E M L É K E I M .
ÍR T A
Gr . T E L E K I S Á N D O R
K I A D T A A P E T Ő F l - T Á R S A S Á G .
M Á S O D I K K Ö T E T
B U D A P E S T . A I G N E R L A J O S
könyvkiadó-hivatala.
E M L É K E I M .
G R Ó F T E L E K I M IK S Á N É N A K
A JÁ N LJA
T E L E K I SÁ N D O R .
A M Á S O D IK K Ö T E T T A R T A L M A .
Lap.
Visszaemlékezés 1848*1*» . • . . . . . . 1
Zagyvalékok... ... . . 1 8 Mikor én »Mátyás« voltam . 29 Az országos v á s á r ...122
Hozott Isten! Liszt F e r e n c h e z ... ... . 133
Utazás a Kis-Szamostól a Nagy-Szamosig . . 139
Pióca és n a d á l y ... 237
Az én uzsorásom ... 252
Levél Bartók L a jo sh o z ... 273
Fra Pantaleone . . . . . . . . . . 278
V IS S Z A E M L É K E Z É S 1848-ra.*
» . . . S z é p és n em es dolog, s sz a b a d n ép szellem év el m eg eg y e ző s z o k á s : b é k é s e n m e g ü n n e p e ln i év fo rd u ló já t azon e s e m é n y e k n e k , m e ly e k a n é p jo g g y ő z e lm é re e m lé k e z te tn e k .
A sze lle m n e k ezen ü n n e p e , m é rté k ü l szo lg ál a h alad ó e sz m é k n e k ú tján , m e g m é rn i az elő h ala d ást, m ely et t e tt és h a la d t és ész
leln i azt, a mi m ég h á tr a v an .
Ez v ilá g o s s á g b a h e ly e z i h a g y o m á n y o s é r té k é t azon e lv e k n e k , m e ly e k e t dicső it.
M eg ö rö k íti e m lé k é t az o k n a k , k ik a p o s tolai, védői, v a g y m a rty rja i v a lá n a k . . .<
E sz a v a k k a l k e z d te b e s z é d é t B la n c L ajos, L ed ru -R o llin sz o b rá n a k lele p le z é se a lk a lm á val, ez év fe b ru á r 24-én, a p á ris i P é re -L a - c h a ise tem ető b en .
Mi is hasonló ü n n e p e t ü lü n k ma, m időn nem zeti n a g y k ö ltő n k m ellszo b rá t lep lez zü k le,
1848. m árciu s i5 -ik é n e k é v fo rd u ló já n .
* Felolvastatott Kolozsvártt, az 1878. március 15-iki
» n e m z e t i ü n n e p é i y « - e n , Petőfi mellszobrának leleplez- tetése alkalmival.
Teleki Sándor. II.
P e tő fi S á n d o r m éltó , h o g y m árciu s 15-én em lék e zzü n k m eg ró la, m éltó, h o g y b á m u la tu n k a t, s z e re te tü n k e t n y ilv á n íts u k a k ö ltő n e k , s h ódoló tis z te le tü n k e t a m a rty rn a k .
M o n d ju n k e g y te s tv é rie s ü d v ö z le té t a n a g y szellem n ek , k in e k k í v á n s á g a te lje sü lt, m e rt e k ív á n s á g a nem es, n a g y s z e rű és dicső, a h a z a s z e re te t e sz m é n y k é p e , m eg d icső ü lés a h a lá lb a n , ö rö k é le t a tö rté n e le m b e n , elo lth a- t a tla n lá n g a s z ív e k b e n :
»Ott essem el én A harc mezején,
Ott folyjon az ifjúi vér ki szívemből !«
É s ezen lá tn o k i ó h a jtá s a t e lje s ü l t ; te lje s ü lt m é g n a g y o b b s z e rü le g , m in t k ív á n ta , m e rt ő e l t ű n t . E ltű n t m in t R o m u lu s ; az is te n e k v itté k fel m ag u k h o z, m e rt o tt v an ő az O lym - p u s o n : a m a g y a r n é p sziv éb e n .
* *
* H a rm in c é v te lt el azóta.
V é n e m b e r é le té n e k fe le ; d e az ü r e g a sz iv e k b e n , az a g y a k b a n n a g y o b b , a ré sz v é t- e n s é g , a k ö z ö n y ö s sé g m e g ö li a tö rté n e lm e t, a m á rv á n y tá b la , a b ro n z b a v é s e tt sorok, az ír o tt k ö n y v e k f e n ta r tjá k u g y a n , de n e m é 1- . t e t i k a n é p n e k t ö r t é n e t é t ; az csa k is ú g y
3 él7 h a tu d ju k , é re z z ü k és te r je s z tjü k ; ré g i n e m ze d ék új n e m z e d é k n e k h a g y o m á n y o z z a szen t e r e k ly e g y a n á n t ; és e z : a n é p » f i d e i c o m i s s u m a , «
Mi, a n é p n e k vénei, k ik á té ltü k s t é nyezői v a lá n k a n a g y és v é re s n a p o k n a k ; mi, k ik lá ttu k a z o k a t ra g y o g n i d ic ső sé g b e n , a sz a b a d sá g n a p já n a k fé n y s u g a ra ib a n , a fe ls z a b a d u lá s g ló r iá já b a n ; lá ttu k te s tv é r- v é rb e n úszni b e k u n y o r á lt id e g e n h a ta lo m á lta l le v e re tn i, k ö té l és g o ly ó á lta l le g y ilk o lta tn i ; is m e rtü k a fo rrad alo m , n e m ! — n em ze ti é le tü n k f e n ta r tá s á n a k b a jn o k a it, azon h ő s ö k e t, k ik é l t e k 'a h a z á é rt, s re m é n y te lje s e n tu d ta k m eg h aln i é rte a. c s a tá k v é rm e zejé n , v a g y a n em zet G o lg o th áján . V a g y az o k a t, k ik re m é n y és k é ts é g b e e s é s k ö zö tt fá jd a lo m m a l v irra sz to t- ta k a h ald o k ló n em ze t fe le tt, b á to rítv a a c sü g - g e d ő k e t, le lk e sítv e a k é tk e d ő k e t, v is s z a ta rtv a a ro h a n ó k a t, m e g v e tv e a re n e g á to k a t, s m i
dőn m inden fe g y v e r t k ic s a v a rta k a n e m z e t kezéből, fe lta lá ltá k a p a s s i v e l l e n á l l á s U c h a tiu s-á g y ú já t, m ely nem öl, de p a ra ly z á l.
A z o k a t, k ik D a n to n k é n t: nem v ih e tté k e l a haza fö ld jét csizm á ju k ta lp á n , de e lv itté k b ú b á n a tá t, sze n v ed ése it, s h a lá lo s s ó h a já n a k m éla h a n g z a tá t, m e n e k ü lte k szá m ű z e té sb e , h o g y id e g e n földön é re z z é k azt, m it a haza o tth o n szenved. — É s A z t, K i n e m z e té n e k
I*
4
P ro m e th e u s a m a is, ki — m in t az O lym p n a g y m a rty rja — é g i s z ik rá t k e l te t t n e m z e té b e n , lá n g o lta tá n é p é n e k le lk é b e n a haza- s z e re te te t, a s z a b a d s á g és fü g g e tle n s é g m en n y ei tü z é t, k i m a is o d a v a n lá n c o lv a a szám ű ze
té s sziklájához, — n em k e s e ly ű rá g ja m áját, m e ly sz ü n te le n nő, h a n e m a n n á l jo b b a n g y ö - tö r t e t i k a s c h w i n d l e r e k és s v i h á k o k fü le s b a g ly a i á lta l. S zen v e d , in ti n em ze tét, s ó s la t a — k iá ltó szó a p u s z tá b a n ! . . .
M in t m ondám , mi, a n é p n e k vénei, e l
jö v ü n k és elm o n d ju k azt, a m it lá ttu n k , h a l
lo ttu n k és t a p a s z t a l tu n k ; fe le le v e n ítjü k a m úl
t a k e m lé k é t, a n a g y és dicső, a k e se rv e s és v é r e s n a p o k , a kü zd elem és k ita r tá s k o rá t, k á r h o z ta tv a a s ü ly e d é s h a n y a tlá s a it.
* *
* H a rm in c év e m últ.
V illá m g y o rs a s á g g a l te rje d t el E u ró p a - s z e rte a fe b r u á r 24-diki p á ris i fo rra d a lo m h íre.
G y ú a n y a g v o lt e lé g , m ely fe llo b b a n jo n . A n é p e k e ln y o m á sa , az id e g e n e k b ito rlá s a , a m u n k a k iz sá k m á n y o lá sa , a p o lg á ri jo g o k g y a k o r la tá n a k k issz e rű k o rlá to z á sa , a vér- és p é n z a d ó fe c sé rlé se , az ö n é rd e k , h a sz o n le sé s fe n n , az e ln y o m a tá s , a ro b o t, a d éz sm a a la n t;
h e ly e s e n je g y z é m eg e g y d ip lo m a ta , a T uille-1
5 riá k b a n ta r t o t t tá n c e s té ly e n , h o g y : » v u l k á n f e l e t t t á n c o l u n k ! «
L ajo s F ü lö p u r a lk o d o tt és k o rm á n y z o tt a fra n c iá k fe le tt, a k irá ly g y ilk o s É g a l i t é F ü lö p n e k — k i m a g a is v é rp a d o n m ú lt k i — f i a ; a fo rra d a lm i ta n o k b ó l a n n y it s z ív o tt m a g á b a , h o g y az 1830-diki jú liu si fo rra d a lo m X . K á r o ly t e lk e rg e tv é n , ő t ü lte tté k a ré g i B o u rb o n o k tró n já ra .
A z e se rn y ő s b u r g e r k irá ly , m int ő t a m u n k á so k n ev e z té k , — m e g fo g ta a v i l á g o t ; u ra lk o d o tt á l-jó sá g g a l és n y ílt m e g v e s z te g e té sse l ; tró n ja a k ó ty a -v e ty e a s z ta la volt, m e ly rő l á r v e re z té k a h a ta lm a t, a k itü n te té s t, a ra n g o t, a h iv a ta lt; lic itá ln i le h e te tt m in isz te r
sé g re v a g y d o h á n y -tra fik á ra e g y a rá n t, a m e g győződés, az e lv h ü sé g , a k ö v e tk e z e te s s é g á r á n ; m eg k e lle tt hajolni, m e g ta g a d n i h ité t, k ic se ré ln i elv é t, je lle m é t, s r á ü tö tté k az a l k o tm á n y o s k irá ly i d o b o t, s m in d e n k in e k ju to tt is, m a ra d t is.
A z u ra lk o d ó h a ta lm a t s ö té ts é g k ö r n y e z i ; h a jla n d ó k v a g y u n k elh in n i azt, a m it ó h a j
tu n k , a h ízelg ő k , az u sz á ly h o rd ó k , a tá n y é r - n y d ló k se re g e elv ég z i a tö b b it. L a jo s F ü lö p - p el e lh ite tté k , h o g y ő F ra n c ia o rs z á g le g n é p sze rű b b e m b e re .
A z 1847-ik év i k a m a ra -ü lé s e k ig e n z a jo san v é g z ő d te k . A z e lle n z é k az a lk o tm á n y b a
6
új és g y ö k e r e s re fo rm o k a t a k a r t b e h o z n i; e cé l e lé r h e té s é é r t ú g y n e v e z e tt » re fo rm -la k o m á k a t* re n d e z e tt P á r is b a n ú g y m int a vidéken.
A k o rm á n y nem tilto tta el a la k o m á k a t, d e g y a n a k o d v a ő rk ö d ö tt fe le ttö k , az e g y ik m in isz te r e r re v o n a tk o z ó la g g ú n y o s a n m o n d á e g y a lk a lo m m a l:
— N em láto m át, m ié rt tilta n ó k be azt, h o g y L e d ru -R o llin úr, L a m a rtin e ú rr a l e g y a sz ta ln á l, d e m o k ra tik u s b o rn y ú h ú s t e g y é k .
A k ö v e tk e z é s m e g m u ta tta , h o g y a »de
m o k ra tik u s b o rn y ú h ú s* a jú liu si a lk o tm á n y o s k ir á ly s á g to r k á n a k a d t.
A p á ris i 12-ik k e r ü le t v álasz tó -b izo ttsá g a á lta l e g y re fo rm -la k o m a lön re n d ezv e fe b ru á r 19-én ; 91 k é p v ise lő és 3 p a ir e g y le v e le t írt a lá , m e ly b e n a m e g h ív á st e lfo g a d tá k .
A m in isz te re k a k ir á ly n á l ta n á c s k o z ta k ; szó b a jö tt a re fo rm -k é rd é s , a k irá ly k ije le n té , h o g y in k á b b íz re -d a ra b ra h a g y ja m a g á t vag- d a lta tn i, m in tse m b á rm ily re fo rm ra ráálljon.
A lá z a d á s k itö ré s é n e k m e g a k a d á ly o z á s á r a ro p p a n t m é rv ű k é sz ü lő d é se k t ö r t é n t e k ; a v id é k rő l a k a to n á k b e p a ra n c s o lta tta k , az u tc á k h a d ila g e lfo g la lta tta k , a té r e k e n tá b o r o k a t ü tö tte k fel.
A k a m a r á b a n zajos, in g e rü lt, vih aro s g y ű lé s e k f o l y t a k ; e k k o r m ondá O d illo n -B arro t
■e h ire s s z a v a k a t :
7
— H a b e sz é d e m n e k ném i s ú ly a le h e tn e az o rsz á g n á l, á llíta n i fo g n á m , h o g y m in d azo n e m b e re k n e k , k ik b e c s ü le te s e n g o n d o lk o z n a k , és a k ö zjó n ak h ó d o ln a k , szo ro s k ö te le s s é g ö k eg é sz te k in té ly ű k e t fe lh a sz n á ln i, e lfo r d ítá s á ra a v észn ek , m e ly o t jö n n i lá to k .
M ajd — u g y a n ő — a m in isz té riu m v á d a lá h e ly e z é s é t in d ítv á n y o z á , v á d o lv á n a m i
n isztériu m o t, h o g y : » F ra n c ia o rs z á g é r d e k e it k ü lfö ld ö n elárulta,, az a lk o tm á n y e lv e it m eg h a m isíto tta , a k ö z h iv a ta lo k a t á r u b a b o c s á to tta , az állad a lm i p é n z ü g y e t m e g ro n g á lta é s a p o l
g á ro k jo g a it m e g sé rte tte .«
F e b r u á r 22-én a la k o m á k e ltilta tta k . Ez n a g y in g e rü lts é g r e a d o tt o k o t ; a ta n u ló fia ta l
sá g az u tc á k o n tü n te te tt, a k ü lv á ro s o k b a n a n é p láza d n i k e z d e tt, h e ly e n k é n t to rla s z o k e m e lk e d te k , a tö m e g e k k i a b á l t á k : »le G uizot- v a l! le a m in isz té riu m m a l! é lje n a re fo rm !« — a n e m z e tő rsé g nem m ozdult, a k a to n á k h a b o ztak , izg alo m , in g e rü lts é g , k é tk e d é s k ö z t te lt el a n ap .
F e b r u á r J o - á n 9. d o lg o k k o m o ly a b b fo r
d u la to t v e tte k .
A lá z a d á s fo rra d a lo m b a m e n t á t, a b a rri- k á d o k g o m b a m ó d já ra n ő tte k , a b o lto k a jta it, a h á z a k k a p u it b e c s u k tá k , a b é k é s és n y á r s p o lg á ro k la k ja ik b a v o n u lta k , az u tc á k o n a k a to n a s á g és e g y -e g y szá llo n g ó já ró -k e lő , —
8
a m u n k á s n é p s a fia ta ls á g a to rla s z o k ra szá llt.
A S a in t-M a rtin -u tc á b a n a te s tv é rh a rc m e g k e z d ő d ö tt. E g y tö rté n e tíró íg y ad ja elő :
» E g y század k a to n a s á g e g y to rla s z t a k a r t o stro m o ln i. E g y 15 év e s sih e d e r, h áro m sz in ü zászló t lo b o g ta tv a , f e lu g r o tt a s á n c o la tra s e lsz á n ta n k iá ltá : »Ez a ti zászlótok, lő jje te k , h a v a n b á to rs á g to k ! « E re tte n th e tle n ifjú p é l
d á ja ra g á ly o s a n h a to tt a to rla sz m ö g ö tti p o l
g á r o k ra , k ik rö g tö n , m in th a ö ssz e b e sz é lte k v o ln a, fe lm á sz ta k a sá n c o la tra , s a f e g y v e r
c s ö v e k e lé b e á llo tta k , m e llö k e t m ezte le n re k i
tá rv á n , s r iv a lg v á n : »öljétek, h a m e rite k , a v é d te le n p o lg á ro k a t!« — A k a to n á k p e d ig b á m u ló c so d á lk o z á s tó l e lra g a d v a , rá jo k lőni v o n a k o d á n a k .«
A h a r c la n y h á n fo ly t, g y ű lö le t n é lk ü l, m ajdnem c sa k k ö te le ssé g b ő l. A z e s t b e k ö v e t
k e z e tt ; m in d e n k i é re z te , h o g y az éj fo g dön
t e n i : L a jo s F ü lö p e, v a g y — (a k ö z tá rs a s á g ra m é g k e v e s e n g o n d o lta k ) a b iz o n y ta la n s á g ?!
A n é p — m in t fo rra d a lm i n y e lv e n P á - ris b a n m o n d já k — le sz á llt az u tc á k o n a v á ro s b a . Ir tó z a to s és m ag asz to s, b o rz asztó és dicső, u n d o rító és le lk e s ítő : a n é p e t az ő h a ra g já b a n l á t n i ; én lá tta m d e c e m b e r m á - s o d i k á n , s m ég m a is irtózom és le lk e sü lö k em lék é n .
9 E tö m e g b e n az e m b e ri s z e n v e d é ly e k n e k m in d en érzelm e fokozva m eg v an . D a n te
» P o k l a * és M ilton » P a r a d i c s o m a « e g y k a la p a la tt. A le g tis z tá b b , a le g ra jo n g ó b b h a z a sz e re te t, a le g u n d o ritó b b , a le g o c s m á n y a b b ö n é rd e k m e lle tt, — a n em es ö n fe lá ld o zás a le g a lja sa b b b o sszú v a l k a rö ltv e , — a szűzies
sé g a fö rte le m m e l, a hősies b á to r s á g a g y á v a félelem m el v e g y ítv e .
A la k o k , m e ly e k e t nem lá t so h a se n k i, a c ső c se lé k n e k s e p re d é k e , a g á ly á k é r e t t g y ü m ölcsei, a tö m lö cö k b o g á n c s k ó ró i, a n y o m o rn ak la v a g ja i, a m e g ro m lo ttsá g , e lv e te m ü lé s m issionáriusai, — szö rn y ek , k ik e t m ég a d e- t e c t i v r e n d ő r s é g sem ism er.
M e lle ttö k s o ra k o z o tt re n d b e n , e g y m á s t á tk a r o lv a , a » M a r s e i 11 a i s e « -t é n e k e lv e , a p o lite ch n icu m nem es a r c ú ta n ítv á n y a , fe stő i e g y e n ru h á b a n , — k é k v a g y sz ü rk e z u b b o n y b an a rajo n g ó , é rte lm e s m u n k ás, ki nem m a g á é rt, h an em ö v é ié rt, tá r s a ié r t, e ls z á n ta n m eg y a h a lá lb a , az uj tá rs a d a lo m tó l e g y k e v é s s e l tö b b m u n k a b é rt re m é lv e , — o rv o s n ö v e n d é k e k , m u n k a v e z e tő k , g é p é s z e k , m é rn ö k ö k , fe stő k , szo b rászo k , színészek, m in d en n em ű m ű v észe k ,
— sz ó v a l: a g o n d o l k o d ó , a c s e l e k v ő n é p .
E n é p tö m ö rü le t k é p v is e li az e m b e ris é g e t, az ő m a g a s z to ss á g á b a n , s az ő m e g ro m lo tt-
s á g á b a n ; — ily e n k o r a n é p já r u l a f o r r a d a lom asz ta láh o z, ho l az e r é n y a b ű n n e l t e s t
v é rie sü l.
A k ró n ik a -iró f o l y t a t j a :
,,A z eg é sz em b erö zö n a B o u le v a rd o k o n le fe lé h ö m p ö ly ö g v é n , a k ü lü g y m in isz té riu m p a lo tá ja , G u izo t la k á s a elő tt, a leg első so r e g y zászlóalj k a to n a s á g r a b u k k a n t a 14-ik e z re d b ő l, m e ly nem a p á ris i h e ly ő rsé g h e z t a r to z o tt, és c sa k e z e lő tt e g y p á r ó rá v a l jö tt be.
E z e n zászlóalj a B o u le v a rd n a k eg é sz s z é le s s é g é t e lfo g la lv á n , n é g y s z ö g b e n volt fö lállítv a, s e lz á rá az á tjá r á s t. A p a ra n c s n o k lóháton, k a to n á in a k első s o ra e lő tt á llo tt. A n é p tö m e g e lő tt m enő vörö szászló s férfiú s n éh á n y f á k ly a v iv ő , e lh a g y v á n a c sa p a to t, a zászlóalj felé m e n te k , a zászlót és a f á k ly á t id e s to v a fo r
g a t v a , — m ire a v e z é rtisz t lova á g a sk o d n i k e z d e tt, m e g n y ílt, s a tis z t en n e k közepén f o g la lt h e ly e t. H irte le n fö le m e lk e d te k é s le b o c s á tk o z ta k a fe g y v e re k , e g y lö v és tö rté n t, s u tá n a h osszú d u rra n á s ro p o g o tt. A zász
ló alj á te lle n é b e n álló e m b e rfa l m e g in g v á n , le ro g y o tt, — n é m e ly e k h o lta n és se b e sü lte n , m á so k c s u p á n a m e g re n d ü lé stő l, ism é t m ások p e d ig sz á n d é k o sa n , am in t a p u s k á k csö v e it fe lé jö k m ere d ezn i lá ttá k , fö ld re h u llv a, — s ez u tó b b ia k c sa k g y o rs e lh a tá ro z á su k n a k k ö sz ö n h e tté k , h o g y é p e n s é le tb e n m a ra d ta k ,
s ism é t fe lá llh a tta k , ö tv e n e g y n é h á n y h a lo tt és se b e s ü lt k ö zö tt. — A tö m e g e le in té n n é m á n és d e rm e d te n á llt, de c s a k h a m a r d ü h ö s k iá ltá s s a l s iszo n y ú za jja l ro h a n t e l o n n an , s m in d e n t m a g á v a l r a g a d v a fu to tt, a h o ltte s te k e n k e re sz tü l. — M ély tito k fe d i o k á t ezen é ji g y ilk o lá s n a k , m e ly az O rle a n s-h á z ra n ézv e h a lá lité le t v o lt. — A b o rz a sz tó e s e m é n y visz- h a n g ja c sa k h a m a r m e g z e n d ü lt P á r is b a n .
» F e g y v e r r e ! f e g y v e r r e ! « k iá ltá s har- so g a rém esen . V illa n y o s b o rz alo m ré z g e k e re sz tü l az eg é sz n é p s é g e n . A c sa k im é n t csö n d es és v id o r so k a sá g , m ost rö g tö n elva d ú lv a, bosszús^
dühös és átk o zó d ó tö m e g g é v á lto z o tt. A h á z a k a jta i b e z á ra tta k , a v ilá g ítá s e l t ű n t ; m inden zu g b ó l fe g y v e re k s u r r a n ta k elő. A sza k asztű z elől h á tr á lt fe n n e b b i k is c s a p a t p e d ig v issz a té r t a g y ilk o lá s h e ly é re , s „B o s s z ú ! b o s z - s z ú ! “ •— r iv a lg á o ly h a n g o n , m e ly e g y h a d s e r e g e t m e g ré m íth e te . I t t v a g y tiz e n k é t h o lt
te s te t h á n y ta k fel e g y ta lig á ra , s a v á ro s b a n k ö rü lh u rc o lá k . A g y á s z k is é re t, f á k ly á k tó l k ö rü lv ilá g itv a , leg e lő sz ö r a L e p e lle tie r-u tc á b a n a ,,N a tio n a l“ sz e rk e sz tő h iv a ta lá n a k a b la k a i a la tt á llo tt m eg. » Itt v a n n a k m e g g y ilk o lt t e s t
v é re in k ! — d ö rg é r e tte n tő h a n g o n e g y férfiú,
— a d ja to k fe g y v e rt, h o g y b o ssz ú t á lh a s s u n k !«
— E g y fiatal e m b e r p e d ig m in d k é t k e z é t e g y h a lo ttn a k tá to n g ó s e b é b e m á rtv á n , e g é sz vö^
rö s r e b e k e n te m a g á t v é rre l, s k iá ltá , é g fe lé m u t a t v a : » N é z z é te k ! esk ü szö m , h o g y m eg n em m osom e k e z e t m in d ad d ig , m ig le g y il
k o lt te s tv é re in k m e g b o ssz ú lv a n em lesz
n e k ! « . . . .
A z elő b b v á z o lt g y ilk o ló v é re s té n y d ö n tö tt. A n é p fe lb ő szü lt, — s k i k é p e s ellen t- á lln i a n é p h a r a g já n a k ? ! . . .
A tö r té n te k e k a ta s tro p h á b ó l sz ü le tte k ,
— a tö b b i a fo rra d a lo m lo g ik á já n a k e g y m á s u tá n ja .
A m e g ré m ü lt k irá ly h iv a tta M ó lét, a la k íta n a uj m in isz té riu m o t, a n ép k iá l t á : M á r k é s ő ! — H iv a tta T h ie rs t, — » m á r k é s ő ! *
— A k ir á ly le m o n d o tt a p á ris i g ró f ja v á r a .. .
„M á r k é s ő ! 11
A lá z a d á s e lfo g la lta a k é p v ise lő h á z a t, s k iű z te a k a lm á r o k a t a tem p lo m b ó l. A n é p e l
fo g la lta a T u ille riá k a t, szá m ű zte a k i r á l y t , — s a n em ze t k ik iá ltá a k ö z tá rsa s á g o t.
S m in t lán g o ló h á ro m sz ö g b en , o tt fé n y lik a d ic ső sé g s u g a ra itó l k ö rü lv é v e e h á rom n év :
L ed ru -R o llin , L o u is B lanc és L a m a r t in e !
* *
*
M a h a rm in c é v e ! — m á rc iu s tiz e n ö tö d ik e ! — és e n a g y n a p e m lé k é t ü ljü k m a.
M e n n y i re m é n y , m e n n y i b o ld o g ító öröm és
m en n y i k é ts é g b e e jtő fá jd alo m v a n e n a p e m lék éh e z k ö tv e ! . . .
A z e m b e ri s z a b a d s á g és e lő re h a la d á s t ö r té n e té b e n e g y éj és e g y n a p n a k h a lh a ta tla n e m lé k e van.
V e rs a ille sb a n , 1789. a u g u s z tu s 4 -d ik é n e k éjeién, p á r ó ra a la tt, szá zad o k h o sszú s o rá n á t eln y o m ó la g és m e g a lá z ó la g n e h é z k e d ő h ű b é r i viszo n y t, a n em ze t k é p v is e lő i e g y fö lle l
k e s ü lt p illa n a tb a n e ltö rö lté k , —■ a jo b b á g y b ó l e m b e rt, a tö m eg b ő l n é p e t, a n é p b ő l p o l g á r t te re m te tte k .
E zen n a g y s z e rű tö rté n e lm i éjn ek , h a n em is a k k o r a k e re tb e n , h a n em is o ly an ó riá si m é rv b e n , de m eg v a n h a s o n tá rs a m á rc iu s 15-dikében n á lu n k is.
A m it a m a g y a r n em ze t színe-java, é v e k h osszú so rá n á t g o n d o lt, é rle lt, ó h a jto tt, de n em r e m é l t : e g y n a p n a k e s e m é n y e m e g tö r
té n t té n y n y é , v aló ig azz á v a rá z s iá .
D e lá ssu k a té n y e k e t, m e ly e k le g é k e s e b b e n szólanak.
M int fe n n e b b m o n d ám : v illá m g y o r s a s á g g a l te rje d el E u ró p a s z e rte a p á ris i fo r r a d a lom h i r e ; — B ru x e lle stő l P a le rm ó ig , P a le r- m ótól B é c se n á t P e s tig v illa n y o z ta á t a n é p e k e t, — A » f i a t a l M a g y a r o r s z á g « P e s te n , nem v á r v a b e a P o z s o n y b a n sz é k e lő
t e k in te te s k a r o k é s re n d e k h a tá ro z a ta it, az e g y e te m i té re n g y ű lt össze.
A tö m e g nem g o n d o lk o zik , a n n a k v e z é rre v a n sz ü k sé g e , m ig te ttr e kél, — de h a m e g in d u lt : ö sz tö n sz e rü le g te lje s iti h iv a tá s á t, s tú lh a la d ja g y a k r a n v ez ető it. J ó l m o n d á e g y h íre s tr ib ü n : » v ezérö k v o lta m , de m ost m á r u tá n o k k e ll m ennem .«
A z e g y e te m i té re n ö ss z e se re g le tt n é p h a b o zo tt, — nem t u d t a : h o v a , m e rre , m ié rt é s m it c s e le k e d jé k ?
V é g re e g y fia ta l e m b e r fe lá ll e g y s z é k re ; a r c a lá n g o lt, szem ei r a g y o g ta k , m elle d a g a d t, s é rc e s h a n g o n r á r iv a lt a n é p r e :
»Talpra magyar ! hí a haza!
Itt az idő, most vagy soha ! Rabok legyünk, vagy szabadok ? Itt az idő : válaszszatok.
A magyarok istenéret Esküszünk,
Esküszünk, hogy rabok tovább Nem leszünk !c . . .
s fo ly ta tá é k e se n , m a g a sz to sa n , a m e g g y ő z ő d é s h a n g j á n ; — sz a v a i ra jo n g á s ig fe lv illa n y o z tá k a tö m e g e t, s a z tá n m e g in d u lt elől, é s a n é p k ö v e tte v e z é ré t.
A g o n d o la tn a k te s te a s a j t ó ; am i m eg- fo g a m z ik az a g y b a n , a z t ez e z e rn y i p é ld á n y o k b a n rö g tö n zi, — íg y v á lik az ig e te s tté , a
s ö té ts é g oszlik, s lesz n a p p a li f é n y ; — a n é p e k le g n a g y o b b e lle n sé g e a tu d a tla n s á g , ez ellen le g h a ta lm a s a b b f e g y v e r : a sz a b a d sa jtó ,
— ezt — m int m in d en t, e ln y o m v a, b é k ó k k ö zt ta r tá az a ty á s k o d ó k o rm á n y .
A. v ez ér m eg in d u lt, a n é p k ö v e tte . M e g á llta k e g y n y o m d a elő tt, s a n é p ö n h a ta lm á n á l fo g v a e ltö rü lte a c e n s u r á t .
A m a g y a r s z a b a d s a jtó n a k első fé n y s u g a r a íg y v i l á g í t :
»M it k ív án a m a g y a r n e m z e t?
L e g y e n b ék e, s z a b a d sá g és e g y e t é r t é s ! 1. K ív á n ju k a sajtó s z a b a d s á g á t és a ce n su ra e ltö rlé sé t.
2. F e le lő s m in isz té riu m o t B u d a p e s te n . 3. É v e n k in ti o rs z á g g y ű lé s t P e s te n . 4. T ö rv é n y e lő tti e g y e n lő s é g e t, p o lg á r i és v a llá si te k in te tb e n .
5. N e m zeti ő rse re g . 6. K ö zö s te h e rv ise lé s.
7. Ú rb é ri v iszo n y o k m e g s z ü n te té se . 8. E sk ü d tsz é k , k é p v is e le t, e g y e n lő s é g alap já n .
9. N em zeti b a n k .
10. A k a to n a s á g e s k ü d jé k m e g az a lk o t
m á n y ra , — m a g y a r k a to n á in k a t n e v ig y é k k ü lfö ld re, a k ü lfö ld ie k e t v ig y é k el tő lü n k .
11. A p o litik a i s tá tu s fo g ly o k sz a b a d o n b o c sá tta ssa n a k .
i2 . U nio.
E g y e n lő s é g ’, s z a b a d s á g , t e s t v é r i s é g !« . , . E r a g y o g á s m éltó a nem zethez.
A sa jtó sza b ad , — az u tc a n e v é re k e re sz te lv e , — első ik e rs z ü lö tte i a n é p k e z é b e n ; d e a g o n d o la t s z a b a d s á g á n a k m ég á ld o z a tja v a n , o tt ő rz ik a b ö rtö n b e n , — s ha fe ls z a b a d íto ttu k a s a jtó t, ra b le g y e n -e ő ?! . . .
A fia ta l e m b e r é r c h a n g já v a l ú jra r á r iv a lg a n é p r e :
» F el B u d á ra ! s z a b a d ítsu k ki S ta n c sic so t, a n é p e m b e r é t !<
S ism é t m e g in d u lt elől, a n é p p e d ig k ö v e tte őt.
A z idő k ö d ö s, h o m á ly o s vo lt, sz ü rk e fe l
h ő k b o rítá k az e g e t, n a g y c s e p p e k b e n h u llo tt az eső, — a sző k e D u n a la ss a n fo ly d o g ált, e g y -e g y h u llám b e le c s a p o tt a híd h ajó jáb a , s fo ly t to v á b b . — B u d a v á r á b a n n a g y v o lt az a g g o d a lo m , — az Írá s tu d ó k é s fa rizeu so k t a n á c s k o z ta k , — az ö re g G e llé r th e g y re m é n y - te lje s e n te k in te tt a lá , — m ég a k k o r nem v o lt c i t a d e l l a ra jta , — s g o n d o lá : m é g i l y e n t n e m l á t t a m s o h a !
E s e rn y ő v e l m e n te k n e k i a v á rn a k , s b e v e tté k S ta n c s ic s b ö rtö n é t, — d ia d a lla l j ö tte k
efelé a k a n y a ru ló utón.
A g o n d o l a t s z a b a d d á l ö n .
• * *
*
n S k i volt az a fiatal em b er, k it tá r s a i és a n ép oly elsz á n t b izalom m al, oly ra jo n g ó le lk e s e d é ss e l k ö v e te tt, — k it a m e g g y ő z ő d é s b á to rs á g a v e z é re lt? . . .
N e m z e te m n e k első k ö ltő je , — a s z e re le m n e k , sz a b a d sá g n a k , h a z a fisá g n a k , e m b e ri
s é g n e k és a te rm é sz e tn e k n a g y d a ln o k a , — te re m tő je e g y b ű b á jo s sz é p s é g ű n y e lv n e k , m e ly e t e lő tte so h a s e n k i n em b e sz é lt, s u tá n a sem k é p e s m e g k ö z e lite n i; — hős a c s a tá k b a n , b ö lcsész író a sz ta la m e lle tt és k ö ltő m in d ig ; — a » t e r m é s z e t v a d v i r á g a « , a s z a b a d s á g m a rty rja , — — a k is-k ő rö s i m észá ro s fia :
P e t ő f i S á n d o r ! . . . .
T e le k i S á n d o r. II .
Z A G Y V A L É K O K .
— Szives üdvözlet E s z t e r h á z y M i g u e l n e k . —
E s z te rh á z y M ig u el n e k e m a le g jo b b b a rá to m . — O ly a n C a sto r és P o llu x , P h ile m o n és B a u c is-fé le h is tó ria ez, m int a tö rö k m ondja :
» b é r a b e r « , — e g y ü tt já rn a k , — e szóval fe je zi k i a le g n a g y o b b cim b o ra sá g o t. A n a g y p a jtá s k o d á s az a ra d i v á rfo g s á g b ó l d a tá ló d ik , m ik o r a H a y n a u b á c si T ris tá n já v a l — az o lm ü tz i h ó h é r ra l — e g y a s z ta ln á l e b é d e ltü n k , s a h a lo tta s k a m a r á n k e lle tt á ts é tá ln u n k , ha a k o n y h á n k b a a k a r tu n k m enni, hol h é b e -k o rb a ,
»ró m ai sze n t b iro d alm i« kezeim m el én is főz
te m a m e n á z s t .
. . . . N e k e m az a sz e re n c sé tle n sé g e m , h o g y v a n v alam im , s é lh e tő á lla p o tb a n v a g y o k , és n em v a g y o k rá s z o ru lv a a k é z im u n k á ra , — m e rt h a n em le n n e s e m m im : m a m á r ta lá n e u r ó p a i h írn e v e s sz a k á c s le n n é k , — tú ls z á r
n y a ln á m C a r e m e t , S o y é t , G o u f f é t , s tá n m ég az ö re g D u m a s S á n d o r t is, k i e b b e n is m e s te re m vala.
19 M íg O la s z o rs z á g b a n e m ig rá n sk o d ta m , — ez é p e n tiz e n e g y é v ig ta r t o t t , — a b b a n a n a g y sz e re n c sé b e n ré s z e sü lte m , h o g y az ö re g D u m a s m inden év b e n n á la m tö ltö tt e g y p á r h e te t.
R e n d e s e n a h o g y m e g é rk e z e tt, rö g tö n h i v a t t a M áriá t, a sz a k á c sn é m a t, k iv e tt a zse b éb ő l e g y húsz fra n k o s a r a n y a t, s o d a a já n d é k o z ta n e k i azzal a k é re le m m e l, h o g y — n e f ő z z ö n .
É jje l-n a p p a l fo ly v á s t d o lg o zo tt, n é h a n é g y -ö t külön b ö ző tá rg y o n is e g y s z e rre . E m lékszem , N á p o ly b a n e g y id ő b en ir ta » S a n F e l i c e « re g é n y é t, a n á p o l y i B o u r b o n o k tö rté n e té t, e g y öt fe lv o n á so s d rá m á t v e rse k b e n , s z e rk e sz té az » I n d e p e n d e n t e « la p já t, lev elező je v o lt a » S i é c l e « la p n a k é s u g y a n a k k o r g o n d o lk o d o tt e g y n a g y s z e rű s z a k á c s k ö n y v m e g ír á s á n ; de m indig a z t m ondta, h o g y e n n e k m e g írá s á ra n in cs e lé g b á to rs á g a , — n e k i, a k i a n n y it m ert. H a n em d olgozott, a k k o r fő z ö tt, ez v o lt sz e n v e d é ly e .
L e g tö b b e t ta r t o t t sz a k á c s k o d á sá ra . E g y n y á rs o t ta lá lt fel, m ely nem v ízszin tese n , h a nem fü g g é ly e se n fo rg o tt.
— H id d el, — m o n d á so k szo r, — e n y á r s ra b ü sz k é b b v a g y o k , m int a »M onte C hristo« re g é n y e m re . N ézzed, a te te jé b e fe l
húzok e g y k ö v é r lib á t, a lib a a lá e g y fo g ly o t, a fogoly a lá e g y sz a lo n k á t, a sz a lo n k a a lá e g y fe n y v e s rig ó t, ■— a lib a zsírja öntözi a
2*
v a d a k a t, s m ik o r rá jö sz a rig ó ra : t u m ’ e n d o n n e r a d e s n o u v e l l e s « , — a k k o r ú js á g o t fogsz n ek e m m ondani.
N á lá n á l jo b b szívű, e g y s z e rű b b , k e d v e s e b b e m b e rt nem ism ertem . T á rs a lo g n i, cse v e g n i a v ilá g o n se n k i sem tu d o tt ú g y , m int ő. V o lta k ad o m ái, tö rté n e te c s k é i, m e ly e k k e l a g y o n n e v e tte tte a tá rs a s á g o t. V o lt k ü lö n ö sen e g y : I X . P iu s p á p á v a l v aló ta lá lk o z á sa . E g y v e rs e n N á p o ly b a n n a g y o n u tó ié rt a h o n v á g y , m ajd n em b e le b e te g e d te m ; — szo
k o tt jó k e d é ly e m e lh a g y o tt, a b ú sk o m o rs á g k ö r n y é k e z e tt; elv esz tém é tv á g y a m a t, az ita l sem k e lle tt, — k ö zö n y ö s v o lt n e k e m m inden a v ilá g o n , k e d é ly b e te g v o ltam , u n tam az eg é sz m in d e n s é g e t; — s ez ta r t o t t tö b b n a p o n á t.
A n a g y iró szives v o lt s m e g lá to g a to tt
— tö b b e n is v o lta k n álam . — E lk e z d e tt c se v e g n i s én v id u ln i k ez d te m , s f e lk é r t e m : m o n d a n á el I X . P iu s p á p á v a l ta lá lk o z á s á t.
E lk e z d te m on d an i, s m ire b e v é g e z te — m eg- g y ó g y u lta m .
— U g y a n m ié rt nem Írod ezt le, éd e s a p á m ? — (M in d ig íg y szólítám , ő m eg fián ak n e v e z e tt.)
— A z é rt, é d e s fiam , m e rt ezt nem le h e t le irn i, ez t c s a k e lb e sz é ln i le h e t. H o g y adjam é n elő írá s b a n ő s z e n ts é g é n e k a h a n g já t, azt a k e n e tte lje s m o d o rt, azt az im a sz e rü h a n g le j
té st, m ik o r azt m ondja, h o g y : az ő le g k e d v e s e b b fra n c ia Írója — P a u l o d i C o c k , — s k ü lö n ö sen a z t a g e s tu s t, m ik o r: » k l a p e s ! «
— sz e n tsé g e s k e z e iv e l a h a s a m ra ü tö tt. H a ezt le írn i tu d n ám , H u g o V ic to r m ellé h e ly e z ném m a g a m a t, — d e m é g ő se tu d n á .
Ig a z a v o lt n ek i, — az t nem le h e t le írn i.
A n n a k az e m b e rn e k m in d en te tte jó s á g , m inden sza v a éle v o l t : c s a k ú g y s u g á r z o tt bplőle az ész, m int a rö p p e n ty ű b ő l a sz ik ra . S az az e re d e tisé g , az a k ö ltő i á ra m la t, az a v illa n y o s fe lfo g ás, s a m e g fo n to lt tá r g y n a k k ellem es, k ö n n y ű , ú g y sz ó lv á n , z e p h iri k ö z
lése : b á m u la to s volt. H á t m é g az a g y o r s és sze lle m d ú s fe lta lá lá s i te h e ts é g ?! . . .
E g y s z e r a nőm m el e g y ü tt m e g lá to g a ttu k P á r is m e lle tti v illá já b a n , holm i a p ró n y a lá n k s á g o k a t v iv én m a g u n k k a l.
— H o l van az ú r ? — k é rd é m V azili n ev ű cse rk e sz le g é n y é tő l.
— L en n a k o n y h á b a n , főz.
L e m e n tü n k . N em tu d ta , h o g y P á r is b a n v a g y u n k , r o p p a n tu l ö rü lt lá tá s u n k o n . N őm á ta d ta n e k i a c s e m e g é k e t.
— N e k e d ö rd ö g ö d v a n ! — m o n d á n ő m n e k , — (a k ik e t s z e re te tt, m in d ig t e g e z t e ) h o g y a n ta lá lta d ki, h o g y a n d o u i l l e t t e s d e T r o y e s t a k a rta m e n n i ? — é p e n tá v - sü rg ö n y ö z n i a k a rta m C h e v é n e k , h o g y k ü ld
jön. — D e m e n jü n k fel. V azili, f e g y v e r b e ! ő rt á lla n i a ro a s t b o e u f m ellé és sű rű n ö n tö zn i . . . . H á la is te n n e k , m a tö rté n e te se n n in c s s e n k i n á la m , — jól e lb e s z é lg e tü n k m ajd h á rm a s b a n .
A sz ta lh o z ü ltü n k , m in t m ondá, h á r m a s b a n . A m in t a le v e s t eszszük, n y ilik az ajtó, s b e á llít e g y v a s ta g b u rg e r-a la k .
— D u m a s ú r, nem a k a rta m ú g y elm enni P á r is b ó l, h o g y ö n n él ne te g y e m tisz te le te m e t.
— Is te n h o zo tt éd e s k e d v e s b a rá to m ! — c s a k h o g y lá th a tla k ; ülj l e ! . . . V azili, te r í t é k e t az én k e d v e s b a r á to m n a k ! . . . M ió ta v a g y P á r is b a n ? — H á t o tth o n h o g y v an n a k ? —
T e rm é s z e te se n jó l . . . h á la is te n n e k ! — H á t a b a r á to k , azo k a d e ré k , jó, v íg cim b o rá k m it c s in á ln a k ? — P e rs z e , azok is jó l v a n n a k . . . . te r m é s z e te s e n ! — A te rm é s is jó, nem de, n á la to k ? . . . .
A b u r g e r fe le ln i a k a r t a k é rd é s e k re , de nem e n g e d te szóhoz ju tn i, c sa k a fe jé v el in t e g e t h e t e tt m in d e g y re . — M e g e b é d e ltü n k . — K á v é u tá n a b u r g e r e lb ú csú z o tt, összecsóko- ló z ta k , le k is é rte a lép cső n . M ik o r v isszajött, a z t k é r d é tő le a n ő m :
— K i ez a m ag a jó b a r á tja ?
— S o h a se m lá tta m én ezt az e m b e rt m áig . — V a n n e k e m e z e r ily e n jó b a rá to m ,
23
— a z é rt nem h a g y ta m szóhoz ju tn i, m e rt — n e m t u d t a m , k i t m u t a s s a k b e n e k t e k ...
* *
*
N é h á n y h é tte l e z e lő tt a B á n ffy -h á z e lő tt m e g y e k E s z te rh á z y M ig u ellel, m in d ig » b é r - a b e r . «
E g y k o p o tt k a b á tú , v e re s n y a k r a v a ló s , fe lfo sz lá n y o lt tu b á k s z ín n a d rá g o s, f é lr e tö r t sark ú -csizm ás k o p o tt e g y é n is é g jö n v e lü n k szem közt, az ism e re te s » s í r ó g y e r m e k « g y p sz -sz p b ro t ta r tv a a k a rjá n . R á m v e ti te k in te té t, m eg ism er, leteszi a g y p sz -sz o b ro t a já rd á ra , s k itö rő ö röm m el rá m k i á l t :
— C aro mio s ig n o re , co lo n ello T e l e k i ! — u g y a n h ö l j á r é s m i t c s i n á l ö n i t t ?
P e rs z e nem tu d h a tta a já m b o r, h o g y a b e l-sz é n -u tc á b a n szü lettem , — s a z tá n m e g a z t g o n d o tta , h o g y az e m ig rá n s s á g is ö rö k ö s, m int a P ozsony-, m e g a H e v e s -m e g y e i főis- p á n sá g .
M eg h iv tam e b é d re , s m e g v e tte m tő le k é t g y p sz -fig u rá t, m e ly e k e t a z tá n e lk ü ld te m »a z é n 1 e á n y o m «-nak, K r e c s á n y i S a ro ltá n a k , e g y a ra n y o z o tt sz ilv a -k é m é n y s e p rő v e l e g y ü tt, k a rá c so n y i b o n b o n s h e ly e tt.
* *
*
24
H o n n a n v o lt az én f i g u r i s t á m n a k az ő n a g y ö rö m e ?
. . . . Az a s p r o m o n t e i g y á s z o s n a p o k u tá n m e g u tá lta m a v ilá g o t, m ag am m al e g y ü tt, — s m in t e g y n em es a p a m o n d an á a sz ín p a d o n : v isszav o n u ltam , a v ilá g zajától. K i b é re lte m e g y h á z a t B a g n i d i L u c c a m el
le tt, e g y n a g y g e s z te n y e -e rd ő szélén ; — itt tö ltö tte m é n é lte m le g c s e n d e s e b b n a p ja it.
B a g n i di L u c c a és k ö rn y é k e , a v ilá g le g sz e b b h e ly e in e k e g y ik e . S z é p s é g é t m e g k ö ze líti é rd e k e s v o lta. — Id e já r n a k n y a ra ln i az O la sz o rs z á g b a n lak ó a n g o lo k , s tö b b a n g o l c s a lá d v an itt le te le p e d v e . — A b e e fs te a k a m a c c a ro n iv a l, a ro a s t b o e u f a s tu fa to v a l k a r ö ltv e já r.
L á t it t az e m b e r o ly a n te liv é r b r it a la k o k a t, h o g y a k á rm e ly ik tu b á k o s p ix is re r á le h e tn e n yom ni, s m ik o r v a s á rn a p o n k é n t a z s i n a g ó g á j o k b ó l k ijö n n e k , m ajdnem érez- h e tn i ra jto k a z s o l t á r - s z a g o t .
A z a n g o l a v ilá g o n a le g k e v é s b b é m e g sz e líd íth e tő á l l a t ; o ly a n m in t a z e b r a : nem sz o k ik az em b e rh e z , s b á r h o v a m enjen is szé
le s e v ilá g o n , m in d en ü v é e lv is z i: m a g a - m a g á t . T a lá lk o z z u n k v e le a C h im b o rasso t e t e jé n , v a g y a d e rz si-g á to n , P a lm ir a rom jain , v a g y V ilc s e k földjén, m int a tö rö k m o n d ja : I h o n i. M a g á v a l viszi az u n a lm a t, a th e á t
k é t lá g y to jással, a b ib liá t, a m ix p ic e lt, és s á b e s z é n e k m e g ta r tá s á t. — D e a h e ly e t, h o v á le te le p sz ik , n a g y o n m eg tu d ja v á la sz ta n i.
B a g n i di L u c c á ró l e lé g len n e a n n y it m o n d a n i: i t t n y a r a l n a k a z a n g o l o k .
* *
K é p z e lje n a n y á ja s o lv asó e g y k ő s z irte s szűk v ö lg y e t, m ély m e d e rb e n , ó riá s k a v ic s o k o n , se b e se n v á g ta tv a zuhog le a tisz ta vizű L im a, — n a g y [k ite rje d é sű m a ro n i-e rd ő k , k i n y ú ló szik lás b é rc e k k ö zt ro p p a n t n a g y s á g ú fák , — ro h a n ó p a ta k o k m e lle tt k e s k e n y ú t k íg y ó z ik m in d e n ü tt a L im a p a rtjá n . — p a p í r g y á r a k , g e sz te n y e ö rlő -m a lm o k , — a h e g y e k o rm ain e ls z ig e te lte n e g y - e g y falu , h o v a c sa k g y a lo g , v a g y sz a m á rh á to n le h e t felju tn i, — a v erő fén y e n , a sz ik lá k k ö zt e m b e rh á to n h o r d o tt fö ld b en szőlő p lá n tá lv a , a k e r te k b e n n a g y c y p ru sfá k , az o rs z á g ú to n p la tá n u s -f a s o r, á g a ik e g y m á s b a nőve, lu g a s t fo rm á lv a , nap- é s e s ő e rn y ő g y a n á n t a n ap és az eső ellen ; — s e k é p elhúzódik tö b b k ilo m é te rn y i h o s s z a sá g ban. A la n t a v ö lg y b e n n aran cs-, g rá n á t- és citro m fá k , s e g y ó rá n y i tá v o ls á g ra h a v a s o k fe n y v esei a » g r a n d c i m a d ’I t a l i « a l
já b a n .
* *
*
E tü n d é rs z é p v id é k la k o sa i, a l e g e r e d e ti b b n é p a világon. — E j ó e m b e re k k ö zt l a k tam én öt é v ig , s z e re tte k ő k en g em ú g y , m int é d e s a p jo k a t, — nem n e v e z te k m ásk ép e n , m int
»a m i m a g y a r u n k . « A k i nem hiszi, k é r dezze m e g T ü rr tő l, C s e rn á to n y tó l, P u lsz k y tó l, s m in d azo n em ig rá n so k tó l, k ik s z e re n c sé lte t
te k s e ljö tte k h o z z á m : p r e n d e r e i l f r e s c o . É s m in t J ó k a i : »dísz-csizm adia,« ú g y v o ltam é n » tisz te le tb e li figurista.«
A n é p e s s é g le g n a g y o b b része f i g u r i s t a . F u r c s a e g y k is m e s te rs é g ez, — d ró - to s tó ts á g n a g y b a n , d íszk iad á sb a n , g v p szsz o b o r v ig n e tte k k e l díszítve.
A s u h a n c -g y e re k e g y n é h á n y g y p sz f o r m á t fe lr a k a h á tá r a , s azzal n e k i m eg y a v i
lá g n a k , — szárazo n és vizen, nem v á lo g a tv a : m e ly ik v ilá g ré sz b e , C hin áb a, v a g y B oldog- A rá b iá b a , S z ib é riá b a , v a g y az e g y e n lítő n tú lra rn e g y en -e , — m in t a b o ly g ó z s id ó ; — m eg y e g y e n e s e n v a g y v a r g a b e tű t csin álv a , h a la d e lő re m indig, s h á tá n a g y p s z -fo rm a . O d a ü l hosszú-hosszú id ő k ig , e lm e n t m in t su h an c, s v issz a jö n fe h é r s z a k á lla l, m int én az em ig- ra tio b ó l.
K a to n a -k ö te le z e tts é g e id e jé t e ltö lti Csin- C sán -C so n n ál, a n a g y M o g u ln ál, v a g y H o h en - zo llern K á ro ly n á l.
H a e g y k e v é s p é n z e c s k é t ö ss z e k a p a rt, haza jön, s le g e lső s z a v á v a l » n é c s i t « k é r , s a z tá n m eg v esz e g y d a r a b k ő sz ik lá t m a g á n a k .
Mi az a » n é c s i « , a m it nem fe le jte tt el soha, am i u tá n ú g y e p e d ? A le g ro s z a b b k ó fic, am i v a la h a e m b e rn e k to r k á n l e m e n t ; — éd es te s tv é re a ju h -fa g g y a s p ilá fn a k , — g e s z te n y e lisz tb ő l izzó v a so n s ü tö tt h a m v a s p o g á c sa .
M enjen fel az e m b e r a fig u ris tá k v á r o sá b a : B a r g a b a, v a g y fa lu ik b a : B r a n d e - l i o , C o r e g l i a , P a l l e g i o , S t . M a r c e 1- l o b a , o tt b e sz é lh e t a z tá n oroszul, s p a n y o lu l, ja p á n u l, tö rö k ü l, m a g y a ru l, a n g o lu l, n é m e tü l,
tá n m ég a M an a sse s n y e lv é n is.
V o lt e g y jó e m b e re m , P o n t e a M o r i a n o-ban la k o tt, A n g e l o - n a k h ív tá k . H a r m inc é v ig la k o tt M a g y a ro rs z á g o n , de c sa k h u sz o n h e te t szám ít, m e rt h áro m é v ig a p e s t i lán c h id n á l d o lg o zo tt, s a d d ig nem v o lt figu- ris ta ; ú g y beszél m a g y a ru l, m int b á rm e ly ik ő n k .
V a n e g y g y e n g e o ld a lu k a fig u ris tá k n a k , s ha v a la k i jó l m eg a k a r n á m a g á t v e re tn i á lta lu k , a r r a n ézv e ezt, m in t bizto s r e c e p t e t k o m m en d álh ato m .
M enjen fel B á rg á b a , te g y ü k fel e g y v a s á rn a p d é lu tá n , nézzen b e a k o rc s m á b a , s k é r dezze e g y s z e rű e n c s a k e z t:
28
— K iv e l ta lá lk o z o tt C olum bus K ris tó f le g e lő s z ö r A m e r ik á b a n ? — A tö b b i a z tá n az ő d o lg u k ; — d e b o g y nem jö n le ép -k ézláb B á rg á b ó l, a r ró l a z tá n m á r én k e z e s k e d e m .
E n n e k az a h istó riá ja , h o g y a z t m o n d já k : m ik o r K o lu m b u s K r is tó f k ik ö tö tt A m e rik á b a n , a le g e lső e m b e r, a k iv e l ta lá lk o z o tt, e g y B a g n i d e L u c c a v id é k i fig u rista v o lt, ki első N a p o le o n g y p s z -sz o b rá t á r u lta . (? !)
M in t m o n d ám , e n g e m n a g y o n sz e re tte k azon a v id é k e n , de a z é rt ezt a k é r d é s t so h a sem m e rte m k o c k á z ta tn i.
. . . . In n e n v o lt az is m e re ts é g az én fig u ristá m m a l, s v é le tle n v iszo n tlátáso m o n az ő n a g y öröm e és g y ö n y ö rű s é g e , K o lo z s v á rn a k v á ro sá b a n .
M I K O R É N » M Á T Y Á S « V O L T A M .
— Szíves üdvözlet H a r a y V i k t o r n a k . —
F u r c s a e g y k is e m b e r v o lt az ö re g B em a p ó az ő n a g y s z e rű s é g é b e n '; eg é sz s h a k e s - p e a r e-i d rá m a a b b a n a k is p ó ly á k b a n ; a fe n k ö lt m a g a sz to ssá g és a b u rle s z k k o m ik u m e g y k a la p a la tt, a n y a i jó s z ív ű sé g s c a 1 i b a n-i ra v a sz sá g , e r é ly és k ita r tá s , m in t C olum bus- b an , s sze szély a n n y i b e n n e , m in t e g y m ásod- ra n d ú tán co sn ő b e n .
B e s z te rc é n v o ltu n k a té l d e re k á n , k o m isz U r b á n t h a jto tta az ö re g ú r m a g a e l ő t t ; m e g p ih e n tü n k a v e n d é g s z e re tő szászo k k ö zt, m eg m eleg e d n i és jó lla k n i ; a z i n g y e n g a z d á l k o d á s k e m é n y e n tiltv a v o lt, p a r á z s p én zzel fiz e ttü n k ú ria sa n , m in t a k ö l e s ; tö b b v é n a ssz o n y s z e m le sü tv e e m lé k e z ik m ég m a is ró lu n k .
A h a d já r a t a la tt — S z a th m á rtó l K o lo z s
v á ro n á t B e sz te rc é ig — m e g n y e r te m az ö re g
ú r k e g y é t ; z sé m b e lt is rá m e g y e d ü l a n n y it, m in t a fél h a d s e r e g r e ; d o ro m b o lá s á v a l a d ta je lé t irá n ta m i v o n z a lm á n a k .
É n v o lta m az ö re g n e k m i n d e n e s e , szá raz d a jk á ja , p e n n á s e m b e re , szó v al o ly an i n t e n d á n s - f é l é j e . H a v a la m i eszéb e ju to tt, éjjel a v a g y n a p p a l, rö g tö p h iv a to tt. T ö rö k — az o rd in á n c o m — ú g y tu d ta m á r a m i so ru n k a t, h o g y c s a k szó n é lk ü l a d ta a k a r d o t é s s ip k á t, a m i a z t j e l e n t é : a tá b o r n o k h o z !
N é m á n , m in t a h a l, h a rc s a -b a ju s z u T ö rö k h o zá a k a r d o t és á s ip k á t — szo k á s szerin t, — b e k o p o g ta to k a tá b o rn o k h o z , é p e n re g g e liz e tt, k a n a la z ta a m in d e n n a p i k ö m é n y m a g -le v e st. — B em a la tt u tá lta m én m e g az t.
— M e n n y i s a r c o t v e ssü n k B e s z te rc é re ? — k é rd é .
— M e n n y it g o n d o l tá b o rn o k ú r ) M o n d o tt e g y ö ssze g et.
— S o k lesz tá n ? — m o n d ám én.
— A k i nem v e re k s z ik h a z á já é rt, s m ég á rm á n y k o d ik e llen e : az fizessen !
— N in cse n is n e k e m az elle n sem m i k i fo g á so m , az ö ssze g m e g le s z ; c s a k a k iv e té s m ó d ján m é ltó z ta s s é k v á lto z ta tn i.
— H o g y a n ?
— V a n n a k e v id é k e n n a g y o n g a z d a g és n é p e s f a l v a k : T e k e , B á to s, V a jo la s a t ö b b i ; sz ív e sk e d jé k a z o k ró l is m e g e m l é k e z n i .
— Jó l v an , k öszönöm !
— S z a b a d m é g e g y m e g je g y z é s t te n n e m ?
— M o n d ja !
— P a ra n c s o lja m eg, tá b o rn o k o m , h o g y a s a rc o t m a g y a r b a n k ó k b a n fizessék.
— M it g o n d o l ön az is te n é r t ? . . . m a g y a r b a n k ó b a n ?!
— Ig e n , m a g y a r b a n k ó b a n .
— D e h á t m ié rt ? — k é r d é n a g y m é r g e sen, — hiszen e z e k n e k n in c se n m a g y a r b an- kójok.
— H a a tá b o rn o k ú r k e g y e s k e d ik e g y k is t ü r e l e m m e l — s e z t h a n g s ú ly o z ta m — k ih a llg a tn i, m egm ondom ; — é p e n a z é rt, m e rt n in csen m a g y a r b a n k ó jo k , tő lü n k k e ll, h o g y v á l ts a n a k ; ők b efiz etn ek , a tá b o rn o k ú r ú jra v issz a v á ltja tő lö k , s lesz o s z trá k b a n k ó ja a kü lfö ld i sz ü k s é g le te k re , s ez az o n felü l a m a g y a r b a n k ó k h ite lé t is r o p p a n tu l em eln i fo g ja, m e rt azt m o n d ják m a jd : B em tá b o r n o k a h a d i - s a rc o t is m a g y a r b a n k ó v a l fizetteti.
— Jó l m o n d ja ! — s le c silla p u lt, m in t a tejlev es, hozzám jö tt, k é t k e z é t a v á lla m ra te tte s szem eim be n é z e tt a z o k k a l az in te lli
g e n s, szép n a g y k é k szem eivel, m e ly e k m oso
ly o g n i is tu d ta k .
* *
*
N em é rte m m ég k v á r té ly o m r a , m á r ú jra h iv a to tt. T ö rö k n e k n em k e lle tt le g a lá b b a k a r d o t és s ip k á t hozni n a g y szó talan u l.
— H á n y n a p r a v an p r o f i a n t i r o z v a a s e r e g ?
— N é g y re .
— R ö g tö n in té z k e d jé k ú g y , h o g y e n é g y n a p o n k ív ü l m ég tíz n a p r a való le g y e n , — m é g p e d ig 48 ó ra a la tt.
— L e h e t e t l e n , tá b o rn o k ú r !
— N e m sz e re te m ezt a s z ó t ! — H a »1 e- h e t e t l e n t « n em c sin á ln á n k , ú g y m ég m ost is c s a k o tt v o ln á n k K á p o ln á n á l, v a g y le g fe lje b b D é é s k ö rü l, U rb á n p e d ig K o l o z s v á r t t .. . T e h á t c sa k in té z k e d jé k r ö g t ö n ; szem ély esen felelős, s ha nem : — té v é hozzá h o m lo k á t ö ssz e rá n c o lv a — » je v o u s f e r a i f u s i l i e r ! « . . . (S zász K á r o ly íg y m ü -fo rd íta n á le :
» f ő b e lö v etem ö n t!« )
E z t a szó lam o t n a g y o n s z e re tte .
* *
*
. . . S z e re lm e s Jézusom , mi lesz m á r én b elő lem ? ! . . . P r ó f o n té r t lő jje n e k e n g e m ag y o n , é d e s a n y á m n a k e g y e tle n fiú g y e rm e k é t ? ! . . . D a g a s z tó -te k n y ő le g y e n az én k o p o rs ó m ? ! . . . F u r c s a k is á lla p o t!
E lm e re n g te m g o n d o la tb a n .
V a n n ek e m e g y jó b a rá to m , H a r a y V i k t o r n k h ív já k ; a mi fö ld ü n k ö n m in d e n k i ism eri, s a mi tö b b : s z e re ti is ; e g y ü tt n ő ttü n k fel s ö re g id ő t é r tü n k e g y ü tt, s a fia ta l b a r á ts á g g a l te s z n e k b e n n ü n k e t a g y e p alá, m e rt so h a e g y p e r c ig sem c s a ló d tu n k e g y m á s b a n .
R a r a a v i s !
M int m ondám , e lm e re n g te m g o n d o la tb a n , le s ü tö tt fővel, h á tr a te tt k a ro k k a l, h abozó l é p te k k e l, m int valam i faluzó H a m le t; ú g y j á r k á lta m szob ám b an .
í g y ta lá lt H a r a y V ik to r b a rá to m .
— M i baj van ő rn a g y ú r ? M e rt a z t l á tom , h o g y baj van, — m o n d ja V ik to r.
— V a n ám , m ég p e d ig n a g y ! — s m a jd nem d ic se k e d te m vele.
— D e h á t m i, az is te n é r t?
E lm o n d ta m a tö r té n te k e t1.
— M á r m ost m it c sin á lu n k ?
— É p e n azon gondolkozom .
E g y ré m d rá m á b a n a szerző a sz ín é sz n e k azt teszi i n s t r u c t i o,b a : » f e l s a l á j á r , é s g o n d o l k o z i k B a 1 d u i n á j á r ó 1.« — É n is ily e n fo rm á n g o n d o lk o z ta m fel s a lá já r v a a — p r ó f o n t r ó l . V é g re g o n d o la tim k o v á já n e g y eszm e csih o ló d o tt. A ta p ló fo g o tt.
— V i k t o r ! E re d j rö g tö n a tá b o rn o k h o z , k é r d k i a re n d e le te t Írá s b a n s n é m e t ü l ; o n -
T eleki Sándor. II. 3
n a n m enj a p o lg á rm e ste rh e z , m ondd neki, h o g y e g y p e r c a la tt g y ű jts e össze a p é k m e s t e r e k e t , s jö jje n e k ide.
Ú g y lön, a m in t m ondám , s n a g y sza
p o rá n .
* *
*
K e v é s idő m ú lv a n á la m v o lt a p o lg á r- m e s te r, a v á ro s i ta n á c s e g y részé, s az e g é s z p é k -c é h .
E lő v e tte m az ö re g ú r u k á z á t, élőszóval s é r th e tő e n fe lo lv a sta m e lő ttö k , s hozzá te v é m :
— U r a i m ! Ez k a to n á s a n v a n re n d e lv e s k a to n á s a n lesz v é g r e h a jtv a . H a ö n ö k a p a r a n c s o la to t n e m t e l j e s í t ik : e n g e m a tá b o rn o k fő b e l ö v e t ; d e b e c s ü le ts z a v a m a t adom , h o g y m ie lő tt m é g ez tö rté n n é k , én lö v e te k az u ra k k özül v a g y h á r m a t a g y o n ! M e n ts ü k m eg h á t e g y m á s é le té t, ezzel e g y m á s n a k ta rto z u n k .
M in d n y á ja n a g g o d a lm a s a n tá v o z ta k . P á r ó ra m ú lv a jö n H a r a y s je le n ti, h o g y a p é k e k c é h m e s te re fe la k a s z to tta m a g á t, — s e n g e m a tá b o rn o k h iv at.
F e lm e n te m hozzá. A z e lő sz o b á b a n szív
s z a g g a tó a ssz o n y i s írá s f o g a d o tt; — a p é k ö z v e g y e s tö b b g y e r m e k a n y j a --- z o k o g o tt k e s e rv e s e n , s n e k e m a szivem m ajd m e g re p e d t, s é g e tő k ín n a l f u r d a lt le lk iism e re te m , h o g y
azon e m b e r h a lá lá n a k s ezen a ssz o n y k e s e rv e s fá jd a lm á n a k n é m ile g én v a g y o k okozója.
S o k a t k i tu d o k állan i, d e k e ttő t n e m : a n ő -sirást és a k é rd e z ő sk ö d ő , u n a lm a s e m b e r t . . .
A z én tá b o rn o k o m o ly a n vo lt, m in t e g y k is d o r c k i n g s - k a k a s , m ik o r v ia d a lra b o c s á tjá k ; d ú lt-fú lt, k a p a r t lá b a iv a l, c s a k h o g y é p e n nem k u k o rik o lt. R á m tá m a d t dühösen :
— M it c s in á lt ö n ? H a llg a tta m .
— F a - i t e s p e u r a u x g e n s , q u ’i l s t r a v a i l l e n t , — m a i s n o n p á s q u ’i l s s e p e n d e n t ! — (Ijeszsze az e m b e re k e t, h o g y fé lje n e k , — de nem , h o g y fe la k a sz s z á k m a g u k a t !)
N em m o n d v a c s i n á l t a m én az t, — g o n d o lám m a g a m b a n .
— J ó l v a n ! H a 48 ó ra a la tt a 10 n a p i k é sz le t nem lesz m eg , m á r m o st d u p l á n lö v etem ön t főbe ! E l m e h e t !
E lm o so ly o d ta m s táv o zta m , azon g o n d o l
ko zv a : h o g y a n le h e t v a la k it d u p l á n fő b e lő n i? — B izo n y o san ú g y , h o g y 12 le g é n y h e ly e tt 24 m in istrá l a lő p o ro s re q u ie m e n .
D ies i r a e ! . . .
* *
*
3:
V a n n a k n a g y s z e rű e n v á ls á g o s idők, s e z e n id ő k b e n v é g z e ts z e rü e m b e re k , k ik n e k s z e m é ly is é g é tő l fü g g az ü g y d iad ala , m e ly é rt édes- ö rö m e st h a lu n k m eg. L e o n id á s a T h e r- m o p ilé k n é l, C olu m b u s K r is tó f a hajón, B o n a p a r te az a rc o li hídon, G a rib a ld i C alafati- m in él . . . ily e n v o lt az ö re g B em n e k ü n k m i n d i g !
N em m ondom , h o g y k e lle m e te s volt, — a z t sem , h o g y b á n á s m ó d ja m indig k ö v e tk e z e te s és e g y fo rm a ; de m eg v o lt az a g e n i e j e, h o g y a b á n ta lm a k a t tízsze resen , százszorosán jó v á tu d ta ten n i, e g y p á r szóval, e g y mon*
d a tta l el tu d ta b o ro n á ln i a s é rté s b arázd á it.
M e g lá tju k m in d já rt.
T u d ta m én azt, h o g y az a » f ő b e l ö v e - t é s « c s a k o ly a n szo k áso s szólásform a, — h o g y az el nem k é s z ü lt p r ó f o n t é r t m é g soha s e n k i n em le tt m a rty r, — h o g y h o ln ap , v a g y h o ln a p u tá n az ö re g ú r k e d é ly e p iro sla n i fog, s h a főbe a k a r n á n a k lőni, m ég ő k iá lta n á : n e m k e l l b á n t a n i a m a g y a r t ! — D e f á jt és b o ssz a n to tt, h o g y a k a r a tá n a k nem tu d o k e le g e t ten n i, s h o g y te v é k e n y s é g e m , m ely e d d ig n em m o n d o tt c s ü tö rtö k ö t — m o st m e g b ic sa k lik .
A z e m b e r m ik o r b a jb a n v a n : g o n d o lk o d ik , v a k a r ja a fe jé t, v a g y rá g ja a k örm eit, s z a k á llá b á n m oto rász, v a g y b a ju sz á t pö d ri, —
a b u r e a u c r a ta h id e g v izet iszik , — a h ő s szí
nész tra g ik a i lé p te k k e l rőföli a sz o b á t, — a d ip lo m a ta m o so ly o g és dörzsöli a m a r k á t, ■— a b a k a fü ty ö ré sz, — a h u sz á r k á ro m k o d ik ,
— az assz o n y k ö n y ez, sir v a g y ó b é g a t, — a c ig á n y tép i a h a já t, — az ö rm é n y im á d k o zik, — az oláh d an o l n a g y k e s e r v e s e n ; — én lefekszem , k e re se m az álm ot, s M o rp h e u s tö b b n y ire m eg v ig asz ta l.
L e fe k v é m a p a m la g ra , b e h u n y ta m sz e m eim et m int a v a d p á v a , — v á r ta m az álm o t, s az álom m al az á lm o d á s t; tu d ta m , h o g y p r o f o n t t á l álm odom .
A lig sz e n d e re d te m el, jö n H a r a y V ik to r ; fe lse rk e n e k , sz e re tte m volna, ha m ásh o l le n n e .
—- Ő rn a g y ú r, g o n d o lta m e g y e t !
— É n so k a t, de e g y sem é r sem m it.
— H a llg a sso n m eg , én m e g y e k .
— M enni m ag am is s z e re tn é k , de h á t hova ?
— T ek é b e.
— M it csin álsz te T e k é b e n ?
— K e n y e r e t és sza lo n n á t, m arha- és ju h h ú st, szóval io n a p r a való e le sé g e t. T e k e , B átos, V ajola, D e b rá d , m ind n a g y fa lu k , r á ijesztek a szá szo k ra, s h o ln a p u tá n e s té r e i t t lesz m inden. A z ő rn a g y ú r c s in á lta s s o n itt an n y it, a m e n n y it tu d , a » r e s z t e t « hozom én,
— P o m p á s g o n d o la t! M e g y e k , je le n te m
a tá b o rn o k n a k , s fe lk é rem , h o g y re n d e lje n m e llé d e g y c s a p a t h u szá rt.
— N em k e ll n ek e m .
— T á n c s a k n em m é g y s z e g y e d ü l?
— N e m ; h a e le n g e d i, viszem T ö rö k ö t m ag am m al.
— T ő lem v ih e te d a k á r a h áro m tá b o ri
p a p o t, s nem b án o m , h a v issza sem hozod ő k e t. D e h á t m it fogsz te o tt m áso d m a g a d d al, e lle n s é g e s földön csin á ln i ?! . . .
— M ég m a g a m sem tudom , m ajd a k ö rü lm é n y e k sz e rin t fo g o k c se le k e d n i. A fu v a ro s a la n t v á r, viszem T ö rö k ö t. I s te n á l d j a ! — S a z zal táv o zo tt.
V ájjon m it fo g ez a b o lo n d e m b e r c si
n á ln i ? ! . . .
* *
*
S z o ríto tta m a d o lg o t B e sz te rc é n , m indig o t t ü lte m a p é k e k n y a k á n , c s a k h o g y m agam n em d a g a sz to tta m .
A tá b o rn o k h iv a to tt, irta n i n ek i, s k é r tem , h o g y h a c s a k valam i ig e n fontos p a r a n c so la tja n in csen , h á t a k k o r h a g y jo n dolgom u tá n látn i, m e rt re m élem , s ik e r r e l m űködöm , d e v e sz íte n i v aló időm nincsen .
A v áro sh ázá h o z m entem . A » p a t r e s c o n s c r i p t i « (összeirt a ty á k ) a » S t a d t -
