Ila:! PROLOGUS
Audi te Principes et Populi terrae, vocavn me Deus de utero Matris meae, 1 non ut statueret in Prophetam, Doctorem aut Reformatorem, sed in exemplum Iustitiae suae in depressione, etin exemplum Misericordiae suae in conservatio-ne et in humiliatioconservatio-ne mea: sit quaeso licitum mihi elevare vocem ex solitudiconservatio-ne, aut potius dixerim, ex antro obscuro Peregrinationis meae et loqui in effusione 5 cordis et in candore animi ad Filios meos, cum non nisi haec supersit occasio, in qua me Patrem esse et licet, et debeo meminisse. Opus aggredior ex omni parte conveniens: vocationi meae congruum quidem, sed rem tractare assumo cupiditati ingratam et propterea multis censuris, judiciis, condemnationibus, sed ne fors et indignationi expositam: nec propterea lucem vidisset, si status mei et 10 Filiorum meorum ratio non ita tulisset, ut praedictorum consideratione posthabita Tractatum hunc de Potestate, utad illos, ad quos dirigitur et quibus utilis esse pOtest, facilius perveniret, Publicae Potestatis facerem. Sed quisquis in eruditione delectatur et Veterum Sapientum apophthegmata, sententias et dicta aestimat, Opusculi hujus lectionem non assumat, et quisquis styli amoenitatem 15 quaerit, nec )egere incipiat, illa enim, quae profero, in finibus Europae ab omni consortio Eruditorum et Sapientum separatus et omni librorum ope destitutus consignavi; sed nec scientiae mundanae conformia reddere studui, verum ad Simplicitatem Christianam adaptare et placuit, et oportuit illa, quae Christianus Princeps et Pater Filiis suis legenda et sequenda tradit, ut seu illos ad 20 ohoediendum, seu ad regendum vocaverit Omnipotentis Dei Providentia, et Christiane parere et Christiane praeesse noverint. Nec proinde consultius duxi, quam Potestatis hominibus.datae a Deo originem ex Scriptura Sacra, Verbo nempe Dei, deducere: et illius limites ex hujus Spiritu eruere, non omnium Auctorum Sententiae et opinioni, sed rectae rationi et veritati me conformare is
studens, meque Sacrosanctae Catholicae Apostolicae Romanae Orthodoxae Ecclesiae Doctrinae in debita ac Filiali oboedientia submittens. Charitatem peto a Principibus, neme Potestatem Auctoritatemque illorum a Deo datam ideoque Iegitimam enervare, ac Subjectorum Subditorumque licentiam fomentare velle credant; Charitatem peto a Scientiae Cathedris ac Doctoribus, ne aures suas 30
impropriis expressionibus, elocutionibus ac terminorum Scientiae Scholasticae consecratoru111 seu usurpationibus, seu omissionibus offendi sinant, sed spiritum litterae, non ipsam litteram examinent in sermonibus ?atris ad Filios, quos dum una mecum Tibi, o Sacrosancta Divinae Triadis Providentia, offert (lb:) in spiritu humilitatis et annihilationis meae, coram Majestate Veritatis et 35 Verbi Tui, respice intentionis et Paternae obligationis meae puritatem, rege
!llentem, duc calamum, ut quae scripsero, Tua sint, non mea, et Tibi et illis, non 'Tlihi praestetur gloria a legentibus. Amen.
CL Iz 49, 1.
99
PARS PRIMA
DE POTEST ATE RECT AE RATIONIS
CAPUT 1.
DE POTEST ATE HOMINI A DEO DAT A
Creavit Deus hominem ad imaginem et similitudinem suam, 1 dicit Scriptura.
Posteaquam enim infinita Bonitas ejus gloriam suam extra se quodammodo extendere decrevisset, elementa et terram omnesque creaturas seu ex nihilo, seu ex creata jam substantia produci, educi et formari jussisset, quid gloriae suae s convenientius esse potuit, quam imaginem similitudinemque suam creatis praeficere? Formavit illam ex limo terrae et inspirans in faciem ejus, facta est terra in animam viventem. 2 Sed quis in hoc figmento Creatoris imaginem similitudinemque agnovisset, si ipsa Scriptura per praecitatum textum illam non revelasset? DEUM Spiritum esse ex revelatione sua scimus, et quamvis animam w hominis nemo viderit, hujus existentiam ipsa ratio, id est semetipsa agnoscit, et se aetemam esse per fi.dem credit. Substantia igitur, quae propriam existentiam per propriam suam cognltionem agnoscit, vera imago est Creatoris in homine, hujus animae invisibilitas est simplicitatis suae proprietas, et haec simplicitas est rectitudinis seu veritatis proprietas; haec ratio recta est igitur DEl imago, quia
1s simplex est, nec nisi per inspirationem creata, esse suum recepit a DEO. Taliter itaque impressa divinitatis imagine in homine, ut similitudinem quoque DEl haberet, dedit illi DEUS amplam illam potestatem supra omnes creaturas, ut dominaretur, et praecessit illis, sed adhuc similis non fuisset, nisi obtenta hac potestate et liberum arbitrium seu voluntatis suae potestatem acquisivisset;
20 quae ipsi tam ampla et illimitata fuit data, ut ipsius Creatoris sub praecepto contrariandi habuerit potestatem. Et hanc libertatis ejus tam stupendam extensionem ex ipsa funesta posteritati suae praevaricatione agnovimus, tam excelsam potestatem dedit DEUS voluntati hominis et tam extensum super Creaturas dominium, ut hoc nec Angelus, nec diabolus habeat, cum nec hic, nec
2s ille ex propria potestate creaturis vel in minimo nocere possit, quas tamen homo, nulli superinde rationi dandae obnoxius, libere pro usu suo occidit, transmutat et accommodat. Haec est similitudo Potestatis DEl, quam recta ratio tanquam imago DEl ducere et moderaii debuerat in primo homine. Sed quia ille voluntatem suam rectae rationi (quae illam inter cancellos debitae Creatori
Jo oboedientiae continere debuisset) praetulit, praevaricationis et peccati poenam juste promeritus est, et quid factum sit, videamus.(2a:)
1 Cf. Gen 1,27.
2 Cf. Gen 2,7.
CAPUTll.
DE POTESTATE HOMINI A CUPIDITATE DATA
Primum crimen laesae Majestatis, perduellionis et infidelitatis primus homo, creatura ad imaginem et similitudinem Creatoris plasmata commisit; quia DEl Plasmatoris sui Potestati non oboediret, legem non observavit, denique quia voluntatem suam voluntati Domini sui praetulit, etin hoc rectitudinem rationis non secutus potestate voluntatis suae abusus est. Hinc justam sententiam mortis s incurrit, imaginem tamen et similitudinem Creatoris non amisit, et per consequens et rectam rationem, et liberam voluntatem, et in creaturas potestatem retinuit: sed magna, et heu! quam magna poena inflicta estei, quia traditus est ipsemet potestati cupiditatis suae, et haec fuit lex peccati, ut nimirum prout in peccando fecit, ita nec amplius in conductu vitae suae et in opere suo 10
viribus suis naturalibus agere posset, nisi ex dictamine et suggestione sensualitatis et cupiditatis suae. Recta ratio hominis voluntatem sub duabus illis legibus continere debuerat: ut alteri faceret, quod sibi fieri vellet, nec faceret eidem, quod sibi fieri nollet. Sed hanc rectae rationis legem cupiditas ita obscuravit, ut secundum illam non nisi Paucitas Patriarcharum et Electorum 1s DEl vixerit post peccatum primi hominis; sed cupiditas, amor ille proprius, quo se homo amare coepit plus, quam justitiam, mandatum, quin et ipsummet DEUM, dedit illi potestatem, sed illegitimam ac usurpatam, omnia agendi pro semetipso, et haec est illa criminosa superbia vitae, quae per hunc modum agendi usurpat Potestatem ipsiusmet DEl et Creatoris, cui soli competit omnia agere 20 pro se et pro gloria sua. Haec est infelix potestas in homine, quam obfuscata ratione depravata voluntas (inclinationem suam sequens) in mensura amoris sui proprii plus vel minus extendit; sed est illegitima, DEO injuriosa, cui resistere homo debet et tenetur. Dum ergo Apostolus <licit, omnem potestatem esse a DEO, intelligis legitimam potestatem a DEO hominibus datam, non illegiti- 2s
mam; quam superbia vitae, amor proprius, denique cupiditas, infelix fructus peccati dedit hominibus, cui resistere nos docet Spiritus Sanctus per Petrum et Joannem Supremae Potestatis consilio dicentes: magis se debere oboedire DEO, quam hominibus. His igitur potestatis legitimae, quae semper a DEO est, et potestatis illegitimae, quae ex corruptione naturae est, fontibus taliter erutis, Jo
consideremus historiam generis humani, et in illa discernamus opera DEl ab operibus hominum, ut eliciamus legitimae Potestatis principia, secundum quae homo Christianus et praeesse et oboedire debet. Noluit Bonitas infinita DEl filum exemplorum interrumpi, quae nobis haec demonstrare possunt, sed si illa in prophanis historiis quaereremus, ab operibus DEl ad opera hominum is
deviaremus etin ipsis Scripturis quoque aberrare possemus, si historiae et exem-12bl-plis Patriarcharum, et demum populi DEl, exacte non inhaereremus, ut taliter usque ad adventum Salvatoris Nostri, erectionem, et demum propagatio-nem (et ut ita dicam: stabilimentum Regni sui) descendentes, videamus opera Potestatis a DEO datae et legitimae, et potestatis illegitimae: quae non, nisi cum
"°
spiritu mundi et cum destructione regni Antichristi finietur in fine saeculorum, ubi vera Potestas Regis Sanctorum triumphabit, et inimica potestas illi omnesque inimici ejus erunt scabellum pedum suorum.1
Cf. Ps 109 [110),I; Hebr 1,13 el 10,13.
CAPUT Ill.
DE LIBERTATE HOMINIS
Non vereamur primo intuitu contraria, in se tamen vera et consona proferre, dicamusque non dari legitimam potestatem sine libertate, sed nec libertatem veram sine potestate subsistere posse, quin degeneret in licentiam. Potestatem rectae rationis ad regendam voluntatem et potestatem voluntatis suae vidimus in
5 antecedentibus dedisse Creatorem creaturae ad imaginem et similitudinem suam plasmatae; sed quamvis voluntas illius fuerit tam libera, ut et legis cancellos transgredi potuerit, nisi verae libertatis terminos rumpens in licentiam conversa fuisset, ipsa ratione dictante semper Creatoris, et per consequens legis ejus potestatem agnoscere debuisset: sed postquam licentiose agens, veram
10 libertatem quoque suam (ab oboedientia DEl recedens) amisisset, in vicem potestatis rectae rationis (cui subesse debuisset) in potestatem cupiditatis suae seipsam subjecit. Tanta est propositionis in principio hujus capitis memoratae veritas, ut et in ipsomet DEO pateat, hoc enim ipsummet Ens liberum: in incomprehensibili illimitata et immensa libertate sua in tantum limitatur et (ut
15 ita dicam) restringitur justitiae cancellis, ut si injuste agere posset, DEUS non esset, sed quiajustitia DEl in DEO a DEO non est distincta, DEUS Ens liberum est, quia nonnisi justitiae suae, quae ipsemet DEUS est, subest, et tamen non subest, quia est, qui est: sed non est par ratio creaturae, quae in quantum esse a se non habet, nec propriamjustitiam habet; sed in quantum etesse et ratio recta
20 ( quae ipsa,metjustitia est) ipsi data est, etesse et justitiam habet originali justitiae
DEl semper subjectam, quodsi enim ab illa recedit, justitia convertitur in injustitiam et enorme peccatum, quod Creaturam Creatori opponit, sed ajustitia DEl, nec in hac falsa libertate, se eximere potest: et haec est suprema et inevitabilis potestas omni creaturae, cujus viae patebunt in illo die, in quo omnis
25 creatura adjudicium vocabitur. Quamvis igitur humana natura in primo homine se justitiae DEl opposuerit, sicut dictum est, a potestate DEl se immunem reddere non potuit; sed quia a recta ratione et a Suprema increata voluntate ad voluntatem suam, ad se, et quodammodo homo ad hominem deflexit, seque homo homini libere subdidit, homo super hominem potestatem per peccatum
Jo obtinuit; et haec est origo vicariae potestatis DEl in terris: quae ut sit legitima, de-(Ja)-bet a libera voluntate hominis agnosci, prout haec infra ex exemplis videbimus. Tanta est enim et tam ampla libertas data homini, per quam DEO vere similis est, ut illam nec DEUS cogat, sed flectere potest, quo vult, praeparando, disponendo, alliciendo et suis gratiis corroborando; ita quidem, ut
35 semper sit verum dicere, quod DEUS cor hominis dirigat, quo vult, semperque DEUS facit, quod vult; nunquam tamen tam coactus et violentatus est homo, quin resistere possit; et heu! quam saepe Spiritui Sancto resistit! Unde ipsa Scriptura teste, quod Spiritui Sancto quoque resistere possit homo, delirantis hominis est dicere, hominem libertatem voluntatis suae non retinuisse; justitia
40 enim DEl justitia non esset, et per consequens DEUS non esset, si hominem propter peccatum puniret, ad quod peccatum ipse DEUS hominem cogeret, aut alia hona opera ejus retribueret, quae violenter et nolenter fecisset, cogente gratia, non tantum trahente vel alliciente: hujus enim tractio non est violenta
coactio, sed suavis cordis impulsio. Profiteamur itaque cum Ecclesia libertatem voluntatis humanae, in statu naturae lapsae, ad malum suapte natura inclinantis et ruentis. Sufficit haec propositionis pars ad materiam, quam non spiritualiter, sed temporaliter tractandam assumpsimus; idcirco de libera voluntate ad actiones pure morales exercendas requisita intelligemus, quidquid subsequenter 5
in hac prima parte tractatus dicemus. Unde fors ly1 bonum et ad illas actiones extendere continget, quae bonae sunt in quantum ex dictamine rationis naturalis, in vita temporali fiunt, nunquam tamen bonae, in quantum salutem concernunt et vitam spiritualem respiciunt; et haec pauca petimus, et sufficiant pro modernis sublimibus nimis omnis Doctrinae Criticis, et praecipue quorum 10 aures delicatiores sunt, quam charitas suaderet, si hujus veram libertatem in veritate defendenda non excederent. Patent humanae, sed corruptae libertatis effectus ex expressione Scripturae referentis DEUM paenituisse, quod hominem fecerit; et quod non nisi Noe justus repertus fuerit super terram; sufficitque nobis scire, ideo DEUM iratum fuisse, quia omnis caro corrupit viam suam, id 15 est quod nemo ductum rectae rationis, sed instinctum carnis secutus fuerit. Ecce breve compendium historiae humani generis usque ad diluvium. Et post hoc quodammodo novus mundus exivit ex aquis, quae corruperant terram, et vires carnis deficere, et per consequens vita abbreviari incepit, solus Noe, Monarcha et Vicarius DEl, fuit super terram, qui etiam animalibus secum conservatis in 20
arca fluctuans imperaverat, et successores ejus, qui DEO in fide (recta ratione illos regente) fideles permanserunt, in linea recta Sem, nulli alteri potestati humanae subiecti fuerunt, in ceteris regnante cupiditate; et haec potestas illegitima quid fecerit, inquirant Curiosi et Sapientes mundi; 2 profecto ex illorum gestis et factis (qui ad tantam dementiam pervenerunt, ut DEO relicto ad 25
sculptilia adoranda defecerint) homini Christiano principia elicere velle fors non satis dignum est. Abraham et Posteritatem ejus in peregrinatione liberos, divites et opulentos vixisse scriptura tradit; et ipsorum legitimum gubernium legem naturae, seu rectae rationis effecisse nemo dubitare potest.
CAPUT IV.
DE POTESTATE RECTAE RATIONIS IN HOMINE IN ST ATU NATURAE LAPSAE
Quod si potestas rectae rationis, quae hominem dirigere debet in hac vita, in Jo
stricto sensu sumatur, in quantum rectitudini, supremae justitiae DEl conformari <lehet, 13a:I ut perveniat ad verum finem suum DEUM, est effectus gratiae supernaturalis, et hanc potestatem non natura lapsa dat hominibus, sed DEl misericordia; propterea consideranda est hic potestas rectae rationis naturalis, quae remansit in homine in statu naturae lapsae, ad recte agendum J5
moraliter, et haec est conscientia, quam cupiditas diversimode corrumpere solet
1 Locus suspiciosus, quem autem contextus ipse el translatio Francogallica perspicuum reddunt, cf. p. 169 et 279, Hungarice autem p. 513.
2 Cf. 1Cor1,20; 1,27 et 3,19.
in homine, non tantum respectu salutis, seu vitae spiritualis, sed etiam. respectu actionum moralium; et sub specie recti falsissima repraesentans, conscienti~m
facit erroneam, dubiam etc. prout hae differentes proprietates, seu potius dixerim infirmitatis humanae symptomata explicantur a Theologis. Haec
5 inquam potestas rationis rectae (prout jam diximus) dictat leges naturae, et ex his derivantur leges secundum quas exercetur justitia vicaria justitiae DEl in terris. Haec recta ratio praeter nomen conscientiae, justitiae, etiam virtutis nomen obtinet, et hae in differentes rivulos dividuntur, qui ex eodem fon te rectae rationis emanant, et in quantum effectus illius extenditur super pluralitatem
10 hominum, Bonum publié:um appellatur: tranquillitas enim et pax, justitia, abundantia, opulentia, ordo gubernii procedunt ex gubemio, seu potestate rectae rationis. Sed quod in horum consideratione prorsus mirabile, et quod potestatem rectae rationis in homine manifestat evidenter, est: quod quamvis longe plures homines reperiantur, qui potestatem cupiditatis sequuntur in
15 conductu vitae suae, quam qui secundum rectam rationem (id est moraliter virtuose) vivunt, vox tamen Populi vox DEl dicitur, et veritati praebet testimonium: Legesque a Populis non coacte, sed libere agentibus conditae vel acceptatae1 semper justitiae et aequitati consonae sunt repertae. Dicimus de populis non coactis, non furentibus, aut in scissiones separatis, ubi enim violenti
20 motus agunt, ratio plerumque non consulitur. Quis intellectus fuit majoribus tenebris ignorantiae obfuscatus, quam Gentilium Sculptilia sibi fingentium et tales Deos adorantium, quorum impia scelera lege punienda statuerant in hominibus? Tali tamen dispositione intellectus non obstante, ratio recta regebat in corde Legislatorum, qui celebres illas antiquitatis fundaverant Respublicas,
25 Regna et Monarchias. Si autem inquirimus, quomodo Populus, in quo quot capita, tot sensus, qui monstrum centum capitum dicitur, veri tati possit praebere testimonium, aut rectas leges statuere, reperimus rationem, quod nimirum cupiditas violentius agat in homine in privatis actionibus; ratio recta, Virtus, honestas semper praefertur in publicis actibus, in quibus ipsa cupiditas et amor
10 proprius (siquidem Populi aestimationem amoremque sectatur, aut judicium ejus veretur) non audet se monstrare nude, sed pallium honestatis, virtutis seu rationis rectae assumit, et sic saepe invite, contra inclinationem propriam fertur testimonium veri tati in publico, legesque conduntur, quibus refragatur cupiditas in privato: plurimi quippe sunt, qui sensualitates et cupiditates suas sequuntur et
15 in illas ruunt; pauci tamen reperiuntur, qui excusso omnis verecundiae et rectae rationis freno, scelera, quae honestati contrariantur, aut contrariari putantur, in publico patrent, nisi illa scelera communis et publica illorum, cum quibus conversantur, Auctoritas, dictae honestati non amplius reputet contraria. Ex his igitur concludamus, primo, rectae rationis potestatem remansisse in homine
40 etiam in statu naturae lapsae, et hanc esse potestatem a DEO; cui resistere nefas;
et haec est conscientia uniuscujusque. Concludamus secundo Leges publicas esse dictamina rectae rationis, quibus si quis resistit, potestati a DEO datae et DEO resistit. Et tandem concludamus tertio Leges voce populi et consensu unanimi, aut quasi unanimi conditas, majorem 14a:) characterem habere rectae rationis,
45 quam leges, ab unius solum modo hominis auctoritate formatas. ln quantum
1 Sic!
ergo recta ratio voluntatem hominis regere debet, ut quae recta sint, velit, potestatem dicimus; sed in corruptione naturae (seu in statu naturae lapsae) haec sola potestas non suffecisset ad formandam hominum societatem. (Homo enim voluntatis suae libertate abutens in privatis actionibus plerumque praefert illa, quae propriae cupiditati conveniunt, illis, quae bonum publicum Societatis 5 concemunt.) Hinc oportuit effectus rectae rationis produci ad extra, et hi sunt leges; sed nec hae continere potuissent hominem, nisi homines coactivam potestatem dedissent hominibus, ut potestatem rationis invisibilem in persona illorum, qui coactiva potestate praeesse debebant, redderent visibilem, et horum ministerio justitiae aequitas exerceretur per poenas affiictivas, in illos, qui 10 potestati rectae rationis (lege expressae) refragarent. Primam vim coactivam non rectae rationis, sed cupiditatis exercuisse dicitur Nemrod arrogando sibi potestatem super alios. Sed ubi rectae rationis vestigia reperiuntur in historia generis humani, semper elucescit vim seu potestatem coactivam liberae voluntatis consensu collatam fuisse a populo seu uni (qui Reges et Principes), seu 15 pluribus, qui Magistratus fuerant, unde clarum est, illos omnino, quibus haec suprema potestas legitime, id est liberis populorum votis confertur, imagines esse et vicarios Potestatis rectae rationis, et per consequens, gladium justitiae DEl gerere, et illis, quam talibus resistere in exercitio muneris sui impium esset;
sed et illud non minus elucescit, quod hae visibiles DEl Potestates, si contra leges 20 agunt, primae potestati legum et DEO resistunt, et rectae rationi. Quod autem breviter relatum, hanc supremam coactivam (et in hoc sensu regnandi potestatem) legitime, non nisi consensu liberae voluntatis Populorum fuisse collatam. Ut haec veritas eo evidentior sit, ipsiusmet Theocratiam seu
gubemium DEl in suo populo electo percurramus. 25
CAPUTV.
DE LIBERTATE ORIGINIS POPULI DEl
Renovavit DEUS mundum, postquam omnem animam viventem destruxisset per diluvium, et fecit Noe justum in Monarcham totius mundi, et egresso illo cum Filiis Suis ex Arca, benedixit illis, et dixit ad eos: Crescite et multiplicamini, et replete terram; Genesis 9, 1. Restituit illis Dominium super omnes creaturas dicens: terror vester et tremor sit super cuncta animalia terrae et super omnes 30 volucres caeli, cum universis, quae moventur super terram; omnes pisces maris manui vestrae traditi sunt, et omne, quod movetur et vivit, erit vobis in cibum, quasi olera virentia tradidi vobis omnia.1 Sed ne Filii Noe et Posteritas eorum hanc Potestatem super omne, quod movetur et vivit, impie extenderent, subiunxit DEUS: Sanguinem animarum vestrarum requiram de manu cuncta- 35 rum bestiarum, et de manu hominis, de manu viri et fratris ejus requiram animam hominis; quicunque effuderit humanum Sanguinem, effundetur Sanguis illius: ad imaginem quippe DEl factus est homo.2 Tam libera fuit origo
Renovavit DEUS mundum, postquam omnem animam viventem destruxisset per diluvium, et fecit Noe justum in Monarcham totius mundi, et egresso illo cum Filiis Suis ex Arca, benedixit illis, et dixit ad eos: Crescite et multiplicamini, et replete terram; Genesis 9, 1. Restituit illis Dominium super omnes creaturas dicens: terror vester et tremor sit super cuncta animalia terrae et super omnes 30 volucres caeli, cum universis, quae moventur super terram; omnes pisces maris manui vestrae traditi sunt, et omne, quod movetur et vivit, erit vobis in cibum, quasi olera virentia tradidi vobis omnia.1 Sed ne Filii Noe et Posteritas eorum hanc Potestatem super omne, quod movetur et vivit, impie extenderent, subiunxit DEUS: Sanguinem animarum vestrarum requiram de manu cuncta- 35 rum bestiarum, et de manu hominis, de manu viri et fratris ejus requiram animam hominis; quicunque effuderit humanum Sanguinem, effundetur Sanguis illius: ad imaginem quippe DEl factus est homo.2 Tam libera fuit origo