a l a nem l á t o t t t e r e p r é s z e k r ő l is. R é g e n a t a p a s z t a l á s s e g í t e t t ehhez, a m i n t M a c h i a v e l l i is í r t a : » H a a z embernek m e g v a n ez a k é s z s é g e ( t i . a t e r e p i s m e r e t i k é s z s é g ) , a k k o r első p i l l a n t á s r a t u d j a , hogy m i l y e n messze^
h ú z ó d i k ez a s í k s á g , m i l y e n l e j t j e i v a n n a k a n n a k a h e g y n e k , h o n n a n ered a m a v ö l g y és m i n d e n m á s h a s o n l ó d o l g o k a t , a m i b ő l h a m a r m e g b í z h a t ó t u d o m á n y t a l k o t . E m e k é s z s é g e t v a g y i n k á b b t u d á s t s o k k a l i n k á b b a v a d á s z a t t a l , m i n t m á s g y a k o r l á s s a l lehet e l s a j á t í t a n i . «l u
U g y a n í g y v é l e k e d e t t Z r í n y i is : »Az m e l y k a p i t á n y a f ö l d n e k c s i n y j á t n e m t u d j a , keveset v i s z e n v é g b e n a m a g a s z á n d é k á b a n , m e r t ha egy n y u l f o g á s r a s z ü k s é g e s hogy t u d j a d a h e l y é t h u n f e k s z i k , h o v á k e z d f u t n i , h u n k e l l m e g l e s n i : M e n t ü l i n k á b b s z ü k s é g e s e b b t u d n i a z e l i e n s é g j á r á s á t , l a k á s á t , és h u n k e l l á l l í t a n i a l o v a s t , h u n a g y a l o g o t , h u n a z a g y u k a t « ; és m á s u t t " : » S z ü k s e g e s , h o g y j ó feje l e g y e n a h a d v i s e l ő embernek arra, hogy m i h á n t m e g l á t j a a h e l t , megismerje a z ő m i v o l t á t , és t u d j a a l k a l m a z t a t n i a m a g a h a s z n á r a . . . a z i l y e n t u d o
-* E c k h a r d t : Ism. Balpssi 15. 1.
1 0 M a c h i a v e l l i : Vom Staate. ( O e s a m m e l t e S c h r i f t e n . I. B d . ) M ü n c h e n : 1925. 440. és 441. 1.
mást nem elég theoreticc t u d n i , h a n e m p r a c t i c e : a z t p e n i g l e g i n k á b b a v a d á s z a t o k b a n t a n u l hatni m e g . «u
B a l a s s i n a k k a t o n a i i s k o l á j a i f j ú k o r á b a n a v a d á s z a t v o l t . K é s ő b b is s z e r e t e t t v a d á s z n i , sőt t e s t é n e k f á r a s z t á s á v a l i g y e k e z e t t a v a d á s z a t b a n » J u l i a s z é p s z e m é t ő l , g y ö n y ö r ű s z e m é t ő l « szabadulni: »Sokszor v a d á s z a s s á l , s z é p m a d a r á s z á s s a l én m i n d csak a z o n v o l t a m , H o g y n a g y szerelmemet, k i forral engemet, s z i v e m b e n m i n d megoltsam*. Vadászati é l m é n y e i v e r s e i b e n sokszor e g é s z e n v á r a t l a n u l b u k k a n n a k e l ő , de m i n d i g e l e v e n n é , p l a s z t i k u s s á t e s z i k a k é p e t . A szerelmi g o n d o k t ó l m e g s z a b a d u l t lélek örürríét j o b b a n n e m lehetne kifejezni : » Ö r ü l ö k , röpülök n e m k ü l ö n b e n m i n t k a r o l y , K i n e k s á r g a l á b a l á b s z i j a k b u l
szabadul:!
V a g y a z e g é s z életét b e t ö l t ő , m e g k e s e r í t ő , l e g n a g y o b b s z e r e l m é n e k g y ö t r e l m é r ő l í g y é n e k e l : » M e r t m i n t mérges n y í l l a l l ő t t v a d , k i b ü l n y i l v a s k i n e m s z a k a d , F e t r e n g , s e m é l h e t , s e m h a l h a t , úgy t ű r én szivem f á j d a l m a t . * S z e r e l m i v á g y a benne v a n ebben a n é h á n y s o r b a n : » M i n t s ó l y o m a k i s fuót, bus l e l k e m m a g a d a t s z e r e l m é b e n u g y üldöz.« A v a d , v é r s z o m j a s v a d á s z ó m a d a r a k bet a n í t á s a sok f á r a d s á g o t , t ü r e l m e t , h o z z á é r t é s t k í v á n , de m é g i s megszelídülnek : » S z o v a l , kiáltassál s z e l í d e k , k é z r e j ö n n e k . « E g y e d ü l A n n á t , ezt a z é d e s , s z é p t o l l ú v a d m a d a r a t n e m sikerül m e g s z e l í d í t e n i : »Teged p e d i g s ó l y m o m , én é d e s v a d r á r ó n i , a z é n k i á l t o t t s z ó m k e z e m r e nem h i h a t . «
A t á j
B a l a s s i v a d á s z a t o k b a n és »az n a g y s z é l e s m e z ő , a z s z é p liget, e r d ő * t a n u l ó i s k o l á j á b a n kifejlődött t á j é r z é k e k a t o n a i é r z é k . A m ű v é s z is a k a t o n a s z e m é v e l n é z i a t á j a t . S z é p r e s z o m j a s lelke nem t u d betelni a t á j s z é p s é g é v e l . A m i k o r szól r ó l a , m a g a s z t a l ó s z a v a i b ó l m é g i s a k a t o n a beszél. S z i n t e m a g u n k e l ő t t l á t j u k a c s a p a t a élén l o v a g l ó h u s z á r h a d n a g y o t , a m i n t k i t á g u l t szemmel issza be a t á j s z í n e i t , v o n a l a i t és á t a d j a m a g á t a s z é p s é g n e k , de u g y a n a k k o r é l e s szemmel, teljes f i g y e l e m m e l k ö v e t i az e l ő r e k ü l d ö t t c i r k á l ó k m o z d u l a t a i t , f i g y e l i j e l e i k e t és veszi s z á m b a a terepet. A v i d é k m i n d e n v á l t o z á s a ú j p a n o r á m a a m ű v é s z s z á m á r a és ú j
»terepszakasz« a k a t o n a s z á m á r a . Ú j s z é p s é g , de új l e h e t ő s é g és új v e s z é l y f o r r á s i s ! É l e s f i g y e l e m é s t e l j e s e l e n g e d e t t s é g , meleg szeretet és k r i t i k u s v i z s g á l ó d á s , a t á j d a l b a k í v á n k o z ó h a n g u l a t a é s részleteinek r a c i o n á l i s s z á m b a v é t e l e : ez a d j a m e g a k ö l t ő h u s z á r t i s z t t e r m é s z e t l á t á s á n a k különlegességét, férfias k o m o l y s á g á t . N i n c s p á r j a a v i l á g i r o d a l o m b a n . A t á j elemei k a t o n a i szempontok szerint r e n d e z ő d n e k , í g y a s í k m e z ő a l o v a s r o h a m a »vitezi p r o b a « h e l y e , a »fakkal, k ő s z i k l á k k a l b ő v ö s hegy : v ö l g y , e r d ő « a l e s v e t c s é , a t a k a r m á n y t a d ó »szép s z a g ú m e z ő « a t á b o r o z á s é . A m ű v é s z i és k a t o n a i s z e m l é l e t m ó d n a k ez a z e g y s é g e t e s z i f e l e j t h e t e t l e n n é ter
mészeti k é p e i t . A z o r d , v é r e s h a r c i v a l ó s á g és a t e r m é s z e t b á j a h a r m o n i k u s a n f o n ó d n a k ö s s z e művészi é l m é n n y é és k a t o n a i t a n u l s á g g á : » V i t e z p r ó b a h e l l y é , k i t e r j e d t s i k m e z ő , S f á k k a l , k ő s z i k l á k k a l b ő v ö s hegy : v ö l g y , e r d ő , K i t a z s o k c s a t a1 2 j á r s j ó s z e r e n c s e l e s ő , L e g y e n I s t e n hozzád sok v i t é z t l e g e l l ő !1 3
A z éles s z a b l y a és a k o p j a
A X V I . s z á z a d h u s z á r s á g á n a k fegyverzete a k a r d és a k o p j a v o l t .1 4 N e m is l e h e t e t t m á s , mert k ö n n y ű l o v a s s á g v o l t . F e j l ő d é s é b ő l is ez k ö v e t k e z e t t . N y u g a t o n a l ő f e g y v e r e k h a s z n á l a t a a l o v a s s á g n á l á l t a l á n o s v o l t . É z a z o n b a n a l o v a s s á g e l ő n y e i t m e g b é n í t ó ú n . c a r a c o l a t a k t i -kához vezetett. A l o v a s s á g b o n y o l u l t m o z d u l a t o k a t h a j t o t t v é g r e , h o g y a t ű z f e g y v e r e k h a t á sát kifejthesse : l é p é s b e n m e g k ö z e l í t e t t e a z e l l e n s é g e t , l ő t á v o l b a é r v e a z e l s ő sor t ü z e l t , m a j d elkanyarodott, hogy h e l y e t a d j o n a z u t á n a k ö v e t k e z ő s o r o k n a k . K a r d o t c s a k a k k o r r á n t o t t a k , mikor az e l l e n s é g e t 4 0 — 5 0 l é p é s r e e l é r t é k és ü g e t é s b e n r o h a m r a m e n t e k . A c a r a c o l a - t a k t i k a a l o v a s s á g o t l e g n a g y o b b l e h e t ő s é g é t ő l a teljes v á g t á b a n , k a r d d a l v a g y k o p j á v a l v é g r e h a j t o t t lovas r o h a m m i n d e n t e l s ö p r ő és l e t i p r ó l e n d ü l e t é t ő l f o s z t o t t a m e g .
A m a g y a r h u s z á r o k a t a v é g v á r i h a r c o k t a p a s z t a l a t a i m e g k í m é l t é k e t t ő l a h e l y t e l e n n e k bizonyult t a k t i k á t ó l . A k a r d m a r a d t t o v á b b r a is a fő f e g y v e r ü k . A r r ó l v o l t a k h í r e s e k m é g a XVIIÍ. s z á z a d b a n is, hogy a p u s k á t n e m v a l a m i j ó l k e z e l i k .1 5 H u s z á r s á g u n k a X V I . s z á z a d folyamán e l l e n á l l t a h a d v e z e t ő s é g a m a t ö r e k v é s é n e k , h o g y l ő f e g y v e r r e l s z e r e l j é k f e l . 1554-ben a gyűri h u s z á r o k i n k á b b o t t a k a r t á k h a g y n i a s z o l g á l a t o t , s e m h o g y p u s k á t v e g y e n e k a k e z ü k b e .
" Gróf Zrínyi Miklós hadtudományi munkái. B p . 1891. 297. és 2 4 6 - 2 4 7 . I.
" csata : csapat
" legellő : t á p l á l ó
" T ó t h Z o l t á n : A huszárok eredetéről. H a d t ö r t . K ö z i . 1934.
" A z 1732-ben k i a d o t t M o r e l l i Dictionn ire (gy Ír : «Iis o n t des armes á feu, d o n t ils se servent assez mai, mais le sabre á l a m a i n ils sont e x t r a o r d i n a i r m e n t a d r o i t s . « T ó t h : l d . t a n u l m á n y 192. I.
1597-ben a b é c s i h a d i t a n á c s h a j d ú k a t ü l t e t e t t l ó r a , m e r t a h u s z á r o k nem v o l t a k h a j l a n d ó k l ő f e g y v e r r e l h a r c o l n i .1 6
B a l a s s i a v é g v á r i h u s z á r o k é l e t é t é l t e és fejezte k i k ö l t é s z e t é b e n . Ismerte a t ű z f e g y v e r e k e t , l á t t a h a t á s u k a t is, m é g s e m e m l é k e z e t t meg r ó l u k . V e r s e i b e n m i n d ö s s z e egy h e l y e n t a l á l k o z u n k l ő f e g y v e r h a s o n l a t t a l , a Kiben morog Cupido c. v e r s é b e n : »Hol t ü z e s l a p t á i d , k i k k e l t á v u l g y ú j t a s z , A z k i k n e k f á k l y á d d a l k ö z ö l te n e m á r t h a t s z ? «Ez a »tüzes l a p d a « : a b o m b a , a g r á n á t és a k é z i g r á n á t magyar; n e v e . O s t r o m o k n á l h a s z n á l t á k m á r a X V I . s z á z a d b a n a v á r t e r ü l e t é n l e v ő l a k ó h á z a k , r a k t á r a k , i s t á l l ó k f e l g y ú j t á s á r a .1 7 E z e n a z egy h a s o n l a t o n k í v ü l csak v á g ó és s z ú r ó f e g y v e r e k r ő l b e s z é l , k a r d r ó l és k o p j ó r ó l . A n y í l g y a k o r i e l ő f o r d u l á s a v e r s e i b e n k l a s s z i k u s és h u m a n i s t a á t v é t e l , — v i t é z i é n e k e i b e n egyszer s e m t a l á l k o z u n k vele, c s a k s z e r e l m i v e r s e i b e n . A n y i l a t a h u s z á r s á g m á r a s z á z a d k ö z e p e t á j á n , de i n k á b b e l ő t t e , e l h a g y t a . S z e r e l m i verseibe b e l e k í v á n k o z o t t a n y í l , v i t é z i verseibe nem, mert v a l ó s á g o s » m u n k a -e s z k ö z -e « , a k a r d és a k o p j a v o l t .
A »vitezi k ö z s é g *
A v é g v á r i rendszerben a k ö l c s ö n ö s t á m o g a t á s és s e g í t s é g nemcsak k a t o n a i , de m o r á l i s p a r a n c s is v o l t . A k o r a b e l i l e v e l e z é s b e n o l y g y a k r a n v i s s z a t é r ő m o n d á s : » N a m t u a res a g i t u r , paries, c u m p r o x i m u s a r d e t «1 8 a v é g v á r i v o n a l k a t o n a i m ű k ö d é s é n e k a l a p e l v e és m o r á l i s k ö t e l e s s é g e . M é g az e g y m á s k ö z t á l l a n d ó a n p e r l e k e d ő , e g y m á s t f e l j e l e n t g e t ő , e g y m á s b i r t o k a i r a t ö r ő f ő u r a k k ö z ö t t is ebben az e g y b e n e g y e t é r t é s v o l t .
A v é g v á r i s z o l g á l a t a m a g y a r t á r s a d a l o m n a g y o l v a s z t ó k e m e n c é j e lett, benne ö t v ö z ő d ö t t e g g y é a b i r t o k a i r ó l k i s z o r u l t nemes és a f ö l d ö n f u t ó j o b b á g y , a m a g y a r v é g b e l i k a t o n a s á g és a déli v i d é k e k r ő l a t ö r ö k elől m a g y a r t e r ü l e t r e f e l s z o r u l ó d é l s z l á v k a t o n a e l e m e g y s é ges t á r s a d a l o m m á , a v é g v á r i v i t é z e k o s z t á l y á v á .
E g y_ eg y v é g v á r v i t é z e i s a j á t o s k a t o n a i d e m o k r á c i á t , » v i t e z i k ö z s e g e t « a l k o t t a k . E z a d e m o k r a t i k u s s z e l l e m ű k ö z s é g a k a t o n a i h i e r a r c h i a m e l l e t t , a z z a l p á r h u z a m o s a n m ű k ö d ö t t . A v á r a k b a n a k a t o n a i r e n d t a r t á s m e l l e t t k i a l a k u l t egy k o d i f i k á l a t l a n jogrendszer is, ennek a l a p j á n d ö n t ö t t a v i t é z i k ö z s é g a v i t é z e k l e g l é n y e g e s e b b ü g y e i b e n : v é l e m é n y t a d o t t egyes v i t é z e k é r d e m e i r ő l , e l ő t e r j e s z t e t t e ő k e t j u t a l m a z á s r a , b e c s ü l e t b í r s á g o k a t r ó t t k i , »felvalasz-t o »felvalasz-t »felvalasz-t « v i »felvalasz-t é z e k ú »felvalasz-t j á n s ü r g e »felvalasz-t »felvalasz-t e B é c s b e n és a k a m a r á k n á l az e l m a r a d »felvalasz-t zsoldo»felvalasz-t, s í k r a s z á l l »felvalasz-t a z s á k m á n y h o z v a l ó j o g a i k é r t , s z e g é n y e k , á r v á k , i s k o l á k s e g é l y e z é s é r e a z s á k m á n y egy r é s z é t f e l a j á n l o t t a , a f o g s á g b a esett b a j t á r s a k k i s z a b a d í t á s á é r t a k c i ó t i n d í t o t t s t b .
H o g y a n i l l e s z k e d e t t bele B a l a s s i B á l i n t , ez a b ü s z k e , ö n m a g a é r t é k é v e l t i s z t á b a n l é v ő l é l e k a v i t é z i k ö z s é g é l e t é b e ? H o g y t u d t a m a g á t a l á r e n d e l n i a k o l l e k t í v a k a r a t n a k az a férfiú, a k i ezeket a b ü s z k e s z a v a k a t m o n d o t t a : » H a t e n é k e d a z szerencse h a m i s s az emberek a b b a n e m e s m é r n e k , a m i v a g y és v o l n á l , m i t b á n k ó d o m , ha é n h o z z á m k e m é n y és ha nem k ö z l i is v e l e m s e m m i b ö c s ü l e t e s a j á n d é k á t . «1 0 E z e k a s z a v a k B a l a s s i l e l k é n e k m é l y é b ő l f a k a d t a k , a m a g a t a r t á s á b a n l e l k é n e k p a r a n c s a i t k ö v e t ő , a v i l á g é r t é k e l é s i r e n d s z e r é t sokszor m e g v e t ő , a u t o n o m j e l l e m b ü s z k e s é g é b ő l . B e f e l é f o r d u l ó ember v o l t , ö n m a g á b ó l m e r í t e t t , s a j á t t ö r v é n y e i s z e r i n t cselekedet, a k i b e n » m i n d e n k o r l á t t a l , t é t e l e s t ö r v é n n y e l szemben élt s a j á t s z u v e r e n i t á s á n a k é r z e t e , s m i n d e n esetben ö n á l l ó a n h a t á r o z t a el m a g á t c s e l e k v é s r e , a m i n t b e l s e j é b e n a b e c s ü l e t é r z é s , s z e n v e d é l y , b o s s z ú v á g y v a g y l e m o n d á s , c s ü g g e d é s s z a v a d i k t á l t .2 0 « E s ez a f ü g g e t l e n b ü s z k e lélek teljesen a l á v e t e t t e m a g á t a v i t é z i k ö z s é g t ö r v é n y e i n e k ! E g y é n i s é g é nek n a g y e r é n y e i : e r k ö l c s i és f i z i k a i b á t o r s á g a , b a j t á r s i a s s á g a , h ű s é g e , ö s s z h a n g b a n és k ö l c s ö n h a t á s b a n v o l t a k ezzel a v i l á g g a l : i t t v i r u l h a t o t t k i e g y é n i s é g e a maga t ö r v é n y e i szerint és i t t e m e l k e d h e t e t t a hősi h a l á l d i c s ő s é g é r e . A v i t é z i k ö z s é g t ö r v é n y e i szentek v o l t a k s z á m á r a . A v i t é z i b e c s ü l e t é n ejtett s é r e l m e t n e m s z e n v e d h e t t e e l . M i k o r a z ó l v o m i p o l g á r o k i s z á k o s s á g g a l és b u j a é l e t t e l v á d o l t á k , ez k ü l ö n ö s k é p p e n n e m h á b o r í t o t t a fel, s ő t f é l v á l l r ó l felelt r á : » H o g y v í g a n l a k t u n k , nem t a g a d j u k , de m i a z z a l sem b i r á t , sem m á s p o l g á r t m e g n e m b a n t o t t u n k « és a p o l g á r s á g o t d ö l y f ö s e n l e n é z ő nemes és v i t é z l ő ember g ő g j é v e l v á g j a s z e m ü k k ö z é : » a b b a n p e d i g az én i t a l o m b a n m i ellenek lehetett n e k i e k , soha nem t u d o m : h o l o t t s e m az k. . . bestia a t t y u k k e r e s m é n y é t n e m i t t u k , h a n e m a m i m a g u n k é t k ö l t ö g e t t ü k . «2 1
M e n n y i r e m á s k é n t v é d e k e z e t t a k k o r , a m i d ő n v i t é z i b e c s ü l e t é r ő l , a v i t é z i k ö z s é g h e z v a l ó v i s z o n y á r ó l v o l t s z ó . N a g y b á t y j a , B a l a s s i A n d r á s a z z a l v á d o l t a E r n ő f ő h e r c e g n é l , hogy
" T a k á t s S á n d o r : A magyar vár. S z á z a d o k . 1907.
" S a á d F e r e n c : A magyar tüzérségi szavak története. P é c s . 1936. 48., 50. és 57. I.
1 8 » M e r t a te ü g y e d r ő l v a n s z ó , h a a s z o m s z é d b a n é g a fal."
" E c k h a r d t : Balassi 5. 1.
" U o . 69. 1.
összes Müvei, 332. 1.
E g e r b ő l » g y a l a z a t t a l m e n t e l . *2 2 A z i s z á k o s s á g és a b u j a s á g v á d j á v a l s z e m b e n f ö l é n y e s e n v é d e k e z e t t , most a z o n b a n szinte k a p k o d v a sorolja fel e l l e n é r v e i t , t a n ú k a t a k a r á l l í t a n i és b i z o n y g a t j a f e d d h e t e t l e n v i t é z i h í r n e v é t , a m i n a v i t é z i k ö z s é g sem t a l á l t k i v e t n i v a l ó t : » A z o n m i n d a m e l l e t t c s o d á l k o z o m , m i k é n t m e r é s z k e d i k a z t í r n i , hogy én E g e r b ő l és Ú j v á r b ó l i n f á m i á -v a l t á -v o z t a m . H o l l e t t e m én b e c s t e l e n s é g r e í t é l -v e ? m i c s o d a b í r ó s á g e l ő t t b i z o n y í t o t t a k r á m o l y a n gonosztettet, m e l y i n f á m i á t é r d e m e l ? M u t a s s a e l ő , ha ember a t a l p á n , a z t az én i n f á m i -á m r ó l s z ó l ó í t é l e t e t és b i z o n y í t s a be m o n d -á s a i t csak a l e g k i s e b b t ö r v é n y s z e r ű d o k u m e n t u m m a l is, ne p e d i g a t u d a t l a n t ö m e g á l t a l terjesztett h a m i s h í r r e l , m e l y g y a k r a n a legszentebb é l e t ű t h á b o r g a t j a . B e c s ü l e t e m , s é r t e t l e n j ó h í r e m - n e v e m m e l l e t t t a n ú s k o d n i f e l h í v o m e g é s z E g e r t , a h o l ha a n é g y év a l a t t e g y s z e r - m á s s z o r k ö z t e m és b a j t á r s a i m k ö z ö t t e g y e n e t l e n s é g t á m a d t is, az ú g y k i lön m i n d i g e g y e n l í t v e , h o g y b e c s t e l e n s é g r ő l s z ó sem v o l t , csak egyszer í t é l t e t t e m el c s e k é l y b í r s á g f i z e t é s é r e . «2* C s o d á l a t o s a v i t é z i k ö z s é g l é g k ö r e ! M i n d e n t á t v á l t o z t a t , m a g á h o z f o r m á l ! A g ő g ö s B a l a s s i i v a d é k , a k i t f e l h á b o r í t , h o g y R u b i g a l u s b á n y a b í r ó s z o l g á j a a f ü r d ő b e n m e l l é j e ü l , vele e g y ü t t f ü r d i k és o e g y e n r a n g ú v á t e t t e fel m a g á t * v e l e2 4, a v é g e k b e n az e g y s z e r ű k a t o n á k k a l e g y ü t t b o r o z g a t .
A főúri k a s t é l y o k k e d v e l t v e n d é g e , a fejedelmi és k i r á l y i u d v a r o k b a n s z í v e s e n l á t o t t l o v a g , a f i n o m s z a v ú e l e g á n s u d v a r l ó , a t u d ó s f é r f i a k t á r s a s á g á b a n m ű v e l t s é g é v e l f e l t ű n ő humanista, a m ú z s á k k a l t á r s a l g ó k ö l t ő , o t t h o n v a n és f e l t a l á l j a m a g á t az e g y s z e r ű v i t é z e k t á r s a s á g á b a n , s ő t m i n t h a csak i t t é r e z n é m a g á t i g a z á n j ó l . A n n á v a l v a l ó v i s z o n y á n a k m e g s z a k a d á s a u t á n í g y ír e g y i k v e r s é b e n : (Kiben örül, hogy megszabadult a szerelemtül) » S z a b a d s a g a v a g y o n m á r s z e g é n y fejemnek, S z e r e l e m t ü l , n i n c s e n b á n t á s a én l e l k e m n e k . « V a j o n m i l é p e t t s z í v é b e a szerelem h e l y é b e ? M i n e k a d t a oda m a g á t ? N é m a k ö l t é s z e t n e k , n e m is t u d ó s g y ü l e k e zetnek, sem a finom, e l ő k e l ő t á r s a s á g n a k , h a n e m a v i t é z i és a b a j t á r s i k ö z ö s s é g n e k : » K e l l i m m á r ' é n n e k e m csak j ó ló, h a m a r a g á r , Ifjak t á r s a s á g a , éles s z a b l y a , j ó m a d á r , V i t é z e k k ö z t ü l v é n K e d v e m ellen sincsen J ó b o r r a l t e l i p o h á r . «
A »jó v i t é z e k h a r c a
N é p ü n k X V I . és X V I I . s z á z a d i t ö r t é n e l m e , a t ö r ö k és n é m e t e l n y o m á s ellen f o l y ó v é r e s k ü z d e l e m m e g t e r e m t e t t e a m a g y a r v i t é z i k ö l t é s z e t e t . A v i l á g i r o d a l o m b a n e g y e d ü l á l l ó j e l e n s é g ez : egy n é p k u l t ú r á j á n a k legszebb v i r á g a i a h a r c m e z ő n n y í l n a k . A k i igaz v o l t ebben a k é t é v s z á z a d b a n , a k i b e n írói h i v a t á s t u d a t é l t , a k i á t é r e z t e a m a g y a r í r á s t u d ó f e l e l ő s s é g é t és a k i n e k s z í v e e g y ü t t dobogott a m a g y a r s á g g a l , azt g y ö t ö r t e a m i l l i ó n y i j a j , n e m s z a b a d u l h a t o t t a s z e n v e d é s és a p a t a k o k b a n f o l y ó v é r l á t v á n y á t ó l . A n e m z e t i l é t é r t , a p u s z t a m e g m a r a d á s u n k é r t folyó é l e t - h a l á l harc v o l t n é p ü n k d ö n t ő é l m é n y e , ez h a t á r o z t a m e g a k ö l t ő k m o n d a n i v a l ó j á t is. T é m á t nemigen kellett k e r e s n i ö k e k é t é v s z á z a d k ö l t ő i n e k , hiszen a m i t l á t t a k , a m i k ö r ü l ö t t ü k t ö r t é n t , e g é s z e n e l t ö l t ö t t e ő k e t . A t á r g y v á l a s z t á s a z o n o s s á g a j e l l e m z i e k o r k ö l t ő i t , de a kifejezés a z o n o s s á g a is. A k ö l t ő a k ö r ü l ö t t e v é g b e m e n ő v é r e s j e l e n e t e k n e k n e m p a s s z í v s z e m l é l ő j e , h a r c i t a p a s z t a l a t a m e g h a t á r o z z a k ö l t é s z e t é n e k a k i f e j e z é s m ó d j á t és f o r m á j á t is.
M é g a k k o r is, ha k ü l f ö l d i , v i l á g i r o d a l m i m i n t á k lebegnek a s z e m e i e l ő t t .2 5
A k a t o n a i m e s t e r s é g e t é r t ő k ö l t ő n e k eme s z a k s z e r ű s é g e v i t é z i k ö l t é s z e t ü n k e g é s z é b e n f e l t a l á l h a t ó , T i n ó d i t ó l k e z d v e e g é s z e n a n é v t e l e n k u r u c k ö l t ő i g . S ő t v e r s e i k k e i t a n í t a n i is a k a r n a k , a m i n t ezt T i n ó d i is m o n d j a Cronica]a a j á n l á s á b a n : » E z a j e l ö n v a l ó k ö n y v e c s k é t s z ö r z e n i nem e g y é b é r t g o n d o l á m , h a n e m , h o g y a h a d a k o z ó , b á j v i v ó , v á r a k - , v á r a s o k - r o n t ó és v á r b a n s z o r u l t m a g y a r v i t é z ü k n e k lenne t a n ú s á g . . . a p o g á n e l l e n s é g n e k m i m ó d o n ellene á l l h a s s a n a k és h a d a k o z j a n a k . «2 6 B a l a s s i is r e n d k í v ü l éles s z e m m e l l á t o t t m e g h a r c á szati p r o b l é m á k a t . A z o n b a n m é l y e n j á r ó k ü l ö n b s é g az ő t m e g e l ő z ő és k ö v e t ő k ö l t ő k k e l s z e m ben az, hogy a m i g ezek á l t a l á b a n a h a d v i s e l é s e g é s z é t l á t t á k , ő csak a k ö n n y ű l o v a s s á g , a h u s z á r s á g h a r c á t , t e h á t azt, a m i t átélt. R é s z t v e t t ő m á s h a r c o k b a n is m i n t a p o r t y á z á s , l á t o t t ő m á s f e g y v e r n e m e k e t is, m i n t a h u s z á r s á g , — a z o n b a n csak a h u s z á r s á g é l e t é t é l t e á t és csak azt fejezte k i . V e r s e i e g y é b k é n t s e m v a l a m i k o n k r é t c s a t á t í r n a k le, i n k á b b a v i t é zek é l e t é n e k m o r á l i s p á t h o s z á t a d j á k v i s s z a . E g y o l y a n verse v a n , a m e l y c s a t a l e í r á s , ( Vitézek mi lehet. . .) de ez sem egy m e g t ö r t é n t harc, h a n e m á l t a l á b a n a p o r t y á z ó , k ö n n y ű l o v a s s á g h a r c e l j á r á s á n a k a l e í r á s a . E g y i k e l e g é r t é k e s e b b h a d t ö r t é n e l m i d o k u m e n t u m a i n k n a k e b b ő l a
" E c k h a r d t : Ism. Balassi. 99. I.
" összes Müvei, 373. 1. -|
" U g y a n a z t Irta a s e l m e c b á n y a i a k n a k , h o g y m i n d ezzel n e m t ö r ő d ö t t , a z o n b a n , ha í g y l e t t v o l n a , v a l ó s z í n ű l e g n e m t a r t o t t a v o l n a é r d e m e s n e k , h o g y megjegyezze, összes Müvei, 3 2 2 . I.
" Z r í n y i a Szigeti veszedelemben M a r i n o p é l d á j á r a f e l v o n u l t a t j a az a l v i l á g s z ö r n y e i t » c s a k h o g y Z r í n y i n é l a S z i g e t v á r r a ö z ö n l ő a l v i l á g i e r ő k n e m v a l a m i rendetlen ö s s z e v i s s z a s á g b a n j e l e n n e k m e g , m i n t M a r i n o n á l , h a n e m v a l ó s á g o s csatarendben." K l a n i c z a y T i b o r : A régi magyar irodalom. K é z i r a t . B p . 1952. I. k ö t . 404. (•
" Régi magyar költészet. B p . 1904. I. k ö t . 17. 1.
k o r b ó l . B e n n e v a n m i n d a z , a m i a h u s z á r s á g feladata harc e l ő t t , harc k ö z b e n , b i z t o s í t ó s z o l g á l a t b a n , f e l d e r í t é s b e n : l e í r j a a h í r t e l e n r á c s a p á s o k b ó l és g y o r s v i s s z a v o n u l á s b ó l á l l ó k ö n n y ű l o v a s s á g i t a k t i k á t , s ő t a r r ó l is szól, hogy a k ü l ö n f é l e t e r e p e k e n m e l y i k h a r c m ó d a l e g j o b b . A z első versszak t e r m é s z e t l e í r á s a u t á n a m á s o d i k s t r ó f a első s o r ó b a n a felnyergelt l o v a i m e l l e t t , r i a d ó k é s z ü l t s é g b e n l é v ő v é g v á r i h u s z á r s á g o t í r j a le, a m i n t é p p e n nyeregbe száll a v é g v á r i v o n a l v a l a m e l y i k p o n t j á n f e l b u k k a n ó »ellenseg h i r e r e « . A m á s o d i k s o r b a n az ö n k é n t e s p o r t y á t , az e l l e n s é g t e r ü l e t é n v é g z e t t f e l d e r í t é s t és z s á k m á n y s z e r z é s t á b r á z o l j a . M i n d k é t harci m o z z a n a t b a n » s e b e s e d i k , öl, fog. v i t é z k e d i k * a h u s z á r . A h a r m a d i k v e r s s z a k b a n a h u s z á r s á g f e l a d a t a i ról szól a r e n d e z e t t , n a g y s e r e g e k k e l k a p c s o l a t b a n . A h u s z á r o k a » r o p p a n t sereg e l ő t t t á v o l a s i k m e z ő t széllel n y a r g a l j á k és n é z i k « , azaz f e l d e r í t e n e k . A n e g y e d i k versszak a s t r á z s a s z o l g á l a t o t m u t a t j a be. A z ö t ö d i k versszak a h a r c m e z ő m i n d e n r é s z é t á t n y a r g a l ó , h o l i t t , h o l o t t f e l b u k k a n ó , m o z g é k o n y s á g á n á l f o g v a n a g y t a k t i k a i é r t é k ű h u s z á r s á g a p r ó r a j t a ü t é s e i t i r j a le, » m i d o n m i n t j ó s ó l y m o k , m e z ő n széllel j á r n a k , v a g d a l k o z n a k és f u t t a t n a k * . F e l d e r í t é s , b i z t o s í t á s , r a j t a ü t é s : a k ö n n y ű l o v a s s á g k l a s s z i k u s feladatai ezek m é g n é h á n y é v s z á z a d o n k e r e s z t ü l E u r ó p á b a n .2 7 A h a t o d i k s z a k a s z b a n a l o v a s c s a t á k d i n a m i k á j á t l á t j u k , az e l ő r e f e s z í t e t t k o p j á v a l , teljes v á g t á b a n v é g r e h a j t o t t z á r t r o h a m k é p é t : a s i k e r t e l e n r o h a m u t á n az e l l e n s é g n e m r e n d ü l t meg és e l l e n á l l , » s u l y o s a n v a g y o n az d o l o g h a r c o k o n « , a v i t é z e k v i s s z a f o r d u l n a k az e l l e n s é g v é r s z e m e t k a p , ü l d ö z i a h u s z á r o k a t , csatarendje f e l b o m l i k : i t t a d ö n t ő p i l l a n a t , v i s s z a f o r d u l n a k és »arcul r e á t é r v é n ű z ő t s o k s z o r m e g v e r n e k . * A h e t e d i k versszak a h a r c o k s z i n t e r é t írja le, a n y o l c a d i k az o k o z o t t és e l s z e n v e d e t t v e s z t e s é g e k e t . B i z o n y ebben a m o z g é k o n y h a d v i s e l é s b e n sok fejet l e h e t e t t s z e d n i , de s o k a n ott is m a r a d t a k t e m e t e t l e n ü l a h a r c m e z ő n : »Sok v a d s m a d á r g y o m r a g y a k r a n k o p o r s ó j a v i t é z ü l h o l t t e s t e k n e k . « A z u t o l s ó v e r s s z a k a h u s z á r o k d i c s é r e t e . V i l á g h í r e v a n m á r a h u s z á r s á g n a k : » K i k n e k ez v i l á g o n s z e r t e s z e r é n v a g y o n m i n d e n e k n é l jó neve.* É s ez n e m v o l t t ú l z á s . M á r a s c h m a l k a l d e n i h á b o r ú m a g y a r h u s z á r j a i r ó l is azt m o n d t á k , hogy » n e m c s a k a l e g h a s z n o s a b b , de a l e g s z ü k s é g e s e b b k a t o n a s á g i s . «2 8É s n e m h i á b a o l y a n e l ő z é k e n y a zsold d o l g á b a n a m a g y a r h u s z á r o k a t f e l f o g a d ó Z a m o j s z k i j l e n g y e l k a n c e l l á r , hogy a t o b o r z á s s a l m e g b í z o t t B a l a s s i ezt v á l a s z o l j a : »E l e v é l o l v a s á s á r ó l f e l b u z d u l v a . . . b i z o m a b b a n is, h o g y e g y á l t a l á n n e m t ö r t é n h e t i k meg, h o g y é n és k a t o n á i m . . . illő z s o l d u n k t ó l e l i i t t e s s ü n k . «2 9
A Vitézek mi tehet k e z d e t ű vers is t ö k é l e t e s k é p a h u s z á r s á g h a r c m ó d j á r ó l , de m é g sem t u d a t o s h a d m ű v é s z e t i e l m é l k e d é s . A p á r a t l a n t e h e t s é g ű k ö l t ő i n t u i t í v l é n y e g l á t á s a . A vers s z e r z ő j e ö r ö m m e l v e t e t t e bele m a g á t a h a r c f o r g a t a g á b a , g y a k o r o l t a a k ö n n y ű l o v a s s á g t a k t i k á j á t , de n e m e l m é l k e d e t t felette.
» A g g a s z t o b á n a t * és a » b é k e s s é g e s élet*
B a l a s s i é l e t í r ó i m i n d m e g e g y e z n e k a b b a n , h o g y az i g a z i , a n e k i v a l ó é l e t a v i t é z i é l e t v o l t . E z t B a l a s s i m a g a is á l l í t o t t a : » N e v é l j e n u r a m s e n k i o l y a n b o l o n d n a k , hogy ha ott kinn t i s z t e s s é g e s e n s z o l g á l t a t n á n a k v e l e m , h o g y ö r ö m e s b e n az s z o l g á l a t b a n , m i n t az v e r s f a r a g á s b a n n e m f o g l a l n á m az e l m é m e t . . . B e z e g ha v a l a m e l y szorgos g o n d o t b í z n á n a k r e á m , M i n t T a t á t , v a g y P a l o t á t , a h o l k i k - k i n t e l e n d i s t r a h á l n o m k e l l e n e az e l m é m e t az V i r t u s g y a k o r l á s á r a , e l h a d n á m K r a k k ó t é r e t t e , s ú g y el is t á v o z t a t h a t n á m az emberek r á g a l m a z á s á t , mert az m i n d e n n a p i m u n k a és f á r a d s á g a z t e s t e t is m e g e n y h í t e n é az h i v o l k o d a s b a n .3 0« S z á m á r a a v i t é z i é l e t , a l o v a g l á s , a v a d á s z a t , a t e r m é s z e t b e n v a l ó élés, a f e g y v e r f o r g a t á s a , a b a j t á r s i k ö z ö s s é g , é l e t s z ü k s é g l e t v o l t . R é g i l é l e k t a n i m e g f i g y e l é s az, hogy a m e g f e l e l ő k ö r n y e z e t e l ő s e g í t i az én i n t e g r á c i ó j á t , a l é l e k h a r m ó n i á j á t , s ő t n ö v e l i az é l e t k e d v e t i s . A t á j , a l o v a k , a baj
t á r s a k , a j ó f e g y v e r e k , az é l e t ö r ö m f o r r á s a i B a l a s s i s z á m á r a . A z é l e t z ű r z a v a r a i b ó l , a s z e r e l m i k í n l ó d á s o k b ó l a v i t é z i é l e t e g y s z e r ű s é g é h e z m e n e k ü l v i s s z a .
B a l a s s i é l e t é n e k s z í n t e r e i : a X V I . s z á z a d m a g y a r t á r s a d a l m a , a szerelem, a k ö l t é s z e t és a v i t é z i é l e t . A v i t é z i é l e t e n k í v ü l e g y i k sem a d o t t n e k i m e g n y u g v á s t . A t á r s a d a l o m n e m i s m e r t e fel B a l a s s i é r t é k é t . B a r á t j a és h ű t a n í t v á n y a , R i m a y J á n o s m o n d t a : » D e b i z o n n y a l h i s z e m a z t én, h o g y ha ennek az m i A l c i b i a d e s ü n k n e k is ( h o g y í g y s z ó l j a k ) j ó s z á g i n a k és e l m é j e g y ü m ö l c s é n e k a d a t o t t v o l n a o l y p i a c a , a h o l a z o k n a k h a s z n a i t k i t e r e g e t h e t t e v o l n a , m i n d n e v é n e k , és m i n d h a z á j á n a k s o k a t s z o l g á l h a t o t t v o l n a . *3 1 V a l ó j á b a n n e m v o l t l é l r n é j e g y ü m ö l c s e n e k « p i a c a . É l e t e s z i n t e p é l d á z z a a t á r s a d a l m i s z í n t j ü k r ő l l e h u l l ó emberek s o r s á t :
" P é l d á u l 200 é v v e l k é s ő b b , M á r i a T e r é z i a é s N a g y F r i g y e s h á b o r ú i á b a n , a z s e n i á l i s h a d v e z é r ö s s z e s s z á m í t á s a i t k e r e s z t ü l h ú z t a a h a d s e r e g é t k ö r ü l r a j z ó ' m a g y a r h u s z á r s á g , m e l y m i n d e n s z á n d é k á t k i p u h a t o l t a , a k ü l v i l á g t ó l e l z á r t a , u t á n p ó t l á s á t e l v á g t a , f u t á r j a i t elfogta.
*' K á r o l y i Á r p á d : Magyar huszárok a schmalkaldeni háborúban. S z á z a d o k . 1877.
" összes Művei. 376. 1.
M ö c c s é h e z , B a l a s s i F e r e n c h e z í r t levele K r a k k ó b ó l , 1590-ben. Összes Müvei, 3 7 9 - 3 8 0 . 1 .
1 1 U o . 379. 1.
a z ö r ö k l ö t t , i g é n y e l t é l e t s z í n v o n a l n a k és a v a l ó h e l y z e t n e k f e l o l d h a t a t l a n e l l e n t é t é t . A p j a mellett m é g a t á r s a d a l m i é r v é n y e s ü l é s és e l i s m e r é s l e g m a g a s a b b s z i n t j é n é l t , i g é n y e i ehhez igazodtak. A z é l e t é t csak apja m ó d j á r a , g a z d a g s á g b a n és h a t a l o m b a n t u d t a e l k é p z e l n i . A jelennel k i b é k ü l n i nem t u d o t t , s o r s á t n e m fogadta el, de a h h o z , h o g y k i s t ö r t e t ő k m ó d j á r a e l ő r e k ü z d j e m a g á t , sem t ü r e l m e , sem k é p e s s é g e n e m v o l t . A m i t f e l a j á n l o t t a k s z á m á r a , a z t keveselte, a m i t ő k í v á n t , azt s o k a l l t á k . A z a p a t a z ó l y o m i f ő k a p i t á n y s á g m é g m e g i l l e t t e , a fiát m é g a p a l o t a i k a p i t á n y s á g r a sem t a r t o t t á k é r d e m e s n e k . L é v á n c s a k e g y s z e r ű k a p i t á n y lehetett v o l n a , ő v e z e t ő t i s z t s é g r e t a r t o t t a a l k a l m a s n a k m a g á t . — A l k a t a s z e r i n t s e m v o l t a r r a t e r e m t v e , hogy é r v é n y e s ü l h e s s e n , m e r t b e f e l é f o r d u l ó l é l e k v o l t , m a g a t a r t á s á n a k n o r m á i t ö n m a g á b ó l m e r í t e t t e . A t á r s a d a l o m s z a b á l y a i , a t ö r v é n y e k n e m n y ú j t o t t a k s z á m á r a b i z t o s t á m a s z t a t á j é k o z ó d á s r a , s ő t s z i n t e g y e r m e k e s n a i v i t á s s a l c s e t l e t t - b ó t l o t t k ö z ö t t ü k . B á m u l a t o s a n otthon v o l t k o r a j o g t u d o m á n y á b a n és t e o l ó g i á j á b a n , a z o n b a n m i n d e z c s a k e l m é l e t i kincs m a r a d t s z á m á r a : h á z a s s á g i és b i r t o k p e r e i b e n e g y r e m á s r a ü t k ö z i k bele a p a r a g rafusokba, illetve a paragrafusokat a k a r j a s a j á t c é l j á h o z és i g é n y e i h e z h o z z á i g a z í t a n i , a h o g y a n E c k h a r d t írja : » K e p t e l e n jogi ü g y e k b e n egyenesen, t á r g y s z e r ű e n o k o s k o d n i . É r z e l m e i h e z , é r d e k e i h e z g y ű j t i az é r v e k e t . . .3 2« N e m is csoda, hogy á l l a n d ó b o n y o d a l m a i v o l t a k az é l e t b e n . Ő, a k i s e m m i v e l sem v o l t k a p z s i b b , e r ő s z a k o s a b b , h a t a l o m v á g y ó b b , m i n t k o r t á r s a i , a » k ö z s e g c s u d á j á v á « v á l i k . A v i l á g t e h á t csak » a g g a s z t o b a n a t o t « t a r t o g a t a s z á m á r a és csak a z I s t e n s e g í t h e t i meg ő t »kit a v i l á g á l t a l i * és c s ú f o l .
É l e t é n e k m á s i k s z í n t e r é n , V é n u s b i r o d a l m á b a n is csak k e s e r ű s é g a r é s z e . F é r f i a s s á g á n a k ereje e l l e n á l l h a t a t l a n u l s o d o r t a a n ő k felé. R i m a y a h a r a g o n k í v ü l csak a b u j a s á g o t t a l á l t a benne k i v e t n i v a l ó n a k . Ő maga f i n o m k o d v a ír r ó l a e g y i k i f j ú k o r i v e r s é b e n : » M o n d j a k , j ö v e n d ö l ő k b i z o n n y a l é n n e k e m , H o g y s z ü l e t é s e m b e n V é n u s m e g k é r t engem A r r a , h o g y csak m a g á n a k s z o l g á l t a s s o n v e l e m . « E b b e n b ő v é r ű k o r t á s a i h o z h a s o n l í t o t t . D e ő é r z e l m i l e g is b e l e b o n y o l ó d o t t szerelmi ü g y e i b e . M é g k i s e b b s z e r e l m i ü g y e i is sok p r o b l é m á t o k o z t a k s z á m á r a . A m i l y e n h a m a r t ü z e t fogott, u g y a n o l y a n h a m a r k i is á b r á n d u l t . E g y - e g y új szerelme e l n y e r é s é é r t testi és l e l k i e r e j é n e k m i n d e n t a r t a l é k á t l a t b a v e t e t t e , de egy n ő m e l l e t t n e m t u d o t t s o k á i g m e g m a r a d n i . A z o n b a n m i n d e z nem m e n t k ö n n y e n és p r o b l é m á i v o l t a k : » M e g y e k ?3 3 m á r n e m t u d o m , h a l á t o m , hogy én el nem h a g y h a t o m , N o h a k i n j á t v a l l o m , de v á l n o m t ü l e n e m k i v á n k o z h a t o m , S z e r e t n é m penig azt, k i f á r a s z t , sok b ú é r t , m i h a s z n o m ? H á t m e g g y e k ? ellene v é t s e k - é ? Ó , azt sem lehet, m e r t s z á n o m . « Szerelem n é l k ü l é l e t é t é r t e l m e t l e n n e k l á t j a , s z e r e l e m m e l elviselhetetlennek. É l e t é b e n rengeteg s z e r e l m i sikere v o l t , h á z a s s á g á b a n és l e g n a g y o b b s z e r e l m é b e n a z o n b a n teljes balsiker v o l t o s z t á l y r é s z e .
T á r s a d a l o m és szerelem e l v i s e l h e t e t l e n g y ö t r e l m e k e t , n y u g t a l a n s á g o t , m e g a l á z á s t hoztak s z á m á r a , de a k ö l t é s z e t , é l e t é n e k h a r m a d i k s z í n t e r e sem a d o t t n y u g a l m a t . K é n y s z e r hajtja az í r á s r a , k i k e l l fejeznie m a g á t , é l m é n y e i versbe k í v á n k o z n a k : » F o r r , gerjed e l m é m r e , m i n t h a n g y a f é s z k é r e sok uj vers m i n t sok h a n g y a . « M i n d e n a l k o t ó e l ő t t i s m e r ő s á l l a p o t ez : a b e n n ü n k u r a l k o d ó é r z e l m i , g o n d o l a t i z a v a r m e g s z ü n t e t é s e és k i f e j e z é s e , f o r m á b a ö n t é s e : parancs, k é n y s z e r í t ő e r ő . A m í g e p a r a n c s n a k n e m t e h e t ü n k eleget, az é l e t szinte e l v i s e l h e t e t len, é r t e l m e t l e n . B a l a s s i »írt, m e r t í r n i a k e l l e t t « .3 4 A z í r á s é l e t é n e k m o z g a t ó j a , de e g y b e n keresztje is. E g y s z e r ű , g o n d t a l a n é l e t e t élni — ez m i n d e n v á g y a . E z é r t a k a r t a t ű z r e v e t n i a verseket is : »Ti penig szerzettem á t k o z o t t sok versek, B ú n á l k i k egyebet n e k e m n e m n y e r tetek, T ű z b e n m i n d f e j e n k é n t é g j e t e k , vesszetek, M e r t h a s z o n t a l a n o k , j ó t n e m e r d e m e l t e k « , v á g y a k o z á s a a v é g e k b e : m e n e k ü l é s a t á r s a d a l o m r e n g e t e g é n e k ú t v e s z t ő j é b ő l , m e n e k ü l é s a
» k e g y e s e k gonosz k e d v i t ö l « , m e n e k ü l é s az a l k o t á s k í n z ó v a j ú d á s a i t ó l , az e g v s z e r ű s é g , a d e r ű , a világos, á t t e k i n t h e t ő v i s z o n y l a t o k b i r o d a l m á b a : a v i t é z e k k ö z é . í m e k ö l t é s z e t é n e k ez a z alaphangja. Balassi r a g a s z k o d á s á b a n a k a t o n a é l e t h e z k é t s é g t e l e n ü l r é s z e v o l t a z é r v é n y e s ü l é s nek és m e g é l h e t é s n e k is. é s az is b i z o n y o s , h o g y a v é g v á r i é l e t e r k ö l c s i t a r t a l m a n a g y h a t á s s a l volt rá és v o n z o t t a . F ő k é n t m é g i s n é l k ü l ö z h e t e t l e n l e l k i és testi s z ü k s é g l e t v o l t s z á m á r a : a k a t o n a é l e t b e n biztos b e l s ő t á m a s z r a lelt. A v é g v á r i k a t o n a é l e t é t a m e g s z o k o t t é l e t r e n d , a pontosan k ö r ü l h a t á r o l t feladatok és k ö t e l e s s é g e k á t t e k i n t h e t ő rendszere, az é l e t d o l g a i b a n v a l ó t á j é k o z ó d á s e g y s z e r ű s é g e , az a l á r e n d e l t s é g b ő l a d ó d ó g o n d t a l a n s á g , e g y s z ó v a l a p r o b l é m a m e n t e s s é g jellemezte. M i n d e n o l y a n p á r a t l a n u l e g y s z e r ű . A b a r á t b a r á t , a z e l l e n s é g e l l e n s é g . M e n n y i v e l e g y s z e r ű b b i t t t á j é k o z ó d n i , m e n n y i v e l b i z t o s a b b i t t élni, m i n t a t á r s a d a l o m b a n , a h o l az ellenséget nem k a r d d a l , h a n e m p a r a g r a f u s o k k a l k e l l e l i n t é z n i . » M e r t c s u d a m o s t ez v i l á g ! N i n c s e n is h á r o m n á l t ö b b , a k i n e k én h i g g y j e k o3 5 — í r j a . V i s s z a t e h á t a v i t é z e k k ö z é , a h o l a k a r d o k c s a t t o g á s a kellemesebb a f ü l n e k , m i n t a v i l á g b a n a v é g t e l e n pereket í r ó t o l l a k p e r c e g é s e , és ahol a c s a t a k i á l t á s és h a l á l ü v ö l t é s n e m o l y a n hangos, m i n t a r á g a l m a z ó k s u t
-' • E c k h a r d t : Ism. Balassii 110. 1. H a s o n l ó , igen t a l á l ó m e g j e g y z é s e k m é g i l y e n v o n a t k o z á s b a n 8 0 . lapon és a s z e r z ő Balassi Bálint c. m ű v e 69. l a p j á n .
'* m e g g y e k ? : m i t tegyek?
" E c k h a r d t : Balassi 98. 1.
3 1 összes Müvei, 367. 1.
f o g á s a . » K ü n n h a r c i z a j , b e n n v é g r e c s e n d «3 8 — írja t a l á l ó a n E c k h a r d t — , m e r t h ő s e a v i t é z e k k ö z ö t t , a harc z a j á b a n t a l á l j a m e g l e l k e c s e n d j é t és b é k e s s é g é t .
V e r s e i b ő l és l e v e l e i b ő l s z i n t e k i t a p i n t h a t ó a v i t é z i é l e t n e k eme m e g n y u g t a t ó h a t á s a . 1583-ban, L o s o n c z y A n n á v a l v a l ó s z a k í t á s a u t á n d i a d a l m a s a n t ö r k i l e l k é b ő l a m e g k ö n n y e b b ü l é s : » S z a b a d s a g a v a g y o n m á r én s z e g é n y fejemnek, S z e r e l e m t ü l nincsen b á n t á s a é n l e l k e m n e k , V a g y o k b é k e s s é g e s , É n e l m é m is csendesz, N i n c s g y ö t r e l m e l e l k e m n e k . « M i t ő l lett e l m é j e »csendesz«? A k a t o n a é l e t t ő l : »Szerzem ez n y o l c verset v i g és szabad e l m é v e l G y ű l é s b e n i n d u l v á n j ó r u h á s l e g é n y e k k e l , H o z z á m h a s o n l ó k k a l , V i t é z i f i a k k a l , N e m k e h e g ő ' v é n e k k e l . «
A k i n e k »az s z o l g á l a t r a sem l é v é n
hivatala-B a l a s s i m i n d e n t e l k ö v e t e t t a z é r t , hogy m e g k a p j a v a l a m e l y i k j e l e n t ő s e b b v á r k a p i t á n y s á g á t . T i z e n h á r o m é v e n k e r e s z t ü l k é r v é n y e z , k ö n y ö r ö g m i n d e n e r e d m é n y n é l k ü l . M i v o l t ennek az o k a ? T e l j e s e n h a s z n a v e h e t e t l e n k a t o n a lett" v o l n a , a m i n t azt T a k á t s S á n d o r á l l í t j a ?3 7 V a g y az ö s s z e e s k ü v é s s e l v á d o l t B a l a s s i J á n o s f i á t az u d v a r g y a n ú j a k í s é r t e ? T a l á n B á t h o r y I s t v á n n a l v a l ó k a p c s o l a t á t nem t u d t á k elfelejteni? R e n d e z e t l e n m a g á n é l e t e , b o t r á n y a i v á g t á k v o l n a el k a t o n a i é r v é n y e s ü l é s é n e k a z ú t j á t ? O k m á n y s z e r ű a d a t o k a l a p j á n nem a d h a t u n k h a t á r o z o t t v á l a s z t ezekre a k é r d é s e k r e . N e m m u t a t h a t ó k i pontosan, hogy az u d v a r n á l , a k o r m á n y s z e r v e k n é l és a h a d i t a n á c s n á l m i l y e n é r v e k és e l l e n é r v e k s z ó l a l t a k m e g mellette é s ellene. N e m t u d j u k , h o g y fontos p i l l a n a t o k b a n , a m i k o r d ö n t é s r ő l v o l t s z ó , m e n n y i t n y o m h a t t a k l a t b a k é t s é g t e l e n é r d e m e i és t a g a d h a t a t l a n h i b á i . A z a d a t o k a l a p j á n n é h á n y f e l t e v é s t á l l í t u n k f e l .
H u s z á r t i s z t b a j t á r s a i n á l s e m m i l y e n t e k i n t e t b e n nem lehetett a l á b b v a l ó , s ő t ú g y l á t s z i k , h o g y a v é g v á r i v i t é z e k k ö z ö t t k a t o n a i t e k i n t é l y n e k s z á m í t o t t . í g y k e l l e t t lennie, hiszen m e g v á l a s z t j á k v á l l a l k o z á s t v e z e t ő p a r a n c s n o k n a k , és h a j l a n d ó k v e z e t é s e alatt harcra i n d u l n i . A h a t v a n i , d ö m s ö d i és g y a r m a t i v á l l a l k o z á s o k b a n , m e l y e k s i k e r t e l e n kimenetele m i a t t , T a k á t s S á n d o r e l m a r a s z t a l t a ,3 8 B a l a s s i v o l t a p a r a n c s n o k . S ő t a d ö m s ö d i v á l l a l k o z á s b a n t ö b b v á r k a t o n a s á g a az ő k a r d j a a l a t t v e t t r é s z t : az egriek, t o k a j i a k , a d i ó s g y ő r i e k , ó n o d i a k , cserepiek és s i r o k i a k . M i v e l ezeket a v á l l a l k o z á s o k a t a v é g b e l i e k a felsőség e n g e d é l y e , s ő t p a r a n c s a e l l e n é r e h a j t o t t á k v é g r e , n y i l v á n v a l ó , h o g y B a l a s s i t sem f e l ü l r ő l j e l ö l t é k k i a veze
t é s r e , h a n e m a »vitezi közseg« v á l a s z t o t t a m e g . E z p e d i g e l i s m e r é s v o l t , a legmagasabb e l i s m e r é s , m e r t o l y a n o k t ó l s z á r m a z o t t , a k i k teljesen k ö z e l r ő l i s m e r t é k ő t és b í z t a k v e z e t é s é b e n . H o g y e g y i k v á l l a l k o z á s a sem s i k e r ü l t , ez m é g n e m d ö n t ő é r v ellene. T e r m é s z e t e s e n egy k a t o n a é r t é k e l é s é n é l a s i k e r a l e g d ö n t ő b b t é n y e z ő , de a s i k e r t e l e n s é g ö n m a g á b a n m é g nem b i z o n y í t é k . A leghelyesebben k i t e r v e l t és v é g r e h a j t o t t v á l l a l k o z á s b a is k ö n n y e n b e l e s z ó l h a t o t t a szerencse.
B a l a s s i t a r ó l a f e n n m a r a d t a d a t o k a l a p j á n m i n t h a r c á s z a t i v e z e t ő t e l m a r a s z t a l n i n e m lehet. H a s o n l ó b a l s i k e r b e n a k o r m i n d e n h u s z á r t i s z t j é n e k v o l t r é s z e . A k a t o n a i k i v á l ó s á g a m i a t t helyettes f ő k a p i t á n y s á g i r a n g r a e m e l k e d e t t h í r e s T h u r y G y ö r g y h í r n e v é t sem c s o r b í t o t t a az a t é n y , hogy a t ö r ö k t ú l j á r t a z e s z é n , lesre c s a l t a és ennek k ö v e t k e z m é n y e k é n t ő m a g a és 300 j ó m a g y a r v i t é z h a l á l á t l e l t e .
V i s z o n t m e g g y ő z ő b i z o n y í t é k a i n k is v a n n a k a r r ó l , hogy B a l a s s i j ó harcos és j ó h a r c á s z a t i v e z e t ő v o l t . S z o k á s v o l t a b b a n az i d ő b e n , h o g y a v i t é z e k s z o l g á l a t a i k j u t a l m a k é n t b i r t o k a d o m á n y é r t f o l y a m o d t a k . K é r é s ü k e t e l ő s z ö r a v i t é z i k ö z s é g t á r g y a l t a . Balassi e g r i
E c k h a r d t : Balassi 105. I.
»' >A v é g e k b e n csak a jeles v i t é z e k n e k és h ő s ö k n e k neve j á r t s z á j r ó l - s z á j r a , a v é g b e l i e k csak az i l y e n e k n e v é t és t e t t e i t ö r ö k í t e t t é k meg l e v e l e i k b e n . D e a k i t az e l l e n s é g g y a k r a n megvert, a k i o l y a n k o r is m e g t é r ö t t u v a t o t t , a m i k o r m á s m é g a >hozzá v i t é z e k h o z z á i - n á l t a r t o t t : a k i a legelső m a g y a r v é g h á z b ó l is b ú c s ú v é t l e n t á v o z o t t , ennek neve és t i s z t e s s é g e h o g y is ö r e g e d h e t e t t v o l n a ? tRégi idők, régi emberek 1 2 8 - 1 2 9 1. E l t e k i n t v e a t t ó l , h o g y n e g a t í v b i z o n y í t é k o k a l a p j á n , t e h á t a b b ó l , h o g y a r e n d e l k e z é s ü n k r e á l l ó — p o n t o s a b b a n T a k á t s r e n d e l k e z é s é r e á l l ó — I e v é l t á r i a n y a g n e m e m l é k e z i k meg B a l a s s i r ó l , k ö v e t k e z t e t n i nem lehet, l á t n i fogjuk a k é s ő b b i e k b e n , h o g y v a n n a k B a l a s s i m e l l e t t s z ó l ó p o z i t í v a d a t o k is, m é g h o z z á elég s z é p s z á m m a l . K ü l ö n b e n T a k á t s c s o d á l a t o s k ö v e t k e z e t l e n s é g g e l a l k o t t a m e g v é l e m é n y é t . M i u t á n egész m u n k á s s á g á n az a h e l y e s f e l i s m e r é s v o n u l v é g i g , h o g y a b é c s i u d v a r e l n y o m t a a m a g y a r h o n v é d e l e m ü g y é t és n e m engedte é r v é n y e s ü l n i a m a g y a r k a t o n a i t e h e t s é g e k e t , B a l a s s i v a l k a p c s o l a t b a n helyesli a m e l l ő z é s t és a b i z a l m a t l a n s á g o t . « Igy á l l v á n a d o l o g , k ö n n y ű m e g é r t e n ü n k , h o g y m i é r t n e m b í z t a k B a l a s s á b a n . . . m é g h o l m i kiseb p a l á n k k a p i t á n y s á g á t sem b í z t á k rá.< Régi idők: 130. 1.
M á s h e l y e n v i s z o n t a l e g n a g y o b b e l i s m e r é s h a n g j á n ír B a l a s s i k a t o n a i k v a l i t á s a i r ó l : i S a j á t k a t o n á i , a k i k k a r d j a a l a t t s z o l g á l t a k h ő s n e k (herosnak) m o n d t á k ö t . S Balassi B á l i n t meg Is é r d e m e l t e ezt a n e v e t : m e r t hiszen ö is h o z z á j á r u l t a h h o z , h o g y az egriek v i t é z s é g e az e g é s z o r s z á g b a n p é l d á n a k á l l í t t a t o t t . " R é g i magyar kapitányok és generálisok. 2. k i a d . B p . é. n . 221. I.
S z ü k s é g e s n e k t a r t o t t u k ezeket a m e g j e g y z é s e k e t , m e r t a B a l a s s i r ó l k i a l a k í t o t t v é l e m é n y e k k ö z ü l T a k á t s é a legelterjedtebb m é g az i r o d a l o m t ö r t é n e t i l e g m ű v e l t e k n é l is. E z é r t v a n az, hogy s o k a n B a l a s s i b a n egy m a g y a r V i l l o n t l á t n a k , a k i n e k c s a k a n n y i b a n v o l t k ö z e a v é g v á r a k v i t é z e i h e z , a m e n n y i b e n k ö z ö t t ü k r a b l á s r a n y i l t a l k a l o m . E z a v é l e m é n y m é g E c k h a r d t n a k ú g y s z ó l v á n m i n d e n t t i s z t á z ó m u n k á s s á g a u t á n is t o v á b b l a p p a n g .
T a k á t s S á n d o r : Rajzok a török világból. B p . 1915. I. k ö t . 369. é s k ö v .
szolgálata i d e j é b e n k é t v i t é z t á r s á v a l e g y ü t t f o l y a m o d o t t i l y e n b i r t o k a d o m á n y é r t s ezt a vitézi község t á m o g a t t a .3 9
A z t sem lehet f i g y e l m e n k i v ü l h a g y n u n k , h o g y ő m a g a g y a k r a n h i v a t k o z o t t k a t o n a i érdemeire elöljárói e l ő t t . H a n e m l e t t e k v o l n a é r d e m e i , n e m m e r t v o l n a h i v a t k o z n i r á j u k .4' É r d e m e i t , k a t o n a i e l ö l j á r ó i is e l i s m e r t é k . R u e b e r kassai f ő k a p i t á n y B a l a s s i e m l í t e t t , a v i t é z i község á l t a l felterjesztett k é r v é n y é r e ezt í r t a : »a fent nevezett h á r o m s z e m é l y ( k ö z t ü k Balassi) . . . igen é r d e m e s , szinte a legjobb k a t o n á k E g e r b e n . «4 1
K a t o n a i é r t é k e i n e k e l i s m e r é s e az is, h o g y a l e n g y e l e k i g y e k e z t e k s z o l g á l a t á t m e g n y e r n i , és igen k e d v e z ő f e l t é t e l e k m e l l e t t s z e r z ő d t e t t é k k a t o n á i v a l e g y ü t t . K a t o n a i h í r n e v e m é g halála u t á n 60 é v v e l is élt. 1653-ban, a B a l a s s i I m r é t grófi r a n g r a e m e l ő o k i r a t m i u t á n f e l s o r o l j a őseinek, Balassi M e n y h é r t n e k , J á n o s n a k és F e r e n c n e k é r d e m e i t , í g y f o l y t a t j a : » H o g y ne is beszéljünk B a l a s s i B á l i n t r ó l , a k i P a l l a s és M a r s m ű v e l é s é b e n r e n d k í v ü l i h í r t s z e r z e t t m a g á n a k . «4 2
M i v o l t az o k a m é g i s , hogy j ó k a t o n a l é t é r e sem é r v é n y e s ü l t ? A p j á n a k f e l s é g á r u l á s i pere nem lehetett d ö n t ő , hiszen ö c c s e , B a l a s s i F e r e n c igen s z é p j ö v ő v e l b í z t a t ó , egyenletesen emelkedő k a t o n a i p á l y á t futott be e g é s z e n a d d i g , a m í g egy t a t á r n y í l f i a t a l é l e t é t k i n e m oltotta. E r d é l y i k a p c s o l a t a i m i a t t ? I l y e n k a p c s o l a t a i m a j d n e m m i n d e n k i n e k v o l t a k a k i r á l y i M a g y a r o r s z á g o n . T u d j u k p é l d á u l , hogy H u s z á r P é t e r , a k i o t t h a g y t a a k i r á l y s z o l g á l a t á t é s Báthory Z s i g m o n d h o z s z e g ő d ö t t , k e g y e l m e t n y e r t , s ő t l u g o s i és k a r á n s e b e s i b á n n á n e v e z t é k k i .4 3
Balassi b á r s z e m é l y i l e g b á t o r k a t o n a , j ó h a r c á s z a t i v e z e t ő , j ó t a k t i k u s , m é g i s v o l t b e n n e egy s ú l y o s k a t o n a i h i á n y o s s á g . E b b e n a h i b á j á b a n v é l j ü k m e g t a l á l n i m e l l ő z é s é n e k i g a z i okát. A z igazi k a t o n a , a j ó h a d v e z é r n e m c s a k j ó t a k t i k u s , h a n e m j ó c s a p a t t i s z t és j ó s t r a t é g a is. E z a h á r o m k a t o n a i , t u l a j d o n s á g nem j á r s z ü k s é g k é p p e n e g y ü t t . A c s a p a t t i s z t i s z o l g á l a t aprólékos m u n k á t k ö v e t e l , a . s t r a t é g i a i n k á b b n a g y v o n a l ú s á g o t .
Ismerve Balassi e g y é n i s é g é t , nehezen t u d j u k e l k é p z e l n i , h o g y j ó c s a p a t t i s z t l e t t v o l n a . Aligha é r d e k e l t é k a » l a k t a n y a i « s z o l g á l a t t a l j á r ó f e l a d a t o k és p r o b l é m á k .4 4 H i á n y z o t t b e l ő l e a csapattiszteket j e l l e m z ő a p r ó l é k o s m u n k a szeretete : a l e g é n y s é g f e g y v e r z e t é n e k , a l o v a k patkóinak e l l e n ő r z é s e , a k o r a h a j n a l i z a b o l ó s t ó l az esti t a k a r o d ó i g v a l ó f ü r k é s z é s a l e g é n y s é g dolgaiban és az i s t á l l ó k f é l h o m á l y á b a n . H a m e g is t e t t e m i n d e z t — m e g k e l l e t t t e n n i e — a z o n ban egyre c s ö k k e n ő é r d e k l ő d é s s e l , n a g y k i h a g y á s o k k a l és f o k o z ó d ó t ü r e l m e t l e n s é g g e l . V a l ó színűleg sem k e d v e , sem t ü r e l m e n e m v o l t a h h o z , h o g y H u s z á r P é t e r p á p a i k a p i t á n y m ó d jára minden éjjel v é g i g j á r j a e l l e n ő r z é s c é l j á b ó l a s t r a z s á k a t .4 5 V a g y a h h o z sem é r e z h e t e t t különösebb k e d v e t , hogy a c s a p a t t i s z t s z á m á r a o l y a n fontos és k e d v e l t g y a k o r l a t o t , m i n t amilyen a r i a d ó g y a k o r l a t , megszervezze, v é g r e h a j t s a és e l l e n ő r i z z e .4 6 S z e r e t e t t e l n é z t e a s z é p tavaszi i d ő b e n f e g y v e r e i k k e l és l o v a i k k a l f o g l a l a t o s k o d ó v i t é z e k e t és s z é p v e r s b e n m e g is örökítette a jelenetet. D e a m ű v é s z s z e m é v e l n é z t e és n é p i a k a t o n a t i s z t s z e m é v e l . I n k á b b w ö n y ö r k ö d ö t t b e n n ü k , m i n t s e m e l l e n ő r i z t e ő k e t . E g y c s a p a t t i s z t , a k i l e h e v e r e d v é n k a t o n á i közé M a r u l l u s t f o r d í t j a !
" B á r ez a f o l y a m o d v á n y n e m k e r ü l t e l ő , a z o n b a n a k a m a r a i l e v e l e z é s b ő l m e g á l l a p í t h a t ó , h o g y létezett. E c k h a r d t : Ism. Balassi, 9 7 . I.
4 0 1588. I I . 1 6 - á n a szöllősl j ó s z á g ü g y é b e n ezt írja E r n ő f ő h e r c e g h e z : i F e n s é g e d e t ú j r a m e g ú j r a kérem, k e g y e s k e d j é k t e k i n t e t b e v e n n i az é n régi v á r a k o z á s o m a t é s a sok p é n z t , a m i t f i a t a l k o r o m ó t a k ü l ö n féle v é g e k b e n e l k ö l t ö t t e m é s ha v a l a m i k e g y e t i n g a t h a t a t l a n h ű s é g e m m e l v a g y s z a k a d a t l a n m u n k á m m a l és s z o l g á l a t o m m a l k i é r d e m e l t e m , h a d d é r e z z e m és l á s s a m v é g r e m á r , m i t é r n e k ezen é r d e m e k ? " U g y a n c s a k ebben az ü g y b e n írja U n g n á d D á v i d h o z : » M e g e r d e m l e t t e m a n n y i r a Ő F e l s é g k e g y é t , m i n t G ö r ö g J á n o s U r , ha akár ő s e i m é r d e m e i t , a k á r Ö F e l s é g e s z o l g á l a t á b a n v á l l a l t k ö l t s é g e i m e t , a k á r g y a k r a n k i p r ó b á l t h ű s é gemet, a k á r pedig a k a t o n a i s z e m p o n t o t m é r l e g e l n i k e g y e s k e d i k . " összes Müvei, 364. é s 365. 1.
" "Die obennente drej P e r s o n e n . . . w o l l v e r d i e n t e , u n d schier d i e besten, K r i e g s l e u t t i n E r l a seien.«
Eckhardt : Ism. Bai ssi, 247. 1.
" E c k h a r d t : Ism. Batassi, 212. I.
" T a k á t s : Régi kapitányok 330. é s k ö v . I. '
" T e r m é s z e t e s e n az a k k o r i Idők hadseregeinek b e l s ő s z o l g á l a t i rendje n e m h a s o n l í t h a t ó ö s s z e a maival. A r á n k m a r a d t h i á n y o s a d a t o k a z o n b a n a r r a engednek k ö v e t k e z t e t n i , h o g y a hadseregek é l e t e e l é g g é pontosan k ö r ü l h a t á r o l t keretek k ö z ö t t f o l y t . S ha ezek a s z a b á l y o k n e m Is v o l t a k m i n d e n esetben Í r á s b a n rögzítve, s z o k á s o k k á v á l t a k , s m i n t i l y e n e k t ö r v é n y e r ő v e l b í r t a k . Á l t a l á n o s é r v é n y ű , a hadsereg v e z e t ő s é g e áltál k i b o c s á t o t t s z a b á l y z a t o k a b b a n az i d ő b e n m é g n e m i g e n v o l t a k . I n k á b b k a t o n a i k é z i k ö n y v e k r ő l , m i n d e n tudó kis >Discursusok<-ról t u d u n k , m e l y e k e t egy-egy t a p a s z t a l t h a d v e z é r v a g y a h a d i t u d o m á n y o k é r t l e l kesedő m ű k e d v e l ő , — m i n t M a c h i a v e l l i — í r t a k . B a l a s s i i d e j é n i l y e n k é z i k ö n y v v o í t S c h w e n d i L á z á r : Kriegs-Discurs von Bestellung dess gantzen Kriegswesen. F r a n k f u r t a. M . 1593. c. k ö n y v e , m e l y r é s z l e t e s e n f o g l a l k o z i k a táburozás, a menet, az e l l á t á s , a k a t o n a i f e g y e l m e z é s és b ü n t e t ő b í r á s k o d á s k é r d é s e i v e l , az ő r s z o l g á l a t tal stb. 1616-ból » z a r r n a z i k az első m a g y a r n y e l v ű » H a d i s z a b á l y * g y ű j t e m é n y i s . ' í L . G ö m ö r y G u s z t á v . Hadi szabályok a magyar lovasság és hajdúk számára. H a d t ö r t . K ö z i . 1891.) A v é g v á r a k b e l s ő s z o l g á l a t á nak rendjét " r e n d t a r t á s o k s z a b á l y o z t á k , m e l y e k f ő l e g az ő r s z o l g á l a t t a l , a f i z e t é s i r e n d d e l , az e l l á t á s k é r déseivel, fegyverek g o n d o z á s á v a l f o g l a l k o z t a k . L . T a k á t s : Magyar erősségek. Rajzok a török világból. 1I. köt.
Rohonyi G y u l a : A magyar hadtörténelem haladó katonai szabályzataiból. H a d t . K ö z i . 1954. 1. s z á m .
" T a k á t s : Régi kapitányok. 322. I.
" H o g y ezek a r i a d ó g y a k o r l a t o k m i k é p p e n z a j l o t t a k le, n e m t u d j u k . M i n d e n e s e t r e k e l l e t t , h o g y legyenek, mivel a v á r v é d e l m i t e r v é n e k m e g f e l e l ő c s o p o r t o s í t á s t csak al apos g y a k o r l á s u t á n v e h e t t é k fel a várak őrségei m é g éjjel is. M i n d e n c s a p a t n a k m e g v o l t a ' m a g a p o n t o s a n k i s z a b o t t helye : a l o v a s s á g a h u szárvárban g y ü l e k e z e t t , v a g y a v á r p i a c á n , a g y a l o g s á g m e g s z á l l t a a b á s t y á k a t és a f a l a k a t . T a k á t s : Rajzok I I .
T e h á t n e m v o l t j ó c s a p a t t i s z t . E z é r t n e m b í z t a k r e á fontosabb v á r a t , m e r t ott a v i t é z s é g m e l l é p o n t o s s á g , f e g y e l m e z ő k é s z s é g is k e l l e t t s n é l k ü l ö z h e t e t l e n v o l t a s z o l g á l a t e l l e n ő r z é s e is. K ö z ö m b ö s s é g e a s z o l g á l a t d o l g a i v a l szemben o k o z t a azt is, hogy nem t u d o t t s o k á i g egy h e l y b e n m a r a d n i . B á r m e n n y i r e is szerette a v i t é z i é l e t e t és b á r m e n n y i r e l e l k i s z ü k s é g l e t v o l t s z á m á r a , m é g s e m t ö l t ö t t é k k i é l e t é t a s z o l g á l a t i é l e t a p r ó s á g a i .
H i á n y z o t t b e l ő l e a s t r a t é g i a i és a h a d t u d o m á n y i é r d e k l ő d é s . N e m é r d e k e l t é k a s t r a t é g i á n a k , a s z e r v e z é s n e k , a k i k é p z é s n e k , e l l á t á s n a k a k é r d é s e i .
E r r e a k a t o n a i f o g y a t é k o s s á g r a k é t d o l o g b ó l k ö v e t k e z t e t h e t ü n k . E g y i k az, a m i t m á r e m l í t e t t ü n k : k ö l t é s z e t e c s a k a h u s z á r s á g d i c s ő í t é s e , m i n t h a a v á r a k b a n nem is lett v o l n a g y a l o g s á g . P e d i g a g y a l o g s á g e b b e n az i d ő b e n m á r n e m c s a k N y u g a t - E u r ó p á b a n , de n á l u n k is d ö n t ő f e g y v e r n e m . H i s z e n é p p e n a v é g v á r i v o n a l k i f e j l ő d é s e a d o t t l ö k é s t a g y a l o g s á g fejlő
d é s é n e k is. N é l k ü l ü k n e m lehet a v á r a k a t m e g v é d e n i , és a v á r a k k a p i t á n y a i egyre k é r i k , h o g y az ő r s é g e t g y a l o g s á g g a l e r ő s í t s é k m e g .4 7 E s i t t v a n m á r a t ö r ö k l e g f é l e l m e t e s e b b ellen
s é g e , a p o r t y á z ó h a r c o k n é l k ü l ö z h e t e t l e n f e g y v e r n e m e , a m a g y a r k ö n n y ű g y a l o g s á g , a haj
d ú k ! O t t v a n n a k a v á r a k b a n m i n d e n ü t t és l é t s z á m u k m á r 1554-ben n a g y o b b v o l t , m i n t a h u s z á r s á g é .4 8
S z i n t e i g a z s á g t a l a n és m é l t á n y t a l a n a g y a l o g s á g n a k ez a m e l l ő z é s e B a l a s s i k ö l t é s z e t é b e n , hiszen j ó b a n - r o s s z b a n o s z t o z o t t a h u s z á r s á g g a l . S ő t i n k á b b csak a r o s s z b a n . A g y a l o g s á g v á l l á n v o l t a s z o l g á l a t legnehezebb r é s z e , éjjel csak ő k a d j á k az ő r s é g e t és n a p p a l p e d i g a v á r b e r e n d e z é s e i t j a v í t j á k . M é g a k o r a b e l i j e l e n t é s is s z á n a k o z v a ír a h a j d ú k s a n y a r ú s o r s á r ó l : » E j j e l s t r á z s á t á l l , v e r r a s z t c z i r k á l , v á r t á n h á l , n a p p a l p e n i g az k a p u n v a g y o n . M i n d e n s z o l g á l a t csak r a j t o k v a g y o n s z e g é n y e k e n . «4 9 É s a v é g v á r i é l e t b e n a n n y i r a fontos z s á k m á n y s z e r z é s t e k i n t e t é b e n is s o k k a l h á t r á n y o s a b b h e l y z e t b e n v a n n a k , m i n t a h u s z á r o k : ezek l ó r a p a t t a n v a m á r i s ott t e r e m h e t t e k v a l a m e l y i k h ó d o l t s á g i falu h a t á r á b a n v a g y t ö r ö k v á r a l a t t és b ő z s á k m á n n y a l t é r h e t t e k v i s s z a . A g y a l o g o s o k n á l ez n e m ment i l y e n k ö n n y e n : a j ó l o v a k o n j á r ó t ö r ö k ö k e g y k e t t ő r e u t o l é r h e t t é k ő k e t . D e a h a r c b a n is a g y a l o g s á g r a h á r u l t a legnehezebb f e l a d a t . A h u s z á r o k , ha a h e l y z e t rosszra f o r d u l t , l o v a i k sebes v á g t á j á b a n m e n e d é k e t t a l á l h a t t a k , m í g a g y a l o g s á g igen sokszor ott p u s z t u l t a h a r c m e z ő n .6 1' O t t v o l t a g y a l o g s á g B a l a s s i s z e m e i e l ő t t . L á t t a , l á t n i a k e l l e t t ő k e t , de egy s z ó v a l sem e m l é k e z e t t m e g r ó l u k : n e m t a r t o z t a k bele az ő v i l á g á b a , s a k ö z v e t l e n é l m é n y e k n a g y é n e k e s e , m i é r t t ö r ő d ö t t v o l n a v e l ü k ?
K ö z ö m b ö s v o l t a k a t o n a i t u d o m á n y o k k a l s z e m b e n is. Olvasta M a c h i a v e l l i k ö n y v é t : Az államról, s R i m a y h o z í r t l e v e l é b e n c s a k e n n y i t jegyez m e g r ó l a : »K egy elmednek uj e s z t e n d ő b e n k e d v e s k e d ő a j á n d é k o m e m l é k e z e t i r e k ü l d t e m k é t k ö n y v e t is. . . I g a z á n í r h a t o m K e g y e l m e d n e k , hogy s e m m i í r á s - o l v a s á s b ó l efféle p o l i t i k a i t i s z t e k n e k i g a z g a t á s a m ó d j á b a n a n n y i t én n e m o k o s k o d t a m , m i n t ez e g y m á s s a l e l l e n k e z ő k é t a u t o r n a k í r á s á b ó l . «5 1 A k ö n y v b ő l t e h á t csak a p o l i t i k a i t a n u l s á g o k r a g a d t á k m e g , h o l o t t m i n t e g y h a r m i n c fejezete t i s z t á n csak k a t o n a i k é r d é s e k k e l f o g l a l k o z i k . M a c h i a v e l l i k o r á n a k n e m c s a k l e g n a g y o b b p o l i t i k a i í r ó j a v o l t , h a n e m k a t o n a i t e o r e t i k u s a is. K o r á n a k h a d t u d o m á n y i p r o b l é m á i k ö z ü l a k é t l e g f o n t ó s a b b -b a t f e l i s m e r t e : a n e m z e t i , á l l a n d ó hadsereg és a g y a l o g s á g j e l e n t ő s é g é t . M ű v é -b e n e z e n k í v ü l b e n n e v a n a k o r k a t o n a i e l m é l e t é n e k e g é s z p r o b l e m a t i k á j a : a t ü z é r s é g a l k a l m a z á s á n a k k é r d é s e i , a v á r h a r c , a g y a l o g s á g és a l o v a s s á g v i s z o n y a , a k i k é p z é s f o n t o s s á g a , a s z e r v e z é s , a v e z e t é s l e g l é n y e g e s e b b p r o b l é m á i .
S z i n t e é r t h e t e t l e n , h o g y B a l a s s i , k o r á n a k e g y i k l e g m ű v e l t e b b embere, ennyire k ö z ö m b ö s m a r a d j o n a z á l t a l a is g y a k o r o l t és k e d v e l t h a d i m e s t e r s é g e l m é l e t é v e l szemben. T a l á n az t e t t e s z k e p t i k u s s á a h a d i t u d o m á n y o k i r á n t , h o g y m i n d a z , a m i ennek a j e g y é b e n f o l y t : a t ö r ö k ellen v i s e l t n y u g a t i h á b o r ú , teljesen e r e d m é n y t e l e n m a r a d t ? H o g y m i n d e g y i k b i r o d a l m i h a d sereg, l e g y e n a z b á r m i l y e n erős, i t t M a g y a r o r s z á g o n a t ö r ö k ellen nem t u d e r e d m é n y t e l é r n i és c s ú f o s a n f e l b o m i i k , s z i n t e s z é t m á l l i k ? H o g y m i n d e n n y u g a t i h a d i t u d o m á n y e l l e n é r e az e g y e t l e n e r e d m é n y e s e l j á r á s a t ö r ö k k e l s z e m b e n a m a g y a r h a d a k p o r t y á z ó h a r c m o d o r a ? L e het, h o g y a k ö z v e t l e n ü l t a p a s z t a l t t é n y e k ereje b e f o l y á s o l t a és e m i a t t n e m t a r t h a t t a s o k r a N y u g a t h a d i e l m é l e t é t . D e é p p e n a z é r t , m e r t í g y v o l t , m e r t a t é n y e k e n n y i r e m e g c á f o l t á k az e l m é l e t e t , m i é r t n e m v á l t o t t k i b e l ő l e e l l e n k e z é s t ? M i é r t nem k e z d e t t v i t á b a a l o v a s t i s z t M a c h i a v e l l i n e k i l y e n k i j e l e n t é s é v e l , h o g y »a hadsereg a l a p p i l é r e és idege, a m i v e l a l e g t ö b b e t
" T a k á t s S á n d o r : A magyar gyalogság megalakulása. B p . , 1908. 14. é s k . 1.
' • D e m k ó K á l m á n : Magyarország hadereje a XVI. században. H a d t . K ö z i . 1 9 1 6 - 1 7 . (5 k ö z i . ) , A g y a l o g s á g l é t s z á m a e k k o r 8420 f ő , a l o v a s s á g é 5997 f ő .
" T a k á t s : Id. mü 28. 1.
1 0 B a l a s s i J á n o s , B á l i n t a p j a , 1562-ben v e r e s é g e t szenvedett a t ö r ö k t ő l . A v e r e s é g o k a az v o l t , hogy a l o v a s s á g m a g á r a h a g y t a a g y a l o g s á g o t : » L o v a s a i n k p e d i g . . . a n é l k ü l , hogy m e g ü t k ö z t e k v o l n a az ellen
s é g g e l , e l f u t o t t a k é s engem a g y a l o g s á g g a l e g y ü t t ott h a g y t a k . « E c k h a r d t : Ism. Balassi 93 — 94. 1. U g y a n i l y e n eset f o r d u l t e l ő 1577-ben G y ő r n é l , 1587-ben B u d a a l a t t , 1592-ben S z i k s z ó n á l . T a k á t s : Rajzok.
1 1 B a l a s s i levele R i m a y h o z , 1591. j a n u á r j á b a n . A k é t k ö n y v k ö z ü l az e g y i k >Az államróU l a t i n f o r d í t á s a : Di pulaltode Retrblic- Rurm'run (az á l t a l u n k h a s z n á l t n é m e t f o r d í t á s c í m e : Vom Staate). A m á s i k k ö n y v c í m é t n e m t u d j u k . Összes Müvei, 3 8 1 . 1.
kell t ö r ő d n i , a g y a l o g s á g . " ?5 2 M a c h i a v e l l i n e k a n e m z e t i hadsereg f e l á l l í t á s á r a é s a z s o l d o s o k hasz
n á l h a t a t l a n s á g á r a v o n a t k o z ó k i j e l e n t é s e i s e m m i l y e n g o n d o l a t o t n e m k e l t e t t e k b e n n e a k k o r , a m i k o r a m a g y a r k a t o n a s á g o t m i n d e n ü t t i d e g e n z s o l d o s o k k a l a k a r j a h e l y e t t e s í t e n i a b é c s i udvar? A v é g v á r i h a r c o k b a n f e l n ő t t és v á r k a p i t á n y s á g r a p á l y á z ó k a t o n á n a k n e m r a g a d t a m e g a f i g y e l m é t M a c h i a v e l l i k i j e l e n t é s e , hogy v á r a k é p í t é s e teljesen felesleges, m e r t »jó hadsereggel r e n d e l k e z ő o r s z á g n a k n e m s z ü k s é g e s e k v á r a k , a h o l p e d i g n i n c s hadsereg, o t t h a s z o n t a l a n o k é5 3
M a c h i a v e l l i éles s z e m m e l felismerte, hogy a hadsereg s z a b á l y o z o t t c s a t a r e n d j e , n e m c s a k t a k t i k a i s z e m p o n t b ó l fontos, h a n e m a hadsereg h a r c i m o r á l j a m i a t t is : »A r e n d a z , a m i i g a z i b á t o r s á g o t és k e d v e t s z ü l . A j ó c s a t a r e n d á l l a n d ó a n ú j b á t o r s á g o t és új t ü z e t a d . « É s m á s
„ h e l y e n : »A hadsereget n e m c s a k a z é r t k e l l s o r b a n és r e n d b e n f e l á l l í t a n i , h o g y r e n d e z e t t e n harcoljon, h a n e m a z é r t is, n e h o g y v a l a m i v é l e t l e n s é g z a v a r t i d é z z e n e l ő . «5 4 T e h á t a h a d a k a t egységes,• z á r t t ö m e g e k b e n k e l l f e l á l l í t a n i és m ó d s z e r e s e l j á r á s s a l k e l l c s a t á b a v i n n i . M i n d e z e g é s z e n m á s , m i n t a v é g v á r i h a r c o k g y o r s , r a j t a ü t ő t a k t i k á j a , m e l y e k b e n n i n c s s z a b á l y s z e r ű f e l á l l í t á s , tagolt h a r c r e n d , h a n e m a kis c s o p o r t o k terephez a l k a l m a z k o d ó ö n á l l ó m o z g á s a , gyors r á c s a p á s a és h i r t e l e n v i s s z a v o n u l á s a . Ú g y l á t s z i k , m i n d e z B a l a s s i b a n n e m i n d í t o t t m e g s e m m i k ü l ö n ö s e b b r e a k c i ó t , p e d i g n á l a k i s e b b k ö l t ő k f e l i s m e r t é k és k i f e j e z t é k , a h o g y a n ezt m á r m á s h e l y e n k i f e j t e t t ü k .5 5 A m a g y a r h a d t ö r t é n e l e m a l a p v e t ő e l l e n t m o n d á s á r ó l v a n s z ó , a p o r t y á z ó és r e g u l á r i s h a d v i s e l é s e l l e n t é t é r ő l , m e l y n e k f e l o l d á s a és k i e g y e n l í t é s e t e t t e B o c s k a i I s t v á n t , B e t h l e n G á b o r t , Z r í n y i M i k l ó s t , I I . R á k ó c z i F e r e n c e t n a g y h a d v e z é r r é5 6
A k a t o n a i e l m é l e t t e l s z e m b e n v a l ó k ö z ö m b ö s s é g e m i a t t n e m v o l t »ez az m i e l m é s t u d ó s Balassi B a l i n t u n k «5 7 e g y b e n t u d ó s v i t é z is. P e d i g a h h o z , h o g y v a l a k i a k a t o n a i p á l y á n é r v é n y e s ü l h e s s e n , hogy m a g a s a b b b e o s z t á s o k a t n y e r j e n , p é l d á u l , h o g y v a l a m e l y i k nevesebb v á r k a p i t á n y a lehessen, i l y e n » t u d o s v i t e z n e k « k e l l e t t l e n n i e .5 8 A s t r a t é g i a i t u d á s B a l a s s i B á l i n t b a n h i á n y z o t t , p e d i g a p j á n á l m e g v o l t . B á l i n t k i v á l ó t a k t i k a i é r z é k k e l s z e r v e z t e m e g v á l l a l k o z á sait, jól f e l m é r t e a v á l l a l k o z á s o k k ö z v e t l e n k ö r n y é k é n e k e r ő v i s z o n y a i t , de a s t r a t é g i a i h e l y z e t e g é s z e nem é r d e k e l t e ú g y , m i n t a p j á t , a k i a v á r a i t f e n y e g e t ő v e s z é l y e n t ú l , a t ö r ö k e g é s z h a d s e r e g é n e k terveire a k a r t k i c s i k a r n i a d a t o k a t az elfogott t ö r ö k f ő t i s z t b ő l .5 9
B a l a s s i B á l i n t n e m é r v é n y e s ü l t a k a t o n a i p á l y á n , de a m i n t l á t j u k , n e m is é r v é n y e s ü l hetett. T e h á t afelett v a l ó » m o r g o l ó d á s a « , hogy »az s z o l g á l a t r a sem l é v é n h i v a t a l a « , n e m v o l t e g é s z e n j o g o s u l t .
A h ő s i h a l á l
A k a t o n a B a l a s s i a r c k é p é n e k m e g r a j z o l á s á n á l k i t é r t ü n k e g y é n i , t e s t i , f i z i k a i a d o t t s á g a i r a , k i e m e l t ü k t a k t i k a i v e z e t ő k é p e s s é g e i t , i g y e k e z t ü n k m a g y a r á z a t o t t a l á l n i k a t o n a i p á l y a f u t á s á n a k s i k e r t e l e n s é g é r e , r á m u t a t t u n k a k a t o n a i e l m é l e t t e l s z e m b e n t a n ú s í t o t t k ö z ö m b ö s s é g é r e . L á t t u k m i n t a X V I — X V I I . s z á z a d i s a j á t o s m a g y a r v i t é z i e r k ö l c s é n e k e s é t . K u t a t á s a i n k l e g é r d e k e s e b b e r e d m é n y e , h o g y a k a t o n a B a l a s s i t e t t e i b e n , u g y a n ú g y , m i n t a k ö l t ő B a l a s s i é b a n , v a l a m i c s a l h a t a t l a n b i z t o s é r z é k , ö s z t ö n ö s s é g n y i l v á n u l m e g . »A l e g d r á m a i b b benne a zseni ö s z t ö n ö s m u n k á l á s a , sikeres k ü z d e l m e a k i f e j e z é s é r t egy o l y a n n y e l v e s z k ö z e i v e l , m e l y a d d i g csak e g y s z e r ű i g é n y e k r e v o l t b e r e n d e z v e « í r j a a k ö l t ő B a l a s s i r ó l E c k h a r d t S á n d o r ,6 0 de ugyanez á l l a k a t o n á r a is. Ö s z t ö n ö s e n felismerte a m a g y a r h u s z á r o k h a d t ö r t é n e l m i j e l e n t ő s é g é t , a p o r t y á z ó harc f o n t o s s á g á t . É s a h o g y a n a k ö l t ő ö s z t ö n ö s b i z t o n s á g á v a l í r t a szerelmi verseit o l y a n i d ő b e n , a m i k o r s e n k i »az szerelem a r g u m e n t u m á b a n v a l ó é n e k é n e k m u n k á j á t n e m j a v a l j a p e n i g , s ő t k á r h o z t a t n á *6 1 — u g y a n ú g y a k a t o n a is b i z t o s é r z é k k e l v á l a s z t j a a k ö n n y ű l o v a s s á g o t és a p o r t y á z ó t a k t i k á t o l y a n i d ő b e n , a m i k o r az l e s z o r u l a h a d i t u d o m á n y p e r i f é r i á j á r a . L á t t u k , h o g y a v i t é z i é l e t i g e n l é s e is e l s ő s o r b a n ö s z t ö n ö s v á l a s z t á s v o l t a t á r s a d a l o m , a szerelem és a b e l s ő f e s z ü l t s é g b a j a i v a l és z a v a r ó é r z é s é v e l s z e m b e n . Ö s z t ö n ö s b i z t o n s á g g a l r a g a d t a m e g és fejezte k i a m a g y a r v i t é z i e r k ö l c s ö t és l á t t a m e g t a k t i k á t f o r m á l ó e r e j é t . S , m i n d a z , a m i t verseiben l e í r t , a l o v a k , a f e g y v e r e k , a t á j , a v a d á s z a t , a b a j
-" M a c h i a v e l l i : Vom Staate, 246. 1.
•> U o . 270. I.
- U o . 432. és 3 7 1 . 1.
'* Adatok az álkuruc balladák vitájához. K é z i r a t . A z I r o d a l o m t ö r t é n e t i K ö z l e m é n y e k b e n m e g j e l e n ő t a n u l m á n y .
" K ö z i s m e r t d o l o g , h o g y R á k ó c z i m e n n y i r e fontosnak t a r t o t t a a r e g u l á r i s h a d v i s e l é s t . Z r í n y i p e d i g majdnem u g y a n a z t m o n d j a , a m i t M a c h i a v e l l i : » R e n d e l d m e g t á b o r o d a t , a seregeidet, h a a k a r o d , h o g y confusio ne j ö j j ö n köziben.« ld. mű : 317. I.
" R i m a y írja r ó l a . D é z s i : Id. mű, 11. 1.
1 1 í g y p l . 1557-ben E g e r k a p i t á n y s á g á t n e m k a p h a t j a m e g K i s s e r é n y i M i h á l y , m e r t >Eger v á r á b a hadban j á r t a s , h a r c o n forgott és tudós vitéz k e l l s n e m o l y a n , m i n t K i s s e r e n y i . « T a k á t s : Régi kapitányok.
" L á s d az 1575-ben A l i v a j d á v a l felvett v a l l o m á s i j e g y z ő k ö n y v ö t . E c k h a r d t : Ism. Balassi 6 2 . é s k ö v . I,
•° E c k h a r d t : Bulissi 2 1 9 . I.
" R i m a y s z a v a i : D é z s i : Id. mii, 10. 1.'
t á r s a k — a h u s z á r t i s z t é l m é n y a n y a g a , de e g y b e n a X V I . s z á z a d h a d t ö r t é n e l m i v a l ó s á g á n a k szerves r é s z e i . A zseni ö s z t ö n ö s b i z t o n s á g a ez — b á r e g y ú t t a l f o r r á s a is k a t o n a i k o r l á t a i n a k . N e m lenne a z o n b a n teljes á b r á z o l á s u n k , h a a k a t o n a B a l a s s i n a k c s a k a z ö s z t ö n ö s s é g e t e m e l n é n k k i . Z a k l a t o t t é l e t e e l l e n t m o n d á s a i n a k f e l o l d á s ^ a h ő s i h a l á l b a n , a v i t é z i e r k ö l c s t e t t e l v a l ó b i z o n y í t á s a t u d a t o s v o l t . M a g a v á l a s z t o t t a , t u d a t o s a n a k a r t a és ezzel v á l t a m a g y a r k a t o n a ö r ö k m i n t a k é p é v é , ezzel t e t t e fel a k o r o n á t m ű v é r e . Ú g y fejezte be é l e t é t , a h o g y a n az a k a t o n a ember s z á m á r a a legszebb : »Az e m b e r a z e g é s z é l e t é t ú g y rendelje el, hogy j ó l h a l hasson m e g , m e r t finis c o r o n a t opus« — m o n d t a Z r í n y i .6 2
H ő s i h a l á l a E s z t e r g o m a l a t t a h a z á é r t v á l l a l t magasztos á l d o z a t . » H i s z e n a z t a k a r t u k a t y á n k , h o g y í g y l e g y e n « — m o n d o t t a h a l á l o s á g y á n é s í g y l e t t a m a g y a r i r o d a l o m n a g y mestere, a v i t é z i é l e t ö s z t ö n ö s é n e k e s e , a X V I . s z á z a d egyetlen l e h e t s é g e s m a g y a r é l e t f o r m á j á n a k t u d a t o s e l f o g a d ó j a és k i t e l j e s í t ő j e .
«• Id. mű : 360. I.
A N G Y A L E N D R E