Assertiones ex universa philosophia [...] / e praelectionibus P. Constantini Vilim [...] item P. Remigii Gedrák

(1)

A S S E R T I O N E S

E X

V N I V E R S A

PHILOSOPHIA,

2 V A ? I N

VENE RA BILI CONVENTV

M. THERE SIOPOLITANO

A D S. M I C H A E L E M ARCHANGELVM

E

PB A Ë L E CTIONIB VS

P. C 0 N S T A N T 1 N I V I L Í M Ord. Minor. Ref. Provinciáé SSmi Saï-

vatoris Presbyteri, Philosophiae Theore tieae , ac Practicae , Históriáé item

Pragmaticae R. H u n g á r i á é , ac Vniversalis Lectoria.

I T E M

P. R E M I G Ï I G E D R Á K

Eiusdem Ordinis, ac Provinciáé Presby- t e r i , Matheseos Purae, et Adplicä-

t a e , Physicae, et Oeconomiae Ruralis Lectoris.

ANNO R. S. M. DCCC. XVIL M e n s e S e p t e m b r i .

S Z E G E E ^ I - f t s f , T Y P I S V r e a i h . G B Ü H Í ,

(2)

P V tí h % C E

PROPVGNANDAS S V S C E P E R V N T jREUGIOSI F R A T R E S

STEPHANAS KUDELKA.

GERARD VS FE RENTAL THOMAS DAVTSJK.

AASE LM VS OtílAl^

Or dini s JMinorUm Proviae SSmi Salva- dor is Clerici, Praelectionum Philo so- phiçarum Auditores emeriti.

(3)

PHILOSOPHIA THEORETICA.

I.

î*hilosophîa est rationalis eortim , quae de n a t u r a , causisque rerum cognosci possunt ex ultimis principiis deduCta scientia. Obiecta eiusdem sunt omnia , qua«

ín natura rerum sunt iiuntque. bons sola ratio. Finis eoTum, quae s u n t , fiunt- que cognitio ex ultimis principiis dedu- Cta. Hinc et quid philosophari proprie signiíic e t , et quae veri Philosophi dotes

esse deheant facile eruitur.

II. Philosophia obiective spectata pro diversitate v e r i t a t u m in Theoreticam et Practicam dividitur , quarum quaeübet varias subdivisiones admittit.

III. Philosophiae, prout et alterius cuiusvis s c i e n t i a e , admodum tenuia fuere initia. Constitit illa apud ßarbaros , et initio apud ipsos etiam Graecosin f a b e l l i s , et allegoriis , Graeci tarnen successu tem- poris primi f u e r e , quibus digestae in ordinem Philosophiae gloria d e b e t u r , qui tarnen pro diversis, quas t e n e b a p t , sen- tentiis in va rias abivere sectas.

IV. A Graecis. Philosophia in systema i a m redacta ad Romanos transivit, inter quos duofcus aeeuiis imprimis sub Augu-

(4)

sto magno in flore e r a t ; at ingrtientibus dein bellis civilibus celeriter vigorem su.

u m a m i t t e r e , imo degenerare coepit.

V. Aevo medio Philosophia S t a g y r a n a praecipuas Scholas o c c u p a v i t , in quibus cum magno animorum f'ervore pro Ari- stotele disceptaretur , et omnis poene Philosophia interitura putaretur , plures inventi Restauratores, inter quos eminet Baco de Verulamio A n g l u s , quem plures in diversis provinciis cum laude secuti sunt.

VI. Mox tarnen sectae Neotericae, ac in specie Gassendistica , C a r t e s i a n a , N e w - t o n i a n a , L e i b n i t z i a n a , W o l l f i a n a , et re- centissime K a n t i a n a prodiverunt.

VII. Logica tradit leges, quas mens hu- m a n a in cogitando sequitur. Partes eius sunt Analytica , et Methodica.

VIII. übiecta , horumque ldeae , prout et ipsa de iis ludicia v a r i a s a d m i t t u n t divisiones secundum sic dictas mentis Ca- tegorias: quantitatem , qualitatem , relatio- nem , et modalitatem.

IX. Duae contradictoriae propositiones nec simul falsae esse possunt, Contrariae verő simul quidem verae esse non possunt ; possunt tarnen simul esse falsáé in materia contingente ;

at verő subcontrariac propositiones, si in utraque propositione pro diverso individuo sumatur subiectum , a m b a e simul poterunt esse v e r a e ; aut. simul f a l s a e , cum in eiusmodi propo- iitionibus nulla sit oppositio.

X. R a t i o c i n i u m est cognitio veritatis aut falsitatis iudicii alicuius ex a l i o ; si cognoscatur iudicii alicuius Veritas ek u- iio tantum i u d i c i o , «rit ratiocinium tmm

(5)

- c 5 ) -

'diatum, si vero ex pluribus, erit ratioci- nium médiat um y quod si in plura ratioci- nia resolvi non possit, erit : ratiocinium mediatum simplex, ad quod pertinet Syl- logismus y qui est vel categoricus, vel hypotheticus , vel disiunctivus ; si vero plura ratiocinia inter se connexa conti- nuât y ratiocinium mediatum compositum ap- pellabitur , ad quod spectat Dilemma , Polysyllogismus, Sorites -, Inductio -, et Analógia-.

XI. Distincta cognitionum claritas de- finitionibus, systematica vero earumdem coordinatio , et subordinatio divisionibus Logicis obtinetur. Desciiptio, Expositio, Declaratio > Definitio, sicut et Divisio ac Partitio non unum idemque sunt. Defi- nitio constare debet genere proximo , et u l t i m a d i f f e r e n t i a , debet esse clarior suo definito , praecisa , et reciproca i t a , ut defmitum loco definitionis , ac vice v e r - sa poni p o s s i t , circulum in se non con- t i n e a t , nec negativa siti

XII. Propositio aliqua veritatem suam manifestare solet per quaedam s i g n a , quae criteria vocantur , suntque vel fallir bilia vel infallibilia ; et hoc quidem v e l absolute , vel hypothetice. T a l i a indicia ve- ritatis adesse debent in omni propositione , secu$ enim nihil certo scire posse- m u s , ut docuere Sceptici ; hinc contra Scepticos universalis ignorantiae patronos pröpugnamus : Perspicuitatem tam imme- diatam , quam mediatam , nec nbn commu- nem Naturae sensum parere certitudi- nem omni dubio maiorem , seu Metaphy- sicam ; legitimum sensuuni externorum testimonium Physicam', auctoritatem hu-

* 2

(6)

m à n a m , si suis sit vestita characteribus, moralem , si vero non sit vestita suis cha- racteribus, parere cognitionem incertain, quae vei erit probabilis , vel d u b i a , vei improbabilis. Propositioni p r o b a b i l i , ubi certitudo haberi n e q u i t , tuto adhaerere possumus ; d u b i a e , aut improbabiii nunquam.

XIII. Metaphysica non pure cogitatio- nis forniam , prout Logica , sed ipsam re- r u m cognitionem intendit. P r i m a eius pars Ontologia cognitionis humanae pri- m a stamina , ac principia m a x i m e gene- ralia evolvit. Statuit itaque pro primo veritatum necessariarum principio eff'a- t u m isthoc: Impost ibile est idem simul es- se et non esse ; pro primo autem verita- tum contingentium principio istud: JSi- hil est sine ratione suffîciente•

XIV. Ens necessarium existit a se, ens vero contingens ab alio; illud est aeter- num , infinite perfectum , i m m u t a b i l e î Quidquid proindeest mutabile , finite perfectum , aut in tempore ortum , ens necessarium esse non potest, R a t i o sufïiciens existentiae entis contingentis, nec in ente aliquo contingente , nec inserie entium contingentium , etiam si ea infinita po- natur , contineri potest ; quare si existit ens contingens, debet existere etiam ens necessarium.

XV. Mundus hic nec quoad materiam , nec quoad f o r m á m potest esse aeternus.

Vnde perspicuum e s t , systemata Xeno- phanis , Atomistarum , Anaxagorae, et A- ristotelisêàe origine Mundi subsistere non posse. Quapropter Mundus hie causam suam eificientem habere debet : quae non po-

(7)

test e s s e , a l i a nisi ens necessarium ; item diversus est a causa sua e f f i c i e n t e , neque est huius ulla determinatio i n t e r n a, lit voluit impius Spinoza. Nec tanlen materia Mundi per emanationem ex Deo or- ta dici potest, ut Orpheus, aliique veterum a u t u m a b a n t , sed per creationem, adeoque répugnât etiam , quod quidam Philosophorum Christianorum , uti Darje- sius , Winclerus etc. p u t a b a n t , Mundum ab aeterno creari potuisse.

XVI. Finis conditi Mundi est m a n i f e - statio peffectionum Divinarum , c u i, cum Mundus hie adprime consentiat, dicendum e s t , eum perfectuqi quidem esse in suo gé- néré , non tarnen omnium possibilium

perfectissimum.

XVII. Entjia huius Universi multiplici nexu inter se coniunguntur ; unde nullus casus pur us , sed e copverso nullum etiam- fatum sustineri potest.

XVIII. Obtinent in hoc Mundo Leges quaedam Cosmicae d i c t a e , cuiusmodi sunt:

Lex continui, Lex parsimoniae , item con- servationis , et const ant iae ; quae adhuc a Leibnitzianis adferri solet, n e m p e L x varietatis item Lex unitatis in vai ietate non eandem habent apud omnes auctoritatem.

XIX. Natura universi est absolute con- t i n g e n s , üti et leges , ordo et cursus naturae : Quae tarnen contingentia absolu- ta necessitatem hypotheticam non exclus- dit. Quare miracula possibilia suuf.

XX. At vero cum solus Deus consvetas Naturae leges possit immutare , pale:

solum Deum causam eífiricntem es e posse veri nominis miraculorHm. Si erg®

(8)

c 6 ) -

homo veri nominis m i r a c u l u m e d a t , illius homo causa t a n t u m instrumentális , Deus verq principalis est.

XXI. A n i m a huraana est substantia s i m p l e x , e t q u i d e m ob v i m repraesentan- di i m m a t e r i a l i s , curaque et voluntate g a u d e a t , spiritus sensu strictiore.

XXII. A n i m a h u m a n a gaudet libertate etiam in multis pro lubitu sine neces- sitate semet d e t e r m i n a n d i , hoc e s t ; habet liberum a r b i t r i u m , pro quo et sen- sus i n t i m u s , et notio i u s t i t i a e , virtutis- que , et vitii pugnant.

XXIII. A n i m a h u m a n a non t a n t u m in- corruptibilis e s t , sed« et facultates suas hoc corpore soluta et r e t i n e b i t , et exercere etiam p o t e r i t , quin unquam a causa finita spoliari v i t a possit, imo eandem ab Ente quoque infinito perpetuo conser- v a t u m i r i , et in a n i m a e , et in substan- tiae infinitae perfectionibus gravissimae adsunt r a t i o n e s , adeoque a n i m a h u m a - n a est immortalis.

XXIV. Mirabilis est corporis cum ani- m a connexio a d e o , ut certos in corpore motus certae in a n i m a adfectiones sequan- tur , et cum certis animae adfectionibus certae in corpore motiones perpetuo çoë- xistant. Hoc experientia notum est; A t , qui fieri id p o s s i t , üt tanta inter ens s i m p l e x , et compositum h a r m ó n i a coa- lescat? certo explicari nequit. Quod in hac re tentarunt Philosophi , sunt t a n t u m rationes probabiles , sunt hypotheses ; inter quas praecipuae sunt: systema Assis- tentiae, Harmóniáé praestabilitae , et cuusali- tatis , seil Systema influx us Physiei. Inter haec Systema influxuà physiei seu system

/

(9)

- C 7 . ) -

ma causalitatis videtur quidem optimum;

at cum graves habeat suas difficultates , non estsatisfaciens: Quod i n h o c a r d u o ne- gotio recentissimi Philosophi Kaut et Fichte adferunt, pariter hypotheses sunt ,

et aeque exsplicandip phoenomenis, seu motionibus animae et corporis non satis aptae.

XXV. Bruta non sunt mera a u t o m a - t a ut Gomez Periera Medicus Hispanus, et post ilium Cartesius docuerunt, v e r u m habent s i m p l i c e m , et i m m a t e r i a l e m a- n i m a m facultate sentiendi , repraesen- t a n d i , et imaginandi p r s e d i t a m ; at v e - ro voluntate , intellectu, et ratione prorsus destitutam.

XXVI. Nonnulli Philosophi Critici ad Dei existentiam demonstrandam solum a r g u m e n t u m ex ratione practica ductum seu argumentum morale validum et Philo-

sophicum esse d i c u n t , at praeter hoc e- t i a m ex ratione theoretica ducta argu- m e n t a , u t p o t e Argumentum 'Ontologicumf

Cosmologicum et Physico Theologicum exi- stentiam Dei invicte probant.

XXVII. Deus est u n i c u s , simplicissi- m u s , aeternus, immensus , i m m u t a b i l i s , intellectu , scientia , libertate i n f i n i t a , vo-

luntate i m m u t a b i l i q u i d e m , at in acti-

• bus externis Uberrima praeditus.

XXVIII. Permissio malorum , quae in.

hoc Mundo e x p e r i m u r , cum infinita Dei s a p i e n t i a , et bonitate nullatenus pu- gnat.

XXIX. Deus substantias huius mundi Uti et earuin vires assidue, idquê directe conservât : ad onanes causarum ereata- r u m actione* concurrit immédiate, easqu»

(10)

£ubernat. Quare nihil est in hoc Muiir*

do , quod Providentiae Divinae non sub- iaceat.

EX PHILOSOPHIA P R A C T I C A , XXX. Philosophia Practica est seien lia nos docens , quid per voluntatem nostram fieri ex legibus rationis opporteat , llce- atve. Complectitur Practicam Philoso- p h i a m Vniversalem , lus N a t u r a e , Ethi-

cam , et Ascetieam.

XXXI. Philosophia Practica primo prin- cipio , quod Moralitatis v o c a m u s , super- struenda est. Istud pro ente sensitivo rationali non pure materiale aut pure r a - t i o n a l e ; sed e f o r m a l i et materiali mi- x t u m adsumi d e b e r e , hacque f o r m u l a exprimi posse: Ens quodvis pro dignitate naturae suae aestimato et amato, probabi- lissime asserimus.

XXXII. S u m m u m ' s e u absolutum hominis bonum , neque in sola felicitate , neque in sola v i r t u t e , seu morali perfe- c t i o n s , sed in moralitate felicitati iun- eta consistit.

XXXIII. Voluntas h u m a n a elateribiis , quibus ad agendum i m p e l l a t u r , eget. E- later voluntatis h u m a n a e , quo ilia ad consectandam moralitatem impellitur,Pri- marius quidem est legis morális reprae- sentatio , quae tamen non prohibet, ut pro secundario , et pro subordinate ela- tere habeatur beatitudo.

XXXIV. Ratio practica postulat legem m o r a l e m , quae impossibilis est sine fide Dei existentis.

\

(11)

- C 9 ) -

XXXV. Notionem actus liberi notiones \

spontaneitatis, contingentiae subiectivae, , et rátionis absolvunt: hinc quantitas li-

bertatis facile intelligitur. Ignorantia in- vincibilis tollit v o l u n t a r i u m , non item vincibilis ; pariter vis tollit v o l u n t a r i u m , ea tarnen in solos actus imperatos c a d i t, non etiam elicitos. Metus item , quo stan- te manet homo sui compos , non tollit vo- l u n t a r i u m , minuit tarnen: secus de me- tu , qui hominem usu rationis d e i i c i t , sentiendum.

XXXVI. Existit in omnium hominum mentibus lex naturalis , quae secundum essentiam ita- est i m m u t a b i l i s , ut nec Deus illam m u t a r e, aut in ilia aliquem di spensare possit. Iam in hac v i t a adnexam

• sibi habet sanctionem , quae vera quidem e s t , sed i m p e r f e c t a : proinde perfecta legis naturalis sanctio alterius vitae est fu- turae videlicet post mortem mercedis.

XXXVII. Legalitás aut illegalitas a- ctionis ab agente intenta , eidem bonita- tern , aut m a l i t i a m t r i b u i t , quam tarnen consideratio t a m obiecti, quam circum- stantiarum et íinis plene d e t e r m i n a t , q u i r e nulli actus h u m a n i dantur in individuo indifferentes.

XXXVIII. Obligatio p r o v a r i o respectu varie dividitur. Subiectum obligationis non nisi ens intellectu , et voluntate libera praeditum esse potest; ilinc v a r i a obligationis consectaria facile intelligun-

tur.

XXXIX. Virtutis notio in perdurante efficacique animi proposito stimulum sen-

«ualitatis stimulo moralitatis subiiciendi, sen in studio constanter moraliter reci>

(12)

- C 10 ) -

agendi consistit, unde formaliter quiden4 p n i c a , comparate tarnen ad matériám vaT

ria est. Cum conditio omnium v i r t u t u m reverentia erga legem m o r a l e m , et con- sensio cum eadem esse d e b e a t , p a t e t non omnem actionem legalem semper moraliter b o n a m , adeoque virtutem esse.

XL. Virtuti opponitur p e c c a t u m , sub quo intelligimus liberum a lege morali recessum actione singulari constantem.

Peccatum y Vitium, vitiositas diversa sunt.

Non quaevis actio illegális semper moraliter m a l a , adeoque peccatum est. Pec- catum materiale ex qualitate l e g i s , ex diverso legis obiecto, ex m o d o , quo exe- cutioni d a t u r , ex diverso subiectivae con- d i t i o n s ' e t libertatis g r a d u , ac ex gravi- tate obligationis, et o f f i c i i , quod v i o l a - t u r . d i v e r s a s a d m i t t i t subdivisiones.

XLI. Meritum morale ilia felicitatis pars e s t , quae moralitati subiecti agen- t is respondet, poena verő morális est, ^ri- vatio felicitatis commensurata i m m o r a - litati subiecti agentis. Enti rationali fi- nito meritum morale i n f i n i t u m , aut cul- p a infinita nunquam competere potest.

Magnitúdó consectariorum actionis sive ilia b o n a , sive m a l a s i n t , per se net

m e r i t u m , nec culpam moralem a u g e t , sed eatenus tantum , quàtenus ciusmodi

circumstantiae in ipsam obiectivam offi- cii magnitudinem influunt.

XLII. Imputare generatim est aliquem pro causa libera et auctore facti declara- re ; distinqui solet imputatio alia iuris , alia facti, omni» vero imputationis quan- t i t é s , ex quantitate libertatis , quae actio- ni i n e s t , infertur ; hint: actione« quasdam

(13)

- c i l ) -

fcnagis, alias minus imputari posse, d a - rum fit. Imputari possunt nobis etiam actiones a l i o r u m , quarum ut dici a m a t , íimus causae morales. Imputare nobis possunt actiones et homines et Deus, lon- ga tarnen disparitas est inter imputation nem h o m i n u m , et imputationem entis iniin iti.

XLIII. Retributionem moralem proprie solus tantum Deus exercere potest. In regno morali entium finitorum p r a e m i a et poenae exstare debent.

XLIV. Conscientia homini c u i v i s , ut pote enti morali originarie data e s t , nullum proinde earn acquirendi, sed colendi exstat officium. Contra conscientiarn age- re n u m q u a m licet, nec secundum earn, si sit vine ibiliter erronea ; at si error sit in- vincibilis, eius dictamen sequi licebit.

XLV. Non licet sequi opinionem pro- b a b i l è m , quae stat pro libertate in con- cursu alterius magis vel aeque probabi- l i s , quae f a v e t legi. Vnde et illud in- t e l l i g i t u r , qui conscientiam habet dubi-

*m,<?/ ab actu abstinendum esse, si nulla urgeat agendi necessitas, quae si ad- f u e r i t , pars tutior eligi debet.

XLVI. In officiis homin.um principem locum t e n e n t , quae Deo debentur : haec theoretica s u n t , vel practica: illa v e í a m Dei cognitionem ; haec amorem , timo- rem , obedientiam , fiduciam , acquiescen- t i a m , et invocationem eiusdem expri- munt. Debetur proinde Deo cultus non

internus tantum , \sed extemus etiam.

XLVII. Morális sui ipsius aestimatio , non ut Hobbesius voluit , amor sui ip-

sius pathologic us, est fundamentum omni-

(14)

- C 1 2 ) -

Ulli erga se officiorum , quae cum absque recta sui cognitione haJberi non possit, patet ad eam comparandam quemvis ho- m i n e m obiigari.

XLVIir. Officia hominis naturalia er- g a se alia animam , alia corpus , alia sta- tum externum respiciunt. Officia erga a- n i m a m in perficiendis facultatihu^ co- gnoscendi, appetendi, volendi, ac sentiendi consistunt. Officiorum erga corpus princeps e s t , copservatio v i t a e . , Proinde autochiria , uti et quaevis alia temeraria vitae p e r i c u l a , lege naturae prohibita sunt.

XLIX. Sanitati et vigori corporis stu- dendum esse ratio evincit. Ad opes ac- quirendas , acquisitasque conservandas , adeoque et ad l a b o r e m , certumque vitae statum eligendum obligati sumus.

L. Ad verum honorem q u a e r e n d u m , veramque, honoris consequendi v i a m in- eundam obligati quidem sumus , ad lae- sum tarnen honorem reparandum , aut ob quemcunque alium finem assequen- dum singularia certamina vulgo duella p r i v a t a auctoritate suscipere , lex morális prohibet.

LI. Etsi hon amici s o l u m , sed et inr- mici diligendi sint ; violentum tarnen vi- tae (non tarnen fortunarum , nisi eae ad v i t a m sustentandam .absolute necessariae sint) aggressorem salvo moderamine incui- patae tutelae occidere licet.

LII.-Homo natus et a natura destina- natus est ad societatem cum aliis ineun- dam. Dantur proinde praeter commu- nia o m n i b u s , particularia quaedam officia ex societate provenientia, cuiusmodi

(15)

) -

sunt* officia parentum erga liberos, libe- rorum erga parentes, et propinquorum ad se invicem , superiorum erga inferio- r e s , herorum erga f a m u l o s , et vicissim ; Doctorum i t e m , Professorum, studenti- u m , M a g i s t r a t u u m , et I u d i c u m , ac Me- dicorura officia etc. quae potissîmum ex pacto provenire soient.

E X

MATHESI PVRA.

I. Quantitates contrariae aequales si sint, aequantur nihilo ; si vero inaequa- les , minor e maiore • destruit t a n t u m , quantum ipsa valet.

II. Signa aequalia in factoribus dant factum, et quotum posttivum, inaequalia

negatívum.

III. Fractiones vulgares pro diversitate Numeratorum et Denominatorum ho- rrlogenene s u n t , vei heterogeneae ; propriae.

item , vel impropriae. Quaelibet h a r u m integro iuncta lmpura, secus pura audit.

IV. Naturam fractionum decimalium exponere, et invicem addere, subtrahe- r e , mulliplicare , dividere.

V. Quadratum radicis polynomiae constat quadratis singulorum terminorum , et duplo praecedentium ducto in sequentes ; cubus autem constat cubis singulorum t e r m i n o r u m , triplo quadrato sum- máé praecedentium ducto in-sequentes , et triplo quadrato cuiusvis sequentis ducto in omnes praecedentes.

VI. Eruere valorem incognitae ex ae- quatione propositi tdmplice, et affecta

(16)

- C H ) -

íecundi gradus ; item aequationem pro*

b l e m a indeterminatum exprimentem re- solvere.

VII. Signum bonae proportionis arith- meticae est identitás differentiae , vei aequalitas summae extremorum s u m m a e mediorum ; Geometricae vero est identi- tás exponentium , vel aequalitas facti extremorum facto mediorum ; consequi- tur hinc du,o f a c t a aeqilalia dare facto- res reciproce proportionales;

VIII. Quivis terminus progressionis A- rithmeticae Constat termirio p r i m o , ad- dita vel dempta differentia toties acce- pta , quot sunt termini praecedentes ; sum- m a vero totius progressionis aequatur semisummae exstremorum ductae in numerum t e r m i n o r u m ; plures hinc formu- lae resolvendis problematis inservientes

deduci possunt*- n IX. L o g a r i t h m i sunt quantitatum si-

bi subiectarum exponentes ; deducitur hinc methodus multiplicationem in ad-

ditionem , divisionem i'ii subtractionem , elevationes ad potentias in simplicem m u l t i p l i c a t i o n e m , et extractionem ra- dicum in divisionem ope L o g a f i t h h i o r u m

convertendi. , , X. Duo anguli contigui aeqüantur duo-

bus rectis ; ad verticem oppositi sunt aequales : très vero anguli in omni triangulo = 180 ° ; et producto uno lateré trianguli fit angulus externus = duobus in- ternis oppositis.

XI. Angulus qui fit in peripheria cir- culi a tangente et chorda , habét pro mei - sura dimidium arcus a tangente et chorda intejcepti : Angulus vero quia fit

(17)

- ( is ; -

«ïrculo a duabus chordis habet pro men-»

sura dimidium arcus, cui chordae insi- stunt.

. XII. Si duo triangula habuerint duo latera cum angulo intercepto, vel duos angulos cum latere intercepto, vei denique omnia tria latera a e q u a l i a , erunt hoc ipso tota triangula aequalia ; deducitur hinc aequales chordas aequales arcus sub- t e n d e r e , et vice v e r s a ; item aequalibus lateribus aequales angulos opponi et v i - cissim.

XIII. Si supra singula trianguli rectan- guli latera construantur q u a d r a t a , erit quadratum hypothenusae = quadratis Ca- thetorum simul sumptis.

XIV. In quovis triangulo s u m m a dato- r u m duorum laterum est ad eorum diffe- r e h t i a m , sicut tangens semisummae an- gulorum iisdem oppositorum , ad tangen- tem semidifferentiae eorumdem.

XV. Si in triangulo ad latus m a x i m u m ex opposito angulo demittatur perpendi- culum , erit latus m a x i m u m , ad sum- m a m reliquorum > ut eorum differentia ad differentiam segrnentorum baseos.

XVI. Superficies * solidorum sunt , ut quadrata laterumuJiomologorum, vel ut quadrata altitudinum.

XVII. Soliditates P r i s m a t u m , et Py- r a m i d u m s u n t , ut cubi quorumvis laterum h o m o l o g o r u m , aut a l t i t u d i n u m ; Sphaerarum autem ut, cnbi radiorum vel diametrorum.

EX G E O M E T R I A PRACTICA.

I. Ad dimension«« facienda« mensura»

(18)

- ( 1 6 ) - ' ,

regies, realibus proportionales, et cer- tüs instrumentorum adparatus est neces- sarius.

II. Vsitatissïma Geometris instrumen- ta sunt y astrolabium , acus magnetica , mensula praetoriana cum regula dioptri- ca , catena mensoria.

III. Mensurare distantiam duorum locorum , quorum ex assumpta statione vei uterque , vei a l t e r u t e r , vel neuter ac-

cedi potest,

IV. Ex nota basi , ad cuius unam tantum extremitatem patet accessus, distan- t i a m duorum locorum determinare.

V. lchnographiam terreni alicuius seu p e r m e a b i l i s , seu saltern accessibilis , seu nec accessibilisjperficere , eiusque a r e a m

dimetiri. ' VI. Determinare altitudinem obiecti

accessibilis vel ihaccessibilis in eodem horizonté ; infra , vel1 supra horizontem stationum positi , aut dum stationes in

declivitate sumuntur.

VII. Differentia m altitudinum duorum punctorum libellatione determinare.

EX MATHESI A D P L I C A T A . I. In motu s i m p l i c i , et aequabili spa- t i a sunt in ratione composita directa ce- lcritatum et temporum ; inaequahiliter autem accelerato , ut quadrata temporum et celeritatum.

II. Si mobile impellatur a duabus viribus iuxta eandem l e g e m , eodem ,⁽et aequali tempore agentibus, percurret il- lud diagonalem parallelogramnii virium.

t

(19)

- c 17 ) -

III. Celeritas in incurrente et impulso corpore post conflietum eadem est, et aequalis s u m i r ^ : quantitatum motus ante conflictum d w i s a e p e r s u m m a m massarum

IV. Si corpus perfecte eiasticum incur- r a t in planum perfecte eiasticum, corpus resiliet a piano i t a , ut angulus inciden- tiae sit aequalis angulo reflexionis.

V. In omni corpore datur centrum gra- vîtatis , idque unicum.

VI. In omni vecte tempore a e q u i l i b r i i est: P : p = d : D. In axe in peritrochio h a b e t se potentia ad resistentiam, ut r a d i - us Cylindri ad Scythalam, In Trochlea f i x a P : p — l : 1 In mobili P : p r r l : 2 In Cochlea simplici se habet potentia ad.

r e s i s t e n t i a m , ut distancia He'licum ad peripheriam Cylindri Cochleae.

VII. In polyspasto tempore aequilibrii est: P : p sicut unitas ad numerum fu- nium trochleas mobiles utrinque contin- g e n t i u m , seusad duplum numerum tro- chlearum mobiliutn,

VIII. In Cochlea infinita tempore aequilibrii est: P : p , sicut radius Cylindri rotae , cui funis pondus sustinens circumvolvitur ad radium manubrii toties sum- ptum , quoties manubrium circumagi debet , dum rota semel circumvolvitur.

IX. In pendulis tempóra oscillationum generatim sunt in ratione subduplicata composita e directa longitudinum pendu- lorum , inversa gravitatum.

X . . S i corpus aliquod urgeatur viribus centralibus, corpus illud describet curvam continuam circa centrum v i r i u m ; radius vector verret areas aequalibus temporibus proportionales ; et corpus illud tendet versus u n u m , idemque centrum virium.

*

f *

I

(20)

- C 1 8 ) -

XI. Omne aedificium ratione finis debet esse f i r m u m , c o m m o d u m , et venustum.

EX P H Y S I C A . #

I. Dantur in corporibus adfectiones u- niversales, quae in omni corpore sunt t a l e s , uti : Soliditas , E xtensio , Porositas , Mobilitás , et Divisibilitas.

II. Cum ignis m i n i m a e p a r t i c u l a e , in- diversas ^substantias hucdum separata©

non s i n t , prout et metallorum, a Physi- cis pro principiis chemicis habentur. Et- i a m b a s e s pleraeque aërum , non vero salia sive acida , seu alcalina , aut m e d i a , sed nec aqua.

III. Calcinatio metallorum hodie , et reductio habetur''ab oxygeno: igitur phlo- giston est superfluum.

IV. Dantur in corpbribus nisus, sive vires ad se accedendi, et recedendi a s e , quod plurima phaenomena docent.

V. Praeter nisus p a r t i c u l a r s , quibus corpora ad se accedere conantur ; datur etiam adtractio universalis, qua corpora omnia se se a t t r a h u n t , quam Newtonus detexit.

VI. Plura dailtur aërum genera , quo s p a r t i m natura , partim ars producit , quique partibus constitutivis et proprie- tatibus , et a se, et a communi acre differunt.

VII. Venti ortum stium trahunt a túr- ható in atmosphaera aequilibrio ; divi- duntur in Constantes, periodicos, aniver- sarios et diu mos.

VIII. Pressio atmosphaerae in subiecta corpora deducitur eX suspcnsione mercu- rii in barometro , et Antliis sugentibus.

IX. Sonus propagatur in amnem par-

(21)

- C 19 ) -

fem > eius tarnen rar it as ereseit ut qu&- dratuin distantiae a corpore sonoro. ,

X. Lux consistit in subtilissimis par- ticulis e sole, aliisque corporibus lucen- tibus emanantibus, et quaquaversum in lineis rectis stupenda celeritate se dif- f u n d i t , quae successive enormi velocita- te propagatur. Raritas eius ereseit, ut quadraturn distantiae a corpore lucente.

XI. Ignis generatur diversis modis:

forti celerique attritu , per specula cau- s t i c a , aëris accessu solo, saepius etiam mixtione nonnullorum corporum.

XII. Franklinus primus detexit dari intra atmosphaeram vaporem electri- c u m , a quo ortum ducunt tonitrua et f u l m i n a , quae ab artificialis vitri arma- t i fulmine sola vehementiar differunt ; ex artificialis igitur fulminis natura, leges fulminis et natura deduci potest.

XIII. Electricitatis medica'e plures iiu' merantur gradus : Balneum electricum ventulus electricus ; scintillae electricae;

debiliores et fortiores item succussiónes.

XIV. Instrumentum, quo effectus Gal- vanici longe maiores producuntur, est Co-

Lumna Celebris a suo auctore Uoltuiana di~

eta. EfFectus hi licet a communibus ele- ctricis effectibus hactenus notis multum discrepent, fluido tarnen electrico per cbntactum- heterogeneorum metallorum excitato sunt adscribendi.

XV. Magnes miras habet proprietates, cuius vi in ferrum agenti debetur inven- tio acus i l l i u s , quae in rebus geometri- cis , inveniendis mineris f e r r i , et maxi- me in re nauiica magnae est utilitatis.

XVI. Systema solare a Copernico con- d i t u m , prout est uberius a Newtono post

(22)

2 0 ) -

Kepleri inventiones e l a b o r a t u m , reliquis est praeferendum.

XVII. In systemate Copernicano Tellus ut alii planetae , motu diurno circa suum axem convertitur, annuo vero circa so- N

lem ad sensura quiescentem movetur. E- diurno telluris motu pendent dierum ac noctium vicissitudines , motus item side- rum adparens versus occidentem. Ex annuo autem diversae anni tempest'ates.

XVIII. Stellarum íixarum a nobis dí- stantia est immensa , numerus ingens ac indefinitus, magnitúdó prorsus incerta ; eas pro totidem solibus habendas esse, verrsimile est. Scintillatio e a n i m , quae in planetis non a d v e r t i t u r , atmosphaerae nostrae vaporibus adscribenda est.

Planetae et cometae sunt rotunda et opa- ca corpora solis lumine collustrata, ipsi- que mundo coaeva.

XIX. Aestus marini p h a e n p m e n a , velut consectaria quaedam e viribus attra- c t i v i s , q u a s Luna et Sol (sed praecipue L u n a ) in diversas marium partes exerunt, suapte profl'uunt.

XX. Terra est r o t u n d a t a , et fere glo- bosa , ad polos compressa non n i h i l , sub aequatore vero protuberans. Causae mu- tatae superiiciei sunt: d i l u v i u m , montes i g n i v o m i , terrae motus , imbres , iluvii , aestus,et frigus.

XXI. Iris efficitur a r a d i i s solis in gut- tas nubis roscidae incider.tibus. Halo circa S o l e m , Lunanr refractione radiörum solis in guttulis vaporum facta oritur.

XXII. Aurorarum phaencmena post Franklinum securius ab igne electrico re- petuntur. Bolides vero et ignes f a t u i ab v-xhalationibus sulphurei« pinquibus »e-

(23)

- C 2 1 ) -

reque inílammabili habentur. Ambulo- nes tarnen etiam a solo fluido electrico saepe nascuntur.

EX OECONOMIA R V R A L I . I . Diversae sunt species terrarum , u- t i : argillosa , c a l c a r i a , a r e n o s a , denique pinquis seu humus , quarum quaeli- b e t sua vitia habet incremento planta- r u m obstantia ; quae tarnen débita per- mixtione facta foecundissimam praebent terram. Nihil tarnen terrae cultae magis conducit quam íimus hene maturus.

II. Omne solum incultum prudens et aolers oeconomus agris aut silvis aptum eíficere potest ; ipsa etiam saxa frugibus idonea reddere valet. Erit instar quie- tis agrorum , si alternentur annua semina,

III. Arandus ager s a e p i u s , ut radices plantarum meatuni h a b e a n t , herbae no- x i a e exstirpentur, gleba sterilis foecun- detur. Agro ad sementem recipiendam rite praeparato, praecipua cura sit semi- nis boni. Tempus seminationis m a x i m e idoneum est a u t u m n u s , sed tarnen satio verna non negligatur.

IV. Seges m a t ú r a illico secetur falcé vei secula ; tritura varie perficitur. Mo- dus conservandi f r u m e n t a m a x i m e com- mendatur in scrobihus bono loco positi?

et bene praeparatis.

V. Cultura pratorum cum e a , quae a- gris adhibetur, arctissimo cohaeret vincu- lo. Foenum ante plenam maturitatem se minis i'alce s t e r n a t u r , demesso omnis cura conservatkmi eiusdem impendenda.

VI. Pomarium ut rite constituatur, se- m i n a r i u m et plautarium viçinum sit o- port«t. Arbores nostrae fructifèree. pro-

(24)

p a g a n t u r per insitionem , inocuIaHoneni, mergos , surculos.

VIT. Ih v i n e a r u m cultu omnium pri- m u m decidendum, aneas coli expediat ; turn s i t u s , terraeque constitutio eis idonea examinanda ; denique ad naturam diversasque vitium species attendendum.

Vinearum genera seruntur semine vel malieolis aut Vivira^rdicibus et per mergos.

VIII. Cultum v i n e a r u m sequitur vinde- mia , q u a e , cum uvae perniaturuere, iux-r ta certa praecepta facienda est; finita ea deinceps omnis cura ad rectam vini confectionem vertenda.

IX. Cultum siivarum innumerae ex eis redundantes utilitates abunde commen- d a n t , is 'vero in recta superstitum con- aervatione , afflictarum instauratione ac

novellarum institutione consistit.

X. Pecora bona , domi nata , in pro-r geniem f u t u r a m rectius educantur, quam emuntur aliéna ignota. In emptione ad plura attendendum. Saepe etiam degene-»

r a n t pecora a primaeva bonitate; inter- est igitur oecohomi rationes scire, qúi- bus pecorum b o n i t a s , et incolumitas

servetur.

XI. Cura quoque piscium , etsi propria agricultoribus haud s i t , minime tarnen, si situs l o c i , aliaque adiuncta piscinam constituendam s v a d e a n t , omittenda est.

T r i a autem piscinarum genera habere o- p o r t é t , Núnum-fáeturae , alterum novel- láé soboli educandae, tertium veteranis piscibus saginandis destinatum.

XII. Educatio apum mellificarum est loco bono minime praetermittenda. Ea- rum terna sunt genera : a/)« opcrariae x

fuci, et regina ; pro eis procurandi^ cer-

(25)

— ( 25 ) -p

ta a rei apiariae peritis traduntur praecepta. Bombyces etiaru ab agricola cum

fructu educantur. _»

EX HISTÓRIA PRAGMATICA R E G N I J HVNGARIAE.

I. Históriáé in g e n e r e , ac nominatim e i u s , quae res Hungarorum cum causis , et consectariis certis e fontibus haustas p r o p o n i t , seu Históriáé Pragmßticae Hun- gáriáé , n o t i o , finis, u t i l i t a s , d i v i s i o , fontés , a u x i l i a , obiectum.

II. M a g y a r i ante susceptam Religiö- s e m Christianam Polytheismo addicti non e r a n t , sed unius tantum supremi Entis cultores religionem naturalem pluribus tarnen superstitionibus infectam h a b u e r u n t ; ut id diserte adfirmat Theo- philactus apud Cornidesium in Comm.

de rel. vet. Hung. L. i. C. 25. Eum uni- çe adorant, nominantque D um , qui crcavit omnia. Veterum Hungarorum mores , et consvetud ines paucis exponuntur.

III. Initialis gloria fundatae in Hunga- r i a Religionis Christianae Qttonem M. re- s p i c i t , qui missa ad Geizam Ducem per Brunonem Eppum Verdensem legatione p r i m a eiusdem iecerat fundamenta. Qua- re procul a vero aberrat Schwartzius, cum initia Christianitatis Hungarorum a Ba- ptismo G y u l a e , et praedicatione Hiero- thei repetit : unde et conversio Hunga- rorum non Orientalis, verum Occidentales Ecclesiae seges est praedicatione Piligri- ni et A d a l b e r t ! , ac S. Stephani R.egis a - postolico zelo collecta.

IV. Hungari, qui sua se linqua Magya- ros vacant non m i n u s , quam Siculi Fraja*

(26)

- C *4 ) -

silvani ab Hunnis Atilanis rccte deducun- tur.

V. M a g y a r o r u m s.edes avitae in Asia trans Volgám circa Baschkiriam (non ut quidam volunt in I u g r i a , aut Carelia^) f u e r u n t , quibus mutatis antequam in has venissent terras, a l i q p a m d i u locis interme- dins considebant. Electo dein in Atelku- zu primo Duce Arpado , terram suam ho- diernam ingressi pulsis , aut subactis prio- ribus incolis multas Europae gentes con- winuis prope excursionibus v e x a r u n t , sub Zulta G e r m a n i a m sibi t r i b u t a r i a m effe- cerunt, vastatisque remotissimis Christia- norum provinciis captivos, et multipli- cia spolia r e t u l e r u n t , verum ubi per Hen- ricum Aucupem ad Merzeburgum sub Zul- ta , et ad Augustam Windelicorum sub Toxo per Ottonem M. strage adfecti f u i s - s e n t , sensim mansvescere, et sub Geiza pacem cum vicinis Gentibus colere , agri- culturae,aliisque artibus vacare coeperunt.

VI. Stephanus Dux initio gravi inter M a g y a r o s, et Teulones seditione turbatur.

Belli Cupani çausa et exitus, quod l a e t a Christianae rei incrementa secuta sunt.

VII. Dioecesibus decern ab se designa- tes robur , electis Antistitihus iurisdictio- n e m , s i b i , suisque successoribus coronam r e g i a m procuraturus R o m a m legatos ad Silvestrum II. Pontificem e x p e d i v i t , qui audita legatione cunctis Stephani postu- latis detulit, eique coronam regiam , qua Stephanus Strigonii ab eiusdem Urbis A.

Episcopo A. looo inauguratus e s t , misit, quae amplius neque R o m a m r e m i s s a, neque e x a u c t o r a t a , neque Mausoleo Ste- phani illata dici potest: quin potlü'á ad hunc usque diem superesse ostenditur :

(27)

- ( 2 5 ) - ' ,

eirculus tamen seu Corona inferior Gei- zae I- a Michaële Duca ,Imp. Byzantino missa eidem serius accessit.

VIII. Praeter Coronam legati Roma C r u c e m , legationis Apostolicae insigne^v, qua Pontifex S. Stephanum o r n a v e r a t , íitterasque attulere. Tajn illa , quam « h a e iam p e r i v e r u n t , illae enim , qua«

Melchior Inchofferus 1644 primus edidif, li^erae sincerae dici non possunt*

IX. Regia auctus dignitate Stephanus populo in ordinem redigeudo, rei Chri- stianae proraovendae, optimisque legibus intendebat. Eius conatus bella cum G y u l a iuniore Duce T r a n s i l v a n i a e, in.

quam deinde Bisseni suo malo irruptre , Keano OcKtumo , et Conrado Sàlico Imp.

impedire non potuerunt. Filio optimae xpei S. Emerico orbatus, coronam V a z u - j

Ii spo platrueli d e s t i n a v i t , quo per S e - ^ b u m visu, atque auditu spoliato, Petrum

e sorore sua natum successorem relictis cognatis principibus designavit. Mortu- u m A. C. 1008 l5 Augusti magno luçtu Hungari Albae Regiae tumularunt.

X. Sub successoribus sancti R e g i s , Pe- t r o, Samuele A b a , Ethel Cumanorum Capitanei genere nato , Andrea I. Bela et Salamoné continuis fere civilibus exter- nisque bellis Hungari divexabantur , quae

Geiza I. et S. Ladislao regnantibus aliquantum conquieverunt. Ladislaus sublato c vivis aemulo Salamoné Croatiam Hungáriáé a d i i c i t , puisisque e regno Cu- manis et Bessis res domesticas insigniter o r d i n a t, expeditioni dein cruciatae et hello Bohemico intentus morilur ioo5.

XI. Eius filius et successor Colomannus íjiito regno Crucesignatcs , v a r i e , ut me-

(28)

t e b a i i t u r , accipit, bellum conti'a tlucçm Premisliensem i n f e l i c i t e r , dissensiones vero inter se et fratrem A l m u m , h u i u s , ac innocentis eius íilii Belae excoacatione infauste termin at.

XU. Stephanus II. initio regiminis Dab- m a t i a m a m i t t i t , cum Graecis ob Almum in fidem receptum serael atque iterum confligit; Cumanos r e c i p i t , cumque liberis destitueretur, regni orbitatem veritus Eelam coecum successorem constituit. Hic regnum contra Borichii invasiones heroi- ce defendit, idque cum praecipua Dalma- tiae parte Geizae II. primogenito filio suo reliquit:, qui non minus ac Patér egregie contra Borichii molimina regnum tuitus est.

XIII. Stephanus III. celeberrinios inter

• Reges lojcum sortiturus. erat / si se ab im- petitionibus Patruorum auxilio Manuelis

adiutorum Ladislai II. et Stephani IV. tem- pestive éxpedire potuisset. Bela III. ho~

rum successor amissis regionibus revin- dicatis ius in Galliciam a c q u i r i t , moriturus regnum filio suo E m e r i c o , ac Ma- crae peregrinationis suscipiendae obliga- t i o n e m , quae tarnen emolumento caruit, Andreaeil. filio minori reliquit.

XIV. Bela IV. eversae per Tartaros Pa- triae restitutor, Fridericum Austrium u- no proejio v i t a , et regno e x u i t , sed ab Ottocaro ßohemo victus Styriam eidem cessit. Stêphanus V. t h e s a u r u m , per An- n á m sororem suam Ottocaro traditum, in cassum recuperare conatus praemature obiit. Ladislaus IV. ab i n f a m i cum mu- lierculis Cumanis conversatione notatus regnum multis calamitatibus pressum An- dreae Iii. r e l i q u i t , qui perfidia suorum,

(29)

- C M ) -

fffc impetitionè exterorum vexatus , virilem sexum lnclytae stirpis Arpadianae , quae 5öo , et amplius annis Hungáriám (si pau- cos demas) summa cum laude' modera- b a t u r , secum tumulo intulit.

XV. Extincta virili Stirpe Arpadiana Reges e diversa f a m i l i a legebantur. Ini- tium huius Epochae ob Pontificum iura civilia impetitione? , et Hungarorum disr sensiones , triste ; medium ob Caroli Ro- berti s'aiutaria instituta, eius lilii Ludo- v i c ! M. et JVÏathiae Corvini victorias glo- riosum e x t i t i t , quam tarnen glóriám U- ladisl'ai II. i g n a v i a , et praeprimis ingens Ludovici II. ad Mohácsium strages cor- rupit.

XVI. Post infelicem illám cladem Mo- hácsianam r'egni habenas Ioannes Zápolya pluribus invitis a r r i p u i t , verum illo parte regni per Ferdinandum Austriacum a potiori parte -in Regem electum conten- tari iusso, hic^ huiusque successors partim haereditate, partim liberó Procerum suífragio in solium sublimati intçr fre- quentia eaque gravissima cum per Nova- tores Religionis sub praetextu libertatis 'yecuperandae, tum per T u r c o s , qui non

tarn v i r t u t e , quam astu nobiliorem regni partem suae subiecerunt p o t e s t a t i , concitata b e l l a , flungariam utcunquetu- ebantur, donec tandem Leopoldus I. fe- licibus usus a r m i s , repressis Töbölianis Turcarum socijs, Budaque Metropoli a Servitute Turcarum , sub qua 145 annis g e m u e r a t , 1686 vindicata , Turcas e tota Hungaria (si Banatum derrfas) eiecisset, eamque sibi , ac sexus mascutini primo ge- nitis haeredibus, in id consentientibus re-:

gni ordinibus s constabilivisset.

(30)

- C 28 ) -

XVir. losephus T . t o t o regiminis tempore hello Ifákócziano distentus o b i i t , quod dein Carolus III. eius f r á t e r com- p o s u i t , Turcas e Banatu eiecit, iusque successionis ad foeniineurn etiam sexutn ex- tendit.

XVIII. Maria Theresia imminentes un- dique initio statim regiminis belli tem- pestates r e p r i m i t , pacem cum hostibus conficit, quam Friderici Borussi inquietu- do continuis Septem annis durans perrum- p i t , pace tandem Hubertburgensi termi- n a t a — G e n f e m H u n g a r a m , cuius fide- l i t a t e m , et forbitudinem contra totiu*

fere Europae vires a d m i r a t a est, omni beneficiorum genere excolere s t u d e t , Re- g i a m Budensem e x c i t â t , — Iura in Gal- liciam et L o d o m e r i a m , ac 16 Scepusii op- pida Hungáriáé revindicat, iamque coe- lo matúra 1780 m a x i m o sui relicto desi- derio morítur,

XIX. losephus II. varias in statu Re- gni Hungáriáé reformationes initio sta- t i m regiminis i n c h o a t , coronam Tegni Posonio Viennam deferri c u r a t , quam tarnen moriturus Hungaris reddit. Bel- lum Russorum causa Turcis i n f e r t , quo iam felicius cedente v i t a functus est.

XX. Leopoldus pacem cum Turcis conficit, ac machinationihus Gallorum intentus reperite obit. Eius f i l i u s , et successor hó- dié feliciter regnans Franciscus I. ab i - nitio regiminissui gravissímum cum Gal- iis bellum 1792 i n c h o a t u m , induciis ac pace Campoformiensi, ' Lunaevillen- s i, Posoniensi, Viennensi nonnunquam irtterrupturr., novis rursum oífensionibus restauratum pace tandem Parisiensi feli- eiter tarrmiaat. Ia hell® hoc Gallico Hun-

(31)

- C ) - ,

garorum in subsidiis decernendis proní- ptifeudo Europae nota est. Francisci I.

Coniuges et liberi.

XXI. Post cladem Mohácsianam Au- gustana et Helvetica confessio per totam Hungáriám propagata e s t , et tantas vires usque ad exitum seculi 17-i a c c e p i t, ut liberum ei « x e r c i t i u m per pacificatio- nem Viennensem, et Diaetam anni íóog concedi d e b u e r i t , quod novissime 1791-0 confirmatum est.

XXII. Sub Ferdinando II et sequentibus regibus multas turbas excitarunt Acatho- l i c i , res tarnen Catholicorum f i r m a t a e s u n t , et s u b Leopoldo I. pulsis Turcis sa- crae Diceceses hostium furore antea di- reptae cum adnexis dignitatibu's, et e- molumentis Antistitibus restitutae ; sub M. Theresia novis Episcopatibus auctae , ac e fundamento erectis Ecclesiis , ac Reli- giosorum domiciliis amplificatae sunt. Io- sephus II. in f a v o r e m Acatholicorum De- Cretum Tolercintiae dictum edidit. F r a n - ciscus I. novos Episcopatus e r e x i t , et quosdam Ordines Religiosos per losepiium II. prius cassatos restituit.

XXIII. Litterae iam perjodo m i x t a o- pera potissimuln Ludovici I. Sigismundi,

ac immortalis memoriae Mathiae Corvi- n i , Vitéziorum i t e m , ac Petri Várdai etc.

ad s u m m u m splendorem perductae post cladem Mohátsianam penitus conciderunt, donee tandem opera R e g u m doraus A u - striacae ac P r a e l a t o r u m Petri Pázmánni, Georgii T i p p a i, Szeleptsényi , Szétsényi , ac praeprimis cura M." Theres íae reductae fuissent. Gymnasia et Aca demiae sub regibus Stirpis Austriaca^, tum Universi- tas. — Bibliothecae, T y p o g r a p h i e , et

(32)

•*=•» ( So )

«

alia Rei litterariae adiumenta sub Régi*

bus Austriacis. Status eruditionis et Lin- quae Hungaricae post cladem Mohátsia- iiam usque ad nostra tempóra.

EX HISTÓRIA GEN TIVM VNIVERSALI.

I. Primus et m a x i m e memorabilis in história orbis nascentis eventus est crea- tîo huius mundi ex nihilo. Sexto die ab incepto opere creavit Deus* hominem A- d a m u m nomine , quem contra fabulosum systema Prae Adamitarum primum totius humani generis parentem propugnamus.

II. Invalescentibus in orbe terrarum m a l i s decrevit Deus universum genus hu- mánum una cum pecoribus et reptilibus terrae (iis exceptis, quae cum Noachi f a - m í l i a arcam sunt ingressa) diluvio dele- re. Diluvium hoc non particulare , ut quidam v o l u n t , verum universale f u i t .

Ili. Humánum genus diluvio Noachico ad octo capita est redactum , sed nova trium Noëmi filiorum soboles , cum inter Babelis aedificationem commercium linguae amisisset, quoquo versus sparsa, brevi in populos et nationes crevit.

IV. Religio ab Adamo per traditionem ad filios transmissa inviolata ad confusi- onem usque Babylonicam permansit : Po- l y g a m i a m tarnen contra p r i m a e v a m Ma- trimonii institutionem primus Lamech ex posleris Caini induxit.

V. Regno'rum antiquissima fuere Ba- b y l o n i u m , Assyrium et Medorum , quae diu parva et separata Ninus coniunxif , cuius res gestas, et magnitudinem Impe- rii Ctesias supra fideni eifert. iEgyptii quoque regni origo aetafem Abrahae an-

(33)

C oî ) -

f e c e s s i t , quod losephi Patriarch&e, et Mosis temporibus i a m civilib.us institu- tis , artibus. et scientiis florebat.

VI. Phoenicum populus genere Chana- naeus exiguam ad mare mediterraneum r e g i o n e m , sed claris urbibus refertam o b t i n u i t , , e t inventione utilium aliquot a r t i u m commercio, navigationibus et co- loniis suis nobilitatus est.

VII. P h r y g i a erat duplex, Maior et Mi- nor. Maior sub Micla IV. in Lydorum potestatem venit. Minor ab urbe Troia Tro- a s , vel T h e u e r i a , aut Dardania a suis regibus dicta. Ultimus in hac regum fu- it Priamus, sub quo Troia eversa est. Tro- i a rh aliquando extitisse, eiusque histó- r i á m paucis exceptis, quae Poëtae orna tus g r a t i a adiecerunt, v e r a m esse fides anti quorum monumentorum testatur.

VIII.'Heb.raei ex TLgypto, quam l a - cob cum liberis suis intraverat, Mose du-

t _ '

ce per mare rubrum sicco pede egressi, postquam huius et Iosue ductu Palaesti- iiam ab utraque lordanis parte expugnas- sent, primum Iudicibus , tum regibuspa- ruerunt. Salamoné mortuo in regna Is- raelis et Iudae scissi s u n t ; quorum alterum A s s y r i i , alterum Chaldaei everte- runt. Populus utriusque in captivitatem abductus Cyri beneficio p a t r i a m recupe- ravit.

IX. Graeci excusso regum iugo status Republicanos formarunt. Ex his potentis- simi erant primo S p a r t a n i , turn Atheni- enses, qui usque ad Codrum regibus, eo pro patria mortuo Archontibus perpetu- isparebant. Spartanis memorabiles leges Lycurgus , Atheniensibus Draco et Solon dederunt.

(34)

—» ( 5 2 ) —

X. Persieum Imperium a Cyro m u l t a - rum gentium victore conditum a Cam- byse et Dario Histaspis filio amplifica- tum est. I u g u m , q u o d Graeciae idem Da- rius et Xerxes imponere c o n a b a n t u r , A- thenienses, aliique Graeci tain fortiter r e p u l e r u n t , ut insignes etiam victorias ex Persis referrent.

XI. Peloponnesiacum dein bellum inter Athenienses et Spartanos e x a r s i t , quo f'ractis Atheniensibus libertatem , quam cum imperio maris amiserant , Trasybulus reddidit. Spartae dominatus ab Epaminonda Thebano sublatus est : Thebas et reliquam Graeciam intestinis bellis exhaustam Philippus Macedonia©

rex oppressit.

XII. Huius filius Alexander M. Persas d e b e l l a v i t , et fines Imperii sui ad Indos usque p r o t u l i t ; quod dein ducurri illius a m b i t i o h e û n plura regna sectum est.

XIII. R o m a m per Romulum et R e m u m i conditam Septem guhernahant r e g e s , ex quibus ultimus regnavit 'Tarquinius Su- perbus, post quern consules ex Patriciis creati. Sed piebs tamdiu cum Patribus contendit, donee et Tribunosplebis , et aditum ad oranes Magistratur consecuta esset. A r m a Romanorum diutissime su- 3tinuit I t a l i a , quae ubi perdomita est, Carthaginenses, Macedones, A c h a e i , a - liaeque Gentes multo breviori tempore ab iis subacti sunt.

XIV. Civilis dein bella Romanos labs- f a c t a r u n t , quibus fessa Piespublica sum- m a m Imperii Caesari Augusto tradidit.

Ex huius praeclari principis domo Caesa- rum successors ajias alio détériorés fűé-

re. * '

(35)

~ ( 55 J) ~

XV. Constantinus M. primus impcra-

1 f o r u m Christianis sajcris se palam addi- x i t , et multis memorabilibus rebus gestis moriens Imperium tribus h u i s suis Constantino, Constantio, et Constant!

r e l i q u i t , quod aliquoiies dein coniunci ura Theodosio M. extincto nunquam in unum coaluil.

XVI. Eversio Civitatis Hierusalem per T i t u m ducem , et totius gentis Iudaicae dispersio evidenti ejeniplo docet, vaticini- u m de Hierosolimae eversione a Christo editum omnino divinum fuisse.

XVII. Orientem Moliamedes novae sectae ^auctor conturbavit, cuius succes- sores Caliphae regno Pçrsarum,tyuod Par- tico successerat e verso, Byzantinos multis Asiae provinciis, et Africa p r i v a r u n t , atque in Hispania regnum Visigothorum exciderunt. V •

XVIII. Occidentis Imperium, quod ab 0 - doacre f u i t subversum , Carolus M. Fran- çorutn rex (per Leoném IH. Humanuni Ponti deem Imperator coronatus) instau- r a v i t ; cuius arm is L o n g o b a r d i , A v a r e s ,

Saxone^vs, cum pluribus Slavicis popuiis, et parte A r a b u m Hispániáé perdomiti sunt.

XIX. Posteri Caroli Imperio ad Ar- nulphum usque praeerant. Germaniae Impetatorum series ab Ottone M. in-

c i p i t , cui très ex eadem stirpe Saxonica, turn Francones , aliique deinceps ex v a - riis f a m i l i i s Caesares successerunt.

XX. Exeunte Seculo XI. prima et fe- lix in Palestinom expeditio a Cruce si- griatis suscepta e s t , quam pîures aliae

Consecutae sunt ; in 1er quas celeLraiur expeditio textia } quae expugnata Comtanti-

* I

(36)

liopoli Imperii L a t i n o r u m , quod sub quin que Iaiperatoribus annis 5y duravit , i- iiitium f e c i t , verum Michael Palaeölogqs Constantinopolim, et Imperium Latino- r u m in Oriente in suara pertraxit note- statem a C. 1261.

XXI. Post extinctam anud Gallos t'a- petingicam primara s t i r p e m , de regno Galliae 'cum Valesiis reges, Angliae din certarunt., deraum Ioannae Darciae in- terventu secundae res Anglorum inclina- tae ; quos postea albae et rubrae rosao factiones domi exercuerunt.

XXIL Othomannorum Imperium in Asia minore incunabula sua h a b u i t , in-

<Ie in Europam transgressi Orientis Im- perium per Michaëlem Palaeologum La- tinis ereptum capta urbe Constantinopo- li evorterunt a. C. 1455. qua eversa Grae- corum eruditio fere exlincta est. Contra i n Occidente tunc m a x i m e l i t e r a r u m c u L tus instaurabatur,

XXIII. Ars N a u t i c a , in qua acus ma- gneticae non t a m recens est usus , Lusi- tcni» multa debet, qui mqltas Oceani A- tlantîci insulas detexerunt, et primi om- Jiiuni Africa« circuitu in Indiam-penetra- runt. Paulo ante hunc eventum insula^

A m e r i c a e , mox et continentem Columbus (non Americus Vespucius) detexit.

XXIV. Nova Lutheri doctrina magnc.j in G e r m a n i a tumultus e x c i t a v i t , quibus Carol! V. Imper. ad Miihlbergam v.ictori- a aliquantum compressis , iterum res tur- bavit Mauritius S a x o , donee Passavien- s e m ' C a e s a r i transactionem extorsisset, quam Augusta« Vindelicorum pax religb- oxa secuta dst. Postea tricennale bellum in B o h e m i a exarsit, quod per totaru bra-

(37)

- C 65 ) -

v î Germaniam diffusum , ac externis viribus alitum pax Wes-tphalica fihivit.

XXV. Leopöldus I. Turcas ab Oriente, ' e t Gallos ab Occidente Hispanicae succes-

sion! adversantes , totisque viribus in Au- striacae domus ruinam conspirantes glori- ose sustinuit, et losephus I. victoi iis're- portalis Caroli fatris ad solium Hispani- cum promotionem p r o c u r a v i t , sed victo- r i a r u m fructum praematura mors deco- x i t , et Hispániáé ditiones inter belíarj-

tes Principes divisae sunt.

XXVI. Pfiusquam haèc evenissent L u -

«itani defectione ab Hispanis f a c t a , con- t r a herum insultus regm solium loanni B r a rahtino, eiusque successoribus consta- biliyerunt. Angin vero post Scotiae, atque Hiberniae accessionem Carolo I. ne- f a r i e sublato et Cromwello Protectore pro- clamato^Remp. constituerunt, quae sub- inde Regibus iteram obnoxia post Aimae

Stuartae obitum ad Hanoveranam f a m i - liam transivit.

XXVII. Svecoru n potentia , quam sub Gustavo Adolphe habueru rit per Carolum XII. gravibus bellis cum Danis, Russis ac Polonis gestis ad exitium inclina'ta ; in Borussia Fridericus III. Elector Brande- hurgicus Leopoldo M. Imp. annuente primus sibi coronam imposuit; et Petrus M. Russorum Dux pluribus Svecoru m pro- vineiis potitus , Petropoli sedem Imperii erigens primus Russorum Imp. titulum sums it.

XXVIII. Galliam sub tribus postremis e Stirpe Valesia regibus atrocia Hugonot- tarum potissimum' Nuptiis Parlsinis exa- speratorum bell a non nisi coronations Henrici IV. Bonrbonii terminata exercue-

(38)

r u n t , quam dein Ludovicus XIV. sapiens tissima Richelieu et Mazarini cohsiiia se->

cutus ad statum florentissimum e v e x i t , hello successiönis Hispanicae invoiutus, foederatorumque auxiliis adiutus relu- - ctante Austria Hispániám Philippo Duci Andegavensi vindicavit ; Ludovicus XV.

Americanos contra Anglos a d i u v i t , et hello succesiqnis Austriacae invoiutus Ba- v a r i partes tuebatur ; Ludovicus XVI. avo succedens gaudium p o p u l i , qui a u r e a m a e t a t e m sibi pollicebatu^r , variis modis a u x i t , s e d c u m exhaustum prioribusbellis a e r a r i u m omnibus modis reparare tentât, a seditioso populo velut laesae Maiestatis populi reus in iudicium traetus, capitissup- plicio adfectus. est 1792. Ex hoc tempore Democratia Gallica i n v a l u i t , qua v a r i - is fluctibus a g i t a t a Napoleon Bouonaparte Corsus supremam potestatem ad se tra- x i ' t , relatisquede hostibus suis victories, ac pluribus in G e r m a n i a , I t a l i a , Belgio, H i s p a n i a , Portugallia, Borussia m u t a t i - onibus fa,ctis Europam-territabaty usque dum 1814 foederatorum Principum armis

£uccubuiss,et, quo ad E l b a m Napoleon xelegatus G a l l i a m Ludovico XVIII. Stir- pis Bourbonicae cedere coactus est. Ten- t a m e n Napoleonis rehabendi Galliam I8i5 efi'ectu c a r u i t , n a m ad Vaterloo victus te- meritatis suae poenas nunc, in Ipsula S, Helenae iuere cogitur.

r m soar