H U N G A R I A E H I S T O R I C A .
S C R I P T ü R E S
X I X .
MONUMENT A. HUNGÁRIÁÉ HISTORICA.
MAGYAR
TÖRTÉNELMI EMLÉKEK.
K I A D J A
A MAGYAR TUDOMÁNYOS AKADÉMIA
TÖRTÉNELMI BIZOTTSÁGA.
MÁSODIK OSZTÁLY : ÍRÓK.
TIZENKILENCZEDIK KÖTET.
F E S T , 1868.
EGGENBERGER FERDINÁND MAGYAR AKAD. KÖNYVÁRUSNÁL.
M. K1R. H E L Y T A R T Ó , KSZTERCJOMI É R S E K
Ö S S Z E S M U N K Á L
KÖZLIK
SZALAY LÁSZLÓ És WENZEL GUSZTÁV,
M. AKAD, R. T A t í O K .
NYOLCZADIK KÖTET.
VEGYES L E V E L E K . 1559 — 1562.
P E S T , 1868.
EGGENBERGER FERDINÁND MAGYAR AKAD. KÖNYVÁRUSNÁL.
XyoaeteU Ertlich GuszUiv *»?yar akad. nyomdáimat. Ptsl, 1568,
A Magyar Tudományos Akadémia Történelmi Bizottsága néhai Szalay László halála után (1864.
jul. 17.) Verancsies Antal munkáinak kiadását, melyeknek közzétételét ünnepelt történetbuvárunk megkezdette volt, befejezetlenül hagyni nem akarván, ezen jeles irodalmi műnek folytatásával alulirottat még 1864. végén bízta meg. E megbízás, mi hízelgő volt egyrészről reám nézve, mert eddigi igyekezeteim- nek legszebb elismerését láttam abban, hogy hiva- tottnak találtattam a kitűnő férfinak egyik legneveze- tesebb munkáját folytathatni; sziiitannyira éreztette velem a nagy felelősséget is, melyet magamra vállal- tam. S hogy a megbízásnak teljesítésére mégis kész- nek nyilatkoztam, annak oka leginkább az volt, mi- vel Verancsics munkáinak minél teljesebb közzététe- lét hazai történelmünk érdekében fontos nyereménynek tartom.
Áthatva ezen tudattól, midőn most, csaknem négy évi készület után a gyűjtemény folytatásának első (az egész gyűjteménynek nyolezadik) kötetét átnyújtom a hazai történetkedvelő közönségnek, sza- badjon egyszersmind számot adnom arról is, hogy mi- kép fogtam fel hivatásomat, s mi segédeszközökkel éltem annak teljesítésében Ezen számadásra annál
VI
inkább kötelezve értem magamat, minthogy azon kö- tetek, melyeket közzé tenni fogok, nem mint önálló munka jelennek meg, lianem mint Szalay László egyik legjelesebb müvének folytatása, mely által tulajdonképen csak feledhetlen barátom emlékezete iránti pietásomnak egy csekély tanúságát szándéko- zom adni.
A tudományos irodalomnak terén nem ritkán oly viszonyok fordúlnak elő, melyeknél fogva a vizsgáló- dás alapzatának szilárd elkészítése és biztosítása nem kevesbbé fontos, sőt gyakran fontosabb még, mint a rendszeres és ismeretterjesztő munkáknak kidolgo- zasa. A szellemi fejlődés ilynemű conjunctúráinak korában a tudósnak szent kötelessége az, hogy mun- kásságának súlypontját oda fektesse, a hova azt a tudományos szükségesség kívánja; s hogy magát se a tudományos törekvés ambitiója által, mely többnyire a syntheticus combinátió magasabb álláspontján sze- reti hivatását keresni, magát elcsábíttatni ne h a g y j a ; se működésére, a nagy, nem tudományos, közönség- óhajtásának, mely a tudóstól mindig és mindenütt köz- vetlen és kész szellemi táplálékot szokott kívánni, annélkiil, hogy az előzményeket meggondolná, melyek által annak előteremtése feltételeztetik, túlnyomólag irányadó befolyást ne engedjen Mert a dolog termé- szetében fekszik hogy a tudományos munkásságnak körében is necsak az eredményről, hanem a kedvező eredmény szükségképi feltételeiről is gondoskodjunk, S ilyen hazai történelmünk mostani irodalmi állása is. Mert magában világos lévén, hogy czéljok- nak megfelelő történeti művekre csak akkor tehetünk szert, ha előbb a kútfői adatok kellőleg áttanulmá-
nvozva lesznek; de tudva lévén az is. hogy a múlt századnak vége óta hazai történetünk kútfőinek ta- nulmányozására nézve a beállt kedvezőtlen viszonyok- nak folytán nagyon hátra maradtunk; jelenleg e te- kintetben a legsiirgősb feladatunk, hogy ezen napról napra érezhetőbb hiányt és hézagot pótolni igye- kezzünk, S valamint — ha egy szellemdús író sza- vaira hivatkoznom szabad — háborúnak idején, mi- dőn valami fontos hadi miinek létesítése sürgős, a szükség azt úgy kívánván, ahhoz a vezér még maga is közönséges munkával járulni hivatva van; ámbár rendes viszonyok közt a seregnek élén áll, s a töb- bieket vezényli, a közönséges munkát pedig az alá- rendelt legénységre bízhatja *): úgy történeti irodal- munk mostani conjunctúrái közt még a legjelesebb történetmivelöink is hivatásukat a hazai történet nagy épületéhez megkívánt építkezési anyag megszerzésé- ben, azaz kiválólag a kútfők gyűjtésében és tanul- mányozásában fogják találhatni.
Ezen szempontból kell — nézetem szerint — méltatnunk S z a l a y L á s z l ó n k történelmi érdemeit, ki egyrészről „Magyarország Története" czímű mun- kájában az olvasó közönségnek oly müvet nyújtott, mely hazai irodalmunknak egyik díszét képezi; de ki egyszersmind a kútfők tanulmányozására is külö- nös szorgalmat fordított, s ezen irányban több jeles munkával gazdagította a magyar történettudományt.
S ilyen munka a h í r e s V e r a 11 c s i c s A n t a 1 i r a-
*) „When works of importance ave pressing, generals them- selves may take up the pick-axe and the spade ; bat in tlie ordinary course of things, when that pressing necessity is over, such tools are lefc in the hands destined to use them, the hands of common soldiers and peasants." Bolingbrocke Ii. St J . Lettres on the study and use of history, London 1779. 6. 1.
VIII
t a i n a k g y ű j t e m é n y e , melynek kiadását Szalay kezdte, és mi itt folytatjuk, s mely kétségkívül La- zánk XVI. századi történetének kútfői közt különös fontossággal bír.
Midőn Szalay az eddig megjelent nyolcz kötet- nek előszavaiban Verancsicsnak mind életviszonyai- ról, mind irodalmi, és névszerint történelmi munkás- ságáról eléggé bő felvilágosításokat adott, szükség- telen ez iránt itt újból felszólalnom. A folytatásnak, melyet ezennel megkezdek, tárgya különben is csak, a Szalay által megállapított alaprajz szerint, Veran- csicsnak 1559 — 1573-ki levelezése, mennyiben az második portai követségére nem vonatkozik (mert ez már az V. kötetben foglaltatik), s néhány pótdarab lévén; megjegyzéseimis egyedül ezen térre fognak szorítkozni.
A jelen I X . kötet névszerint az 1559 — 1562-ki leveleket tartalmazza, tehát négy évet, s összesen száz és húsz számot. Verancsics ez időben a legfon- tosabb országos ügyekben előkelő részt vett mint
I. Ferdinándnak egyik legbizalmasabb tanácsosa, s mint Eger várának, mely a magyarországi végvárak- nak rendszerében kiválólagjelentékeny volt, parancs- noka. Felette érdekesek azon felvilágosítások, melye- ket itt Európának akkori politikai conjunctúráiról, a német birodalom számos viszonyairól, Erdélynek álla- potairól , a reformátióval összefüggő és hazánkra nézve sok irányban igen jelentékeny vallásos moz- galmakról, a török világnak napról napra mindinkább terjedő hatalmáról és befolyásáról, és számos más kérdésekről nyerünk. Találkozunk Verancsics iro- dalmi összeköttetéseivel, s püspöki és főispáni mű- ködésével is; s kitárva látjuk közvetlenül szemünk
előtt nem csak az események főfordulatainak ténye- zőit és legnevezetesebb momentumait, hanem az azok- ban szereplő személyeknek tetteit, nézeteit és jelle- mét is. Mindannyi körülmény, melyek ezen levelezés- nek nagy történelmi becsét bizonyítják.
Hogy ezen becses anyagot itt egybeállítanom sikerült, az azon több oldalú pártolásnak eredménye, melyben részesülni szerencsés voltam. Mert midőn Szalay munkájának folytatását magamra vállaltam, semmi Írásbeli feljegyzés vagy előkészítés nem ada- tott kezemhez, s kénytelen voltam előbb körültekin- teni, honnan hordjam össze az épület egyes köveit, melyek képessé tegyenek, hogy a jeles férfi műkö- dését méltó módon folytassam. Sokat találtam a n e m - z e t i m u z e u m n a k kézirati kincsei közt, melyeket már Szalay megismertetett, és melyeknek használá- sában tek. M á t r a y G á b o r könyvtári őrnek szí- vessége által nem csekély segítséget tapasztaltam.
De hálával tartozom a b é c s i c s . k. t i t k o s b i r o - d a l m i l e v é l t á r i g a z g a t ó s á g á n a k is, mely
— miután a magyar tud. akadémia elnöksége köz- benjárásának útján az ez iránt szükséges engedélyt kinyertem — ezen történelmi kincsházban tanulmá- nyaimat nagy liberalitással támogatta és elősegítette;
hálával tartozom azonkívül főméltóságú S i m o r J á - n o s herczeg-prímás, nagyméltóságú B a r t a k o v i c s B é l a egri é r s e k , és méltóságos Z a l k a J á n o s győri püspök uraknak is, kik Verancsics Antalnak a főpásztori feliigyelésök alatt álló intézetekben lévő kézirati maradványait hazafiúi készséggel és bizoda- lommal velem közölni kegyeskedtek.
Ezen pártolásnak eredménye tehát az, hogy a jelen kötetnek I. VI. V I I LXV. L X V I . LXV1II.
X
L X X I . XC. X C I I I - X C V . XCVJI. C H I - CV. CVIIL CXVI. és CXX. számait a bécsi cs. k. titkos biro- dalmi levéltár eredeti példányai után; a XV. X X X I V . XXXV. X L I I I . XLVI. L I X . L X I - L X I V . L X X I V . L X X X V I . CXIÍ. és CXV. számokat a győri püspöki papnöveldének becses Verancsics-féle kézirati codexé- ből; az LI. L X X I X . L X X X I V . LXXXV1II. XCVI.
X C V I I I - C I I . CV1. CVII. C X . C X I . CXIII. számo- kat az egri érseki könyvtárnak kéziratai után közzé tehettem. A II. IV. V. V I I I — X I I I . X V I — X X X I I I . X X X V I — X L I I . XLIV. XLV. X L V I I - X L I X . L I - L V I I I . LX. L X V I I . L X I X . L X X . L X X I I . LXXI1I. LXXV— L X X V I I I . L X X X — L X X X I I I . L X X X V . L X X X V I I . L X X X I X . XCI. XCII. CXIV.
i
CXVII. és CXVIII. számokat pedig a magyar nem- zeti muzeum könyvtárának 1681. fol. Lat. jegy alatti négy kötetű becses kézirati gyűjteményéből vettem.
A CIX. és CXIX. sz. a. két levelet pedig a Magyar Tudományos Akadémia Nyelvemlékeinek II. köteté- ből, az L. és XCIII. számokat Hevenesinek a m. kir.
egyetemi könyvtárban őrzött kézirataiból; végre a III. számot Miller J a k a b Ferdinánd „Epistolae Fer- dinandi I. et Maximiliani II.", és a XIV. számot P r a y György „Epistolae Procerum Regni Hungáriáé" czímü munkáikból vettem át.
Pest, február 2-án 1868.
WENZEL GUSZTÁV.
1 5 5 9 .
Lap.
I. Maximilián cseh királynak 3 II. Maximilián cseh királynak, mart. 13 14
III. Verancsics Antalnak Ferdinánd császár, mart. 2 4 . . . . 17 IV. Verancsics Antalnak Ferdinánd császár, mart. 24. . . 1 7
V. Maximilián cseh királynak, april. 2 19 VI. Maximilian cseh királynak, april. 7 32 VII. Verancsics Antalnal Ferdinánd császár, máj. 8 33
VIII. Verancsics Antalnak Donzellino Jeromos, jun. 20. . . . 34
IX. Maximilián cseh királynak, jul. 12 4 1
X. Rapicius Endrének, jul. 17 4 3 XI. Maximilián cseh királynak, jul. 18 46
XII. Oláh Miklós esztergami érseknek, jul. 19 47
XIII. Liszti Jánosnak, jul. 25 52 XIV. Nádasdy Tamás nádornak, aug. 16 56
XV. Gregoriánczi Pál győri püspöknek, aug. 17 58 XVI. Verancsics Antalnak Pécsy Gáspár, aug. 2 1 60
XVII. Telekesy Imrének, aug. 24 63 XVIII. Pécsy Gáspárnak, aug. 28 64 XIX. Oláh Miklósnak, sept. 16 67 XX. Hruztán pasa budai beglerbegnek, sept. 28 69
XXI. Pesti Ferencznek, oct. 5 74 XXII. Ilaszán beg hatvani zancsáknak. oct. 5 7 7
XXIII. Hrusztán pasa budai beglerbegnek, oct. 8 79
XXIV. Bornemisza Benedeknek, oct. 10 82 XXV. Ferdinánd császárnak, oct. 15 84 XXVI. Perényi Gábornak, oct. 28 89 XXVII. Ferdinánd császárnak, oct. vége 9 1 XXVIII. Bclgramonius Ferencznek, nov. 1 94 XXIX. Oláh Miklós esztergami érseknek, nov. 5 96
XXX. Ferdinánd császárnak, nov. 5 100
XII
Lap.
XXXI. Verancsics Antalnak Domitius Jeromos, nov. 14. . . 102
XXXII. Ferdinánd császárnak, nov. 22 1 0 3 XXXIII. Balassa Menyhértnek, nov. 24 106 XXXIV. Domitius Jeromosnak dec. 1 . . 109 XXXV. I. Ferdinánd császár biztosainak, dec. 1 111
XXXVI. Ferdinánd császárnak, dee. 2 1 1 3 XXXVII. Ferdinánd császárnak, dec. 12 116 XXXVIII. Testvérének Gáspárnak, dec. 13 121
XXXIX. Znla Jánosnak, dec 17 122 XL. A budai passának, dee. 2 1 1 2 5
1 5 6 0 .
XLI. Verancsics Antalnak Rapicius Endre, jan. 9 132 XLII. Maximilián c^eh királynak, jan. '20 134 XLIII. Draskovics György pécsi püspöknek, 138 XLIV. Moro János bibornoknak, febr. 17 142 XLV. Ferdinánd császárnak, febr. 21 144 XLVI. Oláh Miklósnak, febr. 2 1 1 5 1 XLVII. Rapicius Endrének, febr. 2 1 152 XLVIII. Kubinyi Kristófnak, mart. 12 155 XLIX. A budai passának, april. 9 160 L. Verancsics Antal megerősíti Eger városnak jogszabályait,
jun. 6 163 LI. Löt.se város tanácsának, sept. 1 168
LII. Ferdinánd császárnak Verancsics Antal és Pethö Jáno3,
sept. 11 169 LIII. Ferdinánd császárnak, sept. 18 170
LIV. Maximilián cseh királynak, sept. 18 175 LV. Ferdinánd császárnak, okt. 3 177 LVI. Maximilián cseh királynak, okt. 4 182 LVII. Ferdinánd császárnak, okt. 8 183 LVIII. Ferdinánd császárnak, okt. 14 186 L1X. Zay Ferencznek, nov. 21 190 LX. Ferdinánd császárnak, 194 LXI. Ferdinánd császárnak, nov. 30 197
LXII. Kassa városának, dec. 1 2 0 0 LXIII. Huszár Gallusnak, dec. 2 2 0 6 LXIV. Ruchanics Mátyásnak, dec. 2 20 7
LXIV. Piopius Dénes modrusi püspök és egri prépostnak, dec. 7. 210
LXV. Maximilián cseh királynak, dec. 14 2 1 3 LXVI. Maximilián cseh királynak a Kassán léoö hadnép. dec. 28. 2 1 7
LXVII. Verancsics Antalnak Soranzo Jakab a velenczei köztársa-
ságnak bécsi követe, dec. 29 2 2 0 LXVIII. Maximilián cseh királynak Kassa város tanácsa, dec. 30. 2 2 1
LXIX. A budai passának, dec. 3 1 2 2 6
Lap.
1 5 6 1 .
LXX. Verancsics Antalnak Illicinus Péter, jan. 1 2 2 8 LXXI. Maximilián cseh királynak Kassa város tanácsa. . . 237
LXXII. Osius Szaniszló ermelandi püspöknek, febr. 18. . . 2 4 0 LXXIII. Ferdinánd császárnak, mart. 1 . 2 4 3 LXX1V. Liszthi János veszprémi püspöknek, mart. 12. . 249
LXXV. Ferdinánd császárnak, mart. 18 352 LXXVI. Kerecseny László gyulai kapitánynak, mart. 25.. . 257
L X X V n . Ferdinánd császárnak, mart. 30 2 6 1 LXXVIII. Mehemet hatvani zancsáknak, apii'. 14 2 6 0
LXXIX. Verancsics Antalnak Verancsics Faustus, april. 29. . 267
LXXX. Ferdinánd császárnak, jun. 4 2 6 8 LXXXI. Ferdinánd császárnak, jun. 4 2 7 3 LXXXII. Ferdinánd császárnak, jun. 26 2 7 8 LXXXIII. Pesti Jánosnak, ja». 26 2 8 1 LXXX1V. Verancsics Antalnak Verancsics Faustus, aug. 2. . 284
LXXXV. Saracenus Mihály bibornoknak, okt. 7 2 8 5 LXXXVI. Verancsics Antal mint egri püspöknek hüst'gesküje,
okt. 14 287 LXXXVII. Cromer Márton a lengyel király bécsi követének,
okt. 17 2 8 9 LXXXVIII. Verancsics Antalnak Zakariás pápai nuntius Bécs-
beti, okt. 27 2 9 1 LXXXIX. Maximilián cseh királynak, nov. 15 2 9 2
XC. Maximilián cseh királynak János Zsigmond erdélyi feje- delem ügyében több királyi tanácsos, kik közt Ve-
rancsics, nov. 30 2 9 6 XCI. Ferdinánd császárnak Verancsics Antal, és a királyi biz-
tosok Thurzó Ferencz és Dersffy István 3 0 3
XCII. Maximilián cseh királynak 3 1 3 1 5 6 2
XCI1I. Verancsics Antal és bírótársainak törvénykezési ítélete,
febr. 25 3 1 5 XCIV. Ferdinánd császárnak, mart. 2. . . , . , . . 324
XCV. Maximilián cseh királynak, mart. 14 330 XCVI. Kassa város tanácsának, mart. 20 3 3 8 XCVII. Maximilián cseh királynak, mnrt 2 6 336 XCVIII. Kassa város tanácsának, april. 8 339 XCIX. Kassa város tanácsának, april. 2 1 3 4 1 C. Kassa város tanácsának, april 25. . . 3 4 2
Cl. Kassa város tanácsának, april. 26 3 4 3 CII. Kassa város tanácsának, máj. 24 3 4 3 CIII. Maximilián cseh királynak, máj. 25 345
XIV
'Lap.
CIV. Maximilián eseli királynak, máj. 29 354 CV. Maximilián cseh királynak Ferdinánd császár, jun. 2 . . . 357
CVí. Kassa város tanácsának, jun. 20 362 OVIT. Kassa város tanácsának, jun. 29 3 6 3 CV11I. Verancsics Antalnak Maximilián cseh király, jul. 2. . 365
CIX. Kassa város tanácsának, jul. 25. 367 CX. Kassa város tanácsának, jul. 27 368 CXI. Kassa város tanácsának, aug. 13 369 CXII. Forgácli Ferencz nagyváradi püspöknek, aug. 25. . . 370
CXIIÍ. Kassa város tanácsának, sept. 13 374 CX1V. Hruztan budai pasának, sept. 26 374 CXV. Velibegli szolnoki zancsáknak, sept. 28 3 8 1 CXVI. Verancsics Antalnak az árokszállási bíró, okt. 9. . . 3 8 4
CXVII. Meliemet hatvani zancsáknak, okt. 11 3 8 5
CXVIir. Ugyanannak, okt. 11 390 CXIX. Pongrácz János <?s Mátyásnak, okt. 30 3 9 1
CXX. Ferdinánd császárnak, nov. 5 3 9 2
I I I .
k o N V M . H V N G , H I S T , S C K I P T O R E S X I X . i
Maximilián cseh királynak Veranesics Antal.
Ea quae Agriensis attigit opinione sua iii tractatn de pace Turcica. 1559.
Sacra Maiestas Regia, domine domine mihi cle- mentissime. Perlecto et considerato tractatu, quinunc habetur Maiestatibus Vestris Sacratissimis cum Turca- rum Principe de pacis vei induciarum negotio iuxta Cle- mens Maiestatum Vestrarum mandatum et voluntatem ea, quae mihi in eovisa sunt attingenda, attigi, etMaie- statibus Vestris hoc praesenti scripto humillime porrigo.
Imprimis itaque quod attinet ad XV. articulum earum conditionum, quibus Turcarum Princeps sub- scribere debebit, nimirum de libertate aedificandi et reparandi fortalicia. Ilic articulus videretur mihi cau- te esse tractandus, et bono aliquo modo constituen- dus. Quia quum nos ea etiam fortalicia, quae nunc habemus, alia demolimur, alia vero destituimus, vei ad Maiestates Vestras deferimus, quod servare ipsi 11011 possimus; liaec libertás, si Turcis concedetur ab- solute, verendum est, ne interim tot locis castella erigi faciat, quot voluerit.
Ideo humillime censerem esse constituendum, ut quaelibet pars extructa iam castella seu fortalicia, arcesque et civitates liabeat reparandi, muniendique
1*
1559.bezdetén.
4
potestatem; sed nova erigendinequaquam, praesertim autem in bonis dedititiis, et quae utrique parti pen- dunt census et servitia exliibent et proventus admi- nistrant.
Si vero illud etiam statueretur, ut cuique parti in sua ditione liceret eiusmodi fortalicia erigere; ve- rendum esse arbitror, ne Turcae omnes eas Regni partes ditionem suam esse astruerent, in quibus habe- ant villás dedititias, occasioneque huiusmodi incipe- rent opponere castella et Giulae, et Agriae, et Zi- geto, et pluribus aliis locis Maiestatum Yestrarum íi- nitimis, ut proxime etiam scripseram, fuisse rumores, quod circum Agriam, inter Cumanos^ et in vicina eo- rum castella qnaedam molirentur. Quod tamen Maie- statum Vestrarum Sacratissimarum, et Consiliariorum iudicio melius diiudicabitur.
In illis etiam duobus articulis XXIII. et XXIY., quibus declaratur, quomodo diíferentiae inter utros- que finitimos exortae tractari et eomplanari debebunt.
Putarem bis addendum, et clare exponendum esse, tanquam rem omnino necessariam, ut hominum Cliri- stianorum testimoniis Turcici commissarii in revi- sione diíferentiarum praefataram fidem adhibeant, sic ut a Commissarariis Maiestatum Yestrarum eorum liominibus adliibebitur. Nam alioqui frustra fierent Commissariorum conventus, qui alias etiam Semper hac sola causa fuere intermissi etperturbati, sine ulla bona controversiarum compositione.
Ad primam autem opinionem dominorum Consi- liariorum quod attinet, in qua agitur de capessendo bello contra Turcam, si adesset modus et facultas;
pace praesertim inter Grallum et Philippum Regem consequuta.
Huraillime censerem, non adeo essefestinandum, donec Sacratissimae Vestrae Maiestates et Imperii staturn firmarent, oiiiniumque Principum Germaniae anirnos ad concordiam revocatos sibi vendicarent, et nervum belli, quod omnino pacis tempore íierí con- suevit, compararent.
Differendum id ea etiam causa nonniliil esset, dum scilicet supradicta pax firmiter coalesceret, et plane appareret, esse seriam, Gallusque ipse ex toto ab amieitia Turcae recederet. Quod facile sperarem posse fieri, ubi diuturnior nonniliil benevolentia et mutuis officiis Maiestatum Yestrarum delinietur.
Alioqui si (nondum bis confectis) repente po- stularetur Gallus ad bellum Turcicum, Turca quoque novis quibusdam fortasse rationibus de re sua initis, et Gallum ipsum ad se retralieret, et dissidia dome- stica sopiret, quo se tueri contra nos posset; timen- dum esset, ne opinione celerius bellum contra Maie- states Vestras susciperet et rabidiorem (így) multo, quam unquam alias experiremur.
Puto itaque, caute ac summa dexteritate utendum esse ad retinendum Gallum in officio, qui omnino, etiamsi amicus et affinis factus sit, non facile tarnen patietur, ut domus Austriae altius efferatur.
Verum si liaec praedicta non sunt offutura, et fa- cultas belligerendi adsit, censerem ipse quoque hu- millime, Turcam bello mox esse premendum, bis dif- ficultatibus domi laborantem.
Ubi autem dicit dominus Augerius, pacem ipsam nullis temporis finibus esse circumscriptam, paci liuic nequaquam puto esse fidendum; etiamsi cum Cbristia- no Principe ageretur, quanto minus quod cum Turca
agitur, qui eam liaudquaquam a Maiestatibus Vestris
6
exigeret, nisi alicunde gravius urgeretur 5 quod tarnen dissimulat.
Igitur omnino dicta pax eonceptum et constitu- tum tempus liabeat, aut sie de eins termino statuatur, quam quam eo non expresso, ut liostis non deeipiafc tali tempore a pace subito motu excidens, quo maximé re • bus Maiestatum Yestrarum detrimentum afferre posset.
Quod erit maxime metuendum, si altero filiorum sublato res eius Imperii ad concordiam et otium rediret. Alioqui recte id fiet, si Maiestatibus Yestris certa spes aliqua sit, bellum posse cum eo gererenonita multo post; quem- admodum ipsum quoque Tuream facturum puto, si dein- dustrianullum terminum eidem paci ponere contendat.
Et propterea, licet dominus Augerius iam con- feetam et obsignatara ait esse pacem, omnino tarnen concludendendam et promulgandam non censerem ; qutim adhuc eius coniirmatio expectetur, donec in ip- sius etiam Turcarum Principis diplomate omnes arti- culi et conditiones per eum observandae describantur;
multum enim interest, ut eis Turca subscribat.
Ac si iuramentum quoque ab eo desumi possit, quäle solitus sit his apponere föederibus, quae in omnem inviolata apud se et suos esse velit, o p e r a e - pretium fore iudiearem.
Nam si antea Yalacliis, Venetis, Joanni Regi, et aliis quibusdam iurasse Principes Turcarum audimus, cur is, qui nunc rerum potitur, Maiestatibus Vestris iurare 11011 debeat, aut non possit? Sic enim demum pacem hanc firmám et synceram futuram putarem, si iuraret.
Ad secundam vero opinionem quod attinet, Ma- gnifico domino Augerio petitum successorem dari, pi- um et iustum existimo. Plurimum enim Turcica lega-
tio, quae praesertim fuerit diuturnior, fatigat oratorem diversis et multiplicibus nominibus. Sed placet clomi- norum Consiliariorum sententia, ut aliquis eins loco mittatur, qui tamen plusculum temporis apud euiri
exigat, et aliquot actibus cum eo intersit apud Passas et eorura Principem, modumque et formám eins lega- tionis gerendae accipiat et addiscat, liominesque, ami- eos et relatores eorum, quae foris agantur apud ho- stes quasi per maiius in notitiam assumat et sibi ad- iungat. Nam hoc paeto proxime nobis etiam Joannes Maria Malvetius et iter praebuit et ostendit usum.
Plaeent etiam propositae personae, quae videren- tur aptae ad subeundam legationem Turcicam; sed magis censerem eo esse mitte udos, qui nulli sacrorum ordinum forent obnoxii; quamquam ecclesiasticos etiam mitti, nihil deroget negotiis, dummodo adsitillis industria et rerum praxiumque Turcicarum peritia.
Quandoquidem Galli quoque oratores soleant esse liuius ordinis. Nam et dominus de Monluk, qui cum domino Gerardo Flandro proximis quinquennalibus inducijs ad Turcam profectus fuerat, Abbatiae titulo fungebatur; et bic etiam praesens cognomine Vigna Abbas est.
Expedit tarnen plurimum, ut qui mittetur a Ve- stris Maiestatibus bene calleat et res et situs Regni Hungáriáé, et Croaticam linguam non ignoret. Quae potissimum ea causa videtur oratoribus nostris neces- saria, quod Turcae, qui ad eos res suas deferunt, per sese cum illis loqui desiderant; metuentes, ne ab in- terpretibus vel tum ipsis, vel post discessum eorun- dem oratorum proderentur.
De permutatione captivorum, quos petit sibi con- cedi Passa Hruztanus, possunt ii quidem ei concedi,
8
si vicissim insignes aliquae aliae Christianitati ac Regnis Maiestat um Yestrarum utiles personae. pro ijs, quas primarias apud se esse hostes aestimant, versaviee benevolenter etineolumes redderentur.
Sed quum tales nostros aut mox oceultis módis, perinde ac aegritudine quapiam correptos tolli curant (ut feceruut de Mailado, Yalentino Terek, Horwati- nowyth, Aly Matthia, et de quibusdam aliis nostro tempore, pro quibus magnis studiis fuerat laboratum), vix a crudeli et perfido hoste aequa ac par speranda sit permutatio; existimarem Passae de liys esse com- memorandum honesto aliquo, et citra apertam expro- brationem argumento, ne sic agerettír imposterum;
ceterum visuras Maiestates Yestras, si pax ipsa cum eo Principe facta, esset futura constans et syncera, benevolentiam earundem Vestrarum Maiestatum illius Magnitudini non defuturam. Alioqui emitti captivos huiusmodi bene iam de nostris rebus informatos, da- mnosum esse consuevit.
De commissarijs tenendis per íinitima lóca, qui observare deberent praesides, ne haydonum turmas foverent, astipulor dominorum Consiliariorum senten- tiae. Quum enim huiusmodi hominum genus sparsim
per pagos habitet et vagctur, vix uno aut pluribus lo- cis a quopiam observari possunt in tanta Regni va- stitate et solitudine, tam liostium quam nostrorum ex- cursionibus infesta. Mandato itaque, ac poenae metu viderentur ii esse prohibendi, ne eos admitterent et foverent, a quibus etiam, quum essent necessarii, cogi et congregari soleant.
Verum humillime censerem, esse considerandum, quod quum hoc tempore tota fere bellicae opinionis glória nostratium (si fas est dicere) in haydonum
prope nomen trausierit, quo solo videntur terreri at- que offendi hostes, quoiiam consilio iis Maiestates Vestrae carere velint, 11011 video; nisiipsi hostes Tur- cae martelossis suis valedicere, quod facturi nunquam sunt, voluerint.
Si itaque martelossi praefati loco suo apud ho- stes permanserint, nostri vero haidones sublati e me- dio fuerint, et accedet illud etiam, quod equestris or- do praesidiariorum nostrorum pacis vei induciarum íiducia diminuetur, quod aliquando antea factum est, Maiestates Vestrae dignentur clementer expendere, quid malorum ex levissima occasione finibus nostris hostes subitario impetu inferre poterunt, ut et Semper parati imparatis nobis, et ad praedam ac maleficia comparati, et per omne tempus expediti; quique mul- to pluribus damnis soliti sunt fines nostros affieere, quam bellorum temporibus.
Ideo in conditionibus pacis huius vel induciarum putarem exigendum esse ab eo Principe, ut, si haydo- nes nostros velint summovere ex linibus, summoveri iubeat etiam ipse martolossos suos, quo rum potissi- mum clanculariis et furtivis latrociniis et subditi Ma- iestatum Vestrarum infestantur, et induciae perturban-
tur; par pari referentibus nostris haydonibus.
Alioqui si id Turca facere noluerit, ne Maiesta- tibus quoque Vestris arbitror esse tutum carere hu- iusmodi hominum viribus; sed sie, ut ea ratione in aliqua diseiplina teneantur, prohibiti a latrociniis;
de qua iam responsum et demonstratum est a domi- nis Consiliarijs.
Subscribo et his, quae domini Consiliarij tertia opinione sua censuerunt Nam etpensionis vocabulum magna ex parte accedit ad necessitatem tributi; et
10
qiiia Semper antea actum et loquutum est de munere honorario, ita nunc quoque non videretur liaec lo- quendi formula esse commutanda.
De repetenda vero Tatta ac Fylek arcibus, fi- eri quidem potest, sed haud dubie utramque haue pe- titionem ironia aliqua liostes excipient, quod eiusmodi loca rebus eorum opportuna nequaquam vel reddere, vel disturbare consueverunt. Idque eo magis, quod vix adhuc vel unicum simile exemplum ediderint, scri- batque domiuus Augerius, Tattam se obtinere minime potuisse, petitumque identidem pro ea fuisse Zyge- tum. Et verendum est, ne, si non adeo graviter domi laborent, ut ad nos perfertur, ad minora quoque gra- tum nobis faciant responsum, ubi viderint pro arcibus tarn importantibus dominum oratorem instare. Novi- mus enim 110s fastum gentis eius, et rem similem alias quoque experti sumus, quod Maiestatibus Vestris optime constare potest ex litteris nostris illius tem- poris.
Verum si sese opportuna aliqua occasio obtu- lerit, poterit, meo iudicio, dominus oratorharum etiam arcium obiter meminisse colore aliquo, ut saltem vil- larum ad Tattam pertinentium possessionem, castel- lornmque ad Giulam et ad Vylagoswar erectorum disturbationem obtineant. Quod non erit parum, quum de Fylek et Tatta prorsus ego desperaverim, quam adeo diligenter audio custodiri.
Omitterem etiam criminationem Hamzabeglii.
Latrocinia enim Turcas apud suum Principem com- mendant. E t verendum esse arbitror, ne idem Hamza- begus tantum liinc domi referat laudis, ut ad Buden- sem etiam Praefecturam eveliatur.
Aut itaque subticendum de lioc particulari esse
censerem, aut agendum geueraliter de omnibus finiti- mis Praesidibus, ut videlicet sub graviore poena man- daretur illis a suo Principe, continerent se intra suos fines, nec finitimis Maiestatum Vestrarum locis quo- vis modo insidiarentur. Quod alioqui 11011 secus faci- ent, quam si et vires videbunt sibi esse oppositas, et domestica aliqua difficultate laborabunt.
Pro articulo autem XIX., in quo agitur de gra- vaminibus colonorum, recte domini Consiliarii mea quoque sententia iudicarunt, esse fortius et validius in lioc instandum; quia et Passis, et ipsi etiam eorum Principi maxime displicent. vel nobis testibus, exacti- ones modum excedentes, et quae in dies graviores ex- cogitentur. Nec omnino volunt eensus maiores accipi a dedititiis, quam solitos, et ab initio constitutos.
Yideretur autem valde opportunum, si aliquae huiusmodi exactiones nominatim ad Passas perscribi possent. Nam proximis diebus, quum quaedam villa mea Tallya nuncupata quadringentorum florenorum (si bene memini) liabeat censum ordinarium, officialis eins Turca, Aly Aga nominatus, extorsit mille. Quod liaud dubie pluribus etiam locis fieri existiman dum est.
An vero soleant Principes Turcarum iuramento firmare inita foedera, videtur esse in dubio quibus- dam. Sed babent etiam ipsi sua iuramenta in liuius- modi usu. E t in primordiis fortunae suae facilius iu- rabant in confirmatione foederum, ut quae cum Vala- cliis Transalpinis et Moldavis priscis fecerunt tempo- ribus, quibus utique servant fidem aliqualem, nimirum quia ab initio subditos liabuerunt.
Verum postea aucta et dilatata iam dominatione, dedignantur iurare, quum saepc etiam iurati fallant confoederatos; quod agnoscant alios ab se pacem et
12
inducias postulare, difficileque ad huiusmodi inducun- tur, nisi propria necessitate compulsi, et si ipsi primi pacem postulassent, quamque scirent diuturnam ac certam suo evidentur beneíicio futuram.
Postremo quod ad limitum attinet positiouem;
etsi, Clementissime Rex, nostro etiam tempore pro Iiis est diligentissime laboratum, et procul dubio valde essent necessarii, si tarn intime in viscera Re- gni .nostri non accepissenms hostem. Nunc tarnen, quo loco limites hi ponendi essent, videó difficilem esse rationem. Quia, utdenostris loquar coníiniis, ad usque ferme Cassoviam, et intra territórium Murani, dedi- titiis villis terrore dominantur, et eas censent de mon- tanis fodinarum; et de pluribus aliis coníiniis ab aliis potest sumi informatio. Verum quia iam nobiscum in nostris fere aedibus hostes nostri commorentur, nescio quinam ponendi sunt cum illis limites, nisi si etiam in societatem (quod Deus avertat) eos admittemus.
Assensus itaque meliori maiorum meorum consi- lio, existimarem ipse, hoc de positione limitum sup- premum esse; praesertim quum dominus etiam orator initio suarum litterar um scribat, res utrinque eo statu esse praemissas, quo nunc sint; statuendumque dun- taxat firmissimis rationibus, ut utriusque partis prae- sidia in suis stationibus sese continerent, et ex earum non solum territoriis non excederent, sed etiam vil- larum dedititiarum ubivis existentium proventus ac
census per judices et colonos earundem ad utramquem partem inferrentur.
Sic putarem hoc pacis vei induciarum tempus transigendum. Quum et de limitum certa et expressa aliqua ratificatione cum eodem hoste (ut ego arbitror) oonstituere periculosum sit, ne et ipse ex hoc jus sibi
quodpiam pergere inciperet vendicare, et Maiestatibus Vestris oblata a Deo Optimo Maximo desiderata ali- quando opportunitate belli gerendi, denuo sit cum eo ad arma redeundum.
Nee attingenda mihi fuere reliqua, quibus ut ap- probatis accessi et subsripsi; 11011 meam voluntatem sequutus, secl Maiestatum Vestrarum Sacratissima- rum wandato liunrillime obsequutus.
14
II.
Maximilián cseh királynak Verancsics Antal.
Sacra Regia Maiestas, domine domine mihi Sem- per clementissime. Post fidelium et perpetuorum in gratiam Yestrae Sacrae Maiestatis Regiae humilli- mara commendationem. Heri sub noctem appulit huc Gaspar ITooz, secretarins Magnifici domini Augerii, cum litteris et mandatis ad Sacratissimas Maiestates Vestras missns, quem existimo certum de pace cum Principe Turcarum facta nuncium attulisse. Gywlen- ses, qui in ditionem Turcarum excurrerant praedam acturi, in enni paulo infra Tolnense oppidum incide- rant, ubi eo cum Turcis circiter decem, quibus comi- tabatur capto, eundem Gywlam cum comitibus per- traxerant. Inde cognita conditione hominis, ad me eundem curarunt deducendum; ego vero Cassoviam, commendato eiusdemloci Gapitaneo, ut quam celerius íieri posset,.ad Maiestatem Yestram perveniret.
Interrogato autem de rebus noris, dixit Philip- pum Balduin etiam redire, ac secum Dominicum Do- bonem ducere, seque arbitrari, eum iam esse in ifi- nere ; quodque Turcarum Princeps in dies magis ac magis bello filii laboraret, classemque in Aegyptum expediret; quia idem íilius iam supra quadraginta millibus armatorum contractis eandem Aegyptum oc- cupaturus contenderet, quodque tota Turcia occultis seditionibus et studiis interpatrem etfilium laboraret,
1559. mart. 13.
et pertiirbata foret. Quibus obiter, et quantura rao- destia concedebat, ab eodem nuncio aceeptis, lmmilli- meque Yestrae Sacrae Maiestati significatis, Gywlen- ses etiam festinatis litteris monui, ut pro lionore Sa- cratissimarum Vestrarum Maiestatum. diligentem et honestam curam eiusdem secretarii comitum Turca- rum habeant, donec aliud a Maiestate Yestra Sacra accepissent mandatum. Non esse in eos saeviendum, qui nos ex Turcia adducunt, et securitatis ac tutelae causa nunciis et oratoribus Maiestatum Vestrarum adiunguntur.
Caeterum, utcunque bac de pace agatur, nos ta- rnen habemus per exploratores nostros asseveratione
non exigua, Passam Budensem habere in animo, op- ponendi quatuor lmic arci castella, in Gyazbryn (Jász-berény), in Heves, in Cheglie apud Tybiscum, et Chyaath, ut excursiones nostrorum inhibeant, et hos fines propius arctiusque intercludant. Cui periculo ut mature occurri possit, summo studio cognoscere cura- mus, lium id consilii voluntatisque certo prosequetur.
Quoniam autem Gyaazbryn distat milliaribus nostris Hungaricis octo, Hewes quatuor, Czyaath totidem, et Czeglie sex, haud dubie toto eo terrarum tractu, qui est inter Tibiscum et Danubium privaremur, si haec castella in praefatis locis ponerentur; quum in hoc ordine, veluti in quadam Corona existit et Fylek, et Hatvan, et Zolnok. Et de hoc situ poterunt Vestrae Sacrae Maiestati omnes domini Consiliarii referre, ac post eorum (lominationes etiam dominus Thelekessy, quem audio isthuc esse profectum. Czaatli autem, quia est domus nobilitaris lapidea, et claudebatur vallo nimis amplo, cui tuendo quum nec dominus eius, nec ego sufficere possem, iam biennium ad eius con-
16
servationem non mediocri impensa facta; diebus prö- ximis distraxi, sola relicta domo memorata, cum sepe, Hungaris lathorkerth nuncupata. Nec illi tarnen pro- cessu temporis parsurus, si quid in ea periculi nobis adliuc instare intellexero, quum una ex parte liabeat arcem Tokay, ex alia castellum Zolnok.
Simili modo ultra Tibisciun, quum Turcae ad oppidum Naadwdwar fecerunt comportari magno nu- mero robora, suspicabamurque, quod in Chege pago supra iam memorato, vei in oppido Naadwdwar ca- stellum essent erecturi; postea tamen circumlatum est dupliciter, modo quod in eodem loco supra amnem Hortobay molendinum extruere, modo quod castellum Bala-Zent-Myklos reparare velint, utrumque adliuc nobis incertum et suspectum, unamque equitum tur- mam mox ad ea robora concidenda mittere decrevi- mus, ubi Tibiscus, qui nunc magno aquarum incre- mento dicitur diffhiere, in alveum redierit.
Habemus etiam, Lyppam commissarios venisse ex Turcia, qui posteritati Joannis terminos diu iampostu- latos ostendant, quos ei in possessione Transsylva- niae Turca est concessurus, aiuntque eos Marisum et Tibiscum amnes fore. Partitio minimé sane aequa, at ea quidem, quae pro Turca maximé faciet; quam di- midia et meliori parte Transsylvaniae relicta sibi, to~
tius tandem sine negotio dominus fieri poterit. Quod ne tyranno concedatur, enitendum et contendendum tota ope esse putarem. Quod tamen consilio Maiesta- tum Yestrarum reliquendum (így) est. Quas Deus
Optimus Maximus felices atque incolumes conservet.
Agriae 13. Mártii 1559.
III.
Verancsics Antalnak Ferdinánd császár.
Episcopo Agrieusi.
Ferdinandus etc. Re verende devote fidelis nobis dilecte. Litteras, quas fidelitas vestra die septimo praesentis mensis ex Agria ad nos dedit, clementer accepimus. Quae sane fecit rem nobis gratam, qnod hnmiliter nobiscum communicaverit ea, quae ex T u r cia de rernm illarum statu ad eandem űdelitatem tu- am perlata s u n t ; praesertim cum fidelitas tua lioc officii genere suam erga nos exiraiam fnlem et ob- servantiam, nobis quidem iarn antea abunde perspec- tam et cognitam, luculenter de clara verit. Itaque fi- delitatem tuam vicissim a nobis ornnem benignitatem et gratiam expectare volumus. Id quod fidelitati tuae responsi loco benigne rescribenduin duxiraus. Datum Augustae Vindelicorum 24-a Mártii 1559.
I V .
Veraiicsic«; Antalnak Ferdinánd császár.
Ferdinandus Divina favente clementia Electus Romanorum Imperator semper Augustus etc.
MONUM. HUNG. H I S T . S C R I P T . X I X . 2
1559 Mart. 24.
1559.Mart. 24.
8
Revercnde devote fidelis nobis dilecte. Cum Nobis occurrant eiusmodi negotia, in quibus ob tuam singularem erga Nos fidem, ac eximiam prudentiam, rerumque agendarum dexteritatem, opera et prae- sentia tua opus liabemus; tuae propterea fidelitati elementer eommittimus, ut absoluta consultatione, quam Serevissimus Princeps dominus Maximilianus Rex Bohemiae etc. filius noster charissimus de rebus Turcicis tecum et cum aliis nonnullis potioribus Con~
siliariis nostris Hungaris ad ootavam Paschatis in stituit, quamprimum te liuc ad Nos conferas, et su- mas tecum omnem familiam tuam, quam Semper te- cum habere soles, quando Viennae, et alibi extra Episcopaíum tuum residere solitus es; qua nimirum continue tibi domi opus non est. Causas enim adven- tus tui postmodum intelliges. Exequeris autem in eo bene gratam, adeoque expressam et omnimodam vo- luntatem nostram, clementer admodum erga te reco gnoscendam. Uatum in noetra Tmperiali civitate Augu- stae Vindelicorum die X X I X . mensis Mártii, anno Domini M. D. L. IX Regnorum nostrorum Romani X X I X . aliorum vero X X X I I I .
Ferdinandus sk
Ad mandatum Sacrae Regiae Maiestatis proprium V, Seid. M. Singkhmoser sk.
Kívül: Reverendo devoto, Nobis dilecto Antonio Verantio, Episcopo Agriensi, Consíliario nostro
Perceptae Scepusii 17 Április 1559.
IX.
Maximilián cseh királynak Vcrancsics Antal.
Ad Maiestatera Regiam Max. Bob.
A Januarii diebus ultimis ad VETI. Mártii plures iam a Sacra Maiestate Vestra accepi litteras, ad quas hactenus non respondi, dum ea. quae mandata sunt mihi, exequi contendo; tot interim aliis quoque nego- tiis et curis occupatus. nt sane vix respirem, nedűm vei unius horulae otio potiri possim. 1 Ilud omnino ur- gens, quantum per vires et industriam meam fieri pos- sit, ne desim meo officio. Quicquid itaqne hac in re vi- debor commisisse negligentiae, supplico Vestrae Ma- iestati humillime, dignetur mihi gratiose veniam dare.
Superioribus diebus florenos 1025, quos Maie- stas Vestra in auro Agriam mitti curavit, salvos accepi. Ex quibus vigintiquinque familiaris meus, qui eos attulit, insumpsit Sexcentos quadraginta octopro Iiis, quibus aliunde mutuo acceptis proximarum trium solutionum, qnas utrique militi fecimus, defectum sup- pleveramus, reposuimus. Rcliqnos in stipendium men- sis Mártii peditibus distribuimus. De globis vero in haue arcem eiaculatis per Turcas obsidionis tempore, quorum Maiestas Vestra Sacra mandavit in pictura ad se mitti genera, numerum, magnitudinem et pon- déra, eos in Iiis tabellis depingi feei, et cuilibet ge- neri ascripsi suum numerum, magnitudinem, pondus, et quae habeant, quaeve non liabeant bombardam. J a -
2 *
1559. April, 2.
20
eebant autem duobus locis; in armamentaria domo, bom- bardariorum oculari dumtaxat censura, non autem ra- tione numerali, quinque videlicet millium; in templo vero millium duorum et quadringentorum numero iudi- eati, eonfuse utrobique positi; illi etiam negligentius servati, qui in templo erant, quod nullo eonelavi tene- bantur; inseriptique sub Iiis numeris inventario re- rum areis Agriensis, quod est mihi a dominis com- missariis dátum, quum Episeopatum liunc inierani;
qui faciunt 7400 summám. Nunc demum praesente me diligenter numeratis, distinctis, et quibusque iuxta su- lim genus loco suo, et sub clavi collocatis, inventi
sunt 5747, deessentque ista ratione ad inventarii nu- merum 1653. Cui cognitioni dominus etiam Joannes Zwkan Maiestatum Vestrarum rationista aeque inter- fuit, ut priori, cui ego 11011 interfueram. Rogatusque a me tanti defectus causam, respondit, haudquaquam fuisse sufturatos, sed ne cuiquam quoque dilargitos;
verum quod in postrema cognitione rerum arcis huius Agriensis non fuissent iidem globi (uti iam dixi) niime- rati, quodque et ipse, et dominus Franciscus Pestliien- sis, censurae bombardariorum securius fide habira íuis- sent decepti; quemadmodum ipsi etiam bombardarii eonfessi sunt, quod essent opinati tot fuisse. Ego au- tem ignarus causae, cur Maiestas Vestra voluerit de Iiis globis cognoscere, venit mihi in mentem, quod Magnificus dominus Gabriel Perény partém aliquam eorundem globorum vendi sibi a me postulaverat.
Quod quum etiam requiri me, absurdum esse putavis- sem, et respondissem illi, id non convenire, nec licere mihi facere sine mandato Principis, arbitror itlum ea- dem petitione apud Sacrani Vestram Maiestatem fu- isse usum. Verum hos globos non censerem liinc esse
removendos, sed potius querendas et mittendas eis esse convenientes machinas, quae maiori numero fo- rent; quum sint glnbi fusi, pulchri et integri, futurique valde necessarii, si qua obsidio ingrueret. Alioqui il- lud Maiestas Vestra constituat, quod Eidem fuerit vi- sum. Verum si decreverit, ut curentur eis machinae, videritque difficile esse, istinc eas posse huc trans- ferri, fortasse operae pretium foret, ut hic una falco- netarum loco ex hac campana, de cuius conflatione iam accepi mandatum, et ex cupro, quod est nuper mihi in moutanis dátum, funderetur. De quo quicquid Maiestas Vestra Sacra eensuerit esse faciendum, gra- tiose mihi significare dignabitur; quo, aceersito huc huiusmodi machinarum fusore, et cuprum quod est in promptu, an sit cum campana suffecturum, quae est sa- tis grandig, videamus; et fornace instituta, aggredia- mur opus.
Ad negotium vero Francisci Jacussith quod atti- net, sic se illud habet. Quum iam ipse diebus superi- oribus venissem Eperiessinum, quo tempore et Kys- varda obsidione rebellium premebatur, et congregari Turcae apud Fylek arcem dicerentur in hos fines excursuri. de quo ad Maiestateiu quoque Vestram scripseram; miles quidam ex potioribus Joannes no- mine omnes trés ofíiciales, Provisorem et duos Capi- taneos ad convivium invitaverat, festum nominis sui diem celebraturus. Qui magnitudinis rei, ofíiciique sui minus memores, omnes una cum altero Alcecastellano in oppidum profecti sunt, alteri dumtaxat soli arcis cu- stodia demandata; nec aliis in ipsa arce relictis, quam solitis peditibus et familiis tarn eorumquam suis. Hic vero Vicecastellanus interim, quum occlusis maiori- bus portis, minoribus patentibus introivisset in arcem.
22
reperit apud carccrem transfugam quendam veterem, nunc aquario minisíerio apud culinam fungentem, ho- minem omnino vilem, abiectum, semisaiium, et iam dudum Christianuin factum, cum captivo colloquentem, nemine fere tunc alio in ea arcis parte existente, eo- que securius ob idincrepito et obiurgato, abire iussitin culinam. hule paulo post exiturus aquae gratia extra arcem, aliam portám, quae tota clausa tenebatur, pa- tefíeri sibi instare caepit, quod haberet compendium ad flumeo. Ubi tum, íiegante üli hoc Vicecastellano, nollens ambarum portarum per absentiam officialium cuippiam usum pátere, quod sane prudenter fecerat, cum eodem Vicecastellano iurgari caepit, coactusque alia portula eggredi, in oppidum descendit, et con questus est Provisori. Ascendens postmodum in ar- cem Provisoris oeconomus caenae curandae gratia, Vicecastellanum solum ab exteriőre portarum parte invenit in limine excubantem; eumque insolentioribus verbis aggressus increpare, quod miüistrum aquae du rius habuisset, quodque ea causa caenam tempestive praeparare nequivisset, Vicecastellanus non túlit ho- minis intemperantiam, iussoque iutrare in arcem, ut curaret ea, quae sui muneris forent, neque se convi-
ciis incesseret; tandem erepta ex eius manu claua, quam in ipsum Vicecastellanum expedire videbatur, ita eundem oecónomum tractavit, ut adhuc decumbe- ret, dieque simul ad occasum solis inclinata, arcem conscendunt pleni irarum, amboque Capitanei partes Provisoris amplexi, diem Vicecastellano dixere, co- actoque die sequenti causam suam dicere coram se et aliquot íiobilibus in iudicii conscessum accersitis, re um honoris, officii, bonorumque et capitis pronuncia- vere. Ubi ipse provocat ad me, et curat, ut quam ma
turrime de casu suo intelligam, nee ipso Vicecastcl- lano, nec ullo alio considerante, qualeni errorem offi- ciales ipsi commisissent, qui una omnes arcéin et prae- sertim finitimaiíi eggredi hand ullo pacto debuerant.
Ego tum, Clemeutissime Rex, summa perturbatione commotus, et sollicitudine ictuB, mox ad officiales man dato dato, út supersederent ad reditum meum in nie morata causa, quam ipse essem cogniturus, Agriam etiam celerius pervenire curavi. Sed acciderat ad hoc et aliud, quod niliilo sccius ejt nie et illorum existima- tionem otfenderat. Dominus l'íebek habebat captivum Turcam, conditionis non exiguae. Fs praeerat officio villae cuiusdam meáe in medio fenne milliari ab hac arce sitae, et Talya nuncupatae. Qui quum vellet in hoc loco de redemptione sua pacisci, sperans se ab colonis praefatae villae non postremam partém eius redemptionis obtenturuin, effecit, ut huc a domino Be bek officialibus nieis mitteretur. Quo quum adductus esset, creditor quidam domiui Bebek, spe debiti sui consequendi adductus, are.sto in memoratum captivum agere contenderat. EgO tum cavens et ipsis officiali- bus meis a damuo, si e manibus eoruni eriperetur ali- enus captivus, et etiam finibus hin, ne hac ipsa causa in aliquam controversiam cum eodem domino Bebek iucideremus, quod non potuisset síné ctiaiu Maiesta- tum Vestrarum accidere molestia, praemonui subito officiales meos periculi, iussique illis serio, ut et do- mino Bebek captivum suum remitterent incolumem, et ne in posterum cuiuspiam etiam magnatis hominis ca- ptivum deducerent in haue areern. suamque in curam
acciperent. Satis etiam illis nos esse sollicitos. qui nostri essent. Pro quo meo officio neque gratias ege- runt mihi, neque mandatis meis paruerunt. Quin po
24
tius habito interim Agriae eo diutius, tandem sic fa- ctum est, ut Übel tätern suam quinque circiter millibus florenorum pactus, a Taliensibus meis mille exigereti ipsis nescio sane qua id fronte intuentibus, et ut au- divi etiam adiuvantibus. Quod haud dubie aegrius ferre debuissent eratque illorum partium, et me mox facere certiorem, et summám, quantum fieri potuisset, curare minuendam. Sed neutrum fecerunt, immo quod me multo habuit gravius, detractis liosti compedibus, et aljstersis, sordibus convivarunt cum eo in arce non aliter, quam cum digno quoppi&m viro et bomine Christiano. Demumque prosequuti illum honore ab- euntem, benevolentiam etiam in eum declarare, quam- cunque potuerunt." nullám omiserunt. Et accessit liuc unum maximé ponderandum. Decedens enim ex hac arce Agrieusi, auditus est idem captivus dixisse ma- gno f a s t u : ea sibi multo maius placuisse, quae Agriae vidisset, quam si decuplum pro eo accepisset, quod liberationis suae causa expenderat. Quod quale sit, Maiestas Vestra Sacra videat. Nec id tanti habere oporteret, si homo plebeus vei gregarius quispiam miles eífudisset. Verum quum Agga et Centurio inter Turcas 11011 postremus (sit), et pro quo summi omnium praesides finitimi laboraverint, non est mea quidem sententia contemnendum.
Ad liaec duo, quae rem et statum publicum, me- um etiam honorem visa mihi sunt' respicere, privatim tertium contra me commiserunt. Proxiina praeda, quam ex Turcis retulerant, quinque millium floreno- rum captivum inter alios obtiniierant. Et quia mos ac ins apud nos eorum omnium est, qui praesidia milita- ria contra liostes tenent, ut ex praeda aut praecipu- ura captivum, aut totius praedae partein tertiam de-
sumant domini, quod etiam cum eisdem, dum posses- sionem officiorum suorum caperent, pacti fuerant;
utrumque mihi denegarant, perinde ac suarum rerum ign^ro homini, et illi, quem aguoscere post Sacratis- simas Maiestates Vestras superiorem suum recusare viderentur. Tamen id eorum renitentiae in milites, ad quos captivum dicebant pertinere, coniiciebant, aequi- tatis meae conscii, et fortasse etiam veriti, ne usus meo legitimo iure, quod nunquam fecissem, eis eripe- rem captivum; omnibus aliis, qui fuere prope infra gregarios, retentis Agriae, illum, qui insignis habe- bebatur, in alienam arcem abduxerant servandum.
Magna sane indignitas et contuniacia. Verum haec omnia, Clementissime Rex, quum ego summo studio dissimulassem, volens cum dexteritate tantis rebus occurrere, Agriam ubi veni, et cognovi omnia, quae liic acta fuerant in mea absentia, tandem convocatis ad me solis tribus officialibus. Provisore et duobus Capitaneis, egi cum eis summa liumanitate et mode- ratione de Iiis omnibus, eoarguens imprimis leniter, quam maximé et Maiestatibus Vestris, et mihi, et ho- nori ac existimationi suae deliquissent. quod ex arce finitima omnes una exivissent P]t ab hoc argumento (ut rem astringam), per complura alia. quonam vide- licet pacto arces et loca finitima teneri consuescent, quidnam et quam magnum esset, quod commiserant, quive viri, quove nomine et existimatione forent, ex- patiatus, summa omnino cum modestia. ne homines offendissem, immo subinde seeuros faciens, me non id agere, ut «honorem eorum deprimerem, aut in eosdem litem intenderem, sed ut edocerem. moneremque illos, imposterum ne in similem lapidem impingerent. Ad- dens ad haec, ea me causa tarn acriter eos de hoc po-
26
tissimum reprehendisse, ne unquam aut Principes inei Saeratissimi, aut etiam ipsimet, et omnes homines re- liqui, ii praesertim, quibus praesim, mihi obiicerent, me vel nescisse, vel oranino authoritate et officio meo ausum fungi non fuisse, et tunc errorem tan tum prae*
teriisse, ex quo, etsi mali nihil accidisset, occasionem tarnen, quin aceidere facile potuisset, non defuisse, es seque viris eorum similibus magnopere vigilandum, ne id saepius rei committerent. Lusisse nunc etiam omnes et capitis et honoris periculo, quum omnino, quod commiserant, apud omnes gentes capitale esse con- suevisset Nec tarnen quicquam vererentur, ac scirent, me Ulis non solum post Vestras Sacratissimas Ma- ies tates esse superiorem, sed etiam bonum amicum, et bene aifectum fratrem. Quarc ob id huic orationi me ad eos habitae, nullum testem adhibere voluisse, ut is eorurn error, ne omnino irreprehensus praetermittere- tur, quod ad meum officium pertinebat, et ut ita sup- primeretur, quod honoris illorum studio faciebam, ut nec mentio ulla deinceps illius űeret. Unum postremo ab eis impetrare nixus, quo facilius oblivioni tradere- tur quod deliquerant; ut liti cum Yicecasteílano pro,se- quendae renunciarent, reverterenturque cum eo in gratiam, tota reconciliationis potestate tradita mihi.
In quo summa dexteritate in reconciliandis usus, rem totam sine omni strepitu ad concordiam deduxi. Et si me forte diutius abesse ab eis eontingebat, neque ute- bar simili artificio, ad intestinos gladios erant deven- turi; adeo in invicem ira exarserant, quum Capitanei sive Castellani ab officio suo digressi, qui Viceca- stellanum suum tueri debuerant, ad Prouisoris partes inclinauerant, quique quum in causa essent adversarii, iudices extiterant, et de eo actum omnino iri conten-
debant Sic aliquamdiu refragati mihi, quum
dicerent
se Vieecastellano clavem, hoc est potestatem saam pulsandi queinpiaai, minimé tradidisse; quodque nihil periculi aecidisset arci, et similia quaedam manifeste frivola. Hespondi eis, quod si obstinatius ursuri essent huiusmodi voluntatem, nec id mihi controversiae suae concedere vellent, pergerent agere, quiequid libuisset.
Scirent tarnen, mox me in causam successui um, et hoc Vicecastellanum iri absolutum. Quandoquidem ca eins futura esset praeeipua defensio, quod illi una omnes unius convivii causa destituissent arcem, sc solo in ipsiuö custodia relicto. Quo enunciato et in publicum verbo edito, mox mihi contra eos esset prodeundum, nisi et Sacratissimaruni Vestrarum Ma- iestatiim commoda negligere, et officii atque honoris immemor esse voluissem. Quare desinerent, et con- silio meo acquiescerent, qui et eos et existimationem eorum salvam esse satagerem, Sic tandem indueti ad parendum, quarto die post concordiam inter illos con- feci, Provisoremque cum Vicecastellano etiam mani- bus datis, in amplexum et osculum coniunxi.
Simili ratione expostulatus cum eis, de Iiis quae in colonos meos Talienses captivuni Turcam domini Be- bele agere perpessi fuerant quodque illum in arcc Agriensi tarn liberaliter liabuerant, improbata et pro- hibita in futurum eorum tanta cum huiusmodi hosti- bús familiaritate et commercio, institi ad postremum totis viribus, quamquam 11011 violenter, nequae prae- fracte, ut aut praeeipuum captivum cum primario equo traderent mihi, aut ex toto partem tertiam iuxta et Regni veterem usitatamque consuetudinem, et conven- tione nostra sie postulante. Quod quum partim sua voluntate, partim militum contumacia facturos sese
28
non posse excusarent, negarentque liunc in modum conveniss^ mecura , seduloque postularent, ne id ab eis exigerem, in aliquot dies rem distuleram, tempus dans eis, ut, quid deberent mihi, agnoscerent, et offi- cio suo uti non refragarentur.
Postea quum accersito Francisco Jacussith, coe- pissem eum alloqui, ut curaret apud milites partém meam praedae tertiam, id esse et sui et collegae eius officium, nee paterentur rae iure meo frustrari. Cae- pit tunc detrectare ac dicere, secus se eam conventio nem, de qua mecum transegerant, intellexisse; milites pauperes esse; solutiones illis raras fieri; et alio abi- túros, si id ab eis exigere urgerem. Vicissim ego quo- que eidem respondere, quae ad rem et aequitatem me- am pertinere videbantur, ac potissimum illud, milites pudorem mihi apud omnes homines offusuros, si me Iiis commentis elusissent. Caeterum ab eo, et a collega eius, qui fide obstricti essent mihi, requirere me, ut exequerentur, quod res mea postularet, nisi deesse suo officio constituissent. Atque ita liuiic in modum aliquamdiu summisse colloquuti, in ea demum erupit verba; captivum se nunquam fuisse, neque in hac arce Agriensi cuiuspiam esse velle. Miratus tunc, quid ho minem corripuisset, subiunxi, en quidnam hoc esset tam intempestivae querimoniae; non esse eius nec lo- cum nec causam; meque ab eo nihil minus expectasse, quam orationem huiusmodi. Atque ille iterum, et item tertio simile replicans, et serio id quidem se se agere et loqui dixit. Ceterum quoniam a seruitio arcis liuius cessare statuisset, missionem et licentiam ab ea die clari sibi postularet. Versus tunc ex admiratione in stuporem (nam puduerat me quasi non liberum liomi- nem, sed mancipium habuissem), adhuc rogaueram ut
huiusmodi omitteret, nisi forte iocaretur. Verum de- nuo commeatu postulato, vehementiori animo subintu- lit, serio se mecum agere, nee cuiusquam captiuum esse velle. Tunc plane animadverti. eum dedita opera ab officio suo et a consortio meo decedendi occasio- nem urgere, et quaerere, quippe quod ei causam ad id veniendi nullám omnino praebuerim. Commotus ita- que supra moduni. quandoquidem Iiis verbis iniuriam iieri mihi putaverain, ipse quuque vicissim cum eo questus, quod huiusmodi exprobrationem ab eo nun- quam expectaverim, quodque Semper ab initio liberum atque ingenuum hominem habuerim. eaque causa omni etiam honore illum prosequi amoreque complecti stu- duerim, dixi, eum non iusta neque legitima expostula- tione uti; caeterum ut palam testatum faciam omni- bus, integram ei apud nie fuisse et esse libertatém, abiret, et pro voto suo, quam efflagitaret. haberet mis- sionem, essetque a seruitio huius arcis absolutus.
Quod confirmaturus adhuc constantius, die quoque po- stero hoc idipsum illi nunciavi Hisque omnibus sine ulla vei contentione vei iurgiis inter nos actis, postea quoque familiariter conuiximus, dum expleret annum, relatumque mihi est, optato id missionis ei accidisse, petiturumque fuisse eam, et si nulla aífuiss<'t occasio.
non otferente sese ista. Atque hoc medio temporfe, interveniente carnisprivio, eonvivium et ipsis omnibus officialibus, et militibus institueram. In quo post pri- mum ferculum, et antequam incaluissent vino, allo- quutus una omnes, me non avaritiae studio partém praedae ab eis tantopere exegisse; sed primiim, ut existimationem meam inter eos. et pares meos tuerer, deinde ut haberem, quod subinde illis darem, et quo- tidianis eoruin petitionibus, vei in parte salteni aliqua
30
satisfaeerem. Quum ab initio quicquid vei equorum vei sellarum vei tapetum vei aliarum rerum, quae mihi aut donatae sunt, aut in sortem cesserunt ex Turcicis praedis, id totum eisdem erogaverim, nec vei unius minimam petitionem irritam feeerim. Usu- rusque hac libertate erga illos etiam imposterum,
nunc quoque me hoc convivio propinare ac dono illis dare, quicquid de memorata praeda ad meam partém pertinuerat. Nemine interim deliberationis huius meae facto conscio, ut res inexpectata maiorem energiám habuisset, et agnovissent omnes. me 11011 lucra, sed animos et voluntates eorum captare, studereque, ut in arcis huius seruitio hilares conservem. Quod a me factum quantis mox acclamationibus exceperunt, nihil attinet dicere. Sed quidam argenteis etiam donis fue- runt munerati, tanta mihi sit cura in hoc praesidio conti- nendo. Sic itaque, Clementissiine Rex, liabuit se nego- tium Francisci Jacussith. Absoluturus post eum etiam Ladislaum Zelemiri Prouisorem qui etiam huic loco parum utilis. Vix enim reperiri possunt, qui non stu-
deant potius suis loculis, quam quorum gratia assu- mantur. E t qui a tot officiales, et tot eorundem gine- cia consumebant, quicquid fere et in meam, et in mi- litum, et, in arcis partém ccdere debuisset, quum ipse aliter eessurum speraveram, opinioneque deceptus sim, nondum sero est ad errorem reparandum. Statui itaque in pristinam formám liaec tria offieia, in duo videlicet, revocare, totque gineciis valedicere. Sciat- que clementer, Maiestas Vestra, annuum proventum proximum supra quatuor etiam millium ílorenorum iri auctum, Nec Stephanum Zoltay 1110vebo loco suo, qui est homo militarís, moderatus, vigilans, obsequiosus, non elatus, dexter in omnibus, et fere qui solus est,
in quo hactenus conquieverim Decollega eius pariter sentio, et fateor, quae de optimo et strenuo viro fa tenda sint; dissimili tarnen sunt ingenio, et is 11011 alio modo etiam a Keverendissimo domino Strigoui- ensi recesserat, quam hoc ipso. Ac de Iiis saiis, quae quod ad Maiestatem Vestram verbosius et tumultuo- sius descripserim, supplico humillime, dignetur mihi clementer veniam dare. Sic enim duxi mihi esse faci- endum, ut ad unguem de re tota Maiestas Vestra in- formaretur. Censeremque Maiestate Vestra Sacra ap- probante, id non esse evulgandum, sed in eiusdem pectore supprimendum, ne vir bonus aliquo pacto de- primeretur, etiam si ipse potius debuero inculpari.
Nam ad hoc nunquam cum eo descendissem, nisi ipse me coegisset.
De eo autem, quod ego diminuere numerum equi- tum ac peditum, et novum quendam ordinem eorum constituere vellem, proxime quidam ad Maiestatem Vestram detulerunt, sciat clementer Maiestas Vestra, me quidem nee unicum vel equitem vel peditem ex eo numero movisse, qui mihi in conventione a Sacratis- sima Caesarea Maiestate assignati sunt et impositi, eumque ordinem, quem ab initio teuere coepi, nunc etiam teneo, uti paulo post plenius ad Maiestatem Vestram perscribam. Quem Deus Optimus Maximus incolumem et felicem conservet ad plurimos annos.
Agriae secunda Április 1559.
32
VI.
Maximilián cseh királynak Verancsics Antal.
Sacra et Serenissima Maiestas Regia, Domine domine mihi clementissime Heri iam sub noctem bi- nas a Maiestate Vestra accepi litteras, quarum unae de X X I I I L , a l i a e d e X X V . Mártii mensis datae erant.
Hisque in aulam revocatus, currum sine mora con- scendam, et venire pro mandato summa celeritate ma- turabo. Quamquam me ad praefixum diem adfutu- rum minimé sperem, quod et via longa sit, et litterae serius nonuihil redditae sint; nec ipse iam adeo aptus sim de currendis postis. Quod Maiestas Vestra Sacra dignabitur mihi gratiose ignoscere. Accelerabo tarnen pro viribus, quam maxime potero.
Quas autem, et qua summa assignaverim deci- mas domino Francisco Pesthiensi, et domino Sigis- mundo Torda, iuxta quod antea facturum me recepe- ram, ad nomen Sacratissimarum Maiestatum Vestra- rum misi regestum, his litterisinclusum. Anno superi- ore dederam eidem decimas florenorum 3557. In qui- bus colligendis ac reponendis, si diligens cura ac fru- gi adhibebitnr; haud dubie non exiguum adferent proventum, Idque subsidii ad commeatus arcium, et civitatum, quae cura Maiestatum Vestrarum servantur, ab Agria puto non contemnendum fore, accessurum que multo maius; si aliae quoque contulerint Eccle-
Í 5 5 9 , a p r i l , 7.
siae. Dens Optimus Maximus Saram Maiestatem Ve- stram incolumem servet ac felicem ad multos annos.
Agriae VII. Április 1559.
Eiusdem Vestrae Sacrae Regiae Maiestatis.
servitor subiectissimus, Agriensis.
vir.
Verancsics Antalnak Ferdinánd császár.
Episcopo Agriensi Antonio Wrancio.
Í13S, . ú ne Ferdinaudus etc. Reverende devote fidelis nobis dilecte. Hodie redditae fuerunt nobis litterae tuae, quas die 28. proxime elapsi mensis Április seripsisti, et benigno ac grato animo cognouimus, te ifer per nos tibi iniunctum obsequenter suscepisse. Itaque te- denuo clementer hortamur et requirimus, ut id, quan- tum unquam fieri potest, proraoveas. Ne quid enim impedimenti tibi exhibeatur cansa viatici, scripsimus Consiliariis Camerae nostrae aulicae Viennae existen- tibus, ut tibi illico necessarias inipensas submini- strent, quibus huc venire queas Id quod tibi ad me- moratas litteras tuas dementer respondere voluimus.
Datum Auffustae Vindelicorum die 8. Maii 1559. O • Z' :
1559. Maj. 8.
MONUM. H Ü N G . H Í S T . S C R l f T . X I j , O
34
V I I I .
Verancsics Antalnak Donzellino Jeromos.
Amplissime ac Reverendissime Antistes, summa mihi observantia colendissime. Misit ad me superio- ribus diebus Jacobus Swada, vir humanissimus, ac totius antiquitatis consultissimus, tuiim Illud eruditis- simum scriptum, in quo de mea quadam oratione quid sentias, üli explicas ac declaras. Illám ego quidem ea de causa Viennam miseram, ut docti alicuius viri iudicium ac limam experiretur : 11011 eam tamen di-
gnam esse iudicabam, quae a tanto viro perlegeretur.
Sed quando res ita cecidit, non mediocriter mihi sum gratulatus, oblatam mihi esse occasionem. qua quod antea cupiebam, illud oportane facere iam possim.
Multorum enim vocibus atque commendatione permo- tus, meus in te animus ita affectus fűit, ut tuam mihi benevolentiam summis votis expeterem, et cum ab- senti mihi aliter, quam per litteras 11011 liceret, pudore tamen quodam, ne icl facerem, deterrebar. Verum quod antea temeritatis aut arrogantiae fore iudica- bam, iam aeqnitas atque officium iure quodam merito a me videtur exigere ac postulare. Etsi autem epi- stola tua statim lecta, ut id facerem, aninuim meum accingebam, ac salutationem adornabam; Principum tamen aliquot, qui non longe ab hac civitate absunt, et plurimorum etiam hic adversa valetudo effecit, ut quod summopere cupiebam, liactenus facere non po-
1559. jun. 25.
tuerim. Et licet nunc etiam me negotia 11011 levia di- stringant, sine insignis tarnen ingratitudinis nota hoc ofíicii diutius differre me non posse iudicavi; atque ideo moram hanc praeter meam animi voluntatem, initio deprecandam duxi.
Porro autem, si antequam scriptum tuum perle- gissem, quemadmodum mihi in animo constitutum erat, litteras meas ad te dedissem; 11011 aliud certe mihi argumentum proposuissem, quam ut tuam mihi bene- volentiam conciliarem. Sed cum tu in eo, summa pro- fecto atque incredibili humanitate ac facilitate, ultro mihi illam oiferas et concedas: a proposita mihi ma-
téria ac instituto video discedendum. Totum enim in gratiarum actione me esse oportere, facile animad- verto. Utinam vero ea mihi esset dicendi vis atque facultas, ut quod animus mens, eximiam tuam virtu- tem et Divinum ac immortale in me meritum intuens, intus concipit et complectitur, verbis etiam aptis con- sequi illud posset. Nam quemadmodum ea beneficia, quae sponte in alium conferuntur, magis grata, iucun- da atque accepta esse solent, quam quae precibus aut alia ratione impetrantur aut extorquentur; ita tua in me voluntas atque animi propensio mihi accidit quam gratissima; ac me longe plus deberc intelligo, quam si meae in te observantiae ac studio ut respon- deres, illam ex officio detulisses. Äuget vero tua etiam in me merita, quod de me tam magnifice et sentias et profitearis; magnum enim quid est alaudato viro lau- dari, a quo omnis abest assentatio, ac delicias fa- céré, animi ingenuitas, nobilitas et candor illum non sinit. Ego sane meorum et laborum et studiorum fru- ctum non mediocrem percepisse mihi videor, qui tale ac tam honorificum testimonium ab excellentis iudi-
3 *
