Ba§kurt Türkgesinde kiplik pargaciklan

(1)

Habibe Yazici Ersoy*

Giri§

Diller iglerinde binlerce kod ve binlerce yapiyi banndirir. Her dilin kendi igyapisi igerisinde bir ba§ka yabanci veya akraba dile gevrilirken tam kar§iligini bulmayan ifade yollan vardir. Kimi zaman bu türden ifade yollan gevirilerde gok büyük problemlere de yol agabilir. Bazen bunlar tamamen yok bile sayilabilir. Ait oldugu dilin mantigi igerisinde olu§an deyimler nasd ki diliere özgü ise, bu türden kiplik pargaciklan da yine kullanil- digi dilin mantigi igerisinde olu§mu§tur ve dile özgüdür.

Kelimeler insan zihninde nesneleri somutla§tirmaya yarayan unsurlardir. Bir ileti§im araci olarak dil kullanilirken de konu§ur, ifade etmek istediklerini tam olarak kar§isin- dakine aktarabilmek igin dil ile birlikte ellerini, kollanni, jest ve mimiklerini, vurgu ve tonlamayi kullanir. Yazi sistemleri ise bu gibi ifadeler, jestler ve mimikler igin yeterli degildir ve bu yüzden bütün bunlann yerini tekrarlar, ekler, vurguyla ijaretlenen ikizle§meler, uzama, türeme gibi ses olaylari ve kiplik kelimeleri ahr (Üstüner 2003: 5). Bu türden ifade yollariyla da konu§ur sözlerini kuruluktan kurtararak daha zengin kdar. Örnegin tekrarlarla, uzatmalarla, türetmelerle ve kimi zaman kiplik kelimeleri, kiplik pargacik- lariyla adeta yazdi metinde birtakim duygu ve dü§üncelerini ijaretleme, vurgulama, peki§tirme yollanna ba§vurur. Yazili metinde gramer ve semantik arasinda kalan konu§urun ge§itli ifade §ekillerine imkán taniyan kiplik pargaciklan, hem söylemde hem de yazili metinlerde vazgegilmezdir.

Pargaciklar diger gramatikal kategorilerin higbiriyle ijaretlenmeyen, kelimelerden de bagimsiz olan unsurlardir. Erdal, pargaciklan kapsamlarina ve konumlanna göre siniflan- dirmij ve bunlan dörde ayirmi§tir: 1. Peki§tirici pargaciklar (emphatic particles): Ok, kAn, mAt, gl. 2. Baglayici veya kar§it fikir belirten pargaciklar (connective or adversative parti- cles): yme, mA. 3. Epistemik pargaciklar (epistemical particles): mU, gU, lA. 4. ístek pargaciklan (volitive particles): gU, $[/(2004: 342-351).

Farkli ara§tirmalarda farkli terimlerle kar§imiza gikan konu Türkoloji ve dilbiliminde özellikle son yillarda dikkat gekmi§tir. Bu gali§manin konusunu te§kil eden Ba§kurt Türk- gesinde kullanilan -DA/-zA-/lA, -DA/-zA/-lA baha, bit, indi, tarzindaki kiplik pargaciklan ge§itli arajtirmalarda partikel (Grönbech 1936), ek-edat (Üstüner 2003, Nalbant 2004), enklitik (Rásánen 1957, Lewis 1967, Özönder 2001, Nalbant 2004, Ercilasun 2008, ípek 2009), enclitic suffix (Dönük 2005), clitic (Kornfilt 1997, Erdal 2000, Göksel & Kerslake 2005), kuwetlendirme edati, peki§tirme edati (Korkmaz 1995) terimleri ile kar§ilanip incelenmi§tir.

Klitik fonolojik olarak ba§ka bir kelimeye bagimli; kelimeyle ek arasinda davrani?

gösteren sentaktik özellige sahip bigimbirimdir. Klitikler fonolojik olarak kendisinden

* Gazi Oniversitesi.

(2)

onceki unsura baglanirsa enklitik; kendisinden sonraki unsura baglanirsa proklitik ismini alir ve bunlar vurgusuz ogelerdir (Trask 1993: 91; Crystal 1994: 57; Redhouse 1998: 313;

Kroeger 2005:316; http://en.wikipedia.0rg/-wiki/Clitic#Enclitic 13.8.2010, http://www.sil.org/

linguistics/GlossaryOflinguisticTerms/WhatlsACliticGrammar.htm 13.08.2010).

Lewis, Tiirkiye Tiirkgesi gramerinde vurgu ba§ligi altinda enklitik ekler igerisinde -le, -ken, -cesine, -leyin, -me, -yor, §ahis ekleri, Farsqa izafet unliisiinii; enklitik kelimeler ige- risinde de idi, ise, mi, gibi, ki, de'yi saymaktadir (1967: 23-24).

Kornfilt ise klitik ba§ligi altinda Tiirkiye Tiirkgesinde §u be§ grup klitikten bahseder: 1.

Yardimci fiiller: -(y)di, -(y)mi§ 2. Ciimle (modal, soru, olumsuzluk) pargaciklari: -(y)sa, -DXr, -ml, -mA- 3. Ciimle baglayicilari: dA, ki 4. Anaforik pargaciklar: -ki 5. Digerleri:

-(y)la, -(y)ken, -CA, -CAsInA, -leyin. Kornfilt bu klitiklerin fiillerden once gelmedigini ancak fiillerden sonra gelebildigini ve yerinin ciimle sonu oldugunu belirtir. Fiillerden sonra kli-tikler art arda da gelebilmektedir (1997: 435-443).

Turkgedeki klitikler konusundaki geni§ bildirisinde Erdal, fonolojik seviyede ek, mor- folojik seviyede kelime saydigi klitiklerin ekler ve kelimelerle farklan iizerinde detayli olarak durur ve Tiirkgedeki klitikleri; Zaman ifade eden: -(y)ken. Son ek alan iki klitik:

-(y)lA, -DXr. Iki epistemik pargacik: -mX§ ve -DXr. Ilgi gekici unsurlar: -mX, dA, -DXr,

~(y)sA. Zamir ozneler: -(y)Xm, -sXn, -(y)Xz, -sXnXz. Bildirme bigimi: -(y)DX, -(y)sA §ek- linde alti gruba ayirir (2000: 42-45).

Klitikleri ciimlelere baglanan parqaciklar olarak tanimlayan Kerslake ve Goksel de Tiirkgedeki klitikleri alti gruba ayirmijlardir: 1. Pargacik: -mX. 2. Soylem baglayicilari:

dA, -(y)sA/ise, ya, ki. 3. Ek baglayicisi: bile. 4. Bildirme ijaretleyicileri: -(y)DX, -(y)mX$, -(y)sA, zarf i§aretleyicisi -(y)ken ve genel kiplik ijaretleyicisi -DXr. 5. §ahis i§aretleyi- cileri: -(y)Xm, -sXn, -sXnXz, -(y)Xz, -sXnXz, -lAr. 6. Enstriimantal ve baglama i§aretleyicisi: -(y)lA/ile (2005:109-116).

Ozbek ise Tiirkgede yani, i$te, §ey, ya gibi pargalari discourse markers (soylem i§aretleyicileri) olarak tanimlar ve bu ijaretleyicilerin ek olarak nitelendirilemeyecegini, her birinin soylem igerisinde bulundugu yerde kendine has fonksiyonlannin oldugunu ifade eder. Ozbek bu i§aretleyicilerin bazilarinin ya-i§te, yani-i§te, $ey-i§te ya gibi ortak kullanimlar olu§turarak soylemde onemli fonksiyonlari kuvvetlendirdigini, bunlarin konu§urlar arasindaki etkile§imi guglendirdigini, soz konusu pargalarin olmadigi durum- da ise soylemin durgun ve manasiz olacagini belirtir (2000: 393-398).

Goriildiigu gibi ge§itli ara§tirmalarda farkli siniflandirmalar igerisinde farkli terimlerle yer alan, yukarida soz konusu edilen, bizim bu £ah§mada parqacik olarak adlandirdigimiz unsurlar gegekten de soylem igerisinde oldukga onemli bir yere sahiptir ve farkli i§levler iistlenirler. Pargaciklar konu§urun ifadesini farkli agilardan tamamlayan, ifadeye konu§u- run duygu ve dii§uncelerine yonelik <;e§itli kiplik manalar katan, ifadeyi pekijtiren unsurlardir. Tiirkgedeki pargaciklann bir boliimii farkli gah§malarda peki$tirme enklitikleri olarak ele alinip degerlendirilmi§tir (Qagatay 1978, Tulum 1993, Ostiiner 2003, Ka§garh 2004, Nalbant 2004, Ercilasun 2008). Ercilasun La Enklitigi ve Turkqede Bir "Pekiftirme Enkliti- gi" Teorisi adli makalesinde Tlirkgedeki peki§tirme enklitiklerinin on bir ozelligi iizerinde durur (2008: 43). Pargaciklar bahsedildigi iizere soylemde pekijtirme gorevini yapmakta- dirlar; ancak bu peki§tirmenin yonii farkli kiplik anlamlarla yiiklii olabilmektedir. Ercila- sun'un teorisinde bu durum dokuzuncu maddede dile getirilmi? ve peki§tirme enklitikle-

(3)

rinin ayni zamanda rica, istek, yalvarma, acima, hayret, hitap, soru, baglama, benzerlik, zaman gibi farkli anlam özellikleri kazanabilecegi ifade edilmijtir (2008: 50). Temelde peki§tirme/tekit de söylemde konu§urun cümlesine kar§i takindigi bir tavir olmasi bakimindan bir qe§it kiplik mana ta§ir. Böylece konu§ur ifadesini daha da kuvvetlendirmeyi hedeflemektedir. Dolayisiyla bu türden pargaciklar bu gali§mada kiplik parqacigi (modal kisekse) olarak ele alinmijtir.

Ba§kurt Türkgesinde kiplik pargaciklan

Kiplik pargacigi terimine agiklik getirdikten ve konunun yapdan gali§malarda nasd ele alin- digina bir göz attiktan sonra Ba§kurt gramerlerinde pargaciklarin ne §ekilde incelendigine bakilacak olursa, Ba§kurt Türkgesinde parqacik, kisäksä (Rus. qastitsa) terimi ile kar§ilan- maktadir ve kelime manasiyla ayn bir kelimenin, bir kelime grubunun veya bütün cümle- nin muhtevasina ve anlamina bir ge§it mana farkliligi ve orijinalligi katan yardimci kelime- lerdir (BTH 1993, Kiyekbayev, Seyitbattalov vd. 2004: 139). Pargaciklar fonolojik olarak kelimeye bagli kaldiklan igin eklere yakin olsalar da anlamlan agisindan modal sözlere (kiplik kelimeler) yakla§maktadirlar. Ba§kurt gramerlerinde anlam agisindan bir birlik olmakla beraber pargaciklarin simflandirmasi konusunda bazi farkliliklar göze garpmaktadir (Dmit- riyev 1950: 130, í§bulatov 1972: 141, Yulda§ev 1981: 328, BTH 1993: 510, Zeynullin 2002: 329, Kiyekbayev, Seyitbattalov vd. 2004: 139). Bu ge§itli siniflandirmalar igerisinde pargaciklarin belirli bir bölümü gramatik anlamlar ifade ederken, bir bölümü ise eklendigi kelime ya da cümle igerisinde farkli kiplik anlamlara i§aret etmektedir.

Poppe Bashkir Manual adli eserinde, pargaciklan ayni terimle farkli bir ba§lik altinda inceler. Kelimelerin ba§ina ve sonuna gelmelerine göre pargaciklan iki gruba ayirir ve sona gelen pargaciklan: -mX,-mXni, -DA/-zA/-lA, -DA/-zA/-lA baha, -sX, -hAnA, -GinA/

-KinA, -DXr/-zXr/-lXr §eklinde verirken; ba§a gelen pargaciklar igin ise sifat peki§tirme- lerini verir: qapqara, yapayarjgiz (1964: 59).

Dmitriyev ise pargaciklarin Ba§kurt Türkgesinde Rus dilinde oldugu gibi kelimeden ayn olarak §ekillenen elementler oldugunu, ancak bunlann ayn bir kelime türü olarak kabul edilemeyecegini ifade ettikten sonra, onlann Semantik degil gramatik anlamlar üstlendigini ve ayn bir ses düzenlerinin olmadigini belirtir. Onun ele aldigi pargaciklar

§unlardir: -mX, -DA/-zA/-lA, -DA/-ZA/-IA baha,- sX, -GinA/-KinA, -UK, -DXr/-zXr/-lXr, -hAnA (1950: 131-133).

Yulda§ev, pargacigin tanimini edat olarak yaptiktan sonra Ba§kurt Türkgesindeki pargaciklan §u §ekilde verir: mX, -GinAI-KinA, -UK, -DXr/-zXrJ-IXr, -hAnA, -sX, -DAI-zAl -IA baha, äli, -DA/-zA/-lA (1981: 328-330).

Kiyekbayev ve Seyitbattalov ba$kanliginda bir komisyon tarafindan hazirlanan Bas- kurt gramerinde, Ba$kurt Türkgesindeki pargaciklar baglaglar ba§ligi altinda bir alt ba§lik olarak ele alip degerlendirilmi§tir. Cümlenin anlamina ayn ve özel bir anlam katan yardimci kelime olarak tanimlanan pargaciklar §u §ekilde siniflandinlmi§tir: 1. Soru pargaciklan: -mX, -mX ni, -mX ikän (mikän). 2. Dogrulama-tasdik pargaciklan: -DA/-zA/-lA baha, -sX, irj, bit, ütä, tas, §ir, §aw, salt, -DA/-zA/-lA. 3. Sinirlama pargaciklan: -GinA/

-KinA, -UK. 4. §üphe-tereddüt pargaciklan: -DXr/-¿Xr/-lXr (2004: 139-141).

(4)

í§bulatov da pargaciklarin, cümlelere özei kiplik anlam ayrintilari kattiklanni ifade eder (1972: 141).

Ba§kurt Türkgesindeki kip ve kiplik sistemi üzerine önemli galifmalari bulunan Zey- nullin ise, pargacigi söz grubu ve cümlelere duygu ve heyecan ve bir yandan da kiplik manalar katan yardímci kelimeler olarak tammlar. Pargaciklari öncelikle iki guruba ayira- rak onlarin alt ba§liklarini verir. Bunlardan ilk grup gramatik anlam bildirenler olarak degerlendirilip, sorú pargaciklari: -mX, -mX ni, -mX ikán, -mX állá, -mX hurj, -mX ikán ni, sinirlama pargaciklari: -GinA/-KinA, -UK, fákát, tik, bari, kuvvetlendirme pargaciklari:

-iitá, bik, irj, túrna, $ir, dúm, calt, belirsizlik pargaciklari: állá olarak simflandirilirken;

ikinci grup kiplik anlam bildirenler ise, dogrulama pargaciklari: -DA/~zA/-lA baha, -DA/

-zA/-lA, bit, -sX, indi, varsayim pargaciklari: -DXr/-zXr/-lXr, fálán, mazar, áll, emir, ses- lenme pargaciklari: -sX, -hAnA §eklinde üg gruba ayrilmi§tir. (2002: 329-335).

Görüldügü üzere Ba§kurt gramerlerinde pargacik igin anlami bakimindan genelde bir birlik var iken, siniflandirilmalari konusunda tam bir birlik yoktur. Pargaciklar genelde cümlelere kattiklan anlamlar agisindan incelenmi§ ve siniflandirilmi§ olsalar da onlarin kiplik anlamlari üzerine vurgu yapan daha gok Zeynullin olmu§tur. Konu§urun cümle- sindeki olu§ ya da kili§m gergek olup olmama durumu kar§isinda takindigi tutumunu, görü$ünü, baki§ agisini, degerlendirmesini gösteren bir anlam bilimi kategorisi olan kiplik, dilde fiil gekimleri, kiplik kelimeleri, edatlar, vurgu, söylem gibi degi§ik §ekillerde ortaya gikabilmektedir. Konu§urun cümlesinde farkli bigim ve anlamlar gergevesinde tercih ettigi dildeki pargaciklar da kimi zaman kiplik anlamlara i§aret etmektedir. Konu§ur bazen ifade ettigi cümlesini dogrulamak, bazen ge§itli gikanmlar yapmak bazen de emir, istek veya ricada bulunmak amaciyla kiplik pargaciklanni kullanir. Bu türden yapilar daha gok söyleme yönelik oldugu igin, edebi metinler igerisinde de gogunlukla diyalog- larda yer almaktadir. Ba§kurt Türkgesinde oldukga fazla sayida pargacik bulunmaktadir.

Yazi diline gegi§i yirminci yüzyíl oldugu dü§ünüldügünde Bajkurt Türkgesi igin bu durum

§a§irtici degildir. Söylem dili ile edebi dil kimi zaman birbirinden aynhr ve edebi dil daha kuralcidír bununla birlikte tekrarlardan kaginir. Özellikle diyalog metinlerinde sikga kar-

§ila§tigimiz pargaciklar kimi zaman benzer fonksiyonlarla, kimi zamanda ifadeyi daha da pekijtirir mahiyette bir arada kullanilirlar (bit: bit indi, bit áli; la: la baha, la bit vb.)

Ba§kurt Türkgesinden Türkiye Türkgesine metinler aktarilirken kiplik pargaciklarinin tam kar§iligini bulmak kimi zaman problem te§kil etmektedir. Hatta kimi zaman yokmu§

gibi de aktanlabilmektedir. Elbette bunlardan bir kisminin Türkiye Türkgesinde tam kar-

§iligi bulunamasa da benzer özellikleri bulunanlar da vardir. Daha önce belirtildigi gibi Ba§kurt Türkgesinde pargaciklar oldukga fazladir. Bu gali§mada bunlar igerisinden kiplik anlamlara i§aret eden -DA/-zA-/lA, -DAJ-zAJ-lA baha, bit, mdi kiplik pargaciklari incele- meye dáhil edilmi§, Ba§kurt edebi metinlerinden alinan örneklerden hareketle fonksiyonlan ve Türkiye Türkgesindeki kar§iliklari tespit edilmeye gali§ilmi§tir.

1. -DAJ-zA-lIA kiplik pargacigi

Ba§kurt Türkgesindeki -DA/-zA-/lA kiplik pargacigi Türkge igin yapilmi? diger gali§malarda farkli §ekillerde ele alinip incelenmi§tir. Bu gahjmalarda da genellikle, ek (Arat 1951:

(5)

137-140, Tulum 1993: 163-164), vurgulama parqacigi (die hervorhebende partikel) (Gren- bech 1936: 35), edat (Qagatay 1978: 168, Kajgarli 2004: 1732-1735), zarf eki (Erdal 1991:

404-405, Önler 1996: 9-15, Dumán 2002: 9-17), ekle§me sürecindeki edat (Kocasava? 2003:

183-188), ek-edat (Üstüner 2003: 214-219), enklitik edat (Räsänen 1957: 236-239, Nalbant 2004: 2157-2172, ípek 2009: 1999-1212), klitik (Erdal 2000: 42) vurgulama ünlemi (Brockelman 1954: 190) olarak tanimlanmi§tir.

Söz konusu gahjmalarda farkli adlandirmalarla incelenen bu pargacigin i§levi ile ilgili olarak bazdan zarf yapan bir zarf eki görü§ünü benimserken (Erdal 1991: 404-405, Önler 1996: 9-15, Dumán 2002: 9-17) bazi gali§malar onun dogrudan peki§tirme, kuwetlendirme, vurgu, tekit (Gronbech 1936: 35, Arat 1951: 137-140, Qagatay 1978: 168, Üstüner 2003: 214- 219, Kocasava? 2003: 183-188, Ka§garli 2004: 1732-1735, Nalbant 2004: 2157-2172, Ípek 2009:

1203-1204) i§levine i§aret etmi§, kimi gali§malarda da bunun yaninda §a§kinlik, hitap (Kocasava§ 2003: 183-188) i§levlerine yer verilmi§tir.

-IA kiplik pargacigi, Divanü Lügati't-Türk'te geger. Ka§garli bu pargacigin anlamim

§öyle verir:

"la: í§in tahakkumunu ve biti§ini gösteren bir edat olmak üzere fiillerin sonuna gelen bir harftir. Bunu Oguzlar kullantr. 01 bárdi la: O gitti be. 01 keldi la:

O geldi be. (Onun gitmesi tahakkuk etti ve Onun gelmesi tahakkuk etti.) an- lamindadir. Bu söz, i§ín oldugunu bilmedigi igin dinleyen adamda inkár anlami bulundugu zaman kullandir. Bunu öbür Türkler bilmezier." (Atalay 1985: 213).

Görüldügü üzere Divanü Lügati't-Türk'te de söz konusu pargacigin "pekijtirme ve

§üphe" fonksiyonlan üzerinde durulmu§tur.

Bajkurt Türkgesinde de -DA/-zA-/lA kiplik pargacigi gejitli gramer kitaplarinda genellikle pargacik bahsi igerisinde ele alinmi? ve bazi i§levleri üzerinde kisa da olsa durulmu§- tur (Dmitriyev 1950: 131-132, Poppe 1964: 59,Yulda§ev 1981: 329, Zeynullin 2002: 329-335, Kiyekbayev, Seyitbattalov vd. 2004: 139-141).

1.1. -DAJ-zA'/lA kiplik pargaciginin i$levleri

Ba§kurt Türkgesinde -DA/-zA-/lA kiplik pargacigi bütün kelime türleri üzerine gelebilmektedir. Dolayisiyla bu pargacik kiplik anlaminin yam sira ba§ka birtakim ijlevler de üstlenmi§ görünmektedir.

1.1.1. Ama baglaci i§levinde

Ba§kurt Türkgesinde kimi zaman bu pargacik ama i§levinde kullanilmaktadir. A§agidaki örneklerde -DA/-zA-/lA kiplik pargacigi kendisinden önce gelen ifade ile sonraki arasinda zitlik kurmaktadir.

(6)

(1) Brigadani Bafqürt xukümáti qaramagina birmáwzáriná Mürtazindiij üzinirj dá, haldattarimrj da bik isi bü§tü. Bü$tü la bit, ni xal itöhirj, dünyalar ikinsilándi.

(UYT, 60) 'Tugayi Ba§kurt hükümetinin emrine vermemelerine Murtazin'in kendi de askerleri de gok sinirlendi. Sinirlendi ama ne yaparsin, dünya degi§ti.' (2) Bír kúndű haray ba§inda tü§urúp algaymq bit. Hin tű$úp kitkás, uylamp yattim,

yattim da, tuqta, min áytám, nirjá binda bisán arahinda tünsügüp yatirga. (NM, 522) 'Bir gün sarayin tepesinde bulu§mu§tuk. Sen inince dü§ünüp yattim, yattim ama dur, burada otlarin arasinda bogulup yatmak neden.'

1.1.2. Peki$tirme, kuvvetlendirme

Bu kiplik pargacigi kimi zaman da 'da, daha' anlamina kadar gidebilen bir pekijtirme ifadesi ile kullanilmaktadir.

(3) Qara iwüdiriqtan bitlik yahagaynim, yarti ságáttán yiwam min uni. Iwildiriq bik fayzali - tirini yüm$arta, higilmali itá. Binan da áffiktli maskani bilmáyim,

hirjá lá $ulay itirgá kárjá§ itám. (T 107) 'Siyah havyardan maske yapmi§tim, yanm saatte yikiyorum ben onu. Havyar gok faydali, deriyi yumu§atiyor, esnek yapiyor. Bundán daha iyi etkili bir maske bilmiyorum, sana da böyle yapmani tavsiye ediyorum.'

(4) Min bayliq ta, xáyirsilik tá kürmágám, min üzimdiij yuhm minán baram, min Dáwlátxan bayzarzi, íbray zimagorzarzi, naganli Xákimdárzi bilmáyim, bilirga lá tilámdyim! (U, 106) 'Ben zenginlik de yoksulluk da görmüyorum, ben kendi yolumda gidiyorum, ben Devlethan zenginleri, íbray i§gileri, tabancah hekimleri bilmiyorum, bilmek de istemiyorum!'

1.1.3. vabaglaci i§levinde

Ba^kurt Türkgesinde -DA/-zA-/lA kiplik pargacigi ve baglaci i§levinde kullanilmaktadir.

Bu i§levde kullanimina oldukga sík rastlanir.

(5) - Nirjá ulay a§igam ikán? Bilay za gümir yil kiwik yilip kiná türa la! Bina bit, bir ayzan min binda bulmayasaqmin. Kursti tamamlarmin da kitirmin...» (EDT, 6 5 ) ' - Neden böyle acele ediyorum ki? Ömür böyle rüzgár gibi esip gidiyor ya!

í§te bir ay sonra ben burada olmayacagim. Kursu tamamlanm ve giderim.' (6) Agár türűrlüq bulmaha, yazga siqqas, űyűndű biklárhirj dá, qaytirhirj. Min dá

bit bir üzím gina, yaíjgizim, qartaygas bik awirga kitá ba$lani. (KKTY, 34) ' - Eger duramazsan, baharda gelince evini kilitlersin ve dönersin. Ben de yalnizim, ya§landikga gok agir gelmeye ba§ladi.'

(7)

1.1.4. bilá edati i§levinde

Bu kiplik pargaciginin en yaygin i$levlerinden biri de bile, hatta fonksiyonuyla kullanilmasidir.

(7) Unihi yaq§i... - Ansian ba§in iyip birawiq uylanip türzü, - Á min hirjá $uni áytmáksímin... Yatjgiz yúruháij da, kümák bulhagiz za, abay bul. (K, 289) 'O iyi... - Ansian ba§ini egip bir siire dü§ündü. - Ama ben sana §unu sóylemek istiyorum. Yalniz olsan da (bile) kalabahk olsaniz da (bile) ihtiyatli ol.'

(8) Üksana ranniy bulgas, opáratsiya yahagan bulgandar ikán. §unan hurj bala tapmasqa ku$qandar. Min unir] minan huyláftim indi. ílyas ta bilá... (KKTY, 121) 'Uksana erken olunca, operasyon yapmi§lar. Bundan sonra gocuk yapma- mayi emretmi§ler. Ben onunla konu§tum. ílyas biie_biliyor...'

1.1.5. Ari'baglaci i§levinde

-DA/-ZA-/LA kiplik pargaciginin bir diger i§levi oían ki baglaci i§levinde kullanimina özel- likle §ulay, ulay gibi kelimelerle birlikte rastlanmaktadir.

(9) §ulay za mini tigindági xahq bürsüy. Ul-bil kilip siqha, türá, üzirj biláhirj! - tip Ásfándiyár yiyilgan ki§ilárgá qarap türzü. (BR, 228)'§öyle ki, beni oradaki halk endi§elendiriyor. O bu gelse, ba§kan kendin biliyorsun! diye Esfendiyer toplanan insanlara bakti.'

(10) Yawrindari halinqi, küziyirzá. Ulay za Fazil - Fazil indi, üstálgá usi minán $a- pildatip huqti la, hirágáyá ba$lagan üzün sásin artqa hibildirip, qapil qisqirip yibárzi. (ÜY, 47) 'Omuzlan sarkik, gözü yerde. Öyle ki Fazil, Fazil'di artik. Masa- ya avucuyla §ap diye vurdu ve seyrekle§meye balayan uzun saglanni arkaya atip, aniden bagirdi.'

2. -DAJ-zAJ-lA baha kiplik pargacigi

-DAJ-zA-HA kiplik pargacigi ile birlikte baha pargacigmin kullanilmasi yoluyla olujmaktadir. Poppe bu yapinin 'but certainly' (fakat kesinlikle, muhakkak, tabi) anlamina geldigini ifade eder (1964: 59). Dmitriyev bu kiplik pargaciginin ikinci unsurunun ul bulha sózünden gelmi§ olabilecegini belirtir (1950: 131). baha pargaciginin ise tarn olarak nereden geldigi ve tarihi seyri heniiz agikhga kavu§mu$ degildir.

(8)

2.1. -DA/-zA/-lA baha kiplik parçaciginin içlevleri

2.1.1. Dogrulama, tasdik, pekiçtirme

-DA/-zA-/lA kiplik parçacigi ile birlikte baha parçacigina Baçkurt Tiirkçesinde metinlerde oldukça sik rastlanmaktadir. Bu iki parçacik bir arada -DA/-zA-/lA kiplik parçaciginin yaptigi dogrulama, tasdik içlevinin daha kuvvetli bir pekiçtirmesine içaret eder. Tûrkiye Tùrkçesine'ya, ya içte, içte, tabi' çeklinde aktarilabilir.

(11) Nirjà àlï Yulamandi ïzlap xan uzï yùgïrïrgà tîyïç? Unuj xizmdtsîlàrï bar za baha! Usin usqa huqti. (BR, 372) 'Neden han Yulaman'i takip edip kendisi ko§- mali? Onun hizmetçileri var ya igte! Aklini baçina aldi.'

(12) Bàràijgï tàpkïlày baçlagaymm, aziraq ïçlàp ta alirbiz. Bàràijgï kumgànïrj barmi ? - Awil qizi la baha, - Xâlizà yilmayip quyzi. (KR, 198) 'Patates çapalamaya baç- lamiçtim, biraz çali§inz. Patates gômiiyor musun? - Kôy kizi tabi. - Helize guldù.'

2.1.2.Hitap, seslenme

Bu kiplik parçacigi kimi zaman da ciimlelerde hitap, seslenme içleviyle kullanilmaktadir.

(13) Indî Xujabikà miyïs artindagi sibiçtàrgâ ûyrânip ta butkàynï, kùtmàgàndà qalanan dbïyzïi] qizi Xabibd qaytip tû§tû. - Asày, ûyzû qurtlatqanhnj da baha!

Ul sïbïftàrzï nijja ûygà indïrïrgà inï? (KR, 178-179) 'Artik Hujabike sobanin ar- kasindaki civcivleri ôgrenmiçti, beklenmedik zamanda çehirden ninenin kizi Hebibe geldi. - Anne, evi bitlendirmiçsin ya! O civcivleri eve sokmak gerekli miydi?'

(14) Yihangir dfândïnï Girfan bir ni bulmaganday qarçrfarga tinçti. §ulay za istàn qaltirana inï ul. - Alxàmdïlilla!.. Qunaq bar ikan dà baha! Xûzayga mit]

§ùkùr!.. (YÎ, 18) 'Girfan Yihangir efendiyi hiçbir çey olmamiç gibi karçilamaya çaliçti. Oylece titriyordu o. - Elhamdulillah... Misafir varmi§ ya! Allah'a bin çùkùr!..'

3. bit kiplik parçacigi

Ba§kurtça-Rusça sôzliikte kelime manasi 'ved', je' (ki, ne de olsa, ya, degil mi ya, peki) gibi anlamlara gelir (BRS 1996). Baçkurtça-Baçkurtça sôzlukte ise bu kiplik parçaciginin sôy- lenen fikri dogrulayip, kuvvetlendiren bir parçacik oldugu açiklamasi yer alir (BTH 1993).

Tarafimizdan incelenen edebî metinlerde çok sik kullanildigini tespit ettigimiz bu parça- cigi Tatar Tiirkçesinde inceleyen Saadet Çagatay, parçacigin 'ya, ki, daha, ifte' gibi hatir- latma, açiklama anlamlanna geldigini ve çok kullanilan bir tekit oldugunu ifade ettikten sonra, bu parçacigin Divanù Liigati't-Tiirk'te geçen mat, met kelimesi ile ilgili olabilece-

(9)

gini belirtir (1978: 168). mat pargacigina Erdal peki§tirici pargaciklar (emphatic particles) igerisinde yer vermi§tir (2004: 344).

3.1. bit kiplik pargacigmin i§levleri

3.1.1. Dogrulama, tasdik, peki§tirme

Bajkurt Türkgesinde son derece i§lek olarak kullanilan bit kiplik pargacigmin en sík kullanilan i§levlerinden biri konu§urun ifadesini kuvvetlendirme, peki§tirme, dogrulama ve tasdiklemedir. Bu §ekliyle Türkiye Türkgesinde 'tabi, elbette' anlamlarina gelir.

(15) - iy, márxámátlim, bigirák saf hám yabay bit hin, ni i§láp mini, qüm gárábi kiwik qap-qara yűzlu bir miskindi, «aq ináy» tip áytáhiij áli, ázám qurqirhq yámhizmin dá baha... (YÍ, 2 5 ) E y merhametlim, gok saf ve sadesin tabi sen, nigin bana, kum Arabi gibi kapkara yiizlü bir miskine, 'ak anne' diyorsun hele, adam korkutan girkinim üstelik.'

(16) - Hi, ütá bit gümir. Biria a§ aldinan, bálki, iská tu§űrúp alirbiz, tip aldim.

Minirj tiwgan kun bit. - iy-y-y, állá mini bílmáy, tip uylayhirjmi. Min dá ázirlándim indi... (KR, 100)'- Hey, geqiyor igte ömiir. í§te yemekten önce belki, aklimiza gelir igeriz diye aldim. Bénim dogum güniim ya bugün. - Heyy! Yok- sa beni bilmiyor diye mi dü§ündün. Ben de hazirlandim elbette.'

3.1.2. Agiklama

bit kiplik pargacigi dogrulama, tasdik, pekijtirme i§levinin yani sira baglam igerisinde agiklamaya yönelik bir i$levle kullanilir. Bu i§levi ile Türkiye Türkgesine genellikle 'i§te' ifadesi ile aktarihr.

(17) «Bina bit, üziná ifitirgá his tá kárákmágángá binawhi la tirjlap ultirasaq»,- tip arjlani Yimi§ bil qara$ti. Ámmá, niijálir, qapil gina türüp sigip kitá almam.

(EDT, 20) 'Yemi§ bu baki§i «¡¿te hig de i§itmesi gerekmedigi halde bunu da din- leyip oturacak.» diye yorumladi. Ama nedense birden gikamadi.'

(18) Agár Xábir batír Gabbas mullaga i$amp, ílsigülga barip siqmaha, uni bir kim dá tüta almas, ü$ü kúndá lá yá§ár zá yá$ár ini. iyi, iyi... Márxüm Qarasás ináhi űzi $ulay hüyláni bit Yimi$ká. Ul bit bir qasan da bu$ti hüylámáy ini...

(EDT 60) 'Eger Hebir yigit Abbas mollaya inanip, ílsugul'a gitmese onu kimse tutamaz bugün de hálá ya§ardi. Merhum Karases ninesi Yemij'e böyle söyledi i§te. O asla bo§ yere konu§mazdi...'

(10)

3.1.3. Hitap, seslenme

Pargacigin bir diger i§levi'ya' anlaminda hitap ve seslenmedir.

(19) Kükráginá massaj iflágás kiná, tin ah§tari yaq$irip, küzzári asilip kitti. Üld yazzim bit, - ti. Áyzá, qayttiq, xdzir hin ultira almashuj. (KR, 309) 'Gögsüne masaj yaptikga, nefes ali§i düzelerek gözleri agildi. ö l e yazdim ya, diyor.

Haydi, döndük §imdi sen oturamazsin.'

(20) Hurilip kitkán müijhüw aq yúzüná qarayim da üzáktárim úzulúp kitá:

«inákáyim, bilay tügil init] bit, ni buldi hitjá? Nindáy qaygi tű§tű ba$uja?» - tip hürarga batirligim yitmáy. (T 30) 'Zayiflayip giden kederli ak yüzüne bakiyorum da yüregim üzülüyor: Annecigim, böyle degildin ya, ne oldu sana?

Nasil bir dert geldi bacina? diye sormaya cesaretim yok.'

4. indi kiplik pargacigi

indi kiplik pargacigi Ba§kurt Türkgesinde 'artik, ya, peki' anlamlariyla kullanihr (BTH 1993, BRS 1996). Bu kiplik pargacigi kendinden önce gelen kelimeden ayri yazihr ve ses uyumlarina göre farklilik göstermeyerek tek §ekille kullanima gikar. Kazan Lehgesinde indi adli makalesinde Saadet Qagatay Tatar Türkgesinde kullandan indi pargacigini ince- ler ve ge§itli fonksiyonlari üzerinde durur (1978: 165). Qagatay iWi'nin eski lehgelerde emti, amti '§imdi' eski ve yeni Osmanlicada imdi §ekliyle belli oldugunu, Tarama Söz- lügü'nde '§imdi, artik, o halde' anlamalariyla gegen bu zarfin Kazan lehgesinde 'artik' anlaminda gekimli fiili tekit veya tasdik igin gokga kullanildigini belirtir (1978: 165). ídil- Ural grubu Türk lehgelerinden biri olan Ba§kurt Türkgesinde de durum farkli degildir.

Yakla§ik benzer fonksiyonlarla edebi metinlerde de söylemde de oldukga fazla kullanilan bir kiplik pargacigidir. Zeynullin, istek kipini anlatirken, bu kipin ikinci §eklinin sadece birinci §ahislarda kullanildigini ifade ettikten sonra bu istek ifadesinin áli, indi gibi kiplik kelimeleriyle de desteklendigini belirtmi§tir (2002: 179).

4.1. in dí kiplik pargacigimn i§levleri

4.1.1. Kuvvetlendirme, peki$tirme, dogrulama

Bu kiplik pargacigi Ba§kurt Türkgesinde kuvvetlendirme, peki§tirme, dogrulama i§levle- riyle gok yaygin olarak kullanihr. indi kiplik pargacigi kendisinden önce gelen fiil gekimi- nin ifade ettigi anlami kuvvetlendirir, peki§tirir veya dogrular.

(21) Sdskdgá, gúlgd, yündüzzarga gina tügil, matur ta$targa la xislánip qarap türa.

Bil xüsus unit] ir-yigitlik tábigdtin niskdrtmáymi? §unday uyzar dawili isindá qaytip indi ul üygá. (YÍ, 103) 'Sadece gigege, güle, yildizlara degil, güzel ta§lara da hislenip bakiyor. Bu durum onun genglik halini zayiflatmiyor mu? Böyle düjünce kasirgalari igerisinde eve döndü artik o.'

(11)

(22) Rawizá xanim, ur/ayhizlamp, bir iriná, bir Azamatqa qarani. Aziraq uylamp türzü la qátgi qararga kildi. - Quy, áligá tiklim áytmágás, áytmáyik indi.

Günahi üzibizgá. Yánin yáráxátlámáyik, bilay za yarali unir/ yúrági. (T, 139) 'Ravize Hamm, gekinip bir e§ine bir Azamat'a bakti. Azicik dü§ündü ve kesin karar verdi. - Birak, §imdiye kadar söylemeyince, söylemeyelim artik. Günahi bize. Canini acitmayalim, zaten yarali onun yüregi.'

4.1.2. Agiklama

Bu kiplik pargacigi kimi zaman konu§urun bir agiklama yapmasindan önce yapilacak agiklamaya i§aret eder §ekilde kullanilmaktadir.

(23) - Ul da yiznáhi kiwik ryumkaga irinin tiygizip kiná ultirzi. Araqiga ul da yigdip barmay. - §unan? - §ul indi. Avtovokzalga yitkás, bilitqa sirat basiwim buldi, biraw yirjimdán tarttv. - Kayhi yaqqa? - tip hürani. Min rayommdi, awdimdi áyttim. (T, 181) 'O da damadi gibi kadehe dudagini degdirdi. Votkaya o da pek dü§müyor. - Sonra? - í§te, otobüs terminaline gelince, bilet sirasina girdi, birisi kolumdan gekti: - Ne tarafa? diye sordu. Ben bölgemi, köyümü söyledim.'

(24) - Atay! Atayl Qara haqaliija aq bűrtűk qayzan tu$kán? - hm... Qayzan, qayzan, imi$. Türmü$ «bülák itti»... - Nimá hurj ul türmü§? - Türmü$mü?

Ü§ü indi... Allahi Tagala birgán üz xáyátibiz... - Alia Babay qayza yáfáy?(YÍ, 43) 'Baba! Baba! Kara sakahna ak taneler nereden dü§tü? - Hím, nereden, neredenmij. Hayat hediye etti. - Nedir o hayat? - Hayat mi? §u i§te... Allah-u Teálá'nin bize verdigi kendi hayatimiz... - Allah baba nerede ya§iyor?'

4.1.3. Hitap, seslenme

Bajkurt Türkgesinde indi kiplik pargaciginin i§levlerinden biri de cümlede hitap, seslenme ijlevi ile kullanilmasidir.

(25) Űzirjá buyhündürür úsűn xaliq i§amsin yawlarga kárák, arjlayhirjmi! Hiziát - Qayza la $ul indi. (KR, 339) 'Kendine itaat ettirmek igin halkin inancmi kazan- mak lazim, anliyor musun? Hiziet - Nerede bu ya.'

(26) Áyi §ul, nirjá miniij ba$ima kilmágándir indi. Biz küp itip qaq qüyzüq, állá küpmi kiptirzik bit indi. Qi$qüiqqa buytim yitá ul. Kun dá yilák kákrihi bi§irábiz. (T, 15) 'Evet bu, neden benim ba§ima gelmemi? ki. Biz gok yapip pestil koyduk, kim bilir ne kadar kuruttuk ya artik. Ki§in bol bol yeter. Her gün gilek böregi pi§iririz.'

4.1.4. Zaman i§levi

Ba§kurt Türkgesinde bir kiplik pargacigi olarak kar§imiza gikan indi kimi zaman da bu ijlevinin di§inda zamana i§aret ederek'§imdi' veya'beri' anlaminda kullanilabilir.

(12)

(27) Samawir kürgás, a$agi killp, bala saqtan kilgán a$qazan siri üzin. Hizzirtip quyzi. Bútá i§ams hawinsi qizzarza indi. Ságát uninsi yarti tiráhindá Ráistiij hawmsi hiijlihi bizzí sáygá saqirip aldi. (KR, 289) 'Semaver górünce a§agiya gelip, gocukluk gagindan gelen mide rahatsizligi kendini hissettirdi. Bütün ümit blindan sonra inek sagan kizlarda. Saat dokuz buguk civannda Reis'in inek sagan kizkardeji bizi gaya gagirdi.'

(28) Üfúlá ásáhinirj yarjgiz híylihi küptán indi uní üzi irgáhiná yá$árgá saqira.

Lákin Rámilá awildan bilay qapil gina sigip kitirmin tip küz aldina la kiltirmáy ini. (KR, 68) 'Ufa'da annesinin yalniz kiz kardeji goktandir kendisinin yanina birlikte ya§amaya gaginyor. Fakat Remile kóyden bu §ekilde alelacele gikacagini da góz ónünde bulundurmuyordu.'

Sonug

Ba§kurt Türkgesinde sayica oldukga fazla oían kiplik pargaciklari kimi zaman birbirine benzer, kimi zaman farkli kiplik anlamlarla gok sik kullanilir. Bu bildiride konu edilen alti kiplik pargacigindan ba§ka daha birgok pargacik Ba§kurt Türkgesinde yaygin olarak kullanilmaktadir. Kiplik pargaciklanmn -DA/-zA/-lA, sX, -hAnA gibi bazilan kendilerinden ónceki kelimenin ses düzenine uygun olarak ses degi§ikligine ugramaktadir. bit, indi gibi kiplik pargaciklari ise kendinden once gelen kelimeden bagimsiz bir ses düzenine sahip- tirler ve tek §ekillidirler. Bu gali§maya konu oían kiplik pargaciklari cümleler igerisinde peki§tirme, dogrulama, hitap, seslenme, nida, baglama, agiklama, istek, rica gibi ge§itli kiplik anlamlar ifade etmektedir. Ba§kurt Türkgesinde kullanilan bütün pargaciklar i§levlerine gore incelendiginde bunlarin cümleler igerisinde ne gibi nüanslan oldugu gok daha net olarak ortaya gikacaktir.

Orneklerin alindigi eserler

BR Rafikov, B. 2003. Bulat Rafiqov- Ásarjar. Ufa: Ba§kurdistan Kitap Nejriyati.

EDT Biijeva, Z. 1982. Záynáp Bii§áva- Ásárzár Dürt Tomda. Ufa: Ba§kurdistan Kitap Ne§riyati.

K íbrahimov, G. 1977. Kinyá. Ufa: Ba§kurdistan Kitap Ne§riyati.

KKTY Ehliullin, E. 2002. Kindik Qam Tamgan Yir. Ufa: Ba§kurdistan Kitap Ne?riyati.

KR Urazgulov, R. & Safina, E. 2000. Kirsinta$. Ufa: Ba§kurdistan Kitap Ne§riyati.

NM Musin, N. 2003. Nügman Musin- Haylanma Ásárzár. Ufa: Ba§kurdistan Kitap Ne§riyati.

T ígizyenova, N. 2002. Takdir. Ufa: Bajkurdistan Kitap Ne$riyati.

U Kamal, R. 2004. Ügüntal. Ufa: Ba§kurdistan Kitap Ne§riyati.

UYT Sultangereev, R. 1995. Ulu Yuldiq Tuzani. Ufa: Ba§kurdistan Kitap Ne§riyati.

OY Hekim, E. 2002. Üyürmá. Ufa: Ba§kurdistan Kitap Ne§riyati.

YÍ Povarisov, S. 2001. Yá$lik Irtáhi. Ufa: Ba§kurdistan Kitap Ne§riyati.

(13)

Kaynakga

Aksu-Kog, A. 1988. The Acquisition of Aspect and Modality. New York: Cambridge University Press.

Aksu-Kog, A. 2000. Some Aspects of the Acquisition of Evidentials in Turkish. In: Johanson, L. & Utas, B. (eds.) Evidentials. Turkic, Iranian and Neigbouring Languages. Berlin-New York: Mouton de Gruyter. 15-28.

Alkaya, E. 2008. Eski Türkge -qiha Ekinin Türk Lehgelerinde ve Türkiye Türkgesi Agizlarindaki Kullammi Uzerine. Turkish Studies 2008: 3/4, 43-72.

Arat, R. R. 1951. Atebetii'l-Hakayik. istanbul: Ate? Basimevi.

Atalay, B. 1985. Kä$garh Mahmut, Divänü Lügäti't-Tiirkl. Ankara: Türk Dil Kurumu.

Biray, N. 2008. Kazak Türkgesinde Simrlandirma i§levli Dil Birlikleri Uzerine: gana, qana, tek, -aq. Modern Tiirkliik Ara$tirmalari Dergisi 5: 4 (Aralik 2008), 48-83. (E-yayin tarihi:13.01.2009),

Brockelmann, C. 1954. Osttürkische Grammatik der islamischen Litteratursprachen Mittelasiens. Leiden: Brill.

BRS = Bafkurtsa Russa Hüzlik (Red. Uraksin, Z. G). Moskva: Russkiy Yazik. 1996.

BTH = Ba^kurt Tilinin Hüzligi. (Red. Bii§ev, E. G. et al.) Moskva. Russkiy Yazik. 1993.

Bybee, J. & Fleischman, S. (eds.) 1995. Modality in Grammar and Discourse. Amsterdam:

Benjamins.

Bybee, J. & Perkins, R. & Pagliuca, W. 1994. The Evolution of Grammar. Chicago and London: University of Chicago Press.

Crystal, D. 1994. A Dictionary of Linguistics and Phonetics. Oxford: Blackwell.

Qagatay, S. 1978a. Türkgede ki < erki. In: Qagatay, S. Türk Lehqeleri Uzerine Denemeler.

Ankara: AÜ DTCF Yayinlari. 266-271.

Qagatay, S. 1978b. Kazan Lehgesinde Bazi Tekitler. In: Qagatay, S. Türk Lehqeleri Uzerine Denemeler. Ankara: AÜ DTCF Yayinlari. 168-175.

Qagatay, S. 1978c. Kazan Türkgesinde indi. In: Qagatay, S. Türk Lehqeleri Uzerine Dene- meler. Ankara: AÜ DTCF Yayinlari. 165-168.

Kasapoglu Qengel, H. 2005. Kirgiz Türkgesi Grameri. Ses ve §ekil Bilgisi. Ankara: Akgag.

Dmitriyev, N. K. 1948. Grammatika ba$kirskogo yazika. Moskva-Leningrad: Izdat. Akademii nauk SSSR.

Dmitriyev, N. K. 1950. Ba$kurt Tilinin Grammatikahl. Ufa: Basgosizdat.

Dönük, D. 2005. Additive Enclitic Suffix -dA in Turkish as a Cohesive Device. Dil Dergisi 130, (Ekim-Kasim-Aralik) 54-67.

Duman, M. 2002. On the usage of the adverbial suffix +1A in Old Anatolian Turkish.

Turkic Languages 6, 8-18.

Duman, M. 2008. Eski Türkiye Türkgesi Devresinde +IA Ekli Zarflann Kullammi Uzerine.

Turkish Studies 2008: 3/3, 345-355.

Ercilasun, A. B. 2008. La Enklitigi ve Türkgede Bir "Peki§tirme Enklitigi" Teorisi. Dil Ara$tirmalari 2008: 2, 35-56.

Erdal, M. 1991. Old Turkic Word Formation. Wiesbaden: Harrossowitz..

(14)

Erdal, M. 2000. Clitics in Turkish. In: Göksel, A. & Kerslake, C. (eds.) Studies on Turkish and Turkic Languages. Proceedings of the 9th International Conference on Turkish Linguistics. Oxford, August 12-14, 1998. Wiesbaden: Harrassowitz. 41-48.

Erdal, M. 2004. A Grammar of Old Turkic. Leiden-Boston: Brill.

Ersoy, H. Y. 2007. Ba§kurt Türkgesi. In: Ercilasun, A. B. (ed.) Türk Lehgeleri Grameri. Ankara:

Akgag. 749-810.

Frawley, W. 1992. Linguistic Semantics. Hillsdale, New Jersey: Erlbaum.

Göksel, A. & Kerslake, C. 2005. Turkish. A Comprehensive Grammar. London-New York:

Routledge.

Gronbech, K. 1936. Der türkische Sprachbau. Copenhagen: Levin & Munksgaard.

Hacieminoglu, N. 1984. Türk Dilinde Edatlar. Istanbul: Milli Egitim Basimevi.

Ipek, B. 2009. Divänü Lügäti't-Türk'te Gegen Enklitik Edatlan. Turkish Studies 2009: 3, 1199-1212.

I§bulatov, N. H. 1972. Hezirgi Ba$kurt Tili. Ufa: Ba§kurdistan Kitap Ne§riyati.

Johanson, L. 2003. Evidentiality in Turkic. In: Aikhenvald, A. Y. & Dixon, R. M. W. (eds.) Studies in evidentiality. Amsterdam - Philadelphia: Benjamins. 273-290.

Karabag, I. 2000. Türkgede Kip ve Kiplik Olgusu. Türk Dili 585, 275-278.

Ka§garli, S. M. 2004. Uygur Türkgesinde la Edati Üzerine. In: V. Uluslararasi Türk Dili Kurultayi Bildirileri II, 20-26 Eylül 2004. Ankara: TDK Yayinlari. 1731-1735.

Kiyekbayev, G. F. 1966. Hezirgi Ba$kurt Tili. Ufa: Ba§kurt Devlet Universitesi.

Kiyekbayev, G. F. & Seyitbattalov, G. G. & t§birzin, E. F. et al. 2004. Ba?kurt Tili. Ufa:

Kitap Ne§riyati.

Kocasavaj, Y. 2003. Qagatay Metinierinde Görülen LA Hakkinda. Türk Dünyasi Ara§tirmalari 142, 183-189.

Korkmaz, Z. 1995. Türkgede ok/ök Peki§tirme (Intensivum) Edati Ozerine. Türk Dili Üzerine Ara§tirmalar 1, 98-109.

Kornfilt, J. 1997. Turkish. London - New York: Routledge.

Kroeger, P. R. 2005. Analyzing Grammar. An Introduction. New York: Cambridge University Press.

KTLG = Kar§ila$tirmah Türk Lehgeleri Grameri. Ankara: Türk Dil Kurumu. 2006.

Lewis, G. L. 1967. Turkish Grammar. New York: Oxford University Press.

Nalbant, M. V. 2004. Türkge Enklitik Edati La. V. Uluslararasi Türk Dili Kurultayi Bildirileri II, 20-26 Eylül 2004. Ankara: TDK Yayinlari. 2157-2173.

Oner, M. 2007. Tatar Türkgesi. In: Ercilasun, A. B. (ed.) Türk Lehgeleri Grameri. Ankara:

Akgag. 679-748.

Onler, Z. 1996. Türkgede -1A Zarf Eki. In: Uluslararasi Türk Dili Kongresi, Türk Dil Kuru- mu, 25-29 Eylül 1992. Ankara. 9-15.

Ozbek, N. 1998. Türkge'de Söylem Belirleyicileri. Dilbilim Ara§tirmalari 9, 37-47.

Ozbek, N. 2000. Yani, i§te, ya: interactional markers of Turkish. In: Göksel, A. & Kerslake, C.

(eds.) Studies on Turkish and Turkic languauges. Wiesbaden. Harrassowitz. 393-401.

Özönder, S. B. 2007. Türkge Enklitik Edatlan Üzerine: gl/gU. In: IV. Uluslararasi Türk Dili Kurultayi Bildirileri II, 24-29 Eylül 2000. Ankara: TDK Yayinlari. 1427-1438.

Oztürk, R. 2007. Ozbek Türkgesinde Gina Morfemi. In: IV. Uluslararasi Türk Dili Kurultayi Bildirileri II, 24-29 Eylül 2000. Ankara: TDK Yayinlari. 1439-1450.

(15)

Palmer, F. R. 1994. Grammatical Roles and Relations. Cambridge: Cambridge University Press.

Palmer, F. R. 2001. Mood and Modality. Cambridge: Cambridge University Press.

Poppe, N. 1964. Bashkir Manual. (Descriptive Grammar and Texts with A Bashkir-English Glossary) Bloomington: Indiana University.

Räsänen, M. 1957. Materialien zur Morphologie der Türkischen Sprachen. Helsinki: Societas Orientalis Fennica.

Redhouse Sözlügü (/ngilizce-Türkge) 1998. Istanbul: Sev.

§gerbak, A. M. 1970. Sravnitel'naya fonetika tyurskih yazikov. Leningrad: Nauka.

Taylan, E. E. & Özsoy, S. 1993. Türkgedeki Bazi Kiplik Bigimlerinin ögretimi Üzerine. VII.

Dilbilim Kurultayi Bildirileri, 13-14 Mayis 1993, Ankara: Ankara Üniversitesi. 1-9.

Temir, A. 1946. Uygurca Angulayu ve Altay Dillerinde Angu Sözü Hakkinda. Türk Dili- Belleten, Seri III, S. 6-7, 569-585.

Teni§ev, E. R. 1988. Sravnitelno-istorigeskaya grammatika tyurskih yazikov. Moskva: Nauka.

Trask, R. L. 1993. A Dictionary of Grammatical Terms in Linguistics. London - New York:

Routledge.

Tulum, M. 1993. -la / -le Ekine Dair. Türk Dili ve Edebiyati Dergisi 26, 157-164.

Uygur, C. V. 2007. Karakalpak Türkgesi. In: Ercilasun, A. B. (ed.) Türk Lehgeleri Grameri.

Ankara: Akgag. 543-622.

Üstüner, A. 2003. Türkgede Peki§tirme. Elazig: Firat Üniversitesi.

Yuldajev, A. A. 1981. Grammatika sovremennogo ba§kirskogo literaturnogo yazika. Moskova:

Nauka.

Yüksel, Z. 2007. Kinm-Tatar Türkgesi. In: Ercilasun, A. B. (ed.) Türk Lehgeleri Grameri.

Ankara: Akgag. 811-882.

Zeynullin, M. V. 1975. Hezirgi Ba$kurt Tilinde Modallik Kategoriyahi. Ufa: Ba§kurt Devlet Üniversitesi.

Zeynullin, M. V. 2002. Hezirgi Ba$kurt Ezebi Tili- Morfologiya. Ufa: Ba§kurt Devlet Üni- versitesi.