E G Y R Ö L - M Á S R Ű L .
M Á S O D IK K Ö T E T .
E G Y R Ő L - M Á S R Ó L
— Ú J A B B E M L É K E I M —
IRTA
GRÓF
T E L E K I S Á N D O R .
M Á S O D IK K Ö T E T .
B U D A P E S T
R É V A I T E S T V É R E K K I A D Á S A . 1882.
BLAHANÉNAK
ÉS
MUNKÁCSINAK.
— Sí-xr^i—
Ihász Dániel jó p a jtá s o m uto lsó le v e lé b e n a z t Írja :
„Az öreg UV öröm m el olvassa „ E M L É K E I D E T “;
a zt m on d ta, ho g y a m a g y a r köznép g én iu szá t az utolsó időben, a m en n yire o a távolból Ítélhet, senki sem f o g ta f e l jo b b a n ín in t M u n ká csy, B la h á n é és te.“
E — r á n k nézve o ly a n ösztönző, s e rk e n tő és bu zd ító v é le m é n y e a l e g n a g y o b b m a g y a r n a k b á to r ít, ezen c s e k é ly s é g e t k e g y e te k n e k a já n la n i.
B udapesten, szeptember 22-én 18 8 1.
T isztelőjük
T E L E K I S Á N D O R .
M
t e k - e n é m i l e g hozz á ? ! . . . . A p r ü c s ö k é n e k li m e g a fülem ilét, d e m ind a k e t t ő a t e r m é s z e t h a n g j á n d a l o l ; az ö k ö rs z e m a sa s sz á rn y a i a l á bú v ik , fö lv iteti m a g á t az é g m a g a s s á g á b a s az é g b o l t t e t e j é r ő l a sa s fölnéz a v a k í t ó n a p b a , az ö k ö rs z e m lenéz az á r n y é k o s fö ld re ; de m i n d k e t t e n a t e r m é s z e t e t l á t j á k .A z is te n a t e r m é s z e t fö lö tt v a n ; azt m o n d j á k : ő t e r e m t é ; a z é r t m é g is m i n d e n k i n e k i m á d s á g a e g y e n lő e lő tte . E z az e g y e n l ő s é g is te n elő tt.
E l j ö tt e m én is, h o g y im á d k o z z a m e m l é k e d re , m e l y e t h ű n őriz a n é p ; e lm o n d o m egy
szerűen a m it r ó l a d tu d o k . É s ez az eg y e n lő · s é g az e lism eré sb en .
IO Pe t ő f i Sá n d o r Ko l t ó n.
A k a r r a r a i m á rv á n y t, m e ly b e a lá n g é s z é le t e t fa r a g , a m a s sa i p a r a s z t c sá k á n y o z z a ki a b á n y á b ó l ; én is h o z o k e g y d a r a b o t é lte d tö rté n e té h e z , s e rre fe ljo g o sít h a z á m t ö r t é n e lm e , m e ly e t e z u tá n ír n a k m eg .
É s m o s t e lm o n d o m a m a t á r s a s á g előtt, m e l y n a g y n e v e d e t viseli.
1846. s z e p te m b e r 8 -k á n N a g y - K á r o l y b a n v o lta m , az a k k o r i b a n ú g y n e v e z e t t q u a r tia lis gen erá lis m e g y e i g y ű l é s e n . A z id ő b e n d e á k o - sa n b e s z é l t ü n k , de m a g y a r o s a n é re z tü n k , s n e m t u d t u k m ég , mi az a G leichberechtigtm g.
A v á r o s b a n h i r e k e lt, h o g y P e tő fi S á n d o r l á t o g a t ó b a j ö t t b a r á t j á h o z , R i s k ó Ig n á czh o z , s n á l a v a n szállva.
N e m s o k a t t ö r ő d t e m vele, s n é m ile g m é g b o s z a n to t t , h o g y o l y a n n a g y d o l g o t c s i n á l n a k b e lő le .
V a c s o r á i m m e n t ü n k a S za rva s v e n d é g lő b e , D a r v a y F e r e n c z , H a r a y V i k t o r és tö b b e n , k i k r e m á r n e m e m lék sz em . L e ü l t ü n k e g y a s z t a l h o z ; á t e l l e n b e n v e lü n k , a l e g t á v o l a b b i asz
t a l n á l ü l t e k R i s k ó Náczi, P a p p E n d r e , e g y is m e r e t l e n és m é g t ö b b e n .
H a r a y v a c s o r á l á s k ö z b e n felém h a jlik , s a z t m o n d ja :
•— A z o t t P e t ő f i S á n d o r .
— B á n o m is én ! — fe le le m k ö z ö n y ö s e n .
V a c s o r a v é g e z t é v e l f e lá ll H a r a y s a h h o z az a sz ta lh o z m e g y , m e l y n é l P e t ő f i v a c s o r á i t és P a p p E n d r e á l t a l b e m u t a t t a t j a m a g á t . P e tő fi fe lá ll, k e z e t n y ú j t H a r a y n a k és é l é n k e n b e s z é l g e t n i k e z d e n e k . K é s ő b b v é l e t l e n ü l a r r a t e k i n t e k s látom , h o g y f e l á l l a n a k és fe lé n k k ö z e le d n e k . H a r a y t e k i n t e t é b ő l k i v e t t e m , h o g y h ozz ám hozza P e tő fit, f e lá llta m és eleib e m e n te m .
H a r a y v é g e z t e a b e m u t a t á s t .
E ls ő sza va, m e l y e t h o z z á m in té z e tt, ez v o l t :
— Ö n az e lső eleven g ró f, a k i v e l b e szélek.
— P iá t d ö g l ö t t e l b e sz é lté l-e ? — k é r d é m n é m i s a v a n y ú s á g g a l .
— A z m a g a m is v o l t a m k o m é d i á s k o r o m b a n .
— N a c z im b o r á m , v e le m u g y a n n e m s o k a t n y e r t é l , m e r t m a g a m is c s a k o l y a n v a d g r ó f v a g y o k .
R á m n é z e t t ; sze m e ib ő l lá tta m , h o g y ezt a fe le le te t n e m v á r t a ; k e z e t n y ú j t o t t s a j é g m e g v o l t t ö rv e .
A s z t a lu n k h o z ü lt s h o s s z a sa n q u a t e r k á z - t u n k e g y ü t t .
otsa*r
A m in t e s o r o k a t írom , f ö le le v e n ü l e m l é
1 2 Pe t ő f i Sá n d o r Kö l t ő n.
k e m b e n — h a r m i n c z h á r o m év m ú l t á v a l — P e t ő f i a l a k j a s lá t o m ő t m a g a m elő tt, ú g y , a m in t e lő sz ö r l á t t a m .
Iv ö z é p t e r m e t n é l v a la m iv e l m a g a s a b b a la k , s u g á r növéssel, a r á n y o s t e s t t a g o k k a b fe sz te le n m o z d u la tta l, sűrű, t ö m ö t t , felálló, k u r t a , f e k e t e hajjal, m e l y e t j o b b k e z é n e k u jja i
v a l b e s z é d k ö z b e n g y a k r a n h á t r a felé sim íto tt ; k ö z é p h o m lo k , a k é t sz e m ö ld ö k k ö z t e g y n é h á n y rá n c z , a m é l y g o n d o l k o d á s je le , szép, re n d e s , b a r n a sze m ö ld ö k ö k , csillám ló b o g á r sze m e k , m e l y e k b e s z é d k ö z b e n c s illo g ta k , s m id ő n l e l k e s ü l t v a g y k ö l t e m é n y e i b ő l s z a v a lt, f é n y e s e n r a g y o g t a k ; ez v o l t a r c z á n a k le g s z e b b része, a b l a k a i k ö ltő i l e l k é n e k ; e g y k e v é s s é a h o m l o k n á l m e g g ö r b ü l t orr, szép, k icsi száj, r e n d e s f e h é r f o g a k k a l ; a r c z á n a k b ő r e s á r g á s b a r n a volt, e g y n é h á n y s z e p lő f o rm á ju m é g b a r n á b b f o l t o c s k á k k a l ; a j k a i a s z o k o t t n á l v a la m iv e l v a s t a g a b b a k , jó l á l l t r a jt o k a m o soly, d e a h a r a g , a m é l t a t l a n k o d á s , a g ú n y , a m e g v e t é s , a g y ű l ö l e t , s a c s a ló d á s é rz e lm e i
n e k n y i l v á n í t á s a i á l t a l s a já tsz e rü , m a jd n e m k e l le m e t l e n k ife je z é s t v e t t e k f e l ; g y é r , v é k o n y b a ju s z s állsz a k á l, v i l á g o s a b b a h a jn á l, sz e m ö ld ö k n é l és s z e m p illá k n á l, színe a s ö t é t b a r n á b ó l e g y - e g y r i t k a té g l a s z in á l t a l a g e s z te n y e - sz ín b e m e n t át, s ho sszú n y a k .
Ö l t ö z e t e ! v é k o n y z sinoros f e k e t e a t t i la , h istó ria i ing-gallérja r á h a j t v a , s ö t é t — m a jd n e m f e k e t e — s z ü r k e p a n t a l o n n a d r á g .
S z e rin te m , — p e d i g de j ó l e m lé k s z e m r á ! — le g jo b b a r c z k é p e : az Ö sszes k ö lte m é n y e i 1848-dik évi k i a d á s á b a n m e g j e l e n t s B a r a b á s ra jz a u t á n k é s z ü lt ac zélm etsze t.
É n D a r v a y n á l v o l t a m szállva. T e r j e d e l mes sz á llá sa volt, n á l a s z o k o tt a lib erá lis p á r t
— m in t a k k o r n e v e z t é k — e g y b e g y ü l n i s t a n ácskozni.
K o r á n r e g g e l , R i s k ó N á c z i és P a p p E n d r e t á r s a s á g á b a n P e tő fi is o d a jö tt. A t a n á c s k o z á s m á r j a v á b a n f o l y t : h o g y a n s m i k é p e n k e l l e n e c s e le k e d n i ; p á r t u n k e g y ű l é s a l k a l m á v a l k i s e b b s é g b e n vo lt.
P e tő fi a t a n á c s k o z á s a l a t t eg'y s z ö g l e t b e von u lt, h a l l g a t o t t és g o n d o lk o z o tt, s i r ó n n a l j e g y e z g e t e t t e g y d a r a b k a p a p í r r a .
A z e l ő l e g e s t a n á c s k o z á s v é g e z t é v e l D a r- v a y — e g y e re d e ti, s a j á t s á g o s , a m a g a n e m é b e n e g y e d ü l i e g y é n i s é g — P e tő fih e z m e g y , s k é t k o lo s s á lis k e z é t v á l l á r a tév e, j ó i n d u l a t ú m o s o ly ly a l m o n d j a :
— K e d v e s p o é t a ö c s é m ! h allom , b e a d t a d n e k i k a k u lc so t, — m o n d já k , p r ü s z k ö l n e k tőle. — O k o sa n , n a g y o n jó l t e t t e d , h o g y ki-
1 4 Pe t ő f i Sá n d o r Kö l t ő n.
p o é t i k á l t a d ő k e t ; a r i g m u s t k ö n n y e b b ta n u l n i , m in t az o r a t i ó t ; a z t m e g h a l l g a t j á k , igen, de a m a z t m e g k ö n y v n é l k ü l m e g t a n u l j á k ; a d d ide k é r l e k , h a d d o lv a s s a m el.
— M it ? — k é r d é P e tő fi h a b o z v a.
— A z t, a m it t e g n a p a pccsovicsokra í rtá l.
— N in c s e n n á la m .
— H isz tu d o d t e a z t k ö n y v n é l k ü l is, — k özbeszól P a p p E n d r e , — m o n d d e l !
— S zívesen.
H o m l o k á t ö ssze rán cz o sitá , sze m e i csillo g n i k e z d te k , e g y e t k ö h i n t e t t, fö le g y e n e s ü lt, s ér- czes h a n g o n r á k e z d é :
„ H á t e falak közt liangozáiiak N ag y szavaid, oh K ö lc se y ? !w
s m id ő n az u to lsó h á r o m v e r s h e z é r t :
> H a d d k ap jo n érd em e d ijá b a ’ Ivedébe bilin cset, n y ak áb a J á rm o t, h á tá ra kan csu k át !“
e z t a n n y i erővel, o l y a n ig azá n , a n n y i b enso- s é g g e l és m e g g y ő z ő d é s s e l sza v alá, h o g y m i n d n y á j u n k a t m é ly e n m e g h a t o t t .
E n e p e r c z t ő l f o g v a b á m u l ó j a le tte m , s i p a r k o d t a m b a r á t s á g á t k ié rd e m e ln i.
otSdÁo
— M e n j ü n k a g y ű l é s b e ! — m o n d á D a r- v a y . ·— M a g n ific e ! — e n g e m m i n d ig í g y czi- m eze tt, — v e g y e n m a g á r a m ás u n ifo r m is t, s ú tra .
— R ö g t ö n , s p e c ta b i li s !
A s z o b á m b a i n d u l ta m , h o g y m a g y a r r u h á t ö l t s e k m a g a m r a , — P e tő f i u t á n a m jö tt.
— T e m é g y s z a g y ű l é s r e ? — k é r d é .
— H á t te ?
— É n n e m m e g y e k . M it csin áljak o tt ? .Egy csom ó h a s z o n t a l a n szóbeszéd, de e r e d m é n y s e m m i ; a z tá n m e g m é g g o r o m b á s k o d n i sincs jo g o m , n em lé v é n t á b l a b i r ó . M íg ti c s é p e l i te k a sza lm á t, a d d i g firk á lo k v alam it.
— T u d o d m it ? é n fe ls z a l a d o k e g y p i l l a n a t r a a g y ű l é s b e s m e g m u t a t o m m a g a m a t e g y p e r e z r e a t e k i n t e t e s k a r o k és r e n d e k n e k ; ú g y sincs m a sem m i é r d e k e s t á r g y , a z o n n a l jö v ö k . M a r a d j u n k e g y ü t t . M e g v á r s z u g y - e ?
— Meg·; m e n jü n k s v é g e z d h a m a r . M e g y e d ó r a t e l t é v e l a m e g y e h á z k a p u j a a l a t t t a l á l k o z ó n k .
— H o v a m e n j ü n k ? — k é r d é m P ető fitő l.
— H a n e m re ste lle d , m e n j ü n k s z á ll á som ra, v a la m i k o t y o g a fejem ben, sz e re tn é m leírni.
— M e n jü n k !
R i s k ó sz o b á já b a n v a l á n k . P e tő fi le ü lt s e g y d a r a b k a p a p í r r a i r t ; én a d d i g G v a d á n y i R o n tó Pdlyi\X o l v a s ó m , m e l y az a sz ta lo n h e v e rt.
K e v é s idő m ú l v a fe lállt, m e g d ö rz s ö lé
16 Pe t ő f i Sá n d o r Ko i.t ó n.
h o m l o k á t , s j o b b k e z é v e l k i v á g o t t a l e v e g ő b e ; k é s ő b b tapasztalán?., h o g y ez s z o k á s a v o lt, m i k o r v a l a m e l y i k k ö l t e m é n y e s ik e rü lt.
— M e n jü n k 1 — m o n d á , — ez e l é g m á r a .
— Jó -e ? — k é r d é m .
— A n n a k k e ll l e n n i ! olvasd, h a nem unod.
—- K i u n n á P e t ő f i t ? !
—· G r ó f u r ! n a g y o n k ö s z ö n ö m ! A b ilincs.
E l o l v a s t a m ; n e m s z ó lta m r á sem m it, csa k k e z e m e t n y u j t á m .
— D r u s z á m ! h a leh et, n e h a g y j u k el e g y m á s t ! U g y - e , eljösz h o z z á m K o h ó r a ?
— E r r ő l b e s z é l ü n k ! ol9 2?o
V é g i g m e n t ü n k a m e g y e h á z - u t c z á n , s a m in t a s a r o k n á l fo rd u lu n k , a S za rv a s-vendéglő felé, e g y n é g y l o v a s f o g a t ú k o c s i v a l t a l á l k o z u n k , m e l y a n a g y - u t c z á n j ö t t fölfelé.
A n é g y ló e g y f o r m á n k u r t á r a fo g v a , jó l k a n t á r o z v a és g y e p l ő z v e , s e b e s ü g e t v e h a l a d t ; a g ye p lö s e g y fél fejjel e l ő b b r e , fe jé t fe lü lrő l lefelé r á z t a és trü s z k ö l t , a késcfá s n y a k á t meg-- s z e g v e k ö v e t é , s n e m b í r v á n t a r t a n i a g y e p - lőssel, n é h a - n é h a fe lv á g o tt, a k é t ru d a s b e l e f e k ü d t a h á m b a s ú g y h a l a d t ; a k o c s i t a n é g y ló g y e p l ő n vitte, h a t a l m a s k a r o k t á r t á k azt, s k o r m á n y o z t á k , m in d e n P a r l a m e n ta r i s m u s nél-
kül. M ik o r h o zz án k é rt, e g y fo g á s r a m e g á l l t , m i n th a o d a s z e g e z té k v o l n a .
A n é g y e s f o g a t o t m e g ö l t e a g ő z m o z d o n y ; r i t k a az m o s t m i n á l u n k , m in t a hiuz.
— D e h a t a l m a s n é g y ló ! — m o n d á P e - tőfi g y ö n y ö r k ö d ő b á m u l a t t a l .
— M int a t ó t d i á k m ondja, d r u s z á m : znákunkX — fe le lém k é r k e d v e ; — je r, m e n jü n k , fo rd u lju n k e g y e t.
— N e m b á n o m , n a g y o n jó lesz ! s b e a k a r t ülni a h o m o k f u t ó b a .
— N e m o d a B u d a ! I d e m e l l é m ! — s fe lü lte té m a b a k r a .
K é t k e d v e n é z e t t r á m s a n é g y lóra.
K ö z ib ö k s u h i n t o tt a m , m e g r a g a d t á k a kocsit, de p á r p e r e z m ú l v a g y ö n y ö r ű e n ü g e t t e k .
— H a én i g y t u d n é k h a j t a n i ! szólalt m e g kis idő m ú lv a, — d e h á t m it h a j t a n é k ? — tév é u t á n a .
— J e r í v o ltó r a , m e g t a n í t u n k mi F e - renczczel.
— Ig e n , h a r á s z ü l e t e t t a t e k i n t e t e s u r ;
— m o n d ja r á F e r e n c z kocsis.
— H á t a r r a is szü letn i k e l l ?
— A b i z o n y ! S o k k o c sis e g é sz é le té n k e r e s z t ü l c s a k n y á m m o g o t t a b a k o n , a z t sem tudja, h o g y h o g y a n és m i é r t ? m á s m e g c s a k a k e z é b e veszi a g y e p l ő t , s m i n d j á r t c s in á lja,
T e l e k i S. Egyrol-músról. II. 2
I 8 Pe t ő f i Sá n d o r Kot.t ó n.
m i n th a c s a k m i n d ig h a j t o t t volna, s m a g á t ó l k i t a l á l j a a fo r té ly t.
— M e r r e m e n j ü n k ? — k é r d é m P e tőfitől.
— T u d o d m e rr e v a n E r d ő d !
— H o g y ne tu d n á m .
— M e n j ü n k a r r a felé.
— R ó s z a r r a az ut, ro m lik a k o c s i ; m e n j ü n k i n k á b b a S z e n t-J á n o s i felé, P e t r i b e . B oé- r é k n á l a t e k i n t e t e s a ssz o n y o t t h o n van, s m e g k í n á l eg'y k o r t y t y a l — m o n d á egész co n fid e n c iá v a l F e re n c z .
P e t ő f i n e k n em t e t s z e t t a F e r e n c z o k o s k o d á s a ; ő E r d ő d felé v á g y o t t . M é g e k k o r nem t u d t a m az o k á t , h o g y m ié r t!
— M e n j ü n k d ru s z á m E r d ő d f e l é ; e n g e - m e t k o c s ik á z ta ts z - e v a g y F e r e n c z ti r a t ? — k é r d é c síp ő sen .
M a j t h é n y felé v e t t e m az u t a t E r d ő d n e k .
— N e c s o d á l k o z z á l ; F e r e n c z n e k t ö b b sz a b a d , m i n t m á s n a k · — m o n d á m n e k i n ém e
tü l. E lő s z ö r és u t o l já r a b e s z é l é n k e n y e lv e n e g y ü t t .
— E lm o n d o m n e k e d t ö r t é n e t é t . M in t kis c z ig á n y p u r d é t K r i s t ó f A d o l f u r m a g á h o z v e t t e ; az istá lló b a n , a l o v a k k ö z t, m in t a k u t y a k ö l y k ö t , fö ln e v e lté k , s e p e r t e az istállót, s h o r d t a a g a n é j t ; k é s ő b b lo v ász le tt, vég're kocsis. M a a le g j o b b k o csis E r d é l y b e n . K r i s
tó f ur g a z d a g e m b e r ; e g y s z e r f e g y v e r e s zsi- v á n y o k r o h a n t á k m e g , k i a k a r t á k ra b o ln i ; K r i s t ó f u r v é d t e m a g á t , F e r e n c z m e l l e t t e á llt, s midőn a. r a b l ó v e z é r K r i s t ó f u r r a s z e g e z te p u s k á já t, F e r e n c z e le ib e u g r o t t , m e llé v e l f e l f o g t a a lö v é s t ; m é g v o lt a n n y i ideje, h o g y k i k a p j a K r i s t ó f u r k e z é b ő l a f e g y v e r t , b e l e d u p l á z o t t a z s i v á n y o k k ö zé ; a z o k m e g s z a l a d tak, s F e r e n c z e sz m é le tle n ü l r o g y o t t össze.
K r i s t ó f u r b e v i t e t t e K o l o z s v á r r a , a k ó r h á z b a . O t t f e k ü d t k ilen cz h ó n a p i g , v é g r e k i e r e s z t e t t é k ; v is s z a m e n t g az d á já h o z . E z — k i n e k é l e té t m e n t e t t e m e g — azt m o n d t a n e k i : „ N a g y o n g y ö n g e v a g y m é g t e a r r a , h o g y szolgálj, ingyenclöt p e d i g n e m t a r t h a t o k , m e h e ts z isten hírével!··' É n m e g f o g a d t a m ; h á r o m é v e , h o g y n á la m szolgál ; n em d o r g á l t a m meg· h á ro m sz o r.
E z é r t F e r e n c z n e k t ö b b sza b ad , m i n t m á s n a k . P e tő fi b e n y ú l t d o h á n y z a c s k ó j á b a , s e g y m a r é k d o h á n y t n y o m o t t a. F e r e n c z m a r k á b a .
S e b e s ü g e t v e , s z ó t l a n u l h a l a d t u n k . O E r d ő d felé g o n d o l t , n e k e m is v o l t hova. A A lcsz- szclátó c s á r d a f e h é r l e t t a tá v o l b a n , a k ő f a l l a l k e r í t e t t akasztóiéit e l h a g y t u k b a l r a ; a d o m a- hid ai h a t á r szélén m e g á l l t u n k , F e r e n c z leszállt, a k é t első ló e lib e m en t, s m e g h u z o g a t t a a z o k ü s t ö k é t és k itö rö lte s ze m e ik et.
2 0 Pe t ő f i Sá n d o r Kö l t ő n.
— L á t o d azt a kis d o m b o r u l a t o t a rét v é g é n , m i n d já r t o t t a fris u g a r - s z á n t á s m e l l e t t ?
— Ig e n .
— T u d o d , mi az ?
— N em .
-— 1711-ben azon a h e l y e n pac zifik ált K á r o l y i S á n d o r.
— T u d o m !
E l i n d u lt u n k ; n é m á n , c s e n d e s e n g o n d o l k o d u n k , v o lt m ir ő l!
o t s a v
A z i d ő b e n a n e m z e t ö n é r z e t é n e k teljes t u d a t á b a n volt. M e g u n t a m á r s é r e l m e i n e k ö rö k ö s h i á b a v a l ó p a n a s z l á s á t , N a g y P á l , B o r- sic z k y s é r e l m i f e lira ta i e l a v u l t a k , az örökös j e r e m i á d o k n e m t e t s z e t t e k ■ S z é c h e n y i föl.
é b r e s z t é a n e m z e t e t á l m á b ó l , m e l y b e n csa k is g r a v a m e n jc irö l á l m o d o t t ; W e s s e l é n y i m e n n y d ö r g ő sz a v a i f e l v i l l a n y o z t á k az o rsz á g o t, D e á k F e r e n c z l o g i k á j a h a t a l m a s o k a d a to l á s volt, B e ö t h y Ö d ö n h a n g j á t o r s z á g s z e r t e h a l l o t t á k , B a t t h y á n y L ajo s, T e l e k i László, P á l f f y J ó z s e f K á r o l y i G y ö r g y , M esz n il V i k t o r , s e fa jtá b ó l tö b b e n , m e r t e k m a g y a r lenni, o t t fenn, a m á g n á s o k t á b l á j á n , s o tt, ho l e z e l ő t t c u lin a rite r h e b e g t e k d i á k u l, k e z d t e k b eszélni — tö re d e z v e u g y a n — de m a g y a m l. A n á d o r k e z d te szám- b a v e n n i ők et, s a z é ru s szám m á n ő t t e ki m a
g á t. V o lt sz ó n o k k ö z t ü k , a k i i g y k e z d é b e s z é d é t : „ F a n n a k e m p e r e g , a k i h o t y h a abso- lutism us k i á l t o n o k : m i n t y á r m e g i j e d “ . . .
K o s s u t h F a jo s , a n a g y g o n d o l a t o k , a v a rázs-szó és a h a t a l m a s toll e m b e re , n e m p r é s e lh e tte a s a jtó t : p e n n á já h o z n y ú lt, a l e l k e s ü lt fia ta lsá g m á s o lt u t á n a , a g o n d o l a t felszállt és t e r j e d t ; B a n q u o -s z e lle m e fe lü té fejét · k i n y o m h atja azt a l á ? A z esz m e te r j e d t, m in t az a m e rik ai p r a ir ic k é g é se.
E g y h i á n y z ó t : az uj h i t n e k n e m v o lt m é g m a rtyrja . A h a t a l o m s e g í t e t t a d o l g o n ; b e f o g a t t a L o v a s s y t , T o r m á s i t , L a p s i n c z k i t, W e s s e lén y it, K o s s u t h o t ; m é g a k k o r n e m v o l t u n k az a k a sz tó fá h o z szokva, n e m i s m e r t ü k H a y n a u t , s P e s t m essze v o l t A r a d t ó l .
S o k v a j ú d á s o k k ö z t m e g s z ü l e te tt a P e s t i H írla p s ez lön a fiatal n e m z e d é k n e k b ib liá ja . K o s s u t h n a k e g y - e g y v e z é r c z i k k e : s z e n t P á l levele v o lt a k o r i n t h u s i a k h o z .
E l a p e sz m é in e k — m in t a k k o r n e v e z é k com m is voyageurjei v o l t a k : S o m o g y i A n t a l , X é m e t A l b e r t ct com pagnie.
A m e g y e á l l t , 52 fejű h y d r a az id e g e n h a ta lo m ellen, m i n d e g y i k k ü l ö n - k ü l ö n g a z d á l k o d o t t o t t h o n , s e g y ü t t e s e n , k ö z ö se n a h a z á é r t.
Kern t u d t u k , n e m l á t t u k , de é re ztü k a jövőt, s m in t o m o n d á ; „a. sz á z a d v i s e l ő s “ volt.
Ρε τ ο κ γ Sá n d o r Ko i.t ó n.
I s k o l á i m a t v ég e zv e, szülőim — az a k k o r i sz o k á s sz e rin t — n é m e t e g y e t e m e k r e k ü l d t e k k i, a hol ta n u ln o m k e l l e t t v o l n a ; de m e g u n v á n H e g e l t , S c h e l l i n g e t és W e r d e r t : a p h i- l o s o p h i á t s z e g r e a k a s z t o t t a m és e l m e n t e m S p a n y o l o r s z á g b a , L i c h n o v s z k y F e l i x h e r c z e g g e l , k i a D o n C arlo s s e r e g é b e n t á b o r n o k v o lt — k a la n d o rn a k . Ü g y ü n k , h á l a is te n n e k , m e g b u k o t t , m i n k e t e l f o g t a k , a b a r c e llo n a i n é p lam - b crtiró zn i a k a r t . E s p a r t e r o b e c s u k a t o t t, L e s s e p s k i a k k o r b a r c e l l o n a i főconsul v o lt — m e g m e n t e t t , k is z a b a d u l ta m , ö s s z e b a r a n g o l t a m E u r ó p a n a g y r é s z é t ; k é s ő b b Túszt m a g á v a l v i t t O ro sz o r s z á g b a , o n n a n v ele u t a z t a m e g y p á r eszten
d e ig , s a n élk ü l, h o g y e g y á r v a h a n g o t tud·:
n é k a ze n é b ő l —· m in t a h o g y m o n d a n i sz o k ta relé hangversenyeztem .
H a z a k e r ü l t e m ; a p á m k i a d t a v a g y o n u n k e g y részét, é d e s a n y á m b e t e l e p í t e t t K o l t ó r a . g a z d a g n a g y a n y á m , k i n a g y o n s z e re te tt, e l h a t o t t m in d e n n e l, s én b e á l l t a m földesúrinak.
A b b a n az i d ő b e n k ö n n y e n m e n t ez a d o h g : v o l t r o b o t és nem v o l t — adó.
F ő s z e n v e d é ly e m a ló vo lt. L o v a g o l n i , h a jta n i, szóval l o v a t i d o m íta n i ; ez v a l a m a jd n e m e g y e d ü l i fo g l a l a to s s á g o m . A pá im nak h i
re s m é n e s e volt, s a fe lá llíto tt l o v a k a t hozzám k ü l d t e ív o ltó ra , isk o lá b a .
N őtlen e m b e r v o l t a m és jó cz im b o ra.
M a g y a r e m b e r lévén, s z e r e t t e m a v e n d é g e t ; hozzám a v e n d é g e t m i n d i g „ is te n h o z z a “, cu- r i á m n a k m o s t sin csen k a p u j a , n e m Í r h a t t a m rá, h o g y : „ h a j ö t t ö k le s z te k , h a h o z t o k e s z t e k . “
F é n y ű z é s t nem v i t te m soha, a mi k i t e l t a háztól, azt e t t ü k a h á z n á l ; a l e g f ő b b lu x u s- ar tic u lu s : P ócsv L a c z i volt, a h i r e s m á r m a r o s - szigeti p r í m á s , h a t o d m a g á v a l . B e - b e á l l i t o t t hozzám, s h ú z ta . H i r e m e n t, h o g y P ó c s y L ac zi í v o ltó n v a n , s a v i d é k ja v a í v o l t ó r a jö tt.
O u a t e r k á z t u n k c z ig á n y m e lle tt, n y á j a s k o d t u n k n ó t á r a , a k e l l ő b o r t t e r m e t t e a b e r k e s z i L encsés.
P o c s y v a l m é g m e g t ö r t é n t az i s , h o g y m o n d a :
— Mi h o l n a p s z e r e t n é n k e lm en n i.
— N e h é z d o lo g lesz az, L a c z i b á c s i!
— H á t m in e k u r a m ?
— H á t c s a k a n n a k , h o g y n e k e m m o st nincsen p énz em , s a z tá n h o g y m e n t e k pén z n é lk ü l ?
— Ú g y , h o g y jö t tü n k , c s a k e lle n k e z ő m ars- ru tá v a l. B e m e g y ü n k B á n y á r a , o t t ö sszem uzsi
k á l u n k a n n y i t , h o g y e l é r ü n k v e le K apnikig-, o tt újból h u z u n k e g y p á r t, s azzal é p e n Szi
g e t r e érü n k .
2 4 Pe t ő f i Sá n d o r Ko i.t ó x.
S P ó c s y L a c i i ú t r a k elt, s sz e ren c sé sen m e g é r k e z e t t S z i g e t r e , h a t o d m a g á v a l .
P r ó b á l n á c s a k v a l a k i ezt P o n g r á c z L a - j iv a l!. . . .
A b b a n az i d ő b e n e g y i k e a le g fo n to s a b b p o litik a i k é r d é s e k n e k : a p a r tiu m k é r d é s e v o l t ; tu d n iillik : az a n y a o r s z á g h o z v issz a c s a to ln i az o n n a n E r d é l y h e z k a p c s o l t n é g y v á r m e g y é t : Z a r á n d o t , Iv ö z ép -S zo ln o k o t, l v r a s z n á t , és K ő v á r v id é k é t. A k o r m á n y a d m i n i s tr a t o r a i á lta l m i n d e n t e l k ö v e t e t t , h o g y az illető m e g y é k b e n a v is s z a c s a to lá s ellen t ö b b s é g e t szerezzen, s ez á l t a l b efolyjon az o r s z á g g y ű l é s r e , h o g y a p a r tiu m k é r d é s e elejtessé k.
H á r o m m e g y é b e n czélt is é r t ; m i á l l o t t u n k e g y e d ü l K ő v á r v i d é k é n a v i s s z a c s a to lá s m e lle tt. A z o rs z á g o s e l le n z é k e re jé t n á l u n k ö ssz p o n to sitá .
W e s s e l é n y i M ik ló s á llt a m o z g a lo m é lé n ; H o s s z ú L á s z ló k ő v á r i főjegyző, k ö v e t t á r s a m és é n v o l t u n k a fő sz e re p lő k . R e n d e s e n K ra sz- n áb ó l, S z o l n o k b ó l — Z a r á n d n e m v e t t ré s z t a m o z g a l o m b a n —· n á l a m g y ű l t e k össze, s Ív o l
tó n t a n á c s k o z t u n k a t e e n d ő k fölött.
A n a g y - k á r o l y i g y ű l é s b ő l hazajőve, Hosz- szu L á s z ló tó l p á r s o r t k a p o k , m e l y b e n t u d a t j a , h o g y a n a p o k b a n h ozz ám jö n a szo ln o k i és
k ra s z n a i u r a k k a l é r te k e z n i j v á r j a m őket. A n a p o t nem t u d j a b i z o n y o s a n m e g m o n d a n i, de k é sz ü lje k e l f o g a d á s u k r a .
A n a g y k é s z ü lő d é s a b b ó l állt, h o g y e g y c z ig á n y t á t k i i ld t e m a b á n y a i b é r c z e n S zig etre , P ó c s y L ac zi u t á n , s a g a z d a s s z o n y o m n a k m e g m o n d ta m , h o g y e g y p á r á r t a t l a n á l l a t o t t a r t son készen holocaustra, m e r t t ö b b u r a k jö n n e k .
M á s n a p P a p p Z sig m o n d t u d a t j a N a g y - B á n y á r ó l , h o g y P ető fi S á n d o r o d a é r k e z e t t és k é s z ü l ki ív o ltó ra . B e f o g a t t a m s H a r a y V i k t o r r a l u t á n a m e n t ü n k . E g y i d e j ű l e g k a p o m a le v e le t H o s s z ú tó l, h o g y h o l n a p e b é d r e n á la m lesz a S z o ln o k - és K r a s z n a - m e g y e i u r a k k a l s t u d a t t a a v i d é k e n is p á r t u n k e m b e r e i v e l ; s lön n a g y r e b e g é s a b a r o m f ia k k ö zö tt.
P ető fit m e g k a p t a m B á n y á n s t ö b b e k k e l e g y ü t t k ih o z ta m ív o l tó r a .
V i d é k ü n k s z é p s é g e m e g l e p t e . K e r t e m b ő l a k i l á t á s o ly an , h o g y c o n t in e n ta lis v id é k e n r i t k í t j a p á r já t.
H á z a m e g y kis lejtő s m a g a s l a t o n á l l ; az e lő té r e n é jsz a k felé sim a n a g y t é r s é g , zöld r é t e k k e l és t ö l g y f a - c s o p o r t o z a t o k k a l a t é r s é g e t a L á p o s vize k i g y ó z z a v é g i g , s e g y m a g a s la t r ó l egész f u t á s a l á t h a t ó , m in t ő m o n d á a
2 6 Pe t ő f i Sá n d o r Kot.t ó n.
k a n y a r g ó S z a m o s r ó l : „ m in t e g y o d a f a g y o t t v i l l á m “.
A m á s o d té r e n , a L á p o s o n túl, l a n k á s d o m b o k s z i l v a f á k k a l b e ü l t e t v e , fe le t tü k e g y fensik, ó riás t ö l g y e r d ó k k e l ; tisz ta i d ő b e n fizcn -
■nxolcz f a lu n a k fe h é r t o r n y a látszik, s m inden fa lu k e r t j e i f á k k a l ú g y b e ü l t e t v e , m i n th a e r d ő k k ö z e p é n á l l a n á n a k ; h a r a n g j a i k h a n g j a el- h a l a t t s z i k h o z z á n k a v ö l g y b e s szép id ő b e n a n a g y - b á n y a i h a r a n g is id á i g zúg.
A h á t t é r b e n , a m p h i t h e a t r a l i s k a n y a r u l a t b a n , a K á r p á t o k h e g y l á n c z o l a t a , U g o c sa - m e g y e k é t n a g y m a m e lo n já tó l föl k e l e t r e , az ősz Cziblesig, k ö z e p é n az ö r e g R o z sa Iv, óriás s z i k l a k i d o m b o r o d á s o k k a l s t e t e j é n m é rf ö ld r e t e r j e d ő e g y e n e s f e n s ik k a l, m e g r a k v a s ö t é t zöld a f o n y a b o k r o k k a l ; j o b b r a tő le a G utin, a h e g y e k n e k ó riá s p ú p o sa , h e g y e s , e g y e n e s e n k iá lló g rá n it-c s ú c s a iv a l, é jsz a k ró l M á r m a r o s b a nézve, a T i s z a fo ly á sá t, e m a g y a r X i l u s t , m ely g a z d a g í t és r o m b o l , á l d á s t és v é g p u s z tu l á s t áraszt. T á v o l a b b a I lu g y in, fején a f e h é r fel- l e g ; b ü s z k e u r ő, r i t k á n em eli le fővegét, c s a k is a n a p r a g y o g á s á t s ü v e g e ik A h á r o m á g ú Czibles, a m a g y a r h a z a tr id c n sc , m a g á r a h u z v a a v i llá m o k a t, m in t torreádor a bőszült b i k á t . E l j o b b r a a F ekete ke g y, sö téten , fe ke
tén , á r n y é k b a n t e n g e r s z e m é v e l , v i d é k ü n k F in s -
tcralwru\dL. M a g á n y o s a n , e lsz ig e te lte n , e g y e d ü l a Srífőrhegy, s á t o r - a l a k j á v a l, a l j á b a n j ó l te v ő g y ó g y f o r r á s á v a l ; m éltó h e ly le n n e a s á to ro s h é t vez ér sírjául. É s ez m in d zöld, m ind b e n ő v e f á k k a l ; v é g t e l e n tö m ö r, s ö t é t és v ilá g o s z ö l d k ő v é v á l t t e n g e r h u l l á m o k a t k é p e z v e ; b e r a k v a é r c z c z e l , a r a n y n y a l , ezüsttel, rézzel, ólom m al, szóval kincsesei, n y o m o r á u l a n n a k , a ki a z t k i k a l a p á c s o l j a : a szeg én y, éhező bá
n yá szn á k .
F e l j ő a n a p Z itá in h á t a m ö g ü l ; fé n y á rja m e g v i l á g í t ja a h e g y - c o l o s s o k c sú c sa it, a s z ü r k e p i t y m a l l a t k é k b e m e g y e n át. s az a l a n t j á r ó k ö d k ü z d a n a p s u g a r a i v a l , föl m a g 'a s ra száll, f e ll e g g é v á lik , s h a l a d t o v á b b v a g y a lá sz á ll a földre, h a r m a t t á válik, s rag)^og m in t b rilliá n t, a n ö v é n y e k szálain. D é lb e n , az é g l e g m a g a s a b b p o n t j á r ó l lö v e lli le e g y e n e s e n s u g a r a i t a n a p , m e g k u r t i t j a az á r n y é k o t , s a m u n k á s p a r a s z t e m b e r k e r e s i a h e l y e t , h o l e g y e m e g á r n y é k b a n d é le b é d jé t. A l k o n y a i k o r -— de szép az a l k o n y ! — v i l á g n a k m e g p i h e n é s e álom nélkül, m u n k á n a k szü n te n y u g o d a l o m b a n , s a k e n y é r k e r e s e t k ü z d e lm e s v e r e j t é k é n e k l e t ö r l é s e . A l e m e n t n a p visszanéz a földre, a f e l l e g e k s ö t é t k é k b ő l rózsaszínbe, s a b b ó l v ö rö s b e m e n n e k á t ; a p a r a s z t azt m o n d j a : „szél l e s z ! “ A l e v e li-b é k a k u r u t t y o l a fa te te jé r ő l, a p a r a s z t
2 8 Pe t ő f i Sá n d o r Kot.t ó x.
a z t m o n d j a : „eső l e s z ! “ — h a z u d ik a felleg.
h a z u d ik a b é k a , m e r t az idő szé p m a ra d . A fe rn ez ely i, a l á p o s b á n y a i k o h ó f ü s t kijön a
■völgybe s e lt ö l ti a z t k é n s z a g g a l ; h á n y s z o r ü t é m e g e s z a g o r r o m a t, a s z á m k i v e té s b e n !....
D e v é g r e is, m it n y a v a l y g o m én a l e í r á s á v a l , m i k o r m e g í r t a ő, a k ö l t ő :
„ . . . ide j ö t t ü n k K o l t ó r a . Ez e g y kis falu, K ő v á r v id é k é n , a E á p o s - v ö lg y b e n , N a g y - B á n y á t ó l e g y ó r á n y ir a , délre, y l t á j o lyan szép, m in th a az én képzeletem u tá n a lk o tta vo ln a a term észet. “
O k t ó b e r első fe lé b e n volt. G y ö n y ö r ű őszi n a p o k j á r t a k , v id é k ü n k ö n ez é v s z a k a l e g s z e b b . A n a g y h e g y e k és b ére z e k , m e l y e k m é r f ö l d e k r e t e r ü l n e k el s z e m e in k e l ő t t a l á t h a t á r o n , i l y e n k o r t a r k a s z i n v e g y ú l e t e t ö lte n e k m a g u k r a , az e r d ő t ö m ö r zöldje, e szín m in d e n á r n y a l a t á t v á lto z ta tja , a szelíd g e s z t e n y e f á k m e g s á r g u l n a k , a b ü k k ö s p iro s és v é rv ö rö ssé lesz, s az e g é sz e g y o l y a n ö s s z h a n g z a t o s e g é sze t k é p e z s b e fö d i a tá jt, a t e r m é s z e t óriási p e r z s a sz ő n y e g é v e l.
E b é d e l ő t t é r t e k e z l e t e t t a r t á n k — ősi sz o k á s s z e r i n t : k a l á c s és szilv o riu m m e l l e t t — az u d v a r o n , a n a g y e p e r f a a l a t t , m e l y n e k t e t e j é b e n a k ö r ü l v e v ő o s z l o p o k r a f e lf u to tt folyón-
d á r m e n n y e z e t e t k é p e z e t t ; a n é m e t a ty á sk o d á s a zsidó g a z d á l k o d á s a l a t t e jó ö r e g f á t is k i v á g a t t a .
E g y ó r a t á j t j e l e n t é k , h o g y a lev es az a s z ta lo n van ; f ö l m e n t ü n k eb é delni. E b é d a l a t t m orc -patrio f o l y t a k a p o h á r k ö s z ö n t é s e k , s h a l ló k a szép sz ó t; é n fe lá l lt a m ü l ő h e l y e m b ő l és P etőfihez m e n te m , k i az a sz ta l le g v é g é n ü l t és m o n d ám :
— D ru s z á m , t é g y ki m a g a d é r t és é r te m , én n e m t u d o k a szóhoz, m o n d ja d te h e l y e t te m is.
— J ól v a n , p r ó b á l o k e g y e t 1 — azzal a k ö n y ö k é r e t á m a s z t á fejét, n e m e v e t t s g o n d o l k o d o tt.
Alikor a c s e m e g é h e z é r t ü n k , felállt, sze
m ei r a g y o g t a k , h o m l o k á t ö ssze rán cz o sitá , s ih lettel, érczes, c s e n g ő h a n g o n r á k e z d é :
„B aran g o l és zúg, zúg az őszi szél, — C sö rö g n ek a fák száraz lom bjai, M in t rab kezén a m eg rázo tt b ilin c s “ . . . *
S h é v v e l fo ly ta tv a , m id ő n e t é t e l h e z é r t r
„ H allg ass zúgó szél, h ad d beszéljek én ! H a el nem h allgatsz, tú lk iá lta la k , M int n ő sirást az égi h áb o rú !a
itt m e g á llt, s csillogó s z e m e iv el v é g i g n é z e tt
J ó l em lékszem , ho g y P etőfi akkor íg y m o n d ta, S nem tö lcséréiv é a k é t sort, m in t a hogy k ö ltem én y eib en k i
nyom va van.
3 0 Pe t ő f i Sá n d o r Kö l t ő n.
ra jt u n k . M a g n e tisd lv a v a l á n k , s e l r a g a d t a t v a b á m u l t u k a l á n g é s z rö g t ö n z é s é t .
O f o l y t a t á , s m id ő n a v é g s z a v a k h o z é r t :
„ T a rts u k meg a szép, a szent kézfogást, — — K i legelőször n yújtja ki kezel :
A zé leg y en a h ála s dicsőség.
S k i e lfo g a d n i azt v onakodik ? A n n a k p o rá ra szálljon m inden átok, M elyet s íru n k ra m ajd virág h ely ett Ü ltetn i fognak m arad ék ain k , K ik e t ö rö k re m egn y o m o rítu n k !4Í
f e l u g r o t t u n k , p o h á r r a l k e z e in k b e n , k ö r ü l á l l t u k a m a g a s z t o s ih l e t ű k ö ltő t. P ó c s y L ac zi r á h ú z ta , s a r a j o n g ó le lk e sü lé s m á m o r á v a l ü d v ö z ö l t ü k P e tő fi S á n d o r t .
JEn, v á l l á r a té v e k e z e m e t, b e v e z e tte m a n a p p a li s z o b á b a . V e n d é g e i m az e b é d l ő b e n k á v é z v a m a r a d t a k .
— S á n d o r , m e g v a n - e ez n e k e d ? — kér- d é m i n e g h a t o t t a n .
— H o n n a n v o ln a ? h á t n e m erezted, h o g y m o st c s in á lta m ? — fe le lt szinte neh e ztelv e.
— A k k o r k é r le k , ülj le s ird le, n e h o g y elveszszen.
— M ajd én n e k e d m o s t f i r k á lo k !
— N em n e k e m firkálsz, k o m á m , h a n e m a h a z á n a k irsz.
— H á t k ü l d d b e V i k t o r t és k ü ld j kávét, le d ik tá lo m .
H a r a y V i k t o r t o l la a l á m o n d t a ; e l v é g e z vén, k ijö tte k , s e l o l v a s t á k ism é t, de m á r n em volt az o ly a n , m in t a z t le l k e s ü l t e n , r ö g t ö n ö z v e mondá.
Ez az E rd é ly b e n czimíi k ö l t e m é n y n e k t ö rté n e te .
'Άζ :i/V
I d ő t ö l t é s ü n k , m u l a t s á g u n k , a l o v a g l á s és k o c s i k á z á s v o lt. K i l o v a g o l t u n k az e r d ő k b e , b e - k o c s i k á z t u n k N a g y - B á n y á r a . A ló egész szen
v e d é ly é v é v á l t ; én t a n í t o t t a m lo v a g o ln i, F e r e n c / u r h a jta n i. F e r e n c z c z e l e g é s z b a r á t s á g o t k ö t ö t t és t ö b b n y i r e e g y ü t t k o c s i z t a k b e B á n y á r a , a p o s t a u t á n és b e v á s á r o l n i . P e tő fi h a jto tta a n é g y l o v a t , F e r e n c z u r m u tatta ^ m in t k e l l a z t a tu d o m á n y s z a b á l y a i sze rin t k o rm á n y o z n i.
E g v m ás a l k a l o m m a l , n é h á n y h ó n a p p a l k é s ő b b e n , ú jb ó l m e g l á t o g a t o t t . É n o d a j á r t a m S z a t m á r m e g y é b e n faluzni. S ziv es v e n d é g s z e r e t e t t e l l á t t a k m i n d e n ü t t, F e r e n c z e t t ú l s á g o s a n jól t a r t o t t á k , b e t e g e n j ö t t h a z a ; o rv o s u t á n k ü l d t e m , az o rv o s g o n d o l a t l a n u l h á n y t a t ó t l e n d e l t , a n a g y e r ő l k ö d é s e k b e n F e r e n c z m e l l sebe f e lf a k a d t s n a g y k í n o k k ö z t m e g h a l t .
E l m e n t ü n k a te m e t é s é r e . F e k e t e p o s z tó v a l b e v o n t s z e k é r r e h e l y e z t ü k a k o p o r s ó t ; az á l t a l a g o n d o z o tt n é g y ló v o n t a a g y á s z
Pe t ő f i Sá n d o r K o l t ó n.
sze k ere t. Petőfi, H a r a y és én k i s é r t ü k a testet, s a sir f ö l ö t t H a r a y m o n d o t t e g y p á r szomorú, ré s z tv e v ő szót.
A t e m e t é s r ő l h az ajövet, P e tő fi b e z á r k ó z o t t s z o b á já b a s m é g v a c s o r á i m sem j ö t t ki.
M á s n a p r e g g e l b e j ö t t h á ló s z o b á m b a , leü lt á g y a m r a , k e z é b e n t a r t o t t e g y i r a t c s o m a g o t és sz o m o rú a n m o n d á :
— D ru s z á m ! m e g é n e k e l t e m s z e g é n y F e - r e n c z e t és v e le e g y ü t t t é g e d is, m e g a n a g y H a r a y t .
— O lv asd , k é r l e k ! S o l v a s á :
C zigány F ercncz, a négyes kocsis.
K e z d t e a te m e t é s n é l ; e lm o n d ta , k i v o lt C z ig á n y F e r e n c z , h o g y a n n ő t t fel k u t y a k ö l y ö k m ó d já ra , s m in t l e t t h ű s é g e s cseléd, k u ty a - h ű s é g g e l. K r i s t ó f A d o l f g y a l á z a t o s t e t t é t k í
m é l e t l e n s z a v a k k a l b é t y e g e z t e ; m ily e n a rósz g a z d a és m ily e n a jó ; H a r a y n a k rö v id b e s z é d é t v e r s e k b e fo g la lá s azzal v é g e z te , h o g y a c se lé d is l e h e t ur, n e m e s é r z e le m b e n e g y e n lő g a z d á já h o z .
— Jaj de szé p ! — m o n d á m .
— Ö r v e n d e k , h o g y tetszik, n e k e d adom , csinálj v ele, a m it a k a rs z .
— N y o m a s d ki.
— A z t n em ; h a g r ó f n em le n n é l, m eg -
ten n ém , s h a v a la h a k in y o m a to d , te d d o d a : k é z ira to m u tá n .
A n a g y v ih a rb a n , m e ly a h a z á t é rte , e k é z ira to t is e lfu jta a p u s z tító sz é lv é sz ; e lr e j
t e t t iro m á n y a im k ö z t n em ta lá lta m m e g tö b b é e g y ö n y ö rű k ö lte m é n y t, m e ly a J á n o s vitéz m o d o rá b a n v o lt írv a . E g y re m e k m ű elv e sz e tt, m in t a h o g y e lv e s z e tt a n n y i v á g y , re m é n y és h o n fitö re k v é s.
G o n d ta la n n a p o k a t é ltü n k . Iro d a lo m ró l, m ű v é sz e te k rő l, p o litik á r ó l v ita tk o z tu n k , é r d e k lő d ő fig y e le m m e l k is é r tü k és m a g y a r á z tu k a n a p i e s e m é n y e k e t.
P e tő fi — k i n em ö rö m e s t t ű r t e lle n v é le m é n y t — tű zze l v itá z o tt, s n é h a n y e r s e n is ; k ü lö n ö sen H a r a y tó l n e m t ű r t e lle n m o n d á s t, d e V ik to r m in d ig élczczel v á g o tt v issza. E m lé k szem , e g y s z e r tü re le m v e s z tv e m o n d á :
— E jh , m it tu d ah h o z e g y kicsapott, k o m édiás !
H a r a y e g é sz h id e g v é r ü s é g g e l k é r d é e r r e :
— U r a m ! k é re m , k ih e z v a n sz e re n c sé m ? H a jó l em lék sz em és n em csa ló d o m , e g y Íro tt szia la p o n o lva sta m becses -nevét ?\
I ly e n k o r e lm o s o ly o d o tt és é lc z e lt m a g a ellen.
V elem — m é g k é s ő b b B em a l a t t is —
T e l e k i S. E^yrol-másról. II. 3
3 4 Pe t ő f i Sá n d o r Kot.t ó n.
r itk á n v ita tk o z o tt. T ö b b n y ire e g y v é le m é n y e n valánlc.
S z e r e te tt v e r s e iv e l k é r k e d n i s azt affek- t á l á s s a l t é v é ; ö n d ic s é r e té re ezt sz o k ta m v o lt n e k i m o n d a n i:
— K in e k k in e k a m a g a m e ste rs é g e . A z u r jó l c sin á lja a v e r s e k e t, én jó l h a jto k s m ég jo b b a n lo v a g io k . T e s s é k fe lü ln i a C ancanra — C an ca n e g y fo rté ly o s b o lo n d lo v a m v o lt — és b e lo v a g o ln i N a g y - B á n y á r a , s m ik o r visszajön, b e s z é lü n k az u r v e rs e irő l.
—- H á t te a k ö lté s z e te t a k o c s is s á g g a l h a s o n líto d össze ?
— É n n em k é r k e d e m a koc.sisságom m al, s h a az u r n em tö m jé n e z s a já t v e rs e in e k , m e g d ic s é re m s n é h a m e g is b á m u lo m a z o k s z é p s é g é t.
E r r e a z tá n n em k a p o tt k a d e n c z iá t.
'X9QX'
G y a k r a n h a n g s ú ly o z ta , h o g y a b o r és a c s á r d á k k ö ltő je s a d ta a b e ty á r t . P e d ig m ik o r m a g u n k r a v a lá n k , c s a k is v iz e t iv o tt, s a k ö l
tő i v izet „a V a jd a -fo rr á s is te n i n e k t á r j á é n a k n e v e z t e ; c z ig á n y m e lle tt e lk v a te r k á z o tt, s m i
d ő n k o c z in to tt, a z t s z o k ta v o lt m o n d a n i : „ d r u szám i g y u n k e g y s u g á r t ! “
A z e n éh ez n em é r te tt s h a llá s a se m v o lt jó. S z e r e te tt c z ig á n y u tá n d a n o ln i, de a n ó tá t
neh ezen ta n u lta be. E n s o h a m é g „ k ö d ö s “ á lla p o tb a n sem lá tta m , p á lin k á t p e d i g a h a d já ra t a l a t t sem iv o tt.
A m ú lt n y á r o n M á r m a ro s -S z ig e te n v o l
tam . E g y g o m b á t á r u ló v é n c z ig á n y a s s z o n y m e g sz ó lít az u tczá n , s n a g y ö rö m m el k é r d e z ő sk ö d ik á lla p o to m felő l. R ö g tö n rá is m e r te m .
— J e r v elem — m o n d á m n e k i.
F ö lv itte m II . M. a ssz o n y h o z k i c s o d á l
k o zo tt, m ié rt v iszek én h o zzá e g y cz ig 'án y n ő t.
— V e g y e n e k g o m b á t! — m o n d ám .
— M it c s in á lja k én a g o m b á v a l? tu d ja , h o g y a v e n d é g lő b ő l é tk e z ü n k .
— A já n lo m P ila A n ik ó t.
A g o m b á k a t m e g v e tté k .
M ik o r Ív o ltó n J ó k a ih o z sz e re n c sé m v o lt, azt k é r d é e g y s z e r tő le m :
— E l e m é g P ila A n ik ó ?
— Ig e n .
— H o l la k ik ?
— F e ls ő -B á n y á n .
— L e h e tn e -e lá tn i?
— U tá n a k ü ld ö k .
P ila A n ik ó e ljö tt ; J ó k a i a d o tt n e k i n é h á n y t a l l é r t és i r ta A z u to lsó eszm énykép-et. . .
„D e arró l a helyről, hova lelk e lejá r
Csak a b a rn a fö ld tud s b a rn a czigány-leány . . , 3
3 6 Pe t ő f i Sá n d o r Ív o l t ó n.
G y u la i P á l Petőfi S á n d o r es l y r a i kö lté
sze tü n k czim a l a t t az U j m a g y a r m uzeum 1854-diki é v fo ly a m á b a n k ö zö lt szé p cz ik k é b e n e g y h e ly t a z t m o n d ja :
„ A m ézes h e te k e t K ö ltő n , g r. T e le k i S á n d o r jó s z á g á n tö l tö tte el. M it k e r e s e t t P e tőfi e g y g r ó f j ó s z á g á n ; az a P e tő fi, k i f ü g g e t
le n s z e g é n y s é g é re b ü s z k é b b volt, m in t a le g - d ö ly fö s e b b a r is to k r a ta , fü g g e tle n g a z d a g s á g á r a ? M a e c e n á s á ra ta lá lt-e a k ö ltő , k i e g y ik k ö ltő b a r á t j á t m e g fe d d é a z é rt, m e rt b. W e s s e lé n y in e k a k a r t a a já n la n i e p o sz á t, h a z a fitis z te le te je lé ü l s azo n k ö rü lm é n y n é l fo g v a , m ivel az ep o sz h ő se , a b á r ó e g y ik e lő d e v o lt ? K ik a k a la n d ja ir ó l s k ü lö n c z je lle m é rő l h ire s fiata l g ró f o t is m e rté k , tu d tá k , h o g y P e tő fi ő t ép en o ly p a jt á s á n a k n é z h e té , m in t b á r m e ly ik ta n u ló tá r s á t. S ő v a ló b a n ú g y s z á llo tt hozzá, m in t a k á rm e ly ism e rő sé h e z s z á llo tt v o ln a, k i S z a th - m á rm e g y e k ö z e lé b e n la k ik . A g r ó f c s a k a n y - n y ib a n v o lt p á rtfo g ó ja , m e n n y ib e n p a jtá s a i.“
E t é t e l ig a z v o ltá n a k ta n ú b iz o n y s á g á u l s z o lg á lh a t P e tő fi S á n d o r n a k e g y hozzám in té z e tt le v e le , m é ly sz ó ró l sz ó ra ig y h a n g z ik :
„ P e st, deczem ber 29-kén, 1846.
K e d v e s d ru szá m !
N a g y sz o m o rú s á g éri a te fejed et, a z é rt ta n á c slo m n é k e d , h o g y lé g y r á elk észü lv e. I)e
a m ily e lk e r ü lh e te tle n a h a lá l, o ly e lk e r ü lh e te tle n , h o g y te n é k e m h a t száz p e n g ő - fo rin to t adj. v a g y a d já l, a m in t n e k e d t e t s z i k ; m é g p e d ig ú g y , h o g y k é t szász p e n g ő f o r in to t r ö g tö n ú tn a k in d íts, a k á r a d d ig v é g ig se o lv a sd e le v e le t; n é g y száz p e n g ő t p e d ig m á rc z iu si p e s ti v á s á r r a k ü ld j föl. A m i a v is sz a fiz e té st ille ti, m in d en év v é g é n a d o k n e k e d k é t száz p e n g ő fo rin to t, s ig y h á ro m é v a l a t t k v i t te k leszü n k . K o m o ly a n b e sz é le k , k e d v e s b a r á to m , m ost m u ta th a to d ki, h a v a n b e n n e d e m b e rs é g . É le te m b e n le g e s le g e lő s z ö r fo rd u lta m m á g n á s hoz, k ím élj m eg a s z é g y e n p iru lá s tó l, m e ly a ra g y á n á l jo b b a n el fo g ja r á g n i k é p e m e t, h a v issz a u ta síta sz . K ü lö n b e n m in t b a rá to m h o z s nem m int m á g n á sh o z fo rd u lta m . A z t m o n d h a to d , h o g y n in c s p é n z e d , a k a r d é s lesz, s a k i c z ig á n y n a k v e t e z e r p e n g ő t in g y e n , az n e k e m m in d ig a d h a t h a t száz p e n g ő t k ö lc s ö n ; m e rt in g y e n el sem fo g a d n á m , m e rt a n n á l c s a k b ü sz k é b b v a g y o k , h á l ’ Is te n n e k . N em k é tle m , h o g y szívesen te lje s íte d k iv á n a to m a t, m é g p e d ig k é t száz p e n g ő t e p illa n a tb a n , m e r t h a ó riási s z ü k sé g e m n em v o ln a, nem is v e te m e d tem v o ln a e lé p é sre . K ü ld d le v e le d e t a p é n z zel e g y ü t t a g y o rs k o c sin . L a k á s o m : H a tv a n i- nfcza, Ja n k o vics-h d z 5 8 5 -d ik szám, 2-dik emelet.
- V ik to r t k öszöntőm . V a g y o k ő szin te b a r á to d Petőfi. “
3 8 Pe t ő f i Sá n d o r Kö l t ő n.
L e v e lé re rög-tön v á la s z o lta m , s a k é r t ö s s z e g e t a z o n n a l fe lk ü ld te m P e s tr e .
F e b r u á r elejé n k a p o m ú jb ó l a k ö v e tk e z ő l e v e l e t :
„P e st, feb ru ár 5-kén, 1847.
Szeretetreméltó barátom !
N e m hiszem , h o g y m e g n e k a p t a d v o ln a le v e le m e t, m e ly e t uj e sz te n d ő u tá n írtam . N a g y o n n e h e z e m re esik, h o g y a fü le d e t sem m o z g a t o d : ■— — — — e v a g y k a la p o s in a s ? H a m á r k éré se m e c n em a k a r o d te lje s íte n i, l e g a lá b b m e g írh a tn á d , h o g y n e tá m a sz k o d ja m rá d , s a k k o r m á sfe lé fo rd íta n á m a ru d a t, m e rt n a g y s z ü k s é g b e n lé v é n , ig y b iz o n y ta la n b a n n e m m a r a d h a to k s o k á ig . R e m é le m , m áso d ik le v e le m e t n em h a g y o d v á la s z n é lk ü l, m é g p e d ig rö g tö n i, az o n n ali, tü s té n ti v á la s z n é lk ü l.
L a k á s o m : H a tv a n i u tc z a , J a n k o v ic s -h á z , m á so d ik e m e le t. — I s te n m e g á ld jo n !
Őszinte b a rá to d
Petőfi Sándor. “
A z o n le v e le t, m e ly rő l ez u tó b b ib a n szól, én n em k a p ta m m eg . K ü lfö ld ö n tö ltö tte m n é h á n y h e te t ; a le v é l K o l t ó r a v o lt czim ezve, s e lté v e d t. M á so d ik le v e lé re v á la sz o lta m és te lje s íte tte m k ív á n s á g á t.
1849-ben, a h a d já r a t a la tt, M a ro s-V á s á r
h e ly t h o z z á m jö n e g y s z e r, — e g y e d ü l v o lta m la k á s o m o n , — s a z t m o n d ja :
— E n n e k e d a d ó so d v a g y o k .
— E s a z tá n ?
— E ljö tte m , h o g y kifizessem ta rto z á s o m a t.
— T á n te m á t c s in á ltá l v a g y a r a n y b á n y á k a t fe d e z té l föl, h o g y a n n y i p é n z e d v a n ? N e m szép k é r k e d n i a g a z d a g s á g g a l.
— N e m ; az ö r e g ú r tó l — B e m — g r a - tific a tió t k a p ta m .
— H a sz n á ld te a z t o k o s a b b d o l o g r a ; n e k e m , d ru sz ám , a n n y i m o st a pénzem , h o g y n em tu d o k m it c s in á ln i v e le .
— K ö sz ö n ö m ! de a já n d é k o t n em fo g a d o k el, m é g tő le d sem ! — A z z a l l e t e t t e az ö ssze
g e t az a s z ta lra , s elm en t.
'VtDSX1
1847. n y a r á n tö b b s z ö r m e g lá to g a to t t ív o l
tón. E g ész p a jtá s s á g g a l j ö t t hozzám , s fe s z te len h á z ta rtá s o m b a n e g é s z e n o tth o n ta lá lta m a g á t. .Sokat lo v a g o ltu n k , k ir á n d u lá s o k a t t e t tü n k , k ocsin, ló h á to n , N a g y - B á n y a g y ö n y ö rű v id é k é re . M e g lá to g a ttu k szo m szé d aim at, b e m e n t a K e re s z th e g y -b á n y á b a , m e g n é z te a fer- n e z e ly i k o h ó k a t s e g é sz k ö ltő i e lr a g a d ta tá s s a l n é z te a F e k e te v iz -v ö lg y e t s f e llo v a g o ltu n k az Iz v o rá ra .
4 ° Pe t ő u i Sä n d o r Kot.t ó n.
P e tő fi n a g y o n s z e re tte N a g y -B á n y á t. UH Icvelcih&n e z t ír ja r ó la :
„ F é l ó ra a l a t t b e n n v o lta m az Ő rh e g y rő l N a g y -B á n y á n . O h m e n n y ire sz e re te m e v á ro s t 1 E z e k a v é n h á z a k o ly a n b a r á ts á g o s a n k ö s z ö n tik az é rk e z ő t, m in t v alam i k e d é ly e s öreg- u ra k . A z t ó h a jto m , h o g y o tt h a lja k m eg , a h o l s z ü le tte m , az a lfö ld ró n á in , a T isza és D u n a k ö z ö tt . . . — — D e lia n em az a lfö l
d ö n h a lo k m eg , h a h e g y e k k ö z t k e ll m e g h a l
nom , ú g y le g in k á b b ó h ajto m , h o g y i t t te m e s s e n e k el, N a g y -B á n y a re g é n y e s v ö lg y é b e n .'1
N a g y -B á n y a ig e n in te llig e n s v á ro s. A m ü v e it b á n y a -tis z te k sz á z a d o k ó ta te rje s z tik a v ilá g o s s á g o t, s é lé n k tá rs a d a lm i é le te v o lt m á r a k k o r is. S z a tm á r m e g y e in te llig e n tiá ja az id ő b e n g y a k r a n m e g fo r d u lt e v e n d é g s z e r e tő v á ro sb a n , m in d e n k in e k m e g v o lt a m a g a v e n d é g e, s m i m in d e n k in e k szívesen l á to t t vendég-ei v o ltu n k . E n g e m s z e re tte k , P e tő fit b á m u ltá k , H a r a y m u la tta tta ő k e t. S e h o n n a n sem a k a r t a k e le re sz te n i, m in d e n ü n n e n s z ö k n ü n k k e lle tt.
B e g y e n s z a b a d i t t e g y g y e rm e k ie s c s ín y t elb e sz é ln é m , m e ly P e tő fit re n d k ív ü l m u la tta tta .
É n re n d e s e n C sausz B o g d á n k e re s k e d ő h e z sz á llta m , k in e k ö csc se C sausz I s tv á n , a v á ro s p o lg á rm e s te re és o r s z á g g y ű lé s i k ö v e te , egy ig e n d e ré k , m ü v e it em b er, szin tén o t t é tk e z e tt.
B o g d á n u r n a g y o n n y a lá n k v o lt, s k ü lö n ö se n a k ö v é r fő tt m a rh a h ú s t s z e re tte . — M időn az a sz ta ln á l fe ls z o lg á ltá k a f ő tt m a rh a h ú s t, mindig·
irig y sz e m e k k e l nézte, h a v a la k i a k ö v é r f a la to k a t k is z e d te elő le.
T ö rté n t, h o g y e g y k irá n d u lá s a lk a lm á v a l le s z á lltu n k C sau sz B o g d á n h á z a e lő tt lo v a in k ró l ; a szives h á z ia ssz o n y e b é d re m a ra s z to tt, de nem v o lt id ő n k ; v é g r e so k in a ra s z ta lg 'a tá s u tá n a b b a n e g y e z tü n k meg', h o g y m e g e ssz ü k a k o n y h á n , a tá la ló -a s z ta lo n , a m a rh a h ú s t, friss zöld h a g y m á v a l.
Ú g y lön. B o g d á n u r az e b é d n é l v á r ta k e d v e n c z é t e l é t ; k i r a k t a m a g a elé a zö ld h a g y m á t, f e lh a s o g a tta és s ó t h in t e t t t á n y é r já ra . A v á r t é te l a z o n b a n k i m a r a d t ; a le v e srő l á t u g r o t t a k a v a s ta g é te lr e . L ö n n a g y b á m u lás, és in v e stig a tio, v é g re k is ü lt, h o g y a g ró f, a p o é ta és a k o m é d iá s m e g e tté k .
N a g y h a rc z , c s e te p a té é s h áz i je le n e t k ö v e t k e z e t t ; a p o lg á r m e s te r fö lk e lt, o tt h a g y t a az a s z ta lt s az a ssz o n y sirt.
V issz a jö v e t ú jr a fö ln é z tü n k C s a u s z é k h o z : a s z e g é n y jó a ss z o n y k ö n y e s sz e m e k k e l p a n a sz o lta el a n a g y stra g est.
P ető fi, sz o k á so s in d u la to s s á g á v a l, m e g a k a r t a tá m a d n i a g y ö n g é d te le n , v e sz e k e d ő f é r j e t ; én ü n n e p é ly e s e n k i a k a r ta m n y ilv á n íta n i,
4 2 Pe t ő f i Sá n d o r Ko l t ó n.
h o g y h á z u k k ü s z ö b é t tö b b é á t n e m lé p e m s a zsid ó á to k s z e r i n t: „ n ő jjö n azo n f ű ! “
H a r a y n a k tö b b esze v o lt, s a z t m o n d á :
— N e m k e ll b á n ta n i , észre sem k e ll v e n n i a d o lg o t. É n , a h á n y s z o r id e jö v ü n k , m in
d i g k ilo p o m a m a r h a h ú s t a fa z é k b ó l.
B e le e g y e z tü n k . N a p o n ta b e m e n tü n k B á n y á r a , m e g v e s z te g e ttü k a sz a k á c s n ő t, m in d e n fé le t a k t i k á t , s t r a t é g i á t és p r a k t i k á t e lk ö v e t
tü n k , s n a p o k o n á t n em v o lt C sausz B o g d á n a s z ta lá n k e d v e n c z é te le : a m a rh a h ú s . V é g re m e g s z á n tu k , b o c s á n a to t k é r e ttü n k v e le n e jé tő l, ö c s c s é tő l és h e ly r e á llíto ttu k a h á z n y u g a lm á t.
E g y e r m e k ie s c sín y v é g te le n ü l m u la t
t a t t a P e tő fit. Ó r á k ig e lb e s z é ltü n k ró la . A z id ő b e n n a g y d iv a tb a n v o lt S u e E u g e n re g é n y e , a P á r i s i titk o k ; m i v o ltu n k C sausz u r C abrion-ja s ő v o lt a m i P ifte le t-ünk.
N e m k e lle n e ta lá n ily k ö z ö n s é g e s, m in d en n a p i a p r ó lé k o s s á g o k a t r ó l a c s e v e g n e m ; de én ú g y a k a r o m ő t e lő á llíta n i, a m ily e n n á la m v o l t : a m i e g y s z e rű fe s z te le n s é g ü n k b e n . N em a k a r o k n e k i o l t á r t em elni, h o g y r e á illeszszem , ig e n g y a r ló p a p v o ln é k én ah h o z . G o n d o s k o d o tt a r r ó l ő m a g a , a m a g y a r n é p s a k ü lfö ld .
O, a k i a n n y it n é lk ü lö z ö tt, sz e n v e d e tt'
