Tezaurusz és ontológia, avagy a fogalmi ismertetőjegyek generikus öröklődésének formalizálása megtekintése

(1)

TMT 51.évf. 2004. 5. s z .

Ungváry Rudolf

O r s z á g o s S z é c h é n y i K ö n y v t á r

Tezaurusz és ontológia, avagy a f o g a l m i ismertetőjegyek g e n e r i k u s öröklődésének formalizálása

A tezauruszokat és osztályozási rendszereket hagyományosan a dokumentumok (forrá

sok) tartalmi feltárásához és kereséséhez használják. Egyik legfontosabb Összetevőjük a fogalmak (osztályok) generikus hierarchialánca, melyben az általánosabb jelentésű foga

lom (átfogóbb osztály) ismertetőjegyeit a speciálisabb fogalmak (osztályok) „öröklik". A szemantikus web kialakítására irányuló törekvések nyomán jelentek meg az ún. ontológi

ák, melyek a fogalmak (osztályok) generikus hierarchialáncaiból, és velük összekapcsolt, elsőrendű logika szerint megfogalmazott szabályokból állnak. Egyik legfontosabb felada

tuk a generikus hierarchia említett öröklődésének, és vele következtetések létrehozásának biztosítása. Az ontológiák áttételesen egyrészt az arisztotelészi kategóriarendszerre, más

részt Ranganathan a modern osztályozást megtermékenyítő többdimenzionális osztályo

záselméletére, s ezen keresztül a távol-keleti kultúrákra is visszavezethetők. Az ontológiá

kat a szakértői rendszerekben és ismeretbázisokban használják, az információkeresés szemantikailag automatizáltabb támogatására. 2003 elején elkészült a szabványajánlásuk (Ontology Web Language = OWL) is. Ennek alkalmazási példája tezauruszokra és osztá

lyozási rendszerekre a tanulmány végén található.

A rendezés kétféle módja

H a v a l a k i f o g a l m a k b ó l álló r e n d e z ő r e n d s z e r t k é szít, elvileg kétféle m ó d o n f o g h a t h o z z á (ettől m é g e k é t e l v r ő l n e m kell, hogy t u d o m á s a legyen - n e m g o n d o l j a , d e t e s z i ) : v a g y v a n a létről m a g á r ó l , a n n a k e g é s z é r ő l v a g y r é s z l e t é r ő l , s z e r k e z e t é r ő l , r e n d j é r ő l v a l a m i l y e n e l k é p z e l é s e , n e t á n víziója, v a g y a lét leírására h a s z n á l t n y e l v r ő l él b e n n e i l y e s m i .

A z e l s ő e s e t b e n o s z t á l y o z á s i r e n d s z e r { e g y e s s z a k t e r ü l e t e k e n - mint pl. a biológiai r e n d s z e r t a n b a n - a n e v ü k t a x o n ó m i a , m á s t e r ü l e t e n - mint pl.

a z i g a z g a t á s b a n - n ó m e n k l a t ú r a ) születik. A z o s z t á l y o z á s i r e n d s z e r e k l e h e t n e k e g y e t e m e s e k v a g y s p e c i á l i s a k , attól f ü g g ő e n , h o g y a r e n d a lét e g é s z é r e v a g y c s a k a n n a k r é s z l e t é r e v o n a t k o z i k . E g y e t e m e s r e n d s z e r k e l e t k e z i k p é l d á u l , h a valaki a létet felosztja t e r m é s z e t i és t á r s a d a l m i , a z o n belül é l e t t e l e n , biológiai, p s z i c h i k a i , g a z d a s á g i , c i v i l i z á c i ó s és kulturális s z f é r á k r a , és e f e l o s z t á s t t o v á b b f i n o m í t j a (például a fizikai s z f é r á t a fizikára, k é m i á r a , f ö l d t u d o m á n y o k r a stb., p é l d á u l a g a z d a s á g o t iparra és k e r e s k e d e l e m r e , az ipart ő s t e r m e lésre, b á n y á s z a t r a , k o h á s z a t r a , v e g y i p a r r a , g é p iparra, é p í t ő i p a r r a ) .

A M a g y a r o r s z á g o n i s m e r t e b b osztályozási r e n d s z e rek k ö z é tartozik például az E g y e t e m e s T i z e d e s O s z t á l y o z á s , a S z o l g á l t a t á s o k J e g y z é k e ( S Z J ) , a F o g l a l k o z á s o k Á t f o g ó O s z t á l y o z á s i R e n d s z e r e ( F E Á O R ) . E r e n d s z e r e k osztályait t ö b b n y i r e m e s terséges nyelven alkotott j e l z e t e k ( k ó d s z ó k ) jelölik (ETO-jelzetek, S Z J - s z á m o k stb.), de ú j a b b a n — e l s ő s o r b a n a w e b k a t a l ó g u s o k b a n - terjednek a ter

m é s z e t e s n y e l v ű o s z t á l y o z á s i r e n d s z e r e k (például a m a g y a r A l t a V i z s l a k a t a l ó g u s á n a k o s z t á l y o z á s i r e n d szere).

A m á s o d i k e s e t b e n nyelvi r e n d s z e r születik, m e l y nek f o g l a l a t a a szótár. A l e g e g y s z e r ű b b e s e t b e n ( a m i k o r s e m m i f é l e „ v í z i ó " nincs v a g y n e m s z ü k s é g e s a n y e l v r ő l ) , b e t ű r e n d e s r e n d e z e t t s é g e t a l k a l m a z n a k ; e z a h a g y o m á n y o s két- é s t ö b b n y e l v ű s z ó t á r a k v i l á g a . A z é r t e l m e z ő és t e r m i n o l ó g i a i s z ó t á r a k a n y e l v s z a v a i r ó l , kifejezéseiről t a r t a l m a z n a k k ü l ö n f é l e m a g y a r á z a t o k a t , m e l y e k b e n rejtve ( s z ö v e g e s e n ) m á r ott v a n n a k a z ö s s z e f ü g g é s e k is. A s t r u k t u r á l t s z ó t á r b a n p e d i g - m i n t a m i lyenek a z i n f o r m á c i ó k e r e s ő t e z a u r u s z , v a g y a n n a k e g y s z e r ű b b v á l t o z a t a , a t á r g y s z ó j e g y z é k - a f o g a l m a k a t m e g n e v e z ő s z a v a k , k i f e j e z é s e k k ö z ö t t explicit m ó d o n is feltüntetik az a d o t t h a s z n á l a t i t e r ü l e t e n v a g y g y ű j t ő k ö r b e n l e g f o n t o s a b b n a k t e k i n -

(2)

Ungváry R.: Tezaurusz és ontológia..

tett é r t e i m i és e g y é b ö s s z e f ü g g é s e k e t . A t á r g y s z ó j e g y z é k e k és i n f o r m á c i ó k e r e s ő t e z a u r u s z o k kifeje

z é s e i u g y a n s z i n t é n o s z t á l y n e v e k , de s z e r v e z e t t s é g ü k e l e v e n e m e l s ő s o r b a n h i e r a r c h i k u s ( m i n t az o s z t á l y o z á s i r e n d s z e r e k é ) , h a n e m a s z e m a n t i k a i és e g y é b ö s s z e f ü g g é s e k e n a l a p u l .

A z o s z t á l y o z á s i r e n d s z e r e k b e a d o l g o k a t ( d o k u m e n t u m o k a t , élő s z e r v e z e t e k e t , s z o l g á l t a t á s o k a t , f o g l a l k o z á s o k a t és s z a k m á k a t ) i n k á b b b e s o r o l j á k , b e o s z t j á k , á l t a l á b a n egy, n é h a k é t - h á r o m o s z t á l y ba, d e á l t a l á b a n n e m s o k b a . A t e z a u r u s z o k , t á r g y s z ó j e g y z é k e k s e g í t s é g é v e l e z z e l s z e m b e n a d o l g o k a t i n k á b b leírják, s e h h e z általában e g y n é l j ó v a l t ö b b d e s z k r i p t o r t ( n é h a a k á r e g y t u c a t o t is) h a s z n á l n a k föl (ezt n e v e z i k koordinatív o s z t á l y o z á s n a k v a g y i n d e x e l é s n e k ) .¹

A generikus rendezettség tulajdonsága:

az ismertetőjegyek öröklődése

A f o g a l m i ö r ö k l ő d é s s z a b á l y a

T e z a u r u s z b a n a f o g a l m a k r e n d e z e t t s é g e a k ü l ö n féle s z a b v á n y o s í t o t t r e l á c i ó t í p u s o k szerint v a l ó s u l

m e g . Az 1. ábrán p é l d á u l c í m k é z e t t irányított g r á f o k k a l reprezentált r é s z l e t látható a l e g n a g y o b b m a g y a r á t f o g ó t e z a u r u s z b ó l , a K ö z t a u r u s z b ó l .2

A részletet a z é r t e g y g y a k o r l a t b a n h a s z n á l t t e z a u r u s z b ó l v á l a s z t o t t u k , h o g y p é l d á z z u k vele a t e z a u r u s z o k b a n rögzített g a z d a g ö s s z e f ü g g é s h á l ó t .3

E relációtípusok között a g e n e r i k u s ( f a j - n e m ) relá

c i ó n a k kitüntetett s z e r e p e v a n . A g e n e r i k u s reláció h i e r a r c h i k u s (az 1. táblázatban h á r o m ilyen hierar

chia látható).

A f a j f o g a l o m g e n e r i k u s a l á r e n d e l t j e a n e m f o g a l o m n a k . Ez a hierarchia logikai n é z ő p o n t b ó l t í p u s o k és altípusok l á n c á b ó l áll, a l a p v e t ő t u l a j d o n s á g a , hogy a f o g a l m a k i s m e r t e t ő j e g y e i („tulajdon

ságai") az á l t a l á n o s t ó l a s p e c i á l i s felé ö r ö k l ö d nek: az á l t a l á n o s a b b t í p u s i s m e r t e t ő j e g y e i mind é r v é n y e s e k az a l t í p u s r a . H a igaz az, hogy a k i s e b b s é g i k é r d é s a politikai k é r d é s ( e k ) „része", é s ö s s z e f ü g g az „ a u t o n ó m i a " k é r d é s é v e l , a k k o r ez é r v é n y e s alárendeltjére, a n e m z e t i s é g i k é r d é s r e is.

F o r d í t v a viszont, alulról f ö l f e l é n i n c s a g e n e r i k u s hierarchialánc m e n t é n g e n e r i k u s v a g y f o g a l m i

„öröklődés".

politika politikai kérdés

kisebbség

kisebbségi kérdés

= kisebbségtudomány

= V nyelvhasználat

autonómia

asszimiláció

határon túl: magyarság nemzetiségi elszakadás nemzetiségi mozgalom

\

népesség- társulás

I

függetlenségi mozgalom kitelepítés

kollektív jogok

nemzeti kisebbségek helyzete mint külpolitikai probléma nemzetiségi tisztogatás

lelki tulajdonság

identitás •+•

nemzetiségi kérdés / = etnikai kérdés

szeparatizmus

anyanyelv nacionalizmus nemzetiség f = etnikum

i

asszimiláció állam

nemzettudat

nemzetiségi elszakadás

1, ábra Tezauruszrészlet megjelenítése címkézett irányított gráffal Az ontológiákban legfontosabb szerepet játszó generikus relációt vastagabb gráféi jelöli.

A félkövér deszkriptorok szerepelnek az utolsó fejezet megvalósítási példájában és a 3. ábrán

• generikus (faj—nem) reláció; • partitív (rész—egész) reláció;

• oksági (eszköze, tárgya stb.) reláció; -« • egyéb (asszociatív) reláció; = szinonima

176

(3)

TMT 51.évf. 2004. 5. s z . 1. táblázat

Tezaurusz generikus hierarchialáncai az 1. ábra fogalmai alapján

(A relációlánc kisbetűs elemei („szavai" az 1. ábrán nem szerepelnek, és a tezauruszokban általában nincsenek is fölvéve, mivel a gyakorlati osztályozásban és keresésben nincs rájuk szükség.)

valami dolog

elvont dolog probléma

politikai k é r d é s k i s e b b s é g i k é r d é s

n e m z e t i s é g i k é r d é s

valami dolog

összesség társulás

n é p e s s é g l a k o s s á g

n e m z e t

valami tulajdonság

emberi tulajdonság lelki tulajdonság

i d e n t i t á s n e m z e t t u d a t n e m z e t i k i s e b b s é g e k h e l y z e t e

m i n t külpolitikai p r o b l é m a

G e n e r i k u s v a g y f o g a l m i ö r ö k l ő d é s e n (a t o v á b b i a k b a n : ö r ö k l ő d é s ) a z t értjük, h o g y az á l t a l á n o s a b b f o g a l o m i s m e r t e t ő j e g y e i t a n e k i a l á r e n d e l t s p e c i á l i s a b b f o g a l m a k is t a r t a l m a z z á k . H a igaz p é l d á u l , h o g y a „ k u t y a " i s m e r t e t ő j e g y e a z „ u g a t á s " , a k k o r m i n d e n „agár", „ p u l i " , „ u s z k á r " stb. e s e t é b e n is i s m e r t e t ő j e g y a z „ u g a t á s " . A z a z a z „ u g a t á s " faji t u l a j d o n s á g ( a m i n n e m változtat, ha v a n o l y a n k u t y a , a m e l y v a l a m i l y e n v é l e t l e n s z e r ű o k miatt n e m k é p e s u g a t n i ) . A z 1. á b r a e s e t é b e n p e d i g , ha igaz, h o g y p é l d á u l a „politikai k é r d é s " f e s z ü l t s é g e t o k o z , a k k o r a z is igaz, h o g y fajtája, a „ n e m z e t i s é g i k é r d é s " is f e s z ü l t s é g e t o k o z . E z z e l s z e m b e n n e m m i n d e n „ n e m z e t i s é g i k é r d é s " k ö v e t k e z m é n y e „ k ü l politikai f e s z ü l t s é g " .

A d o l g o k k ö z ö t t i r e l á c i ó k a d o l g o k a t r e p r e z e n t á l ó f o g a l m a k i s m e r t e t ő j e g y e i n a l a p u l n a k . A „ k u t y a "

f o g a l m á n a k i s m e r t e t ő j e g y e p é l d á u l , h o g y „ j e l l e g z e tes h a n g a d á s a a z u g a t á s " , „ f e l h a s z n á l j á k h á z ö r - z é s r e " , „ f e r t ő z ő b e t e g s é g ü k a v e s z e t t s é g " . E m e i s m e r t e t ő j e g y e k a l a p j á n áll f e n n reláció a „ k u t y a "

é s a z „ u g a t á s " , a „ k u t y a " é s a „ h á z ö r z é s " , a „ k u t y a "

és a „ v e s z e t t s é g " , s z ü k s é g k é p p e n p e d i g a k u t y a ö s s z e s fajtája é s a z „ u g a t á s " , a „ h á z ő r z é s " é s a

„ v e s z e t t s é g " k ö z ö t t . ( H a a z o n b a n a fenti p é l d á b a n említett „ f e l h a s z n á l j á k h á z ö r z é s r e " c s a k b i z o n y o s fajtájú k u t y á k f o g a l m a i n a k i s m e r t e t ő j e g y e , a k k o r n e m a „ k u t y a " é s a „ h á z ö r z é s " , h a n e m c s a k e m e k u t y a f a j t á k é s a „ h á z ö r z é s " k ö z ö t t áll f e n n reláció, t e h á t e z a r e l á c i ó c s a k e m e k u t y a f a j t á k alfajtáira stb. ö r ö k l ő d i k t o v á b b . )

M e g f o g a l m a z h a t ó a z a l á b b i s z a b á l y :

A generikus relációban kapcsolódó fogalmak eseté

ben az általánosabb fogalmak ismertetőjegyei (és vele relációi) érvényesek a speciálisabb fogalmakra is (de fordítva nem). Ez a tulajdonságok generikus örök

lődése a fajfogalmak irányában.

A f o g a l m i ö r ö k l ő d é s t u l a j d o n s á g a i

G e n e r i k u s reláció - s vele i s m e r t e t ő j e g y e k ö r ö k l ő d é s e - c s a k f o g a l m a k között, é s e z e k e n belül is c s a k a z o n o s f o g a l m i k a t e g ó r i á n b e l ü l l e h e t s é g e s . E l v o n t d o l o g n a k c s a k e l v o n t d o l o g , ö s s z e s s é g n e k c s a k ö s s z e s s é g , t u l a j d o n s á g n a k c s a k t u l a j d o n s á g s t b . lehet a fajtája. ( S z e r s z á m n a k , p é l d á u l a k é s nek n e m lehet fajtája t e v é k e n y s é g , p é l d á u l a v á g á s , h a n e m c s a k e g y m á s i k , m é g s p e c i á l i s a b b s z e r s z á m , t e s z e m azt a k o n y h a k é s m e g a z s e b kés.) M á s r e l á c i ó t í p u s o k is h i e r a r c h i k u s a k , d e lán

c a i k e s e t é b e n nincs feltétlen ö r ö k l ő d é s . A partitív - r é s z - e g é s z - reláció p é l d á u l n e m f o g a l m a k , h a n e m a f o g a l m a k t e r j e d e l m é b e e s ö d o l g o k k ö z ö t t áll f e n n , s e z é r t n e m l e h e t s é g e s a z i s m e r t e t ő j e g y e k ö r ö k l ő d é s e az a l á r e n d e l t e k felé (a „ h a d s e r e g " is

m e r t e t ő j e g y e i p é l d á u l n e m feltétlenül é r v é n y e s e k a

„ k a t o n a " i s m e r t e t ő j e g y e i r e ) . A r e l á c i ó k j e l e n t ő s r é s z e p e d i g ( m i n t p é l d á u l a z o k s á g i reláció, a „ t u l a j d o n s á g a " reláció) k ü l ö n b ö z ő f o g a l m i k a t e g ó r i á k k ö z ö t t is f e n n á l l h a t , e z é r t a z ö r ö k l ő d é s e l e v e l e h e t e t l e n4 P é l d á u l a z „ e b t e n y é s z t é s " és a „ k u t y a "

k ö z ö t t o k s á g i reláció áll f e n n : a z e b t e n y é s z t é s

„ t á r g y a " a kutya; de a t e v é k e n y s é g e t j e l e n t ő

„ e b t e n y é s z t é s " i s m e r t e t ő j e g y e i n e m l e h e t n e k feltét

lenül é r v é n y e s e k a z é l ő l é n y t j e l e n t ő „ k u t y a " e s e t é b e n , a z a z nincs ö r ö k l ő d é s .

U g y a n c s a k nincs ö r ö k l ő d é s k o n k r é t d o l g o k és a z o k f o g a l m a i között. A b b ó l p é l d á u l , hogy v a l a k i m a g y a r , é s elveti a m a g y a r nyelv f i n n u g o r e r e d e t é t (vagy fordítva), n e m k ö v e t k e z i k , h o g y a „ m a g y a r "

f o g a l m á n a k i s m e r t e t ő j e g y e a z „ e l v e t i a m a g y a r nyelv f i n n u g o r e r e d e t é t " ( v a g y f o r d í t v a ) . H a v i s z o n t igaz, hogy a „ m a g y a r nyelv" f i n n u g o r e r e d e t ű , a k kor a palóc, a s z é k e l y , a m o l d v a i c s á n g ó n y e l v j á rás s t b . ( a z a z m i n d e n m a g y a r n y e l v j á r á s ) is f i n n u g o r e r e d e t ű , h i s z e n a m a g y a r n y e l v j á r á s o k a m a g y a r nyelv fajtái. ( P e r s z e l e h e t o l y a n m a g y a r n y e l v -

(4)

Ungváry R.: Tezaurusz és ontológia..

j á r á s , m e l y b e n m á s nyelvi e r e d e t is ötvöződik, d e a k k o r ez a z eredet a m a g y a r nyelv e g é s z é r e n e m é r v é n y e s , c s a k erre a n y e l v j á r á s r a é s e nyelvjárás fajtáira.)

Osztályozási rendszerben a f o g a l m a k a t a l a p v e t ő  e n e g y e t l e n , h i e r a r c h i k u s reláció s z e r i n t rendezik.

Ez a hierarchia a z o n b a n s o k s z o r elnagyolt, ú n .

„ l a z a " hierarchia, a z a z n e m m i n d e n e s e t b e n g e n e rikus, h a n e m k e v e r e d n e k b e n n e a különféle reláci

ók. Ilyen laza - n e m t í p u s - a l t í p u s - hierarchia a 2. táblázatban látható.

2. táblázat

Az ETO „ l a z a " hierarchiája

M i n d e z e k a h i e r a r c h i k u s r e l á c i ó s z e r k e z e t e k e g y b e n s z e m a n t i k a i h á l ó k is. A z 1. á b r á n látható irá

nyított g r á f o t a l k a l m a z z á k f o r m a i i z á l t a b b v á l t o z a t b a n az í s m e r e t a l a p ú r e n d s z e r e k b e n .

A g y a k o r l a t b a n a „ l a z a " hierarchia is i s m e r e t e t (tudást) r e p r e z e n t á l , m e g s z o r í t á s o k k a l az E T O is f e l h a s z n á l h a t ó az i s m e r e t ( t u d á s ) a l a p ú r e n d s z e r e k b e n , n o h a a t ö b b f é l e r e l á c i ó t i p u s b ó l m á s és m á s logikai implikációk k ö v e t k e z n e k .

A h i e r a r c h i á k t u l a j d o n s á g a i v a l , s e z e n belül az i s m e r t e t ő j e g y e k g e n e r i k u s ö r ö k l ő d é s é v e l a z é r t s z ü k s é g e s r é s z l e t e s e b b e n f o g l a l k o z n i , m e r t az i s m e r t e t ő j e g y e k ö r ö k l ő d é s é n e k az o s z t á l y o z á s és az i n f o r m á c i ó k e r e s é s kezdeteitől f o g v a fontos g y a korlati s z e r e p e volt és v a n a z e r e d m é n y e s t a r t a l m i f e l t á r á s b a n és k e r e s é s b e n . Ha p é l d á u l v a l a k i túl s o k információt talál a „ k u t y a " k e r e s ő s z ó h a s z n á l a tával, a k k o r - a n é l k ü l , hogy p o n t o s a n i s m e r n é a k u t y á k e g y e s fajtáinak a t u l a j d o n s á g a i t - v a l ó j á b a n az i s m e r t e t ő j e g y e k ö r ö k l ő d é s é r e t á m a s z k o d v a s z á m í t h a t arra, hogy h a a „ k u t y a " fajtáival k e r e s , t o v á b b r a is Öt é r d e k l ő i n f o r m á c i ó k r a a k a d és for

dítva.

A f o g a l m i ö r ö k l ő d é s s z a b á l y a t u d o m á n y o s t e r m é s z e t ű , é s t e r m é s z e t e s e n n e m k ö z i s m e r t , ö s z t ö n ö

s e n , a n y e l v é r z é k a l a p j á n a z o n b a n s o k s z o r a l k a l m a z z á k , a m i n e k j e l l e g z e t e s példája az előbbi, k u t y á k r a v o n a t k o z ó k e r e s é s esete. V i l á g n é z e t i t é r e n p e d i g fatális k ö v e t k e z m é n y e lehet a n n a k , ha v a l a k i - ö s z t ö n ö s e n - h i b á s a n a l k a l m a z z a az örök

l ő d é s s z a b á l y á t , és p é l d á u l azt hiszi, attól, hogy m a g y a r k é n t v a l a m i t i g a z n a k tart, a z m i n d e n m a g y a r r a igaz kell, hogy l e g y e n .

A g e n e r i k u s r e l á c i ó n a k e z t az i s m e r t e t ő j e g y - ö r ö k i t ő t u l a j d o n s á g á t á l t a l á b a n c s a k e m b e r i k ö z r e m ű k ö d é s s e l (intellektuálisan) lehetett k i h a s z n á l n i .⁵ A z i s m e r e t ( t u d á s ) a l a p ú r e n d s z e r e k b e n az ú n . o n t o l ó g i á k r e n d e l t e t é s e , hogy a u t o m a t i z á l t a n is k i h a s z n á l h a t ó v á v á l j é k ez a t u l a j d o n s á g . A z o n t o lógia a l a p ú i s m e r e t b á z i s o k b a n a t e z a u r u s z o k b a n is a l k a l m a z o t t g e n e r i k u s h i e r a r c h i á n a k é p p e n a f e n t i e k b e n tárgyalt á t ö r ö k í t ő t u l a j d o n s á g á t h a s z n á l j á k ki „ h a . . . akkor" k ö v e t k e z t e t é s e k (implikációk) for

m á j á b a n . A z i s m e r e t e t (tudást) ezzel a h i e r a r c h i á val reprezentálják, és a logikai k ö v e t k e z t e t é s e k e t erre a l a p o z v a f o g a l m a z z á k m e g . E z é r t a g e n e r i k u s reláció n e v e z h e t ő o n t o l ó g i a i ( o n t o l ó g i a k é p z ö ) relá

ciónak.

Az ontológiák

A f o g a l o m m a g y a r á z a t a

A z i s m e r e t - vagy t u d á s b á z i s o k b a n6 használt, for

mális logikai leírásokkal ellátott (az 1. á b r á n és az 1. é s 2. t á b l á z a t b a n p é l d a k é n t b e m u t a t o t t ) g e n e r i k u s h i e r a r c h i a s z e r k e z e t e k k e l k a p c s o l a t b a n k e z d tek el az 1 9 9 0 - e s é v e k elejétől - j e l e n t é s á t v i t e l l e l - o n t o l ó g i á k r ó l b e s z é l n i . A f o g a l o m a z o n b a n m á r a h e t v e n e s é v e k b e n m e g j e l e n t a m e s t e r s é g e s i n t e l l i g e n c i a - k u t a t á s b a n a s z o f t v e r e k k e l g e n e r á l t m e s t e r s é g e s v i l á g o k m e g n e v e z é s é r e .7 A z e r e d e t i l e g t u d o m á n y t (lételméletet) j e l e n t ő kifejezés a z o n b a n n e m az e l ő b b i f e j e z e t b e n é r t e l m e z e t t h i e r a r c h i k u s f o g a l m i r e n d s z e r t jelenti ö n m a g á b a n , h a n e m a n n a k e l s ő f o k ú logikai k i j e l e n t é s e k k e l bővített v á l t o z a t á t .3 A z „ i s m e r e t t e c h n o l ó g i a " ( t u d á s t e c h n o l ó g i a = k n o w l e d g e e n g í n e e r i n g ) n é z ő p o n t j á b ó l t e h á t az o n t o l ó g i a m e g h a t á r o z o t t i s m e r e t t e r ü l e t afféle for

mális m o d e l l j e . A z így é r t e l m e z e t t modell e s e t é b e n k o r r e k t az o n t o l ó g i a m e g n e v e z é s .9

A z o n t o l ó g i a részét a l k o t ó f o g a l m i hierarchia kife

j e z é s e i v e l d o k u m e n t u m o k (források, e l s ő s o r b a n w e b f o r r á s o k )1 0 t a r t a l m a o s z t á l y o z h a t ó , írható le. E hierarchia k i f e j e z é s e i t e h á t a d o k u m e n t u m o k (for

rások) t a r t a l m á r a v o n a t k o z ó ú n . m á s o d l a g o s v a g y

Osztály fogalmi kategória

3 társadalomtudomány tudomány (főosztály)

34 jog tudomány (osztály)

343 büntetőjog tudomány (alosztály)

343.1 eljárási jog tudomány (al-alosztály)

343.10 büntetőeljárás folyamat

343.12 vad állitás

343.121 gyanúsított, vádlott személy

343.121.4 társadalmi védő személy

343.19 büntetőbíróság testület

178

(5)

TMT 51.évf. 2004. 5. s z .

m e t a a d a t o k a t k é p v i s e l n e k , m a g a a hierarchia p e dig t e k i n t h e t ő o s z t á l y o z á s i r e n d s z e r n e k , illetve i n f o r m á c i ó k e r e s ő n y e l v n e k . A k ü l ö n b s é g a h a g y o m á n y o s o s z t á l y o z á s i r e n d s z e r e k h e z ( E T O ) é s i n f o r m á c i ó k e r e s ő n y e l v e k h e z ( t e z a u r u s z o k ) k é p e s t az, h o g y a z o n t o l ó g i á k k a l a logikai s z e r k e z e t j ó v o l t á b ó l a u t o m a t i z á l t a n k i h a s z n á l h a t ó a g e n e r i k u s h i e r a r c h i a e d d i g c s a k intellektuálisan h a s z n o s í t o t t t u l a j d o n s á g a , a z e l ő z ő f e j e z e t b e n r é s z l e t e s e b b e n t á r g y a l t g e n e r i k u s ö r ö k l ő d é s . A z ö r ö k l ő d é s a z o n t o l ó g i á k b a n p é l d á u l a z t j e l e n t i , h o g y h a a „ k u t y a "

f o g a l m á n a k i s m e r t e t ő j e g y e a z „ u g a t á s " , a k k o r a k u t y á k m i n d e n f a j t á j á r a é r v é n y e s , hogy u g a t n a k . Ez a k ö v e t k e z t e t é s m i n d e n n y e l v h a s z n á l ó , é s vele m i n d e n k e r e s ő s z á m á r a m a g á t ó l é r t e t ő d ő , m é g p e dig a n é l k ü l , h o g y a k u t y á k m i n d e n e g y e s f a j t á j á r a n é z v e k ü l ö n - k ü l ö n r ö g z í t e n i e kellene m a g á n a k e z t az i s m e r e t e t . M i n d a m a i n a p i g a z o n b a n a logika e g y e t l e n v á l t o z a t a s e m teszi i g a z á n l e h e t ő v é e n nek a k ö v e t k e z t e t é s n e k a f o r m á l i s v é g r e h a j t á s á t ( a z a z e z t a z i s m e r e t e t e g y f o r m á l i s r e n d s z e r b e n az e g y e s k u t y a f a j t á k e s e t é b e n k ü l ö n - k ü l ö n r ö g z í t e n i kell). A z o n t o l ó g i á k a t a z é r t találták k i , hogy e z t a p r o b l é m á t a m e s t e r s é g e s intelligencián a l a p u l ó r e n d s z e r e k b e n é s az i s m e r e t b á z i s o k b a n , rajtuk k e r e s z t ü l p e d i g v a l a m i k é p p e n a z i n f o r m á c i ó k e r e s é s b e n is v a l a h o g y á t h i d a l j á k ,

A 2. ábrán e g y w e b e n e l é r h e t ő , g e n e t i k a i i n f o r m á c i ó k a t t á r o l ó r e n d s z e r o n t o l ó g i á j á n a k hierarchiája látható.

F i l o z ó f i a i k i t e k i n t é s

A z o n t o l ó g i á k s z á m í t á s t e c h n i k a i m e g j e l e n é s é n e k m é l y r e h a t ó é s a f i l o z ó f i a a l a p k é r d é s e i t é r i n t ő k ö v e t k e z m é n y e i is v a n n a k , m e l y e k részletes t á r g y a lására itt n e m t é r h e t ü n k k i .¹ C s a k u t a l u n k a r r a ; h o g y az o n t o l ó g i á k a f i l o z ó f i a m e g h a l a d o t t n a k t ű n t p r o b l é m á i t e l e v e n í t i k f e l , é s töltik m e g új t a r t a l o m mal. E g y r é s z t b e l ő l ü k k i i n d u l v a egy arisztotelészi világ t é t e l e z h e t ő f e l a s z u b s z t a n c i á k által k é p v i s e l t r e f e r e n c i á k k a l .^{1 2} ( P é l d á u l az „ á l l a t - e m l ő s - r a g a d o z ó - k u t y a " h i e r a r c h i a l á n c a l a p j á n f e l t é t e l e z h e t ő a t é n y l e g e s állat, e m l ő s , r a g a d o z ó é s kutya léte.) M á s r é s z t v i s z o n t é r t e l m e z h e t ő a z o n t o l ó g i a (s vele a p é l d a k é n t e m l í t e t t h i e r a r c h i a lánc) úgy is, m i n t t e r m i n o l ó g i a i j e l l e g ű m e g h a t á r o z á s h a l m a z , m á s s z ó v a l e g y ü r e s f o r m á l i s r e n d s z e r s z i m b ó l u m a i (ahol a z „állat", „ e m l ő s " , „ r a g a d o z ó " é s „ k u t y a "

v á l t o z ó n a k n e m kell m e g f e l e l n i e e g y á l l a t n a k stb., legfeljebb a p r o g r a m o z ó f e j é b e n ) . Ez utóbbi é r t e l m e z é s alapja Quine ú n . e l k ö t e l e z e t t s é g i t é z i s e , a m e l y s z e r i n t m i n d e n e l m é l e t m a g a után v o n e g y

ontológiát, a z a z l é t e z ő n e k t é t e l e z i fel a z o k a t a d o l g o k a t , a m e l y e t a z e l m é l e t v á l t o z ó i j e l ö l n e k . E z e k a d o l g o k a z o n b a n n e m o b j e k t í v r e f e r e n c i á k .

2. ábra A Gene Ontology Consortium ontológiájának részlete, http://www.godatabase.org/

E két - arisztotelészi, illetve a Q u i n e n e v é v e l f é m j e l e z h e t ő analitikus filozófiai - é r t e l m e z é s e g y m á s t kizárja. H o g y m e l y i k n e k v a n i g a z a , a z m i n d e n b i z o n n y a l a filozófia s o h a el n e m d ö n t h e t ő k é r d é s e i k ö z é tartozik. A z a z o n b a n f i g y e l e m r e m é l t ó , h o g y m a g u k a z itt t á r g y a l t - ha tetszik „ s z á m í t ó g é p e s " - o n t o l ó g i á k h a s z n o t h a j t ó a n m ű k ö d n e k .

A z i n f o r m á c i ó g a z d a s á g l e g k o r á b b i , k l a s s z i k u s e s z k ö z e i , az o s z t á l y o z á s i r e n d s z e r e k ( p l . a z E T O ) é s t e z a u r u s z o k m ö g ö t t v a l ó j á b a n s z í n t i s z t á n u g y a n e z a fenti filozófiai p r o b l é m a k ö r h ú z ó d i k m e g , d e a l e g ú j a b b k o r b a n alig váltott ki filozófiai é r d e k lődést. A z o n t o l ó g i á k o n k e r e s z t ü l a z i n f o r m a t i k a i s z á m í t á s t e c h n i k a i világ ( h a t e t s z i k : k ö z ö s s é g ) t u d ta felhívni m a g á r a a filozófiai f i g y e l m e t . N e m o s a k az o n t o l ó g i á k h a t é k o n y s á g á n a k n ö v e l é s é h e z , h a n e m a könyvtári világ f e l é r t é k e l ő d é s é h e z is v e zet, h a s i k e r ü l m e g t e r e m t e n i a k a p c s o l a t o t e m e h a g y o m á n y o s o s z t á l y o z á s i r e n d s z e r e k é s m á s i n f o r m á c i ó k e r e s ő n y e l v e k , illetve a z o n t o l ó g i á k között.

GOst Seardt Get rJlis G O tc

Get Ibis dala as a G O flalfik.

rv'lMKPíi^í

GW this G O twm as R D F X M L .

cellular D N Á uptake

Acce ssian: GO:0009290 Synonyms: None.

DtlkiMon: None.

ETeim Lineage / ' I f l H H f l H H H H i ' Graph view.

GO:0003673 : Gene Ontology II03367)'"

t GO:000Sl 50 : liiolnqcal process (68451) GO:000?275 : developmenl (B790)

GO:0009292 : genetic tranafer 150)

ói GO:0009294 : DNA mediated liansforniation (?0

•»GO:000929Q : cellular DNA uptake (19) a GO:0007SS2 : phvsioioaical nrocesses Í49488)

l 00:0008152 : metabolism (31423)

* 00:0006139 j nucleobase, micleoside. nucleotide -.i> GO:0006259 : D N A metabolism (370?)

00:0009290 : cellular DNA uatake (19)

sExtemal References

^HHHBBÍIHBHSHHHHI

E T ] G R _ T I G R F A M S Ü ) ' 0 GenProtEC ( I )

:'AsíoriaU'J Gtnt FBierj; Filttr by databaic:

Genes E H B B M -

Filttr by Eviiltncr lor AssoclaUou:

. y.^fri.vi,,::^'.. ::.. •. :.' .• :.

(6)

Ungváry R.: Tezaurusz és ontológia.

Konkrét fejlemények

A z o n t o l ó g i á k k i a l a k u l á s a a z e l m ú l t n é h á n y év f e j l e m é n y e . A z o k n a k a t ö r e k v é s e k n e k az egyik e r e d m é n y e , m e l y e k célja, h o g y a w e b forrásai a tartalmuk alapján j o b b a n e l é r h e t ő k l e g y e n e k . A w e b n e k ezt a mai b ö n g é s z ő k n é l j o b b a n kereshető, a k ö v e t k e z ő é v t i z e d e k b e n v a l ó s z í n ű l e g kialakuló v á l t o z a t á t n e v e z i k s z e m a n t i k u s w e b n e k . E téren v i h a r o s fejlődés t a n ú i lehetünk.

A z egyik l e g k o r á b b i f e j l e m é n y , hogy 2 0 0 0 - b e n k ö z r e a d t a k egy „ t é m a t é r k é p n e k " (topic m a p ) neve

z e t t h i e r a r c h i k u s f o g a l m i s t r u k t ú r á t k e z e l ő s z a b v á n y t [27]. A w e b e n j e l e n l e g t a l á l h a t ó vizualizált f o g a l m i struktúrák j e l e n t ő s r é s z e e z e n v a g y e h h e z h a s o n l ó f e j l e s z t é s e k e n a l a p s z i k .^{1 3}

A k ö z h a s z n ú w e b e s f e j l e s z t é s e k e t t á m o g a t ó W o r l d W i d e W e b k o n z o r c i u m ( W 3 C )^{1 4} é g i s z e alatt e g y m á s i k irányban indult el a f e j l e s z t é s . Egyik első e r e d m é n y e volt, hogy 2 0 0 0 - b e n a w e b m e t a a d a - t a i n a k leírására s z a b v á n y született, az X M L - e n a l a p u l ó w e b f o r r á s - ( w e b d o k u m e n t u m - ) l e í r ó nyelv ( R e s o u r c e Description F r a m e w o r k = R D F ) .^{1 5}

A w e b e n a l k a l m a z h a t ó h i e r a r c h i k u s f o g a l m i struk

t ú r á k - s vele a z e l ő b b említett g e n e r i k u s ö r ö k l ő d é s - formális leírására is ezt a n y e l v e t használták fel, a m i k o r a W 3 C m e g b í z á s á b ó l 2 0 0 2 - b e n h o z z á k e z d t e k az o n t o l ó g i á k s z a b v á n y á n a k tekinthető w e b o n t o l ó g i a - n y e l v ( O n t o l o g y W e b L a n g u a g e = O W L ) k i a l a k í t á s á h o z . A z i d e i g l e n e s s z a b v á n y a j á n lást 2 0 0 3 t a v a s z á n a d t a k ö z r e a W 3 C [14].

M a á l t a l á b a n - a m i n t ez S o w a és Gruber e l ő z ő k ben idézett o n t o l ó g i a m e g h a t á r o z á s a i b ó l is kitűnik - m e g l e h e t ő s e n korlátoltan f o g j á k fel a f o g a l m i struk

túrákat, m i n t h a e z e k kizárólag g e n e r i k u s ö s s z e f ü g g é s e k b ő l állnának. A t e z a u r u s z o k e t a n u l m á n y ban is s z e m l é l t e t e t t példája bizonyítja, hogy a f o g a l m i struktúrák e n n é l s o k k a l t ö b b relációból áll

nak. A z O W L is a z o n alapszik, hogy c s a k a tisztán g e n e r i k u s hálók l e h e t n e k o n t o l ó g i á k , s vele az i s m e r e t r e p r e z e n t á c i ó alapjai, afféle „ h á t t é r t u d á s "

( t í p u s - a l t í p u s h i e r a r c h i á n elvileg c s a k g e n e r i k u s reláció é r t e n d ő ) . Ezzel s z e m b e n a tapasztalatok f é n y é b e n az az igaz, hogy a z i s m e r e t e t (tudást) n e m e g y e d ü l a d o l g o k közötti tipológiai ( g e n e r i kus), h a n e m s z á m t a l a n e g y é b partitív, o k s á g i , t u lajdonsági, ellentét stb. ö s s z e f ü g g é s is r e p r e z e n tálja m é g . Az O W L szerint o s z t á l y o k között csak tí

p u s - a l t í p u s (tehát g e n e r i k u s ) ö s s z e f ü g g é s e k lehet

s é g e s e k , m i n d e n m á s reláció c s a k „ t u l a j d o n s á g ként" definiálható. A t e z a u r u s z o k 1. á b r á n b e m u t a

tott r e l á c i ö s z e r k e z e t é n e k f é n y é b e n az i s m e r e t rep

r e z e n t á c i ó j a e n n é l b i z o n y á r a k o m p l e x e b b f o r m a l i - z á c i ó t i g é n y e l n e (mint a h o g y arra a z utolsó fejezet

ben m é g r á m u t a t u n k , t e z a u r u s z o k a t m a e l é g k ö r ü l m é n y e s e n lehet o n t o l ó g i a f o r m á t u m b a n leírni).

Az ontológiafogalom inflálódása

A z o n t o l ó g i a fenti, korrekt é r t e l m é n kívül v a n egy sor m á s é r t e l e m b e n is elterjedt, n e m v a l a m i s z e r e n c s é s n é v h a s z n á l a t is. S o m m á s a n u g y a n i s „ o n t o l ó g i á n a k " n e v e z i k s o k s z o r m a g á t a m i n d e n logi

kai leírás nélküli g e n e r i k u s f o g a l m i r e n d s z e r e k e t és a s z e m a n t i k a i hálókat is. Ilyen a l a p o n o n t o l ó g i a l e h e t n e a t e z a u r u s z o n belül, a n n a k r é s z é t alkotó g e n e r i k u s k a p c s o l a t o k h i e r a r c h i a l á n c a ( 1 . t á b l á z a t ) , m e g a z E T O is (2. t á b l á z a t ) .1 6 A z efféle h a s z nálat t ö b b e k között a Y a h o o ! w e b k a t a l ó g u s szer

k e s z t ő i r é v é n terjedt el az 1 9 9 0 - e s é v e k k ö z e p é t ő l , akik a w e b k a t a l ó g u s u k b a n h a s z n á l t o s z t á l y o z á s i r e n d s z e r t n e v e z t é k „ o n t o l ó g i á n a k " - a m e l y e g y é b k é n t „ l a z a " hierarchiája k ö v e t k e z t é b e n az E T O - n a k m e g f e l e l ő rendszer, c s a k é p p e n t e r m é s z e t e s n y e l v e n a d j á k m e g az osztályokat. E z e n a z a l a p o n

„ o n t o l ó g i a " a Y a h o o ! - n a k m e g f e l e l ő m a g y a r (Alta)Vizsla i n t e r n e t k a t a l ó g u s ( o s z t á l y o z á s i r e n d s z e r e ) is.

A z „ o n t o l ó g i a " m e g n e v e z é s a l k a l m a z á s a é s kiter

j e s z t é s e a p u s z t á n g e n e r i k u s f o g a l m i s t r u k t ú r á k r a b i z o n y á r a a z é r t k ö v e t k e z e t t be, m e r t az i s m e r e t - r e p r e z e n t á c i ó informatikai (értve e z e n s z á m í t á s t e c h n i k a i ) m ű v e l ő i é s a w e b k a t a l ó g u s o k készítői n e m az i g a z g a t á s , a statisztika, a k ü l ö n f é l e r e n d s z e r t a n o k , d o k u m e n t á c i ó s , irattári és a r c h i v á l á s i r e n d s z e r , és f ő l e g n e m a k ö n y v t á r a k v i l á g á b ó l érkeztek. Ez u t ó b b i a k b a n a s o m m á s a n „ o n t o l ó g i á nak" n e v e z e t t , de leíró logikai s z e r k e z e t t e l n e m r e n d e l k e z ő r e n d s z e r e k e t o s z t á l y o z á s i r e n d s z e r e k nek, n ó m e n k l a t ú r á k n a k , t a x o n ó m i á k n a k stb. n e v e zik, és h a g y o m á n y o s a n az i n f o r m á c i ó k tartalmi f e l t á r á s á r a és k e r e s é s é r e h a s z n á l j á k . Innen n é z v e a z o n t o l ó g i a tekinthető g e n e r i k u s ö r ö k l ő d é s t b i z t o sító logikai nyelvvel kiegészített h i e r a r c h i k u s o s z t á lyozási r e n d s z e r n e k . E kiterjesztett s z ó h a s z n á l a t m á s i k o k a talán az, hogy az o s z t á l y o z á s i r e n d s z e rek v a l ó b a n a létről alkotott i l y e n - o l y a n e l k é p z e l é sek t ü k r e i , a lét t u d o m á n y a pedig a z o n t o l ó g i a . A z „ o n t o l ó g i a " kifejezés h a s z n á l a t á n a k i n f l á l ó d á s á ra utal, h o g y ú j a b b a n a k ö z ö s nyelv, s z ó k i n c s h a s z n á l a t á n a k s z a b á l y r e n d s z e r é t , t e r m i n o l ó g i a i s z a b á l y a i t (például egy t e s t ü l e t e n , i n t é z m é n y e n belül), sőt t a n t á r g y t e m a t i k á k leírását is „ o n t o l ó g i á nak" nevezik.

1 8 0

(7)

TMT 5 1 . é v f . 2004. 5. s z .

H a s o n l ó j e l e n s é g j á t s z ó d o t t le a z e l m ú l t é v e k b e n a z e l e v e t é v e s „ f o g a l o m t á r " k i f e j e z é s s e l . M e s t e r s é g e s e n tárolni c s a k h o r d o z ó n r ö g z í t e t t s z a v a k a t , k i f e j e z é s e k e t lehet, f o g a l m a k a t n e m ( m e l y e k e g y e d ü l a t u d a t b a n l é t e z n e k ) , d e e z az e g y s z e r ű t é n y t a l á n a n n y i r a szubtilis, h o g y b i z o n y á r a fel s e m f o g h a t ó . „ F o g a l o m t á r n a k " t ö b b n y i r e a s t r u k t u r á l t t e r m i n o l ó g i a i s z ó t á r a k a t n e v e z i k , é l v o n a l b e l i ú j d o n s á g o t s e j t e t v e e g y f á b ó l v a s k a r i k a k i f e j e z é s s e l ( „ f o g a l o m t á r r ó l " b e s z é l n i o l y a n , m i n t h a a s z e m é l y i a d a t o k n y i l v á n t a r t á s á t „ e m b e r t á r n a k " n e v e z n é k ) .

Fogalmi struktúra, ontológia és tsmeretbázis

A z o n t o l ó g i a é s a h i e r a r c h i k u s f o g a l m i s z e r k e z e t ( p é l d á u l t e z a u r u s z ) k ö z ö t t i k ü l ö n b s é g e t az a l á b b i , n a g y o n l e e g y s z e r ű s í t e t t p é l d á v a l s z e m l é l t e t j ü k S o w a n y o m á n .^{1 7}

S t r u k t u r á l a t l a n u l : „ A j á r m ü v e k t u l a j d o n s á g a , hogy r é s z e k b ő l á l l n a k , részei p é l d á u l a k e r e k e k . A tréler ( n y e r g e s f é l p ó t k o c s i ) o l y a n j á r m ű , a m e l y n e k nyolc k e r e k e v a n . "

R e l á c i ó t í p u s o k k a l ( t e z a u r u s z - s t r u k t ú r á b a n ) :

j á r m ű * k e r é k

t r é l e r

Ez a fogalmi struktúra az ontológia alapja, kiindulása.

(Valójában az ontológia információkereső nyelvének részlete, ahol a szavak a lexikai egységek, és a nyilak a relációk.)

F o r m a l i z á l v a , ha:

j á r m ű (x) t r é l e r ( x ) k e r é k ( x ) r é s z e (x, y ) s e t ( s )

x = j a r m u x = tréler x = k e r é k x - n e k r é s z e y

s = s e t [ h a l m a z , ö s s z e s s é g ] s z á m o s s á g a (s, n) a z e l e m e k s z á m a a z s - b e n n e l e m e (x, s) x e l e m e s - n e k

( V x ) ( ( j á r m ü ( x ) A (3y)(tréler(y) A r é s z e ( x . y ) ) ) ) z> ( 3 s ) ( s e t ( s ) A s z á m o s s á g a ( s , 8) A ( V w ) ( e l e m e ( w , s )

=> ( k e r é k ( w ) A r é s z e ( x , w ) ) ) ) ) .

A z a z : „ m i n d e n x-re é r v é n y e s , ha x j á r m ű , é s léte

zik o l y a n y, a m e l y tréler, é s x - n e k r é s z e y, m e l y h e z létezik s s e t [ h a l m a z ] , é s e l e m e i n e k s s z á m a 8, é s m i n d e n w e s e t é b e n é r v é n y e s , h o g y h a w a z s e l e m e , a k k o r w k e r é k , é s x - n e k r é s z e w".

Egy ilyen r e n d s z e r b e n k o n k r é t m á r k á j ú j á r m ü v e k k é p v i s e l i k a t á r g y i a d a t o k a t . H a e g y j á r m ü v e t b e s o rolnak p é l d á u l a t r é l e r e k h e z , a k k o r a f e n t i állítás é r v é n y e s a b e s o r o l t t r é l e r r e is, m e l y m e g t a l á l h a t ó olyan k é r d é s e k a l a p j á n , m i n t p l . „8 k e r e k e s j á r m ű " . U g y a n a k k o r v a n n a k a f e n t i p é l d a j á r m ü v é n e k o l y a n t u l a j d o n s á g a i , m e l y e k n e m ö r ö k l ö d n e k . Ilyen például az ára. A z o n t o l ó g i á k b a n a z ilyen t u l a j d o n s á g o k a t a g e n e r i k u s h i e r a r c h i á t ó l f ü g g e t l e n ü l ( n e m ö r ö k l ő d ő é n ) kell k e z e l n i t u d n i .

A b e k e r e t e z e t t f o g a l m i s t r u k t ú r a t e k i n t h e t ő az o n t o lógián belül az o s z t á l y o z á s i r e n d s z e r n e k v a g y az i n f o r m á c i ó k e r e s ő n y e l v s z ó t á r á n a k ( a m e l y az i s m e r e t r e p r e z e n t á c i ó n y e l v é n „a v a l ó s á g d o m é n j e i - nek - r é s z t e r ü l e t e i n e k - m o d e l l j e " ) . M a g á b a n e b ben a z o s z t á l y o z á s i r e n d s z e r b e n / s z ó t á r b a n k e v e s e b b a f o r m á l i s a n k i f e j e z e t t i n f o r m á c i ó , m i n t a logikai n y e l v e n m e g f o g a l m a z o t t á l l í t á s o k a t is tar

t a l m a z ó o n t o l ó g i á b a n , a m i t ú g y f e j e z n e k ki, h o g y az o n t o l ó g i á k n a k „ n a g y o b b a s z e m a n t i k a i e r e j e " . M a g y a r u l : a z o n t o l ó g i a t ö b b i n f o r m á c i ó t t a r t a l m a z , mint e g y h a g y o m á n y o s o s z t á l y o z á s i r e n d s z e r v a g y i n f o r m á c i ó k e r e s ő n y e l v . Ez a z o n b a n t e r m é s z e t e s , mivel a z o n t o l ó g i a n e m c s a k a f o g a l m i r e n d s z e r t , h a n e m leíró logikai á l l í t á s o k a t , t o v á b b á a t é n y a d a t o k a t is t a r t a l m a z z a .

A k ö n y v t á r i a d a t b á z i s r e n d s z e r e k e g y i k ö s s z e t e v ő j e a feltárt a d a t o k a t (a b i b l i o g r á f i a i é s e g y é b r e k o r d o kat) t a r t a l m a z ó a d a t b á z i s , m á s i k ö s s z e t e v ő j e a z o s z t á l y o z á s i r e n d s z e r / i n f o r m á c i ó k e r e s ő n y e l v á l l o m á n y a ( m e l y u t ó b b i s e g í t s é g é v e l tárják fel t a r t a l m i l a g az a d a t o k a t ) .

A z o n t o l ó g i a a l a p ú i s m e r e t b á z i s o k b a n a feltárt a d a t o k á l l o m á n y á t a z i s m e r e t b á z i s t a r t a l m a z z a , a m á s i k ö s s z e t e v ő t p e d i g az o n t o l ó g i a .

Ontológia és könyvtári rendszer

Egy k ö n y v t á r i r e n d s z e r b e n a l e g f o n t o s a b b m i n d i g a d o k u m e n t u m o k a z o n o s í t á s a m a r a d . A t a l á l a t o k - k e r e s s é k a z o k a t t e z a u r u s z o k g e n e r i k u s h i e r a r c h i á b a s z e r v e z e t t k i f e j e z é s e i v e l , s z e r z ő k vagy t e s t ü letek n e v e i v e l , é v s z á m o k k a l , n y e l v k ó d o k stb. a l a p j á n - így v a g y ú g y , d e a d o k u m e n t u m o k leírásait f o g j á k t a r t a l m a z n i . A t a r t a l m i f e l t á r á s h o z h a s z n á l t o s z t á l y o z á s i r e n d s z e r / i n f o r m á c i ó k e r e s ő nyelv á l l o m á n y a - a m e t a n y e l v i á l l o m á n y - a s z o f t v e r k é szítők s z á m á r a s o k á i g afféle m e l l é k e s ö s s z e t e v ő n e k t ű n h e t e t t , t a l á n e z z e l is m a g y a r á z h a t ó , h o g y a t e z a u r u s z o k é s o s z t á l y o z á s i r e n d s z e r e k k ö n y v t á r i r e n d s z e r b e integrált, r u g a l m a s , s o k o l d a l ú é s f e l -

(8)

Ungváry R.: Tezaurusz és o n t o l ó g i a . h a s z n á l ó b a r á t k e z e l é s é n e k a k é r d é s e m é g m a

sincs kielégítően m e g o l d v a .

Egy i s m e r e t b á z i s b ó l a távoli j ö v ő b e n - a logikai s z e r k e z e t j ó v o l t á b ó l - s z ö v e g e s e n m e g f o g a l m a z o t t k é r d é s e k r e t a l á n s z ö v e g e s v á l a s z o k a t lehet m a j d kapni. Ezért a m e t a n y e l v i á l l o m á n y j e l e n t ő s é g e felértékelődik. É p p e n e n n e k a f e l é r t é k e l ő d é s n e k a j e l e az o n t o l ó g i á k m e g j e l e n é s e . N o h a a z online k a t a l ó g u s o k n e m i s m e r e t b á z i s o k , u g y a n a k k o r f e j l ő d é s ü k r e az o n t o l ó g i a i a l a p ú i s m e r e t r e p r e z e n t á c i ó h a s z n o s b e f o l y á s t g y a k o r o l h a t . Ez t a l á n változtat

hat m a j d a t e z a u r u s z o k é s az E T O j e l e n l e g s a n y a rú kezelési k o m f o r t j á n i s^{1 8}, és j e l e n t ő s m é r t é k b e n j a v u l h a t a z o s z t á l y o z á s i r e n d s z e r e k / i n f o r m á c i ó k e r e s ő nyelvek h a s z n á l a t á n a k e r e d m é n y e s s é g e . Ezért f o n t o s , h o g y a z i n f o r m a t i k á n a k ez az „ i s m e r e t t e c h n o l ó g i a i e s z k ö z e " i s m e r t t é váijék a könyvtári v i l á g b a n .

Mivel a z o n t o l ó g i a i a l a p ú i s m e r e t b á z i s o k p o t e n c i á lis f e l h a s z n á l ó i k ö r e j e l e n t ő s r é s z b e n a pénzügyi és a g a z d a s á g i s z f é r a , a f e j l e s z t é s e k m ö g ö t t j e l e n tős a n y a g i v á r a k o z á s o k h ú z ó d n a k m e g . Ezzel m a g y a r á z h a t ó az ú j s z e r ű , s o k a t ígérő v a g y c s u p á n m á s k i f e j e z é s e k h a s z n á l a t a („tudásintenzív", „ s z e mantikai erő", „ i n t e r o p e r a b i l i t á s " stb.), s vele az olykor p r o m ó c i ó s c é l z a t ú , s u l y k o l ó m e g f o g a l m a z á sok. M i n d e z a g y o r s a n f e j l ő d ő s z a k t e r ü l e t e k v e l e j á rója. A k ö n y v t á r t u d o m á n y , a z o s z t á l y o z á s / i n d e x e lés és a z i n f o r m á c i ó k e r e s é s a m a g a l é n y e g e s e n g y e n g é b b ö n é r v é n y e s í t ő l e h e t ő s é g e i k ö v e t k e z t é ben e g y e l ő r e e f e j l ő d é s á r n y é k á b a n m a r a d . F o n tos, hogy k a p c s o l a t o t t e r e m t s ü n k a h a g y o m á n y o s és az új s z ó h a s z n á l a t között, é s m e g v i l á g í t s u k , h o g y a k ö n y v t á r i világ az i n f o r m á c i ó g a z d a s á g leg

k o r á b b i i n t é z m é n y e , m e l y n e k s z á m o s e r e d m é n y e f e l h a s z n á l h a t ó a z i s m e r e t t e c h n o l ó g i á b a n , s e g y ú t tal sikerrel integrálható a t a r t a l o m i p a r b a n ( a h o g y a w e b e s i n f o r m á c i ó s z o l g á l t a t ó k s a j á t m ű k ö d é s i kör

n y e z e t ü k e t n e v e z i k ) .

A t e z a u r u s z (és az E T O ) o n t o l ó g i a i f o r m á j a a ha

g y o m á n y o s t e z a u r u s z o k h o z és E T O - h o z s z o k o t t s z a k e m b e r s z á m á r a első pillantásra m e g l e h e t ő s e n s z o k a t l a n , m i v e l e b b e n a f o r m á b a n nincs k ü l ö n b s é g a m e t a n y e l v i és a t á r g y n y e l v i s z i n t o s z t á l y a i között. A t e z a u r u s z m e t a n y e l v é t a „ l e x i k a i e g y s é gek", a „deszkriptor" é s a „ n e m d e s z k r i p t o r " alkot

j á k . A z E T O e s e t é b e n a m e t a n y e l v i o s z t á l y b ó l c s a k e g y v a n , a z „ETO-jelzet". A t á r g y n y e l v i kifeje

z é s e k e t pedig a k o n k r é t lexikai e g y s é g e k é s a k o n k r é t E T O - j e l z e t e k alkotják (mint a m i l y e n e k az 1. á b r á n , illetve a 2. t á b l á z a t b a n l á t h a t ó k ) . A z a z az o n t o l ó g i á k b a n a m e t a n y e l v i és a t á r g y i k i f e j e z é s e k e g y e t l e n - g e n e r i k u s - hierarchia l á n c b a n h e l y e z k e d n e k el (3. ábra). A t ö b b i - partitív, o k s á g i , e g y é b - reláció u g y a n ú g y c s a k t u l a j d o n s á g a d a t az o n t o l ó g i á b a n , a k á r c s a k a lexikai e g y s é g e k v a g y az E T O - j e l z e t e k m e g n e v e z é s e i , felvételi d á t u m a i , m a g y a r á z a t a i , f o r r á s a d a t a i stb. ( A k o n k r é t m e g o l d á s e g y példáját az utolsó f e j e z e t t a r t a l m a z z a . ) M etaontológiák

M e t a o n t o l ó g i á k a z o n t o l ó g i á k o n t o l ó g i á i : e g y s z e r ű b b e n f o g a l m a z v a az á t f o g ó , elvileg m i n d e n s p e ciális o n t o l ó g i á h o z f e l h a s z n á l h a t ó f e l s ő szintű o n t o l ó g i a .1 9 N e m z e t k ö z i l e g i s m e r t p é l d á j a a C y c - o n t o l ó g i a , m e l y e t Douglas Lenat é s Ramathan Guha t ö b b e k k ö z r e m ű k ö d é s é v e l a 8 0 - a s é v e k v é g é n k e z d t e k kialakítani.

metanyelvi szint lexikai egység

elvont dolog összesség probléma társulás politikai Kérdés népesség stb. stb.

tulajdonság emberi tulajdonság

lelki tulajdonság identitás stb.

nemdeszkriptor / t v - - [konkrét nemdeszkriptorok]

ETO-jelzet

r r á 4 stb.

34 t 343 t 343.1 t 343.10 Stb.

3. ábra Tezaurusz és ETO o n t o l ó g i a i c s ú c s f o g a l m a i

A szaggatott vonal feletti szürke sávban a metanyelvi, alatta a tárgynyelvi kifejezések helyezkednek el. Az elágazáso

kat nagyfokú leegyszerűsítéssel ábrázoltuk. A nemdeszkriptorok alatti záróvonal azt jelzi, hogy ezeknek a lexikai egy

ségeknek nincsenek további alosztályai

182

(9)

TMT 51.ővf. 2004. 5. s z .

A z „ O p e n C y c " k e r e s k e d e l m i n é v e n ismertté vált e g y e t e m e s célú, d e e l s ő s o r b a n a teljes t á r s a d a l o m t u d o m á n y á t f o g ó , „ e n c i k l o p é d i k u s " f o g a l m i r e n d s z e rük a g e n e r i k u s reláción alapul. E n n e k legáltaláno

s a b b c s ú c s f o g a l m a a „thing" („valami"). A „cyc" e l n e v e z é s a z „ e n c i k l o p é d i a " a n g o l n e v é r e utal.

A r e n d s z e r m á r a közel 1 0 0 0 0 0 g e n e r i k u s hierar

c h i á b a s z e r v e z e t t f o g a l o m m e g n e v e z é s t (osztályt) t a r t a l m a z milliós n a g y s á g r e n d ű t u l a j d o n s á g a d a t és m e g h a t á r o z á s mellett. E g y s z e r ű s í t e t t v á l t o z a t a k e r e s k e d e l m i f o r g a l o m b a n k a p h a t ó . R e n d e l t e t é s e , h o g y afféle ú j r a f e l h a s z n á l h a t ó „ m e t a o n t o l ó g i á k é n t "

az e g y e s s p e c i á l i s o n t o l ó g i a a l k a l m a z á s o k közötti l e k é p z é s e k e t k ö z v e t í t s e . M á s s z ó v a l háttér- i n f o r m á c i ó k a t k é p v i s e l , m e l y e k r e l e v á n s a k a s p e ciális a l k a l m a z á s o k b a n , d e n e m s p e c i f i k u s a k az a d o t t f e l a d a t r a nézve: a s p e c i á l i s o n t o l ó g i a á t f o g ó r é s z é t alkothatják, ezért t e t s z é s szerinti s p e c i á l i s o n t o l ó g i a k i a l a k í t á s á h o z k i i n d u l á s k é n t h a s z n á l h a t j á k fel A t e z a u r u s z o k a n a l ó g i á j á r a n e v e z h e t n é n k

„ c s ú c s o n t o l ó g i á n a k " v a g y „ m a k r o o n t o l ó g i á n a k " . A K ö z t a u r u s z a j e l e n l e g k ö z e l 7 0 0 0 0 lexikai e g y s é g é v e l , é s e z e n belül a k ö z e l 3 5 0 0 0 n e m - f a j ( g e n e r i k u s ) r e l á c i ó b a n k a p c s o l ó d ó , a z o n t o l ó g i á b a n h a s z n á l t n y e l v e n : o s z t á l y t í p u s - a l t í p u s s z e r k e z e t é b e r e n d e z e t t h i e r a r c h i á j á v a l e g y ilyen - ideális e s e t b e n s z a b a d o n h o z z á f é r h e t ő - kiinduló r e n d s z e r t k é p v i s e l , h a O W L - f o r m á b a n is m e g v a l ó sul. M i n d e n n e k m á r c s a k a z é r t is j e l e n t ő s é g e v a n , m e r t ezáltal a k ö n y v t á r i , o s z t á l y o z á s i / i n d e x e l é s i v a l a m i n t i n f o r m á c i ó k e r e s é s i i g é n y e k is j o b b a n m e g v a l ó s í t h a t ó k az i s m e r e t t e c h n o l ó g i a k e r e t e i között. M i n d e z v i s s z a h a t h a t a k ö n y v t á r i r e n d s z e r e k t o v á b b i , f e l h a s z n á l ó b a r á t k o r s z e r ű s í t é s é r e .

Az ontológiák egyik gyökere

A C y c - o n t o l ó g i a m e g s z ü l e t é s é b e n a z indiai G u h a r é s z v é t e l e t ö b b volt, m i n t s z o k o t t t u d o m á n y o s k o o p e r á c i ó . A m a i t a r t a l m i o s z t á l y o z á s k l a s s z i k u s m e g a l a p o z ó i n a k e g y i k e , Ramamrita Ranganathan s e m v é l e t l e n ü l volt indiai. A z ind k u l t ú r á b a n h a g y o m á n y o s a n t ö b b f é l e l é t f e l f o g á s is m e g e n g e d e t t volt. T e r m é s z e t e s n e k s z á m í t o t t , hogy - vallási s z e m m e l n é z v e - t ö b b f é l e ú t o n is e l lehet jutni az ü d v ö z ü l é s h e z , v a g y - t u d o m á n y o s s z e m m e l n é z v e - a létnek t ö b b f é l e e l m é l e t e fér m e g e g y m á s m e l lett. R a n g a n a t h a n s z e m é l y é b e n e h a g y o m á n y t a l á l k o z o t t az e u r ó p a i m ű v e l t s é g g e l , és m e g h a t á r o z ó s z e r e p e t j á t s z o t t a 2 0 . s z á z a d első f e l é b e n kialakított a n a l i t i k u s - s z i n t e t i k u s o s z t á l y o z á s e l m é l e t é n e k é s t ö b b d i m e n z i o n á l i s o s z t á l y o z á s i r e n d s z e r é n e k a k i a l a k u l á s á b a n .

R a n g a n a t h a n e r e d m é n y e i a 2 0 . s z á z a d k ö z e p é t ő l m e g t e r m é k e n y í t ő é n h a t o t t a k a m o d e r n o s z t á l y o z á s r a . M e g v e t e t t é k a s z e m l é l e t i a l a p j á t a n e m s z i s z t e m a t i k u s ( n e m a t u d o m á n y o k m e c h a n i k u s f e l o s z t á s á n a l a p u l ó ) , h a n e m a g e n e r i k u s f o g a l m i k a p c s o l a t o k r a é p ü l ő p o l i h i e r a r c h i k u s o s z t á l y o z á s i r e n d s z e r e k n e k ( t a x o n ó m i á k n a k , f o g a l m i s t r u k t ú r á k n a k ) , és rajtuk k e r e s z t ü l a t e z a u r u s z o k n a k és ú j a b b a n a z o n t o l ó g i á k n a k .

A C y o - o n t o l ó g i á b a n - s v a l ó j á b a n a z O W L s z a b v á n y b a n rögzített o n t o l ó g i a f e l f o g á s b a n is - e n n e k a s z e m l é l e t n e k a h a t á s a is m e g j e l e n i k .2 1

A tezaurusz mint az ontológia alapja (az OWL-tezaurusz)

Az ontológialeíró-nyelv (OWL)

A z o n t o l ó g i a l e í r ó - n y e l v v e l ( O W L = W e b O n t o l o g y L a n g u a g e )^{2 2} a w e b e s i s m e r e t b á z i s o k , s z a k é r t ő i r e n d s z e r e k t a r t a l m i f e l t á r á s t é s k e r e s é s t b i z t o s í t ó o n t o l ó g i á j á n a k g é p p e l o l v a s h a t ó és i n t e r p r e t á l h a t ó f o r m á j a írható le. O l y a n logikai leíró nyelv, m e l y n e k s e g í t s é g é v e l k ö v e t k e z t e t é s e k r e k é p e s i s m e r e t b á zis a l a k i t h a t ó ki. A z O W L s e g í t s é g é v e l (a) o s z t á lyok h i e r a r c h i á j a , t o v á b b á (b) o s z t á l y o k és e g y e d e k j e l l e m z ő i , m e g (c) o s z t á l y o k é s o s z t á l y o k , o s z t á l y o k és e g y e d e k , e g y e d e k és e g y e d e k k ö z ö t t f e n n á l l ó k a p c s o l a t o k ( a s s z o c i á c i ó k ) , n e m u t o l s ó s o r b a n p e d i g a z o s z t á l y o k i s m e r t e t ő j e g y e i n e k az o s z t á l y o k g e n e r i k u s h i e r a r c h i á j á b ó l k ö v e t k e z ő (d) ö r ö k l ő d é s e írhatók le. A logikai k ö v e t k e z t e t é s e k e z e k e n az i s m e r t e t ő j e g y - ö r ö k l ő d é s e k e n a l a p u l n a k . M i n d a z , a m i a z O W L s e g í t s é g é v e l leírt o s z t á l y o k r a j e l l e m z ő , é r v é n y e s a z o s z t á l y o k t e r j e d e l m é t a l k o t ó e g y e d e k r e . A j e l l e m z ő k é s a k a p c s o l a t o k ö s s z e f o g l a l ó a n a z o s z t á l y o k t u l a j d o n s á g a i .

A z O W L é r t e l m é b e n v e t t o n t o l ó g i a t e h á t a k ö v e t k e z ő k b ő l áll (a f e l s o r o l á s n e m teljes):

• o s z t á l y o k ( C l a s s ) ;

• e g y e d e k (ID);

• o s z t á l y o k k ö z ö t t i g e n e r i k u s - t a x o n ó m i a i , o s z t á l y - a l o s z t á l y ( t í p u s - a l t í p u s ) - é s e k v i v a l e n c í a - reláöiók ( s u b C l a s s O f ; e q u i v a l e n t C l a s s O f ) ;

• ö r ö k l ő d ő é s n e m ö r ö k l ő d ő o s z t á l y - é s e g y e d t u l a j d o n s á g o k ( t y p e ) :

- o s z t á l y o k közötti, o s z t á l y o k és e g y e d e k közötti és e g y e d e k közötti n e m g e n e r i k u s relációk ( O b j e c t P r o p e r t y ) ;

- r e l á c i ó t u l a j d o n s á g o k (tranzitív, s z i m m e t r i k u s , inverz stb.) ( T r a n s i t i v e P r o p e r t y , S y m m e t r i c - P r o p e r t y , i n v e r s e O f stb.);

(10)

Ungváry R.: Tezaurusz és ontológia.

- o s z t á l y o k é s e g y e d e k m a g y a r á z a t a i , h o z z á j u k k a p c s o l ó d ó m e g j e g y z é s e k , felvételi d á t u m u k , f o r r á s u k stb. ( D a t a t y p P r o p e r t y ) ;

- ö r ö k l ő d ő o s z t á l y - és e g y e d t u l a j d o n s á g - t í p u s é s - é r t é k ( F u n c t i o n a l P r o p e r t y ) ;

- n e m ö r ö k l ő d ő o s z t á l y - és e g y e d t u l a j d o n s á g - t i p u s és -érték ( A n n o t a t i o n P r o p e r t y ) ;

• feltételek, m e g k ö t é s e k (Restriction), pl. e l ő f o r d u lás ( C a r d i n a l i t y ) , kizárás (disjointWíth);

• r e n d s z e r t á j é k o z t a t á s o k ( c o m m e n t ) .

F o n t o s t u d n i v a l ó , h o g y az O W L h á r o m f o k o z a t b a n létezik ( k ö n n y ű , k ö z e p e s és teljes), m e l y e k közül a j e l e n l e g i i s m e r e t a l a p ú és s z a k é r t ő i r e n d s z e r e k á l t a l á b a n c s a k a k ö n n y ű , ritkább e s e t b e n a k ö z e p e s v á l t o z a t o t k é p e s e k kezelni. A teljes v á l t o z a t k e z e l é s e m é g a j ö v ő z e n é j e , de a s z e m a n t i k u s w e b i r á n y á b a tartó g y o r s u l ó fejlődést f e l t é t e l e z v e e z n e m f o g s o k á i g v á r a t n i m a g á r a .

A p r o g r a m o z á s b a n j á r a t l a n o l v a s ó s z á m á r a a fenti a n g o l k i f e j e z é s e k s z o k a t l a n n a k f e s t e n e k , hiszen n e m k ö v e t i k a t e r m é s z e t e s n y e l v r e v o n a t k o z ó írás

m ó d o t és é r t e l m e z é s t . E z e k a s z a v a k u g y a n i s a p r o g r a m o z á s v i l á g á n a k s z a b v á n y o s í t o t t k i f e j e z é sei, é s m e g h a t á r o z o t t j e l e n t é s ü k , illetve s z e r e p ü k v a n .

Tezaurusz és E T O leírása az OWL segítségével T e z a u r u s z o k é s o s z t á l y o z á s i r e n d s z e r e k is leírha

t ó k az O W L s e g í t s é g é v e l . Például t e z a u r u s z e s e t é b e n ( 1 . á b r a ) :

• o s z t á l y e g y r é s z t a „lexikai e g y s é g " , a „ d e s z k r i p - tor", „ n e m d e s z k r i p t o r " , a „politikai k é r d é s " , „ k i s e b b s é g i k é r d é s " , a „ n e m z e t i s é g i k é r d é s " , „ n e m z e t t u d a t " , „identitás" m e g n e v e z é s ű d e s z k r i p t o - rok, a z „etnikai k é r d é s " n e m d e s z k r i p t o r stb.;

• e g y e d e k p é l d á u l a n e m d e s z k r i p t o r o k utalás s z e rinti é r t é k e i („etnikai kérdés", „ k i s e b b s é g t u d o m á n y " , „ n y e l v h a s z n á l a t " ) ; és adott e s e t b e n (ha v a l a m i l y e n o k b ó l , p é l d á u l , hogy az ö r ö k l ő d é s t k i k a p c s o l j u k ) a d e s z k r i p t o r o k é r t é k e i ;

• o s z t á l y o k közötti g e n e r i k u s k a p c s o l a t o k ( p é l d á u l a „politikai k é r d é s " - „ k i s e b b s é g i k é r d é s " - „ n e m z e t i s é g i k é r d é s " között);

• o s z t á l y o k közötti n e m g e n e r i k u s k a p c s o l a t ( p é l d á u l a „ k i s e b b s é g " - „ k i s e b b s é g i kérdés", „ n e m z e t i s é g i k é r d é s " - „ n e m z e t " között);

• az a d a t t í p u s - t u l a j d o n s á g o k m e g a d h a t ó k f u n k c i o nális t u l a j d o n s á g k é n t ö r ö k l ő d ő é n , v a g y a n n o t á - ciós t u l a j d o n s á g k é n t , m e l y e k n e m ö r ö k l ö d n e k . A n n o t á c i ó s a d a t t í p u s - t u l a j d o n s á g o k például a

„politikai k é r d é s " , „kisebbségi k é r d é s " , a „ n e m z e tiségi k é r d é s " , „ n e m z e t t u d a t " , „identitás" d e s z k -

riptor- és a z „etnikai k é r d é s " n e m d e s z k r i p t o r - m e g n e v e z é s e k , a d e s z k r i p t o r o k h o z é s n e m - d e s z k r i p t o r o k h o z t a r t o z ó m a g y a r á z a t o k , f o r r á s a d a t o k stb.

A m i reláció é r v é n y e s a „ k i s e b b s é g i k é r d é s r e " , az é r v é n y e s az ö s s z e s a l á r e n d e l t j é r e is, így a „ n e m z e t s é g i k é r d é s r e " ( i s m e r t e t ő j e g y - ö r ö k l ő d é s ) . Ezt az O W L a l k a l m a z á s á r a felkészített p r o g r a m o k k é p e sek é r v é n y e s í t e n i . P é l d á u l E T O e s e t é b e n (2. t á b lázat):

• az o s z t á l y o k a t a 3 4 , a 3 4 3 é s a 3 4 3 , 1 j e l z e t e k a z o n o s í t j á k ;

• e m e o s z t á l y o k a n n o t á c i ó s a d a t t í p u s - t u l a j d o n s á gai a „jog", a „ b ü n t e t ő j o g " és a z „ e l j á r á s j o g " j e l z e t m a g y a r á z a t o k .

A m i é r v é n y e s a 3 4 o s z t á l y r a , az n e m c s a k a „ j o g ra", h a n e m a „ j o g " ö s s z e s a l á r e n d e l t j é r e is é r v é nyes.

A t e z a u r u s z o k b a n á l t a l á b a n nincs o l y a n legfelső s z i n t e k e n is kidolgozott, e g y e t l e n f o g a l o m b a v e z e tő c s ú c s h i e r a r c h i a ( l á s d a z 1. t á b l á z a t b a n a k i s e b b betűkkel írt s z a v a k a t ) , m i v e l a g y a k o r l a t i o s z t á l y o zási/Indexelési és k e r e s é s i i g é n y e k ezt eddig n e m tették s z ü k s é g e s s é (de a d o t t e s e t b e n , a z O W L a l k a l m a z á s a é r d e k é b e n m i n d e n t o v á b b i nélkül pótolhatók). A z o n t o l ó g i á k b a n s e m m i n d i g d o l g o z n a k ki ilyen teljes h i e r a r c h i á t (a m a t e m a t i k a n y e l vén „fát"). A z O W L - s z a b v á n y t ó l eltérő „ T o p i c M a p "

( t é m a t é r k é p ) s z a b v á n y szerinti leírás e s e t é b e n is e l m o n d h a t ó u g y a n e z .

A z ideális O W L - t e z a u r u s z r a a k ö v e t k e z ő k a j e l l e m z ő e k ;

• elvileg m i n d e n d e s z k r i p t o r n a k v a n g e n e r i k u s k a p c s o l a t a ;

• elvileg m i n d e n e g y é b ( n e m g e n e r i k u s ) d e s z k riptorok közötti k a p c s o l a t n a k ö r ö k l ő d n i e kell;

• k ö v e t k e z é s k é p p m i n d e n d e s z k r i p t o r t o s z t á l y k é n t kell m e g h a t á r o z n i ( m e r t c s a k így v a l ó s u l h a t m e g a k a p c s o l a t o k ö r ö k l ő d é s e ) (a kapcsolatok pedig s z ü k s é g s z e r ű e n o s z t á l y o k közötti k a p c s o l a t o k ) ;

• m i n d e n d e s z k r í p t o r - n e m d e s z k r i p t o r k a p c s o l a t o t n e m ö r ö k l ő d ő é n kell m e g a d n i (mert c s a k így biz

t o s í t h a t ó , h o g y e g y d e s z k r i p t o r s z i n o n i m á j a [pél

d á u l a „ k u t y a " e s e t é b e n a z „eb"] ne legyen s z i n o n i m á j a a d e s z k r i p t o r g e n e r i k u s alárendeltjé

nek, p é l d á u l a z „ e b " ne l e g y e n s z i n o n i m á j a a

„puli" a l á r e n d e l t n e k ) ;

• m i n d e n n e m d e s z k r i p t o r a „ n e m d e s z k r i p t o r " o s z tály a l á r e n d e l t j e k é n t , t e h á t o s z t á l y k é n t a d a n d ó m e g (mert c s a k így biztosítható a n e m d e s z k riptorok k ö z ö s t u l a j d o n s á g a i n a k ö r ö k l ő d é s e ) .

184