SEMMELVEIS
ÖSSZEGYŰJTÖTTMUNKÁI
N. M.
rs*
(1860)
SEM M ELW EIS S ÍR E M L É K E
a b u d a p e s t i K e r e p e s i - ú t m e l l e t t i t e m e t ő b e n
S E M M E L W E I S (1 8 6 4)
S EM M ELW EIS EMLÉKSZOBRA.
M A G Y A R
ORVOSI KÖNYVKIADÓ TÁRSULAT
ALAKULT MDCCCLXIII-ban,
A MAGYAR
ORVOSI KÖNYVKIADÓ TÁRSULAT KÖNYVTÁRA.
X C V I. KÖTET. 1906.
SEMMELWEIS
ÖSSZEGYŰJTÖTT M U N KÁI
BUDAPEST.
A TÁRSULAT SAJÁTJA.
1906.
SEMMELWEIS
ÖSSZEGYŰJTÖTT MUNKÁI
A MAGYAR ORVOSI KÖNYVKIADÓ TÁRSULAT
MEGBÍZÁSÁBÓL
ÖSSZEGYŰJTÖTTE S EGY R ÉSZÉT NÉMETBŐL FORDÍTOTTA
G Y Ő R Y T I B O R d r .
AZ ORVOSTÖRTÉNELEM MAGÁNTANÁRA A BUDAPESTI KIR. MAGYAR TUDOMÁNYEGYETEMEN
SEMMELWEIS ARCZKÉPEIVEL, SÍRJÁNAK ÉS SZOBRÁNAK ÁBRÁIVAL
S A M. T. AKADÉMIÁHOZ IRT LEVELÉNEK MÁSOLATÁVAL
R U D A PEST
MAGYAR ORVOSI KÖNYVKIADÓ TÁRSULAT 1906
FRANKLIN-TÁRSULAT NYOMDÁJA.
ELŐSZÓ.
Ha ö ssz eh aso n lítju k az o rvosi tu d o m án y m ai á llá s
p o n tjá t azzal, a m elyen a tu d o m án y vezető férfiai hatvan eszten d ő elő tt á llo tta k : le h etetlen , hogy szem ü n k b e ne tű n j é k az a nagy h a la d á s, m ely g y ö k eresen átalak íto tta az
ak k o ri nézeteket, a tu d o m án y n ak úgyszólván m in den ág át.
K ét em b erö ltő ferg eteg ei v o n u ltak vég ig az o rv o stan m ezején, de Se m m e l w e is ta n ítá s á t nem m o stá k a l á ; ső t ellen k ez ő leg : term ék en y n y é te tté k azt az ak k o rib a n u g y a n csak száraz ta la jt, m elybe ő a n n a k m ag v ait elh in tette. Az ő t követő k o r sem v álto zta to tt m in d m áig sem m it az ő ig a zsá g ain , csak m a g y a rá z a tu k a t és ig azo lásu k at hozta m eg.
T u d o m án y u n k fejlettség én ek erő s je le az, hogy im m á r k é p e se k v ag y u n k biztos szem m el k iv álo g atn i, mi a m a ra d an d ó b enne és mi v ár m ég f e jle s z té s re : v áltoztatásra.
Se m m e l w e is ta n ítá sa m a ra d an d ó k in c sü n k . É rté k e k é t k ö rü lm é n y b e n rejlik . M int tu d o m án y o s té te l: sziklaszi- lá rd s á g g a l, m e g d ö n th ete tle n ü l áll e lő ttü n k ; m in t g y a k o r
lati t é t e l : százezrek é le té n e k vált m egtartójáv á! Az előbb i
nek a tu d o m án y o s b ú v ár h ig g a d t agyveleje volt a m eg te re m tő je ; az u tó b b in ak s z ü lő a n y ja : szíve v o l t ; en nek a
v éréb e m á rto tta tollát is.
Se m m e l w e is m egváltójává lett az an y ák életén e k — m e g v álto tta őket a sajátjával.
M arty réletet élt, m a rty rh a lá lt halt.
VI
Á tadom im m ár Se m m e l w e is ö ssz eg y ű jtö tt m u n k á it a M agyar O rvosi K önyvkiadó T á rs u la tn a k és köszönöm , hogy k ia d á su k a t reám bízta.
S zolgáljon e k ö tet n em csak a Se m m e l w e is irá n t való ihletett hódolat csen d es jeléül, de h an g o s szóval h ird e sse n ag y ság át, az ő saját, világhoz szóló hangján .
T erjed jen el e m u n k a Se m m e l w e is szellem i n ag y h ag y aték án ak legközvetlenebb le té te m é n y e se i: a m a g y a r orvosi k a r ta g jai közt!
((Repülj utadra m o s t . . . De nem, ne még, ((Szárítsd löl nedvesült szárnyaidat:
((Nehéz vagy a könyhullatás miatt,
((Melylyel emlékeinek áldozék.)) (Arany.) B u dapest, 1906 a u g u sz tu s 13-ikán,
Se m m e l w e is halála 41-ik év fo rd u ló ján .
G y ó n j T i b o r.
TÁRTÁL OM J E GYZ ÉK.
Tractatus de vita plantarum — — — — — — — — — — — A gyermekágyi láz kóroktana — — — — — — — — — — A gyermekágyi láz fölötti véleménykülönbség köztem s az angol
orvosok közt— — — — — — — — — — — — — — — A gyermekágyi láz kóroktana, fogalma és prophylaxisa — — — Nyílt levelek a szülészet tanáraihoz — — — — — — — — —
Két nyílt levél Spaeth J. dr.-hőz és Scanzoni F. W. dr.-hoz Két nyílt levél Siebold Ede G. J. dr.-hoz és Scanzoni F.W. dr.-hoz Nyílt levél a szülészet összes tanáraihoz— — — — — — — A szt.-pétervári orvosegylet a gyermekágyi láz oktanáról és véd- kezeléséről — — — — — — — — — — — — — — — A terhes méhszáj zsákszerű kitüremkedésének ritka esete — — Méhrostdag (uterus ílbroid) kiirtása és újra termődése ; rendes le
folyású terhesség — — — — — — — — — — — — — Ilét hónapos terhesség, rendkívül nagyságú rostos *méhpöfeteg Az ivarvérzés körüli régibb és újabb elméletek — — — — — — Az ivarvérzés és ennek rendellenességei — — — — — — — A petefészektömlők (Ovarienkysten) műtéti kezelése- — — — — Mihcztartási rendszabályok a pesti kir. magy. tud.-egyetem szülé
szeti klinikáján — — — — — — — — — — — — — — Életrajzi vázlat— — — — — — — — — — — — — — — Jegyzetek— — — — — — — — — — — — — — — — — Évi kimutatások Semmelweis klinikájáról — — — — — — — Közlemények Semmelweis klinikájából — — — — — — — — Irodalom — — — — — — — — — — — — — — — —
Lap v 1
29 57 73 493 495 511 539 604 641 644 645 647 656 695
714
716 716 722 723 724
« É rtü n k hevűlt, m iattu n k m e g sza k ad t szív,
«T e az enyészet ágy án p o rlad ó !
«K éső, de ta rto z o tt szent h ó d o lat h ív :
« E g y nem zeté, im, e h álás adó.»
(Ar a n y).
TRACTATUS
DE
V ITA PL A N T A R U M
Dissertatio inauguratis
auctore
Ignatio P hil. Semmelweis
Medicinae Doctore
VINDOBONA Typis Caroli Ueberreuter
1844
,
DE VITA PLANTARUM IN GENERE.
Qui oculis tam grate arridet amoenus foliorum viror, florum splendor et mira v a rie ta s; qui nares feriunt suavissimi odores, [qui gustum dem ulcent dulcissimi succi, quae corpus nostrum restaurant, morbos profligant, sanitatem reducunt — substantiae plantarum , e quibus animum poetarum inspirat suavissim us Apollo; quam in iis sapiens m iratur: summa for
marum diversitas, ordinis uniformitas, artificiosa fabrica, mi- scela et motus multiplices, nec non cum macrocosmo commer
cium omnia haec sunt effectus unius vis, ejusdim vis, quae mineralia in crystallos cogit et dissolvit, quae aquarum moles in m aribus volvit, quae terram concutit, hujus aheneam dis- rum pit crustam , fauces ejus ignivomas distendit aeres fulgure convellit, soles placide in orbita ducit, quae tandem hominem ipsum, producit, innum eris, splendidissim isque facultatibus exornatum, et quam vim naturae — vitam — dicimus.
Hujus tam en causam quaerentes ultimam, frustra desuda
mus, desudabim usque.
Mens hum ana tamen non acquiescit, donec phaenomeno
rum omnium rationem reddat sufficientem, laeti ideo sequim ur ideam, quam naturae philosophi hoc modo exponunt. Omne quod existit ex divino omnipotentiae spiritu em anat — ex vi naturae, quae sem et solvendo ac uniendo, qua attractio et repulsio, contractio et expansio manifestat, continuo operatur, infinitam m aterierum diversitatem producit, quas iterum de
struit, ut rursum nova entia inde generet, quae tandem serius aut ocyus ad supremam omnium scaturiginem reducit. Vis et m ateria eodem gaudent fonte, una ab alia separari nequit, — Materia ex conflictu virium adtractivarum et repulsivarum resultat, quatenus in spatio co m p aren t; omnis igitur m ateria proportioni virium productivarum adaequata sit, sicut ex uni
verso vis qualitati materiae respondeat oportet. Quod ergo in
1*
4
plantarum organism o vim vitalem dicimus, nil aliud est, ac peculiaris modificatio vis naturae ; haec vis vitalis in variis organis secundum variam eorum proprietatum vario modo m anifestatur — peculiaris ergo vis non est, sed qualitas ma
teriae organicae, nec est proprie vis vitalis, quia per sem et ipsam iners est, et potentiis externis indiget, quibus ad reac
tionem provocatur. Sunt vero potentiae haec: Calor, Lux, Aerr Electricitas et Solum. — C a lo re m vitam plantarum excitare et fovere ex sequentibus p a te t: semen in frigore non germ inatr gemma non evolvitur, plantae ejus influxui expositae cito mori
untur, e contrario cum calore increscente increscit plantarum in- et extensio, uti hoc vegetatio sub tropis clare demonstrat.
Ceterum gradus caloris, quem plantae exigunt: secundum variam eorum speciem v a r ia t; sunt, quae nonnisi sub syrio fervidissimo proveniunt, dum aliae regione frigidiori laetantur et sub ipsa nive florent. Imo diversae plantarum partes, di
versam tem peraturam exposcunt; sic scimus gemmas et flores frigoribus vernalibus non raro aduri, dum radices et trunci strenuissimae resistunt brumae. — Plantas autem vario caloris gradui adsuescere, ex exoticis nostro coelo acclim atisatis no
scim us ; immodicus tamen calor stimulo nimio vitam earum ita pessumdat, sicut omnis ejus defectus. — Vegetabilia etiam proprium calorem (internum ) extricant, quo semet contra potentias nocivas im munes tuentur, ita hyeme altiorem, aestate inferiorem, in penetralibus ostendunt tem peraturam ac aér atmosphaericus. — Plurim um caloris evolvunt (loris tempore et in hocce ipso, qui non raro pluribus gradibus illum atmo- sphaerse superat. — L u c is magnum in vegetabilia influxum quotidie observare possum us ; evigilante sole evigilat planta
rum regnum in novam quasi vitam, aperiuntur flores, folia elevantur, vires eriguntur, quae post ejus occasum relab u n tu r;
m ultas plantas, flore, foliis et cormo motum solis prosequi v id em u s; arbores in medio sylvarum situati frondibus semet versus lucem elevant, dum in margine consistentes ramos in latus liberum p ro te n d u n t; plantae in obscuro vegetantes seni- per in partem inclinantur, e qua lucis radii in c id u n t; C. B lu m en b a c li observavit, germen solani tuberosi in cellario 20 pe
des versus fenestrulam, paucis radiis introitum concedentem, repisse. Ceterum intensitas lucis, quam variae plantae requirunt^
tam diversa est, sicut caloris gradus, ejusque influxus immo
dicus eosdem producit effectus deleterios superstim ulantes, uti calor. — A érem vegetabilibus vitae pabulum esse, inde p atet:
quod vegetabilia respirent, ideo semen ejus orbatum influxu germ inare non potest, et plantae in vacuo exstinguuntur. Aér in hoc sibi etiam magnam dignitatem vindicat, quod sit con
ductor caloris et humorum, e quibus planta nutritur. — E st vero oxygenium, quod in aére summum exposcit respectum , quod proprie stimulo vitali g au det; ideo semina in aére aut aqua oxygenio abundante cilius ad germinationem provocantur, ideo crebra terrae circa radices perfossio vegetationem prom o
vet, et iterato aratu agros illam fertilitatem consequi, ac dum finiantur, notum e s t ; sed e contrario actio ejus immodica superstim ulando exhaurit vires. — E l e c t r i c i ta te m multum in vitam plantarum operari nullum est dubium, cujus influxus m oderatus hanc, ut animalium vitam, exstimulat, plus quam modicus enervat, Ex hoc fonte explicatur salubritas pluviae tem pestatis tem pore e caelo labentis ; sub electricitatis influxu sem ina facilius germinare, ram ulos citius gemmas evolvere, experim enta comprobant, — S o lu m , quamvis maxime, ut plantae basin largiatur, destinatum videatur, tamen non parvum influxum in illius habet vegetationem, partim quia ceteras potentias vitales (aquam, aérem, calorem) in se continet;
partim, quia m ateriis alibilibus gaudet, quas planta sibi adsi- m ila t; absque dubio electro-galvanicam tensionem cum radi
cibus fovendo, etiam dynamico agit modo. — Certas soli sub
stantias plantas revera assimilare, jam diversus earum sapor et odor, secundum soli, in quo crescunt, diversitatem prodit, et chem ica analysis evincit. Quaedam plantae omni contentan- tur solo, quaedam peculiari ejus sorti adligantur, quaedam in diversis ejus speciebus vegetant, una aliave tamen magis lae
tantur. — Sic plantae ex classe Diadelphiae humum calcarea sulfurea mixtam amant, Boraginae solo Kali nitrico praegnante delectantur etc. —- Summi momenti est hum us in solo, quae maximam quantitatem m aterierum alibilium continet, — F erti
lissim um censetur solum, quod ex adaequata proportione humi, argillae et calcareae emergit, quae postremae hum ores ex aére adtrahunt et reservant.
6
GENERATIO SEU PROPAGATIO.
Plantae — animalium in modum — vel per generationem h e t e r o g e n e a m v e l h o m o g e n e a m oriuntur. — Priorem magna naturae curiosorum turm a contra E h r e n b e r g principem oppugnantem , defendit, quam et quilibet attentus observator quotidie com probandi occasionem reperiet, dum sub solo potentiarum g en era liu m : aquae, aeris et caloris conflictu, ma
teriam dictam Pristleyanam , C o n f e r v a s certas L y c h e n u m , M u s c o r um, et F u n g o r u m species oriri conspicit, — Neque rationi contradicit, imo ad illam confugere, jubem ur, quomodo enim quarundam cryptogam arum e. g. O n y g e n a e equinaer quae unice inter soleam et ungulam equorum reperitur, vel S p la c h n i s p h a e r ic i, te n u is , a n g u s t a t i m n io id e s , quae excrementa certorum animalium obducunt, — S p h a e r ia e p u r p u r e a e et m i l i t a r i s quae cadavera quorundam insectorum teg u nt — imo nonnullarum phanerogam arum , quae in locis et sub circum stantiis procrevere dum nullum semen illuc devehi potuit — ortum alias nobis explicabim us?!
Longe frequentius tamen plantae e individuis ejusdem speciei oriuntur, per g e n e r a tio n e m h o m o g e n e a m seu p r o p a g a t io n e m dictam, quam iterum in m o n o g e n e a m et d ig e - n e a m distinguim us. G e n e r a t io n e m o n o g e n e a , quin foe- cundatione opus sit, pars quaedam individui m aterni in sobo- lem evolvitur. — Huc spectat propagatio per gemmas, tubera, bulbos. — G e n e r a tio d ig e n e a m ediante concursu sexus duplicis, polaris, perficitur, quo vera gignuntur semina — quaedam utroque modo propagantur, ut id in arboribus nostris videmus. S e m e n , plantam in nodum contractam exhibet;
perfectum integum ento ex nucleo constat. Integum entum mem
brana com ponitur duplici, quarum exterior chorion s. testa, interior endopleura s. nuclearium nominatur. Testa nunquam deest, form atur e cellulis, quibus subinde et vasa spiralia accedunt estque pororum expers ; E n d o p l e u r a crebro deficit, alias texturae est mere cellulosae. Ambae semini utiles evadunt, illud obvolvendo, partes interiores continendo ac muniendo.
N u c le u s embryone et albumine completur. E m b ry o rudi
m entum novae plantae repraesentat, est ideo maxime essentialis
7
sem ini pars, qui textu celluloso componitur, ac germ inando primo vasa spirialia adquirit; distinguitur in corpus cotyle
donum et blastema. B la s te m a duas offert particulas, quae gemmula et radicula dicuntur, ambae nodulo vitali seu in
differentiae junguntur, qui etiam cum cotyledonibus per vascula in nexu versatur organico. C o r p u s c o ty le d o n e u m in prae
parationem nutrim enti pro blastem ate germ inante destinatum , mox una, mox pluribus constat partibus, hinc Botanicis mo
mentum praebet vegetabilia in mono- et dicotyledonea dis
pescendi. A lb u m e n pars seminis accidentalis, mox majori mox minori adest copia, mox pene deficit, et in relatione inversa ad embryonis versatur magnitudinem , ut hoc (in Cucurbitaceis, Cruciatis) maxime evoluto penitus ex term in atu r; alias (in Gramineis, Scitamineis, Umbellatis, Liliaceis) supra illum longe dominetur. — Albumen in cellulis amylon, mucum, subinde et oleum pingue continens, embryoni nutrim entum suppeditare videtur.
PROCESSUS GERMINATIONIS.
Ut semen in plantam evolvi possit, primo ipsum vitabi- litate gaudeat — semina effoeta nunquam germinare, experien
tia eom probat — ; dein, potentiis excitantibus (luci, aéri, electrico, humori) pateat, Quamdiu hoc vitalitas in sem inibus conservetur? variat; sunt, quae hac facultate mox post m atu
rationem exuuntur, dum in aliis multos tu etu r per annos. — Priorem experimur in Umbellatis, Saxifragis, Gentianeis — posteriorem in sem inibus amylosis — frumentis quorum grana post saecula progerm inasse feruntur. — Processus ipse germ i
nationis sequenti absolvitur modo : Embryo per hylum seminis aquam adtrahit, quae hujus integum enta emollit, et in albu
mine contentas substantias resolvit ac d iluit; carbonium et azotum aeris atmosphaerici, per aquam absorpti, in penetralia seminis vehuntur, oxygeniuin vero illius pro parte carbonium amylo exigit, cum eo acidi carbonici sub specie avolando, dum alia hujus oxygenii pars cum reliquo albuminis jungitur, illudque in materiam saccharaceam tra n s m u ta t; praeterea gas hoc cum ceteris potentiis stim ulantibus dynamico agit modo,
8
seminis vitalitatem excitando, processus dictos fovendo et ur
gendo. Eadem vero ratione, qua cotyledones aqua praegnantur, et nisus evolutionis in embryone excitatur, turgescunt semina, rum puntur tandem ejus integum enta, quae officium suum com- pletentia decidunt et exsiccantur, cotyledones vero nunc ab invicem discedunt, extricatur blastema, cujus radicula, quam- cum que antea regionem respexit, ad radicem in terrae sinu vertitur (sive vi centripeta, sive proprio in ejus vita fundato nisu), in quam plures dem issit fibrillas, quae rudim entum con
stitu u n t nova^ radicis, gemmula vero per nisum lucem quae
rendi, aut vim centrifugam determinata, minus rapide quidem, versus solem elevatur, huicque unum, duove expandit foliola.
Cotyledones vel cum gemmula super terram extolluntur, vel infra ejus superficiem relicti manent, eamque habent momen
tosam destinationem, ut pro planta infante succos crudos, quos tenera adsugit radicula digerant et assimilent, imo pro
priam ei substantiam in nutrim entum su b m in istren t; illa vero adolescente, perfectis atque roboratis huic functioni dicatis organis cotyledones munere suo exuuntur, m arcescunt — mo
riuntur. — Temporis spatium, quod semina in germ inationem consum unt varium invenitur, secundum plantas unde repetun
tu r ; sunt, quae cito germinant, uti Leguminosae, Gramina, Cruciatae, imo quaedam in ipso adhuc fructu hunc processum inchoant, de quo R h iz o p h o r a , M an g le, et B u lb i ne asiatica mira nobis exempla perhibent, dum alia per longius tempus se ad illum praeparant, quemadmodum Umbellatae, Rosaceae, Proteae, quae ad duos subinde annos hoc opus extendunt.
Ceterum hic lucis, caloris, electrici varius influxus nimiam modificationem exserit,
Gemmae b a s i, in t e g u m e n t o et r u d im e n to r a m i con
stant, — Differunt a semine maxime eo, quod hoc vitam indi
vidui cum notis essentialibus etiam propagent, Evolutio gem
m arum sequenti fit m o d o : luxuriante maxime vegetabili vita sub laeto aestatis regno vascula et cellulae, in foliorum axillis ut plurimum, deponuntur, quae sub parvorum nodulorum specie com parent, ex his rudim entum ramuli exsurgit, ax in gemmae constituens, circa quam foliola (si gemma foliifera) aut petala (in gemma florifera) formantur, quae vario com posita cernun
tur, in determ inatis tamen plantarum generibus certum obser-
9
varit typum (phylloplocium Bot.). N otabiliter adultas illas (gem m as) reperiet avarus autum nus, et squamoso, ac resinoso m unitos integum ento frigida hyems, sub cujus duritie quie
scunt, dum blandus ver eas ad novam vitam p ro v o cat; incre
scente succorum circulantium copia, placenta gemma intu
mescit, squamae, quae hinc inseruntur ab invicem discedant opportet, quae cum nullum amplius scopum habeant exsiccatis eorum vasis nutrim ento privantur, et tandem decidunt; dum interea ram ulus cum flosculis aut foliolis liberatur, succis largius penetratur expanditurque soli.
B u lb u s Monocotyledoneis proprius, gemmae ad normam p la c e n ta , in v o lu c r o et r u d im e n to s c a p i componitur, cui m ultum analogus, hanc tamen perfectione antecedit, [semini jam proprius accedens. Differt bulbus a gemma maxime inte
gum entis succosis, e quibus planta evolvenda nutritur, quod gemmae, cum ab organism o m aterno non separatur, hicce subm inistrat. Basin bulbi s. placentam caudex nimium con
tractus sistit, qui inferne in radices, superne in scopum et folia ex crescit; dum vero haec bulbo ascendunt in angulis squam arum novi generantur bulbilli, proles dicti, formationi gem marum in foliorum axillis m ultum analogo modo, qui anno sequente in totidem nova evolvuntur individua. Bulbi com
m uniter in terrae sinu ortum ducunt, verum et in axillis foli
orum in quibusdam generantur plantis, quae inde viviparae dicuntur, ubi in: D e n ta r i a b u lb if e r a , s a x if r a g a , P o ly g o n o v iv ip a r o , P o a b u lb o s a v iv i p a r a ; hi bulbilli, qui florum et seminum locum in his plantis tenent, perfectionem debitam assecuti, locum' nativitatis sponte deserunt, ac in solum delati, liietamorphosin plantae inchoant cui originem debent.
T u b e r a , r h i z o c a r p e a sem inibus proxime accedun t;
co n stan t b a s i et g em m a. B a s is corpus tuberis sistit texu celluloso compositum, qui in gem m arum ambitu vasis spira
libus su bregitur; amylo refertum cotyledonum adinstar gem mulam excrescentem nutrit. G e m m a mox unica, mox majori numero basi insidet, quae ut blastem a seminis cum radicula et plum ula in plantam evolvitur. Tubera quoque quem admodum bulbi sub terra oriuntur, sed non minus in foliorum axillis generantur.
10
ORGANOLOGIA.
O uantum libet plantae miram m ultiplicitatem ac diversi
tatem in forma et structura exhibeant, tamen in elementa anatom ica persecutae scrutatori nisi duo relinquunt organa primaria, e quorum com positione omnes exsurgunt plantae partes et omnis planta. S u n t: te x tu s c e l l u l o s u s et v a s a s p i r a l i a ; posteriora tamen nonnisi in plantis altioris vegeta
tionis conspiciuntur, in his autem aut regulari ordine dispe
scuntur, aut absque lege sparguntur. — Hunc constantem firma- tinnis typum respicientes Phytologi vastum plantarum regnum in cellulares et vasculosas dividunt, posteriores vero (secun
dum regularem aut irregularem vasorum spiralium adgrega- tionem) rursum in exogenas et endogenas. — T e x tu s c e l lu lo s u s e vesiculis, tenerrim a, diaphana, de colore m embrana formatis, perfecte in sem et clausis, ac nullo pro distinctis com ponitur, quarum forma — generalis — sphaeroidea est, quae tamen per diversam adgregationem , partium vicinarum pressionem in angularem — cellularem — m utatur. Textus cellulosus materiae protozoáé analogus omnes plantarum con
stitu it partes, diversam tamen in his exhibet speciem, regu
laris dodocaedri formae in c o r ti c e m e d u lla et f o liis repe- r i t u r ; cellulis elongatis perpendiculariter sibi insistentibus in lib r o , a l b u r n o et tig n o com ponitur, his parallele ad liori- zontem jacentibus constructus in exogenis inter c o r tic e m et m e d u lla m s itu a tu r ; tandem omni regularitate destitutus, e cellulis imperfectis, dispersis consurgens in vegetabilibus infimi ordinis occurrit. — Functio textus cellulosi e st: hum o
res con d ucendi; quam vero parietes cellularum perfecte clausi sunt, succorum motus nonnisi endosmoseos et exosmoseos ope locum habere potest, quo vesicularum perm eabilitas et contractilitas suam symbolam c o n fe rt; sed textus cellulosus etiam adsimilat, secernit, et secreta adservat, est ergo univer- sim organon reproductionis. Hujus loci su n t: cellu la e aereae et v a s a írvsojiato^popa’, quae aérem atmosphaericum, continent, et in variis plantis et variis rursum harum partibus inveniuntur, uti in Umbellis, Cicuta in specie insigne exemplum exhibente.
V a s o r u m s p ir a l iu m nomine canaliculi veniunt fibris-
/
argenteis spiraliter contortis compositi. — Vasa spiralia, quin dividantur aut inosculentur a radice ad apicem tendunt, cete
rum non omnes hunc adsequuntur finem, verum in plantae partes laterales excurrentes hicce intereunt. — Vasa spiralia vegetabilibus alterioris ordinis propria sunt, quorum omnes subingrediuntur partes, corticem et medullam si excipias. Per aetatem aut pathologicam m utationem varias adquirunt formas, v a s o r u m m o r ilif o r m iu m , a n n u la r iu m , s c a l a r i u m no
mine a nonnullis Phytologis distinctas. — Vasa spiralia in plantis nervorum locum tenere, organaque irritabilitatis esse — ac fors sensibilitatis etiam — credimus, quorum influxu hu
m orum circulus prom ovetur et processus vitalis u r g e tu r ; cujus opinionis verisim ilitudinem illa evincunt: quod memorata or
gana nisi in vegetabilibus m ajoris perfectionis observentur, au t si in iis minorum ordinum occurrant, altioris dignitatis organa (fructificationis scilicet) provideant, nervorum anim a
lium in modum decurrant, ac distribuantur.
Per cellularum et vasculorum diversam congregationem varia form antur organa, inde com posita; qualia su n t: E p i
d e r m is hae membranee textu celluloso ex succo constans omnes plantarum partes obducit — stigm ate fors excepto, et isolatorem organici ab anorganico constituit, — In ejus externa superficie e p o r is , p ilis , g l a n d u l i s insignitur. P o r i cellularum term inationes sunt, quae sub parvorum foramello- rum, regulariter ordinatorum , aut irregulari ter dispersorum , specie m a n ifestan tu r; subinde annulis contractilibus cingun
tur, quorum virtute diu et coelo sicco aperti, hoc verő pluvio, aut noctis tempore clausi observantur. Pori ceterum non omnibus plantis sunt proprii, cellularibus continuo desunt, in vascularibus etiam in radice frustra quaeruntur, non secus in arborum truncis et ramis, desiderantur in partibus, quae aqua aut terra c in g u n tu r; vel pilis obducuntur, carent pariter iis foliorum nervi, seminis testa, et cuticula fructuum succo
s o ru m ; in Lichenibus et F ungis aliisque nonnullis nondum detecti sunt, largissim e iis providentur plantae succosae et folia, harum comprimis pagina inferior. Usus eorum est: ut aéri in penetralia plantae ingressum indeque egressum con
cedant, hum ores adtrahant et exsudent, u t posteriora lucu
lenter in Crassulaceis observamus.
11
12
P ili propagationis textus cellulosi filiformes sunt, quae in variis plantis, et variis harum partibus occurrunt, esetemm sub diversis circum stantiis in his jam comparent, jam evane
scunt, ideo essentialem functionem habere nequeunt ; quoniam cum poris sem per in relatione versentur inversa, et sub om
nibus adjunctis m agis evolvantur, sub quibus plantae plus hum orum adtrahunt aut exhalant, huic operi sint destinati o p o rte t; praeterea partes teneras obvolventes, hos ab injuriis externis defendunt, semina providentes, eorum dispersioni inserviunt.
G la n d u la r u m titulo phytologi cellulas insigniunt oleosis aut resinosis refertas substantiis, quae in quarumdam plan
tarum partibus oculo jam inermi sub punctulorum splenden
tium specie distinguuntur, et peculiaria secretionis organa esse videntur. Epiderm is tandem vario notatur colore, vel variis obtegitur su b sta n tiis : pruina, glutine, visco quae omnia producta sunt textus cellulosi infra positi, ac altius organisati.
Organa elem entaria in m ultis exogenarum (arboribus) regulari quodam ordine in plura distincta com ponuntur strata, quae in c o r tic e m , lib r u m , a lb u rn u m , lig n u m et m e d u l
la m distinguim us. — Horum functio non alia, quam hum ores nutritios conducendi, assimilandi, ex his varias substantias secernendi et adservandi.
SUBSTANTIAE SECRET
aE.
In enarratis organis variae reperiuntur substantiae, quae, quamvis docente chemica, analysi ex quatuor sim plicissim is elem en tis: oxygenio nempe, hydrogenio et carbonio, quibus quandoque et nitrogenium accedit, com ponantur, miram ta men diversitatem et m ultiplicitatem operunt. -— Sunt vero hae substantiae mox fluidae, aut molles, vel etiam semidurae ; inter eas quaedam omnibus aut saltem plurim is conveniunt plantis, quales su n t: m u c u s , g u m in i, a m y lo n , s a c c h a r u m , a l b u m e n ; aliae peculiaribus tantum sunt propriae generibus, imo speciebus, altius complicatae, atque e prioribus fontem repetentes, u ti: o le a p in g u ia , ae th e re a , resin ae, g u m ir e -
13
si iiae, b a ls a m a , p ig m e n t a v a r ia p r in c i p iu m a m a ru m , ta n n in u m , a c id a , a lc a lo id e a . — Substantiae anorganicae, quaedam m etalla: S ilic iu m , A lu m iu m , M a g n e s iu m , C al
ciu m , F e r r u m , C u p ru m in statu oxydato aut salito; Alcalia : K áli, N á tr o n ; dein substantiae ametallicae: S u lf u r , J o d u m , P h o s p h o r u s , quae in m ultis plantis reperiuntur, his m inus genuinae sunt imo a multis phytologis ceu inquinam enta ha
bentur, quae per processum vegetationis in penetralia rapiun
tur, ibidem excernendae.
NUTRITIO ET REPRODUGTIO.
A) Ovqana reproductioms.
N utritionis principale organon r a d ix est, quae ex terrae sinu nutrim entum h a u r it; inde planta omnium primo in per- licienda radice occupatur. — R a d ix in plurimis adest vegeta
bilibus, sed sunt quaedam, quae illa tenerrim a gaudent (Sem per
vivum, Cactus), imo in quibusdam penitus desideratur, uti in Acotyledonum infimis (Algis, Confervis, Lichenibus), in quibus ergo aliae partes radicis m unera exsequuntur. — In m inus organisatis (inonocotyledoneis) simplex observatur, dum in dicotyledoneis in truncum , ramos, fibras, fibrillas excrescit.
Radix ex cellulis et vasculis conflatur, quae in exogenis arborescentibus in corticem (librum, alburnum ) lignum et non raro medullam rediguntur. Radix, cujus etiam sit speciei, fibrillis tenerrim is, radiculis dictis, nunquam caret, quae ex
trem as illius diram ationes sistunt, hae pilis iterum tenuissim is, aut spongiolis (in monoc., N ajadibus) obsidentur, quorum essentiam textus cellulosus subtilissim us c o n s titu it; horum ope planta aquam (acido carbonio saturatam ) ex terra sugit, quae jam hic primam adsim ilationem experitur, et dum porro per cellulam in cellulam tran sud at ac ubique earum renisum vitalem experiatur, notabiliter plastica evaserit oportet, dum rhizoma ipsum subingreditur.
Verum non tantum absum tionis et primae adsim ilationis organon radix est, sed secernit etiam, ac secreta adservat, tandem plantam solo f ig it; et sicut ipsa truncum et folia nutrit, ab his nu tritu r reciproce.
14
C o rm u s pars centrifuga plantae, respectu structurae et functionis cum radice c o n g ru it; ad normam hujus vasis et cellulis in monocotyledoneis sparsis, in dicotyledoneis in me
m orata strata dispositis construitur.
Caudex in m o n o c o ty le d o n i b u s simplex in altum ten
dit, dum radix in eadem directione terram perfodit; in dicoty
ledoneis truncus in ram os multos expanditur, hunc nisum radix quoque m a n ife sta t; diram ationes am borum in directione et extensione parallele progrediuntur — quamvis et hic natura variabilis nullam agnoscat legem, de quo G ly c ir r h ir a , R h e u m , aut M a n d r a g o r a . Quae indigentibus suis radicibus dim ensiones cormorum longe superant, et C ra s s u la c e a e in quibus contrarium obtinet, nos edocent. Sed in functione quoque concordant, ambae hae plantarum p a r te s : radix cor- mum nutrit, et radix cormo n u tr itu r ; plantas plures radice carere, aut hac tenerrim a provisas n o scim u s: in desertis Africae fervidissimis succulentissim i crescunt C a c tu s , debi
lissima donati radice, qua vix in sabulo, cui atom us aqua exaruit, servari valent. — Omnes hos cormus nutrim ento pro
videt, quod ex aeris vaporibus haurit. Tandem experimenta Cei. H a r le s et A g r ic o la nos docent: arborum frondes in terram defossas in radices, sicut radices in aérem levatus in frondes abire.
Folio organa elementaria in superficiem expansa, atque aéri et luci exposita offerunt; cellulae regulares d ia c h v m a foliorum constituunt, vasa spiralia vero diversimode diramata, regulares form ant plexus, sub c o s ta r u m , v e n a r u m et n e r v o ru m nomine notos. Folia in multis plantis desiderantur, vel ea gaudent specie, ut a cormo dignosci nequeant (cactus); vel subinde im mediate ex radice exsurgunt, unde liq u e t: omnes plantae partes sub certis circum stantiis invicem suplere posse, cujus rationem simplicior ac uniformis earum structura continet.
Foliorum summa functio est respiratio, seu gasorum et vaporum absorptio, horum que exhalatio, sed folia non minus humores alim entares insugunt, adsimilant, secernunt, et secreta adservant, — Quod folia has functiones nonnisi in aere oxy- genio carbonio mixto, optime atmosphaerico, peragere valeant, experimenta Cei. P r is tle y , S e n n e b i e r et aliorum com pro
barunt, Folia, caeterum vegeta, solis radiis illustrata oxygenium
15
«exhalant, acidum vero carbonicum ab sorb ent; hac ratione succi plantarum crudiores superfluo liberantur oxygenio, carbogenium autem et hydrogenium adsim ilantur, et sic humores magis eva
d u n t plastici. — Contrarium processum folia in umbra fovent:
adtrahunt videlicet oxygenium et carbonium acidum reddunt, hoc ratione superfluum e penetralibus elim inatur carbogenium, e t cum gas illud vitale stimuli in modum agat, vitalitas plantae excitatur, processus chimici urgentur. — Plantae aegrae L ic h e n e s et F u n g i, omnibus sub adjunctis oxygenium absorbent et acidum carbonicum ex sp iran t; caeterum huic functioni omnes illae favent circumstantiae, quae priori opponuntur. — Multum
«ex hac functione in universum etiam redundat m acrocosrnum : Oxygenium quod plantae sub sole exhalant magnos illos in rerum natura processus excitat, quos nemo non noscit, quod quam vis a plantis ipsis in umbra iterum adtrahatur, tamen exhibente sagacissim o S c h u lz e hanc consum ptionem magna superat copia. —- Aliud, non minus grave foliorum officium e s t: in- et exhalatio vaporum aquosorum, hoc igitur munere cum radicibus conspirant ; hum ores carbonisatos adtrahendo, fontem nutritionis hac quoque via plantis suppeditant; folia imo sub certis adjunctis radicem supplere possunt, quin, hanc ipsam nutriunt, uti sub syrio a rd e n te — sitiente ipsa Tellure — laetissima vegetatio, aut plantae tenuissim a provisae radicula (Crassulaceae), aut hac plane orbatae, uti mirabile A c ri d e s o d o r a tu m , nobilia nobis specim ina exhibent, quae unice ex rore vel aeris vaporibus per folia nutrim entum ducunt. Folia perspirant etiam aquam ; nebulae e sylvis adsurgentes, et plures aliae observationes nos de eo certos re d d u n t; exsudatur autem per liaec organa maxima quantitas aquae, quae per radices in s u g itu r; in illa vero ratione, qua aqua dissipatur, hum ores plastici carbonio ditiores fiunt magisque concentrantur, et in peculiaria abeunt producta, quae sub secretorum nomine jam ex parte noscimus, partim in sequentibus cognoscemus. —- In ultimis duabus functionibus grati naturam veream ur oportet, quibus summum beneficiorum in acceptis deb em u s: pluvias et fontes ! Quae foliorum superficies inspirationi, quae inspirationi inserviat? observationes a Bon n et, D u h a m e l, G u e tt a r d i evincere conantur, priorem inferiori, posteriorem superiori adtribuendam faciei, — quae si etiam subinde poris destituantur,
1 6
tamen memoratam functionem, endosmoseos et exosmoseos ope tenerrim a form entur membrana. Tandem folia varias sub
stantias, oleosas, aethereas, resinosas etc. secernunt et adser- vant, inter has notari m eretu r: pigm entum viride, c h lo ro - p h y llu m dictum, quod folia amoeno eorum virore exornat,, et fons evadit splendidissim orum colorum, quos in corollis ad miremur.
B) P r o c e s s u s a d s i m i l a t i o n i s .
Aqua, acido carbonico impraegnata simplicissimum plan
tarum nutrim entum est, quae per subtilissim os radiculorum tubulos aut papillas insugitur, ubi jam primam adsim ilationem organicam e x p eritu r; sic per cellulam cellulae com municata, omnes plantae partes transudando permigrat, ubique renisum illarum vitalem experitur, sicque magis m agisque adsim ilatur, donec tandem in foliis summam illam m utationem patiatur, qua in c a m b iu m , hum orem alibilem plasticum — sanguinem plantae, si velis — transm utatur, qui per eosdem canaliculos variis tamen probabiliter tem poribus descendit; ex hoc dein diversa organa proprium sibi nutrim entum seligunt, semet restau rant et crescunt. — Gasiformes principium odores con
stituunt, in vapores olea aetherea extenduntur, vel aqua (que
madmodum sub perspirationis processu) resolvitur; fluidae, molles et semidurae vero in penetralibus figuntur, ubi mox distinctae in propriis adservantur vasculis (uti e praeceden
tibus notum), mox absque lege commixtae ubique reperiuntur locorum.
Substantias has sub secretis cognovim us; usus earum ille videtur, ut plantae alimento ab extus deficiente (senio pro
vectae) in nutrim entum inserviant (quemadmodum anim alibus adeps), caeterum absque dubio et alios macrocosmi fines habent.
Memorabilem naturae observatores fecere detectio nem : perfectionem recensitarum substantiarum cum organisatione plantarum pari ingredi passu, ut quae inferiorum ordinum pro
ducta simpliciora ferant, quo magis vero ad altioris vegeta
tionis dignitatem elevantur, viribus majoribus instruuntur,, m aterias quoque multum compositas, differentes, genuinas, p ro p ig n en t; sic L ic h e n e s , Algae, M u sc i et F u n g i non ultra mucum producunt, G ram ineae sub ipsis etiam tropis vix
17
amylum et saccharum elaborant, quae jam in P a lm is oleosis locupletantur, dum didotyledoneae plurimis m ateriis specificis, oleis sethereis, balsam is resinis, alcaloidibus etc. superbiunt. — Caeterum processus iste chimicovitalis in plantis nunquam non m utatur, sic secundum variani earum aetatem variis scatent substantiis, tenellae aliis, aliis dum ilore ornantur, aliis dum semina fe ru n t; sic anni periodici, sic diei tempus, calor, lux, electricitas in eorum miscelam alterando influunt, de quo plures loquuntur observationes: ita Cei. H a y n e tradil B rv o - p h y llu m c a ly c in u m in India vegetans, mane acido, vespere amaro gustum adficere, dum sub meridie sapore careat; idem probat colorum in certis plantis m utatio: H ib is c u s m u ta b ilis flores mane candidos exhibet, die adolescente carneos offert, et illo senescente roseis superbit — flores G la d io li v e r s i c o l o r i s sub aurora bruneo tincti, intus flavo picti, per diem ita alterantur ut ad vesperum nobili azureo resplen
deant. — Non aliud odoris m utabilitas in plurimis plantis patefacit: P e la r g o n i u m tr i s t e , H e s p e r is t r i s t i s , m ira b il is J a la p p a et longiflora tantum noctu redolent; in aliis odor per spatia adest iterum evanescit, sic L o tu s J a c o b s e u s sole collustratus septies de die odorem spargit, tempore inter
calari omni destitutus.
I n c r e m e n tu m p la n ta r u m , cum earum organisatio sim plex facilius absolvitur, sunt, quae rapide increscunt, uti hoc in annuis comprimis intueri possum us, quae paucarum intra hebdom adum spatium ad plures extenduntur pedes, V erbasco et Cicuta testibus ; aliae minus quidem festinant, sed in m ultos progrediendo annos, notabilem altitudinem et crassitiem adse- q u u n tu r; in priorem en d o g en a e sem et elevare amant, u t quaedam C a la m o r u m species mirabili nobis exemplo com
probant, quae subinde ad 600 pedes versus coelum adsurgunt, his accedunt F ic u s p y r if e r u s cum 370', A r a u c a r ia excelsa cum 220', C e ro x v lo n a n d i c o la 180', A re c a o lo r a c e a 170', dim ensione in altum — exogenae se in latum pandere pro
ferunt. A d a n s o n ia r u m d i g i t a t a r u m ad flumen Senegal cre
scentium truncus 34' in diametro, 107' in peripheria em etitur, frondes hujus arboris circulum 160' formant, in altum tamen non ultra 70' ad scen d u n t; A lo e d ic h o to m a ad 400' am bitum ramos extendit. Ceterum et in nostra zona stupenda hujus
Sem m eh veis ö sszeg y ű jtő it m u n k á i. 2
1 8
generis inveniemus exem pla: K e itli quercum vidit 78' in peripheria, 26' in diametro exhibentem, R ay aliam describit ad 130' altam, 30' crassam. Memorabile hujus loci phaenome
non nobis C o r y p h a u m b r a c u lif e r a offert, quae qualuor anle florem ferendum m ensibus, 45 vicibus plus increscit, quam sub pari tem boribus spatio in praeterlapsis 35 annis.
R e p r o d u c tio in plantis ad summum evolvitur gradum, cujus rationem simplicior earum formationis typus includit, unde reproductio plantarum suprema functio, in cujus gratiam et vegetabilia nominantur. Ad tente observantibus multa obve
niunt exempla, quomodo una plantae pars transform etur in aliam, sic c a ly c e s metamorphosin corollarum induunt, p a ra - p e ta la s ta m in a et p i s t i l l a in p e t a la abeunt, sicut haec in illa m utantur, sic et g em m a, ex r a m u lo hortulani integram educant plantam, imo ex uno simplici foliolo omnes plantae evolvuntur p a r te s ; mirandum sane nobis hic exemplum lar
gitur V e r e a p in n a ta , cujus folium in terrae superficiem depo
situm multam copiam nervorum individuorum progenera!.
Ceterum non omnia vegetabilia pari ratione hac donantur proprietate, ut quo altius organi sata (arbores) facilius repro- ducantur ac inferiora (cujus contrarium in animalibus experimur).
FRUCTIFICATIO.
A) O r g a n a f r u c t i f i c a t i o n i s .
Plantae, plasticae formationis curriculum emensae tandem in altioris vitae speciem caput extollunt, dum florem generanl.
Flos provocatur praeponderantia dynamis potentiarum forman
tium, praecipue lucis, super materiale substratum formationis, ideo sub a i j & e a i plasticitas recedit, dum vita plantae ad altiorem gradum evehitur. Flos est summus evolutionis gradus, cum eo plantae vita peripherica exhauriatur et ad primam contractam suam originem (ad semen) reducitur. Et revera quanti flos sit operis adtenti in plantis observabimus, quae quo perfectiori gaudent organismo, eo majore indigent tem pore ut ex tenerrim o fine sublimem producant generationis ad p ara tu m ; sic plu- res arbores in hoc opus multos scim us consum ere annos.
19
B o r o s s u s f la b e lli f o r m is post 35 annorum spatium florem generat, sed cum eo suprem um simul attigit diem. — Plautae inferiores — cellulosae — flore nunquam inclarescunt, agamae hinc compellatae.
Flos com ponitur c a ly c e , c o r o lla , r e c e p t a c u l o et ad- p a r a t u f r u c t i f i c a t i o n i s : posteriores partes ad fructifica
tionem absolute necessariae sunt, quare et essentiales nom i
n an tu r; priores jam adsunt, jam desiderantur, ideo accidentales dicuntur, idem de nectariis et parapetalis volet. — Calyx.
S tructura et functione a folio non differt, forma multiplici ludit, colore com m uniter viridi indutus, subinde et alio super
bit, nonnunquam corollae vices tenet, Calyx florem aestivantem obvolvit et defendit, huic nutrim entum largitur. — C o r o lla subtilissim am structuram vegetabilem exhibet; a calyce hac ipsa, sicut variabili et frequenter splendidissimo suo c a lo r e ac o d o r e distinguitur, quibus insignibus altiorem suam vitam et destinationem simul m an ifestat; color, quo Corolla insignitur jam ad omnes generationes transit non alteran d u s; jam in pro
genie variat, ut nobis flores nostri hortenses, in specie autem G e o r g ia v a r i a b i l i s multa specimina m utatur, uti supra alio loco de O e n o th e r a m o llis s im a et g r a n d i flo ra , H ib is c o m u ta b ili, G la d io lo v e r s ic o lo r e , notavimus.
O d o r florum iisdem substantiis debetur, e quibus alias resinae et olea aetherea com ponuntur, et quae (ex Hvdrogenio, Carbonio, et Azoto, varia proportione m istis) in gas extensae extricantur, vel ipsis olei aetberei vaporibus in gratiam refe
runtur. Ceterum non omnes floris partes aequali propor
tione hac proprietate distinguuntur, jam peripheriam tenentes (R osa), jam centrum occupantes ( C a c tu s g r a n d i f lo r u s ) de illa magis participant. Flores nonnuli tantum sub die redo
lent, alii tantum noctu odores spargunt (ad bos pertin en t:
P e la r g o n i u m tr i s t e , H e s p e r is t r i s t i s ) ; alii odorem per certa diei spatia manifestant, uti hoc de L o to J a c o b a e o alio loco notavimus. — Quae odores attinent, rationem sufficientem in chemismo vitali reperiunt, cooperante cum prim is c a lo r e , uti hoc plantae sub tropis provenientes, arom atibus scatentes, com probant; minore lucis influxu, nam plantae in alpibus crescentes, quamvis intensae expositae luci, sicut illae Zonarum frigidarum omni fere destituuntur odore, dum contra floris in
2*
20
umbra adservati tam bene oleant, quam qui sole collustrantur (Narcissus). — Spectato odorum principio chimico facile inno
tescit, cur flores, in cubiculis adservati, asthma, vertiginem , apoplexiam provocare voleant. Idem pro fonte ag n o sc u n t:
atmospha3ra inflammabilis (Dictamni albi) et phosphorescentia nonnullarum plantarum , uti in T r o p a e o lo m a jo ri, L ilio b u l- b if e r o et c a le d o n ic o , T a g e te p a t u la et e r e c ta observatur, et quse in C la v a r ia p h o s p h o r e a S o w e rb y (R iz o m o r p h a s u b c o r t i c a l i P e rs .) tam est insignis, ut in fodinarum locis, in quibus reperitur, lampadem superfluam reddat. Corolla ad plantam id utilitatis habet, ut partes nobilissimas, fructifica
tioni proprie dicatas ante et sub fcecundatione defendat ; colore et odore suo fors insecta caprificantia adlicit, praeterea stam i
nibus subinde basin largitur, nec non perisperm ium compo
nit. P a r a p e t a l a et N e c ta r i a foliola sunt inter corollam et stam ina s itu a ta ; diversi coloris et formae. Secundum eorum praesentiae inconstantiam et non cognoscenda functione, spectata insuper frequenti eorum et petalis, stam inibus aut pistillis m eta
morphosi pro mero plasticitatis lusu habenda. G la n d u la e strictius n e c t a r if e r a e cellulis compositae ac in penetralibus floris residentes mucum oxvdatum m ei s. n e c t a r secer
nunt, qui in M u sa p a r a d i s i a c a , H o y a c a r n o s a ( A s c le p ia s c a r n o s a , L.), A g av e lu r id a et a m e r ic a n a tanta copia depo
nitur, ut in terram destillet, caeterum in diversis plantis varii reperitur odoris ac saporis, imo et venenatae indolis ut hoc de B ro m o t e r r e s t r i , iV conito, N a p e llo et P a u li n ia a u s t r a l i nobis refertu. Glandulae nect. perfectioni succorum foecundan- tium inserviunt, dum secretis magis oxydatis, phlogiston libe
rius reddunt. C. S p r e n g e l et W ild e n o w nectare insecta caprificantia adlici existimant, veroque cum enthusiasm o hic loci divinam sapientiam depredicant, quae tali rationi foecun- dationem in quibusdam plantis absolvat. Absque dubio in alios quoque naturae fines contribuunt. — R e c e p ta c u lu m s. th o r u s , seu th a la m u s nil aliud est, quam incrassatus et in latum diductus pedunculi terminus, qui florem et fructum gestat.
O r g a n a f r u c t i f i c a t i o n i s in m asculina — s t a m i n a — et foeminina — p i s t i l l a — discedunt. Stam ina f ila m e n to et a n t h e r a constant, vasculisque spiralibus, textu celluloso ob
volutis construuntur. — F ila m e n t a antheram gerunt, com m u
21
niter filiformia, diversa tamen notantur figura et forma, sub- nd e et desiderantur; frequentissim e pistillum circumdant.
Antherae e regula de duobus folliculis locularibus sibi adja
centibus jun g u n tu r pollinis adservationi destinati, et jam in flore aestivante perfecte formati sunt, In externa superficie sutura notantur, mox ad apicem, mox ad basin, mox in latere folliculi situata, quae ceterum in quibusdam plantarum spe
ci ebus sem per in eodem loco occurrit, in his antherae pollen editurae rum puntur, alias valvula aut calypti elastica ape
riendae. P o lle n pulvis fcecundans est; prima sua origine m ateriam semilluidam exhibet, quae serius densatur ac in sphaerulas concrescit, quae jam majores, jam visu armato vix distinguendae, coloris com m uniter flavi, raro violacei (in E p i- lo lio ) aut rubri (T u lip a), jam perfecte rotundae, jam angulosae, jam distinctae, jam confertae, sub microscopio m embranula tenui — utriculo — constare videntur, et in hac contenta sub
stantia unguinosa — f o v illa in aquis non, in oleis vero solu
bili in qua infinitae m oventur molleculae — granula sperm a
tica, aliis animalcula seminalia. — P i s t i l l u m organon con
ceptioni ac seminum evolutioni destinatum , centrum floris tenet, ac in ovarium, stylum et stigm a distinguitur. — O va
riu m seu c a r p e llu m est infima pistilli pars, pedunculo insi
dens, cavum in interno exhibens, subinde in plures loculos per dissepim enta divisum. C onstruitur tela cellulosa, quam vasa spiralia ex pedunculo adsurgentia permeant, quae in dis- sepim enlis aut ovarii parietibus concentrantur, suturas for
mando, vel in axi hujus organi in columellam concrescunt.
Ovarium ovula continet, quorum formationi ac evolutioni de
stinatum e st; hinc animalium ovarium et uterum repraesentat.
O v u la rudim enta seminum sistunt, quae tenerarum , humore limpido repletarum vesicularum sub specie manifestantur, et ope contextus vasculosi, quem in semine f u n ic u lu m u m b ili
c a le m dicimus, cum suturis in ovarii parietibus et dissepimen- tis, aut columella — quae spatia in fructu p la c e n ta e nom inan
tu r — junguntur, per hunc ipsum nutrim entum ex ovario haurientes. In ovulis, adtente examinantes, rudim enta omnium partium detegemus, quibus semen gaudet, et quae ante florum expansionem jam formatae sunt. — S ty lu s stigma gestat ; cum filamentis plurimum congruit, eadem gaudet textura, simi
libus quoque ceteris corporeis qualitatibus (figura, fonna substantia) n o ta tu r; ceterum crebro deficit, unde organon accidentale. Stylus frequentissim e cylindrum solidum sistit, sub
inde et cavum, ad ovarium tamen semper praeclusum, vasa ejus spiralia in placentas usque propagantur, hinc in imme
diata cum ovulis versantur communitate, quibus pollen con
ducunt, S tig m a stylo, hoc autem deficiente germini imme
diate insidet, nunquam non adest quamvis insolita larvata forma visum effugere possit ; in L o b e liis i n d u s i s ante pu
bertatem velata conspicitur, in ceteris nuda creditur, super
ficies ejus spongiolis, liquorem glutinosum g y n iz u m — secernentibus instruitur, quibus fovillam pollinarem insugit.
Form a ejus est varia, numero semper cum ovarii loculis cor- respondent, — Quae descripsim us fructificationis organa, coin- plurimum in eodem flore copulantur — m o n o c ii n e s — non- nunquam tamen mares a femellis separati distinctis includantur corollis — d i c lin e s — qui mox sibi vicini in uno resident plantarum individuo — m on oeci a — jam in duo distribuun
tur, ejusdem speciei, — di oeci a, — jam cum herm aphroditis in eadem m iscentur planta. Ceterum hermaphroditism um, ceu typum in regno plantarum statuisse naturam arb itram u r; nam : sub certis tem pestatis influxibus, scilicet: extremis lucis et hum iditatis, unum genus ab alio separari, m asculinum in fVe- niinum converti et contrarie im mutari posse observam us; sic M y r is tic a m o s c h a ta quam Cei. M auz observavit, uno anno meros masculos, altero meros foemineos produxit floris sic l)u P e tit, T h o u a r s et Cei. De C a n d o lle , antheras certo casu, ovulis et polline refertas conspexerunt, R ö p e r metam orphosin pistilli in stamen observavit, — Hoc ex incidenti ejus sum us opinionis: quemlibet florem rudim enta amborum organorum continere, influentibus vero memoratis circum stantiis unum evolvi aut aliud.
B) P r o c e s s u s f o e c u n d a t i o n i s .
Quousque generationis organa perfecta formata non sunt, gemma m atre continentur, in cujus sinu vario modo (in deter
minatis tamen familiis plantarum constante) com plectuntur, dum autem illum formationis et vitalitatis gradum, qui eos
functionibus eorum exsequendis habiles reddit — p o la r ita te m inter se — adsecuti, in florem abeunt, sub cujus exsplicatione (avSsai) sequentem observamus ordinem : P e p a la calycis, quae sibi contigua jacebant, ab invicem discedunt et reflectantur, p e ta la , quae sibi incumbebant, in corollam abitura separantur et partes fructificantes libertati a d s e ru n t; eriguntur stam ina ac regulari ordine circa pistilla semet collocant ad haec conni- ventia, quae omnia odorum el caloris altioris evolutione comi
tantur. Haec phaenomena rapide cum summa virium intensione insequi in C a c to g r a n d if l o r o admiramur, qui tamen exhausto post horam flora suo suavi tributum ideo persolvit. — P o st breviorem aut longiorem moram antherae, turgore vitali ad summum tensae in suturis rum puntur, et regulari quodam ordine p o lle n in stigm a profundunt, cujus granula max fo v illa m extricant, quae a spongiolis pistillaribus — uti hu
mores terrae per spongiolas radicales avide insugitur, ac per vasculorum Styli contextum ovulo com municatur, quod inde foecundatum eradit. Alii processum galvanicum per contactum pollinis cum stigm atis papillis excitari sinunt, ac per vasa spiralia veluti conductores ad ovula propagari, alii nec his indigent, sed jam aura pollinari contenti sunt, quam a sti
gmate ut gas carbonicum a foliis absorberi credunt sicque cum gyniro commixtam ovula eum in modum foecundare, ut hoc in ranis, salam andris et piscibus noscimus. — Processus foecundationis juvatur circum stantiis externis, quae universim vegetationem exaltant, praecipue c a l o r is et h u m i d i t a t i s mo
deratu gradu, nec non aeris libero accessu, quae omnia polli
nis extricationi favent. — Quod hic de monoclinis protuli etiam de declinis valet, quorum femellae per herm aphroditos, quibus non raro inter se gaudent, providentur polline, aut hoc per ventos condonantur. — T e m p u s quo et per quod foecundatio absolvitur, v aria t: C a c tu s g r a n d i f l o r u s , una tere hora, C o n v o lv u la c e a e una die, — N y c ta g in e a e et S ile n e s una nocte, quantum hoc ex m arcescentia stigm atis et styli dijudi
cari potest, istum actum consum unt, dum in J u g la n d e , Be- lu la et F a g o ad plures extenditur hebdomades.
A b s o lu ta f o e c u n d a tio n e , qua vigente manifestam vi
rium intensionem vidimus, earum languorem intuebim ur; or
gana generantia morcescunt, fugit viridis florum color, corollae
24
corrugantur et siccescunt, tabescunt stamina, m arcescit stylus, donec omnia haec m orte adtacta e planta decidant. — Sed in eadem proportione augetur vitalitas in g e rm in e ; succi, quo partibus periphericis prodigebantur, in illo concentrantur, qui ejus intum escentia efficitur, ovula per hum ores mucosodulces, qui in ovario secernuntur, nutriantur, increscunt, omnes eorum partes, quorum jam meminimus perficiuntur, sicque in semina m utantur et totum germen in c a r p u m s. f r u c tu m evolvitur.
Carpus adhuc crudus, ac viridi signatus cuticula, foliorum in modum aeres in- et exspirare observatur, m aturitati adproxi- mans, sub omnibus circum stantiis oxygenium absorbet, et car- bonicum acidum exhalat, quo contribuente ex substantiis phlo- gisticisquae in crudis fructibus acerbo aut amaro gustum offen
dunt — saccharum evolvitur et acida generantur. Memoratu dignum e s t : eadem ratione, qua oxygenium in parenchymate fructus praevalet, carbonium et hydrogenium in ejus periphe- ria exsuperare, quod am arus et unguinosus perisperm iorum sapor probat. — Tempus m aturationis varium et fructibus, ceterum experientia teste nullus ultra duos annos ad per
fectionem indiget. — F ructus m aturans te g u m e n to indiget, quod eum m uniat; hoc pariter a planta matre providetur, quae eum mox organo, in quo formabatur, condonat, mox ei e diversis floris partibus vel foliis varia integum enta format, ut id in c a p s u lis , le g u m in ib u s , s i l i q u i s manifeste intuemur, quae omnia p e r is p e r m io r u m v eniu nt; in quolibet horum e p id e r m id e m s. e p ic a r p iu m , et cuticulam interiorem, locu
los, quibus semina continentur, investientem — en do c a r p i um — distinguim us quae subinde cartilagineam , imo osseam adquirit duritiem, tum p y r e n a audiens; pars parenchym atum inter epi- et endocarpium situata m e s o c a r p iu m dicitur, quae jam majoris, jam m inoris crassitiei, excussa, fibrosa, carnea au t succulenta. Spectata perisperm iorum substantia; m e m b r a n a c e a , lig n e a , c a r n o s a et s u c c u l e n t a distinguuntur, quae in innum eras rediguntur formas. — Maturato fructu, vasa ma
terna, quibus nutriebatur, sensim praecluduntur, sicque extra nexum cum planta m atre positus, decidit, ut metamorphosin, cui originem debuit, ipse nunc suscipiat ; sed et planta mater naturae pro fructificatione exantlata sacrificat, mortem partia
lem subiens, floribus, foliis et fructu mulctanda, aut vita pe
25
nitus exuenda, uti hoc in a n n u is , imo m ultos per annos ve
getantibus, semel vero tantum florentibus (M u sis et P a lm is ) observandum, dum aliae teste Cei. H u m b o ld t in perpetua quasi juventute flores et fructus ferunt. — F ructuum quoque dissem inationi miro providit natura, dum eos peculiaribus hunc in finem instruxit o rg a n is ; vel opus hoc aliis macro- cosmi entibus co n cre d id it: sic in nonnullis plantis semina in perisperm iorum elastica dispiciuntur (uti in I m p a t i e n t e n o li ta n g e r e , B a ls a m in a h o r te n s i , E u p h o r b i a c e i s et O xaly- d ib u s ) ; in aliis alarum ope propagantur, uti pterides Amenta- cea ru m ; aut pappis plumiformibus, uti in V a le r i a n e is , Sy- n a n t h e r is , D ip s a e eis, C yp e ra e eis. Semina leviora venti subinde per notabile spatium ferunt, graviora aqua per lon
gum iter vehit, alia volatilia coeli dissipant, mammalia didu
cunt v. g. mures ; quae tandem homo hac in re faciat qui non n o s c it!
THESES DEFENDEND E.
i.
Botanicae Studium pro Medico practico summi momenti.
II.
Non dantur morbi interm ittentes.
III.
Causam hydropis melius principiis mechanicis, quam dynami cis.
explicabis.
IV.
Sine Opio et Mercurio nollem esse medicus.
V.
Omnis Medicus sit psychologus.
VI.
Fons floritionis medicinái modernse in Anatómia pathologica quaerendus est.
VII.
Viget in omnibus corporibus nisus conservationis.
VIII.
Prognosis non de aegri, verum de Medici sorte decernit.
IX.
Nullum datur signum morbi pathognomonicuin.
X.
Nullum venenum in manu medici.
SEMMELWEIS ÉRTEKEZÉSEI ÉS MÜVE
A GYERMEKÁGYI LÁZRÓL.
A GYERMEKÁGYI LÁZ KÓROKTANA.
( A e t i o l o g i e d e s P u e r p e r a l f i e b e r s . )
(
1858.)
A szülészet az összes orvostannak azon ága, mely ennek fő föladatát, — tudniillik a veszélyeztetett em berélet m egm en
tését számtalan esetben a legszem beötlőbben oldja meg.
Számtalan eset közül, csak a haránt fekvést akarom megem
líteni. Anya és gyermek bizonyos áldozati a halálnak, ha a szülés a term észetre bízatik, holott gyakorlott szülész keze majdnem fájdalmatlan, alig nehány perczig tartó műfogás által m indkettőt menti meg.
A szülészet ezen előnye, melylyel még elméleti előadások
ban ismerkedőm meg, jólehet tökéletesen igazolva lön előttem, midőn alkalmam lett a bécsi nagy szülkórodán a szülészetet gyakorlati oldaláról ism e rn i; de fájdalom, azon esetek számát, melyekben a szülész ily üdvhozólag hathat, aránylag elenyé
s z ő ig parányinak találtam az áldozat nagy számához képest más esetekben, melyekben a segítség oly végtelen g y ö n g e ; a szülészet ezen árnyoldala a g y e r m e k á g y i láz.
Háromféle ok van, melynek a gyermekágyi láz szárm a
zása tulajdonítható, tudniillik a szórványos (sporadisch), helyi (endem isch) és járványos (epidemisch). Tapasztalataim által, melyeket a bécsi szülkórodában tennem sikerült, azon meg
győződéshez jutottam , m iként a gyermekágyi láznak semmi járványos oka nincsen, hanem hogy eddig ösm eretlen helyi (endem isch) ok volt az, melynek a számtalan beteg áldoza
tául esett.
Történelm ileg akarom előadni, miként lettem kétkedővé a járványos gyermekágyi láz tana fölött, miként fedezőm föl az irtózatos halálozás valódi okát, melynek eltávolításával a halálozást is nagy mérvben szerencsésen m eggátolni sikerült.
