INSTI T UTIONES

INSTI T UTIONES

L I N G V A E

HUNGARICAE

I IC

ÜSUM E O aU M , QUI LINGVAM HANC PRO- PRIO MARTÉ CONDISCERE C U PIU N T,

METHODO PROPRIA,

E X I N D O L E H U J U S T ^ I M G T . E , A C P R I U C I M I S r U i E O E O G I y E S U B I ^ I M I O R I S D E S U M P T A ,

P R O P O S I T A E

p e r

J O A N N E M M I K U S A Y ,

LIKGVAE BT LITERATURAB HITNGARICAE IN R. ACADBMIA ZAGRABIENSI PROFESSORBM P* O. JUR. ITBM F. U. CAUSA-

KVM PER I. R. HÜNGARIJB ADVüCATÜM.

Z a g r a h i a e ,

Typis Francisci S upp an,C . R# pr. Typographi ac Biblíopolae.

Lector Benevole!

U n causam commuTÚH illius persvasianis ^ irno cjuerelce ^ylingvam h ungaricam nuUatenus ex li-r hris condisciposse^*^ inquirens ^ non aliam ^ penes tantain hujus Lingvae regularitatem ^ atque eo ipso fa ciiíta te m y in ve n irep ó tu i causam : quam qiiod nullus auctorum system a siiurn indoli hujus lin-r g v a e bene a cco m m od a verit; aut saltem iUám plene exhauserit. Q uam vis ením ja m innum era ^ u t ita dicam ^ in hoc m erito existant o p era y m a^

g n a secus diligentia conscripta: quia tam en alii^

natúrce hujus lingvce non satis gnariy spirituim i*' tatorion et m oio prorsus servili y lingvce latinos sese plus debito confo rm aru n t; a liim a g is ja m indolem lingvce persp icien tes, brevissim h stru - cturajn ejus exhaurire voluerunt opusculis: hinc sequi nil aliiid poterat^ quam ut in discente er^

ronea illa superius atta cta ^ v e i excita r^tu r ^ v e i m agis conjlrm aretur opinio, — JDefectum iíaque hunc suppleturus y praesens edere constitui opus^

ex quo^ licet iUud ja cta to ru m yymethodus lingvam in tra trim estre spatium addiscendt^ p ro m iltere 7iequeam\ cum hoc m agis ab individuali discen^

tfs capacitate et applicatione p e n d e a t: tuto ta ­ men sponclere ausimy T e non modo cognitionem lingvce knhgaricae facillim e n et fu n d atissim e a sseciiturum ; séd et stru ctu ram illius internam adeo perspectunim y ut brevi judicernin ejusdem ugere possis negofiis. Opus hoc y ut mox obser^

nit g en era lita te ; ne tarnen n^el idea discenti ob-^

scurum évadat^ ita com pilatum e s t: ut m ulti- tudinc exem plorum ^ v im le g u m , generatirn pro- la ta r u m, una in m a xim a exhibeat specialitate.

D ia lectu m eam secutus sum ^ qua V e rseg h y ^ quave m ajor p á rs u fitu r H u n g á riá é , id e o \q u o d illa principiis philologicis in junioré opere meo m anuscripto evolutis, genioque ac indoli lingvoe húrig, m agis omnino, quam R é v a ia n a correspon- dere videa tu r. N e iameri 'vel p e r id d e fe c tu m in opere f quod ovini respectu com pletum cupe- r e m, e o m m itta m, proponam et h a n c : quin imo prolatis p r o et contra a rg u m e n tis, arhitrio cu - jtiftvis relinquarn, eamciem sequi v e i respuere.

JDialectus quidem hcec, ut prcevideo , p ln res con­

tra m e initio , quam olim V erseg h iu m • concita- bit adversarios; séd causce mece Justitice, sin- eeroque P a trio ta ru m9 lingvain suam colendi stú­

dió confisus ; eo m ajorem ipsorum p a r té m , a d - duceiidis p e r m e rationibus dispositum irip e r sv a - d e o r : u t plus íllis, quam R é v a ié , venerandae- qiie secus d efera n t antiquitatu — Cceterum de valore operis hujus co n victu s, illud om nibus, et discere, et se m agis p e rfic ere vo len tib u s, com - m endare sustineo, utque quivis optatum suum scopitm ope ejus a sseq u a tu r, sincero animo p reco r.

Z agrah ice die Sept* 1833#

Auctor,

I n t r o d u c t i o.

Q

ta easdein leges ellam voces illas iu constru-*

ctionem cogere sciat.

§. 2.

Quae scientia leges Hngvae p rop on lt, et quibus ea partibus debet constare? — S cien - tia illa, quae voces liugvaecujusdani , earurn- que immutandarum et in dictionem co n n e- ctendarum leges p ro p o n il, Grarnm atica v o - catur

Ilaec juxta praemissa 3. Partibus conslare d eb eret, utpote 1-a quaeevolvat regulás in - flectendarum vocum ; 2-a quae doceat voces etiaijQ noiidvm) nolas et auditas proprio mar­

le forrnare; 3-a denique ostendere debet motlum voces in sei’JJiouejn conslruendi.

s- 3.

Quia tamen jam medio lingvae non tan- tiun intelligere, séd et loqiii volum us, quia imo et scribere, non secus ac ope scripturae lingvam ipsam condiscere: hinc 3. dictis par- tibus 4 -a , quae enunciationis ac scriptionis Jeges propoiiat, praecedere debet, — Sil ita- gue

P A R S I.

l i e L i t e r e a r u m q a e Enunciátlőne et Scriptione,

4.

Quid Literae, et qualibus Hungari utun- tu r, item quae sünt illáé? — Literae sunt si- gna 5 quibus voces exscribimus. Sünt autem sequentes mutuo plerumque a Latinis ac- ceptae:

b , d , d s , A z j e , a? 5 se g y » h , i , í,

ó , ö , ö , p ,

] , k , 1, ly , m , n , n y ,

) f

sz u

u , u .^, u ^, w 5 ^ 5 z. ,

N ó ta . Literae: c , q , w , x , y , in latino al- phabelo occurrentcs hinc deesse vides , quia haruni sonuni nos conjunctione aliariim literarum expri- mimus. Quod tamen eo non obstante longe major numerus carum hic, q u a m 'in latino alphabeto com pareat, causa est, quod lingva Iningarica om- nos illos sonos simplices una possideat, quos reli- quae lingvae europeae divisoS hal)ent. — An verő omnes hac literae simplices oniiiino sonos cxpri- tnanl, non vaoal multis dispularc.

9

Quae dlvisio Líterarum? —^ Literbe 1 ) aliae vocales sünt, ú t i ; a ú , e é , aea', i í , u 6 , ö ö , u ú , ü ü ; reliquae consonce audi- unt. — 2.) Aliae minores sunt, quales supe- rius cernuntur ; majores aljae sicut ex latino Alphabeto nemini ignotum est.’— 50 Cursi-^

t/űpaliae, quae nempe calarao solent exarari;

aliee typicce, quae prelo forraantur, ISüta. Díphthongos lingva hnncarica non scit, et licet non raro concurranl ei, aei, éi, iae, ié, i i . tamen illas in imám syllabam non contra- hit. Caetei’oquiri diphthongi, sí fás est dieere, inane commenLum sunt, et nulli rationabili usui seu distinctioni inserviunt, quia si in his: poena^

coena y p7'ceceps, coecus y ecet o? eumdem sonum habenl, quem in his: pene^ celo ^ precor^ cera simplex ef»‘tunc non videó, eur ibi dipjuhongus, hic verő simplex vocalis seribenda est, Aliud est in lingva germanica, ubi stúdió relinendae in de-^

rivális radicis a in 5, o in ö, u jn (í cominutaturt

§. 6.

Quae d l v i s i o v o c a l i u m ? — Vocales íjisae 1.) vei sunt hreves^ quae in s e r m o n e celeri- tér e n u n c i a n t u r , vei longce ^ quae d u p l o d i u -

tius p r o t r a h u n t L i r, e. gr. waV/- ^{n a a d} , nep^- neep---Longae a brevihus quoad formám solo accentu , quoad sonum verő sola diu- turnitate diííeriint. — 2.) Aliae crasso? dicun-' túr, sicut sunt « a , o d , u ú ; aliae tenues, seu a* ÍV y d d , üü ; denique aliae comrnunesy üli süni: ee.

N óta, Divisio licec poslrcma 'tjuidem ex ge- nio lingvae hung. e^t pciíla, séd du caetero di- sceüli üüii magnó usui esi. lile nempe est gcnius lingvae h u n g ., cjuod crassas vocales cum crassis , lenues cum termibus conjungat, el tautum com- munes paliuiilur utriusque generis sonos in eadeiu voce e. g. ital^ íra t, g y e r ty a . Leány, dé^"a, y a - - - - q u i quidem genius summo discealis com- modo est, non enim tam frequenti errandi peri- culo obnoxius fit, e.g. in hac vooe: tsaUiatatlan-- s d g, si liceret utriusque generis vocales miscere , jara non scires, an debeas dicere? tsaUietoUumig, an tselhatitlüjisüg Neque verő hoc cacopho- nia potest diói, quia certe non videó, cnr hae va- riegatae (tarka) voces posteriorcs, pulchriores es- fient illa prioré uniformi*

§. 7.

Qiiae divisio Consoiiarum ? — Hae 1.) vei sunt durce quae somira numquara rautant, V. g. 6 , emollibiles, qua? ac~

cedente litera y , \e \ y ^ aliura obtinent so- nura, úti sunt: a/ , /. — Aliae 2.) sim - plices sunt, quae luiico characterc scribun-

tú r, úti; b , d , f , g , b, j, k , 1, rn, n , p, r , s , t , V , z ; aliae cornpoűtce, quae ex pluribus coalescuiit, úti oranes reliquae cou-' sonae in Alj)habeto occurrentes.

N ó ta . Literas compositas uecessitas p e p e ril, cum enim Hungari assmnta a Latinis Religioiie Christiana , ipsas etiam literas, deserlis miís, ne vei hoc ex ethnicismo superesset vestigiuni, as- sum pserint. oonligit ipsis , ut sterilé latimim al- phahetuni ipsis non suílicertl, dcJjorciitquc ipsas

vocíílea novis signis, uU u ü et Ő ií. Consonas ve­

rő millió plunbiis locupletare. ítl minim, liiw gvani himg* penes oiiuíem huíic defectum lilera- rurp tóm plánom liabere orlliographiam, iil non fucile aliam invenias , quce lom parqm improprie siios exprimeret soiips.

§. 8.

Qiiem sonuTT} liabent vocalesliiiiigaricne?

— Soiuim raedio literarum absolnte non pos- sumus docere, quia non est objectum yisus séd aiiditus; possumus tamen relatíve, qna- tenus sonuin vocis liupg, comparamus cuin.

soiio jarn noto alterius lingvse. Ilaque 1) A vei a envinciatur ut in aliis Hngvis V. g. k a j - capillus, m olestia, v a j - bu- t^rum , a g y - cranium , v a g y - es , A a /- pi- scis, moritur , har -bracliium , var^- cica- trix , za va r - túrba , apa - páter, kapa - g o , a/a/7-fundam entum , petasus.

2) A vei á sonat ut protractum, seu duplicatuin a , v. g. Aay-abdomen suis, háj gratia vidtus, - cavat, ágy-lectu s^ v á g y desiderium, /za/-p ern octat, ^ar~dam num , vár^ arx , exspectat, zá vá r^ R ieg el, kápa'- capuciiim.

3) E V. e soniim in lingva latina friislrít quaesiveris , in croatico : inene ^ ;íeé^--eim- dem invenies, v, g. /Tze/zif-salvat, reng-r, tremiilat, zeng . tonat, le - deorsum , p e r t

lis , ser - cerevisia, gerezd - pars a natiira de^

signata.

— 11 -

4) K V. é s o u a t u t in c r o a t ic o ; lepő —

£;erm . 3íegcn — v g. - c i i n e i i s , o r n a tu s , eg - coeliim , el» a c ie s , v i v i t , J^ek - froenum^, kék - csfcTuleus, ér - v é n a , vér - sangvis , tér s p a tiu r a , még - adliuc,

5 ) V, aí c o rx 'e sp o n Je t la tin o ce vei e V. g. tscel^ technsL y insidiöe , t o 5 / - c o r p u s , /o ?« ~ lin iim , c a p u t , m ii Ige t ^ tcej^lsLCy n y c e r - l u c r a tu r , vcet - p i o i c i t , ccz ^ h ic /

Nota^ Sonus iste ab co litera? e reapse distin- eLus e s t; prout ex adductis exemplis patet, ideo etiam grammatici plen’que accuratura inter hős sono^ discrimeri facéré volentes íllum , quem hic per CB expressimus simplici e alterum verő quem nos simplici e dcsiguamus, punctato e solent no- tare. Et hoc quidem relate ad initiantem adeo fó­

rét necessarium , ut síné hoc discrimine faciilime sonos hős perm utet; séd quia usus literne cb et é rorior est: hinc ob deféclum earum in hoc opere debco penes antiqimrn scribendi módúm m anere, tanlum ubi absoliite necessariura videbitur utar

praeinisso discritnine.

6 ) ^ V, Cb sorját u t in g e rm a n ic o 25ar, séd q u ia t a n t u m i n his vocib u s o c c u r r it: hcé?

n u m q u id ? c e jn y o e ! a d m ira n tis e t d o len tis e x c ía m a tio , hcrj h c é j! c o m p a tie n tis , ite m in c o r r u p t i s : kösdy ip s e , (Jl* , cemegyek y e lm e g y e k , ab eo . . .id e o sufficiat hic attigisse#

7) I V, i. so n a t u t in aliis lingvis v. g.

i n - n e r v u s , ing - in d u siu in , n y i t - s a g itta , Ji - filius , liszt - f a r i n a , p in t - duae m édiáé,

kints - lliesaiirus.

8) í V. í n ih il aliu d e s t, q u a m p r o lo u -

gatum / V. g. /r-em plaslrum 5 seribit, i j ^ arcus, v íg - laetiis, dísz - decus , tíz - deceía, szív - c o r , 7'igy - gemma arborís.

9) O ^{V .} o. soniis iiotus est ex aliis lin - gvis V. g. óor-vinu m , ^or-setas, so r-o rd o , hot - baculus, orom - cacumen , korom - fu - ligo 9 tok - capsa, piscís antaneus, p o r - pu l- vis, ^or - convivium funebralcé

10) O V, ó sonat lit prolongatum o , v. g.

orsó - fusum , borsó - pisiim , korsó ~ urceus, /rojoorsd - í L i m b a j s o - s a l , A o'-nix, /d - er quus , araneus 5 /o^ -oscillat.

11) Ö V. ö sonat ut in gallico: le fea^

Jieureux ^ le coeur— y. g. drdX’- eeternus , ökör - bős , ól - orgya , sinus liominis , Öböl - sinus maris v. vasis, /dZ;-cucurbita , d ö g - cadaver , rög - gleba índurata , kör - circulus.

12) O V. ö est prolongatum Ö v. g. ö r - vlgil , tör - jaculum , őz - capreolus , gőz - vapor, ösz caijus, s;2d - t e x it , d ö -a m p lu s,

~ jaculalur , /d - acus , radix , o?ó7-inver- titur , d d r-p e liis, cutis.

13) Ü ^{V. ű} sonat ut u in gallico, vei ii in germanico e. g. szV-levir, rz^ -scab ies , düh - rabies, iiv e g - vitrum , szzr^g’-cassis, üreg - caverna , ürge - sciurus ^ ürügy - prae- textus, 7/^7 - negotium , sors, zi^-avia, üst cacabus , *” ínnius.

14) Ú V. ü est protractus sonus de / i , V. g# tűz - ignis , szűz - virgo, castus, bűz -

— 13 —

fü e to r5 tórfc^toleratj - p o n tic u lu s ex u n a trabe, s ü r ü - d e n s u s , ü rö m - a b s y iith iu m .

N ó ta , Quo q^uis subtiliora habét organa lo- quelae, eö praemissas vocales purius et distinctias p ro fé rt, et coafiiriJere úriam curn aliá in cuUo sermone nőn licet. Plebea est illa observatio, (jua*

si inter a et o medius quispiam sonus intercederet, talis enim ad summum ab illő observatur , qui lo- c o : a lm a , szalma^ ómo^ szómOy etXoco elment^

elhalt^ - - - ém eiit, éhót - dicuiit.

§. 9.

Quem. soiiuni e d u iit Consonae sim plices h u ngaricae?

1) B V* b sicLit in aliis lín g v ís , dern ta g e rm a n ic a , v. g. bab - f a b a , aba - v ilis , ba-- b a«- p itp a , bába - o b s tr e tr i x , h a b - und a , láb - p e s , seb - v u ln u s , bor p e llis , bér - m e rc e s , eb - canis,

2) D V. d aeque ut in aliis lingvis, séd demta germanica, v. g. n á d - a r ix n d o ^ d u d a Ijripipiiim, (fní/a vetula , «rf - d a t , h a la d - profiéit, d a li- tónus (A rié), d é r- pruina ^ í/oé-tym panum.

5) F V* f u t in aliis lingvis e * g * / r t - a r - h o r , ligniim , /h /* p a r ie s , / a r - c l u n e s , k o fa v e tu la ^ f á j - d o let, f a j - sp e c ie s , k e fe - s é ta - c e u s , b ü fö g - e ru c ta t.

4) G V, g. u t in aliis lingvis p raeter g er- m an icam v. g. g á t - o b e x , ^í^^j^ö-giittur, ^>tí- g o g - m o r e anseris c la n ia t, - fastus, g a z faex 5 h o ro g - uncus , g y a lo g - pedes.

— 15 —

5) H V. li aecfue u t in alUs UngVis v. g n h a d - h e \\\x m j / m / - p i s c i s , yw A - / l a / i l - h e u l 6 o /z d - s tu p id iis , su h o g -- sib ilu m f a c it, p u h a - m o l l e v. e la stic u m .

6) K V. k ú t i n iatino c anle a , Uy V, g, ^í?'ir-caeruleus, bracliium , k d r ^ dam nuin, /r^ s -c u lte r, r d k - c a n c e v y h a h a s —

gallus gallinaceus, jiincus.

7) L V* 1 eeque üt in aliis lingvis 6é g.

/«/7-^plánum, p e s , //6 a -p u llu s anseri^

Jius , lép - yíscus , é l ~ vivit y acies, f é l - ti­

niét , le ie k é an im a, le g e l -p a scitu r,

8) M V. m u t in aliis lingvis, v, g. m i i - a rs, m a ^ -s e m e n , w n i/fr-g lan s, 77^rí^-pa­

pa ver , m ajom . - simia , verem. ^ scrobs , //za - liodie, n/oT/z-somnium.

9) ]N V. n u t in aliis lingvis e. g. n é p - p o p u lu s , Tzz-ecce, s £ ^ V /-c a rb o , z^e/z-senex, T z n p -d ie s, s o l , c a n tile n a , e / z - e g o , p a n a s z - q u e r e l a , h a n g soim s,

10) P V. p s o n a t u t in aliis lingvis dem*- ta g e rm a n ic a , v. g* ~ s a c e r d o s , pép-^

p u l ti s , c re p id a , /zz/^a - v a s c u lu m p ro iVimatione , - s o n ip e s , a p a - p á t e r , /7Zz/7-umbilicus.

11) R v. r non aliter enUnciatur ac in aliis lingvis v. g. reV -porfus, rzy -ex a m en , sereg- exercitníf, k e ré k - rota , rotundus , hen ger-- eyünder, cvlindricus, b e r e k - lucus.

12) S ^{V .} s b a b é t so n u m s e m p e r e u m, qu em g e rm a n u s lite ris schy c ro a la expri-^

mítj secus ac in lingva latina, v,g .

quila , sas - carex , sáska - locusta, sisak - cassis , vas - ferrum, mese - fabula, vese - r en , fü sü - pecten.

]5) T V. t ut in aliis lingvls praeter germanicani, v. g. tó if-o s aperit, larí--ser*

vat, inhibet, tó /-d is c u s, - pratum, - oífendit, proiicit, tó //-ir a p le t.

14) V v. V út in aliis lingvis, praeter ger- manicam , v. g* szív - c o r , keve - manipulus.

ie2;e7/-superbus , í/í- luctatur, v a d -fera , tóűí-queriiiionia^ finis, leve - camelas»

15) Z V, z sonat ut s in latinis: mén-*

sa^ masa ^ pisám ^ s a c c u s ---g* !^ár^

clausura, clnudit, jswz- stomaclius, inglu- vies , víz- aqua, / z s a p o r , tíz - decem , v á z - sceleton , z a j - tumultus.

N ó ta . Si quis sub concepta consonse simpli- cís illám iiitelligit, quae unico m otu lin^vae vei labiorum ed itur: non dubitat is etiam has tales esse, quas mox sub nomine compositarum receri- sebimus tantum eo respectu, quod pluribus expri- rnantur characteribus, cornpositne dici possiint, Optandum sane fó rét, u t loco earura quantocyua sirnplices characteres assuinantur, séd in vocibus duntaxat rodicalibus, nam in derivatis retinere elyrnologia svadét,

§. 10.

Quomodo sonant Consonae compositae?

]) Ds ^V. ds sonat u t^ in italicis

m angiarej v. g - phiala, lándsaÁan-

cea , J sa /-stra b o , rfsíí/rt-liusta, hadsér satelles, Vix ia pluribus vocibus occurrit, ideo non meretur ut novo simplici cliaracte- re sci'ibatur, eo m agis, quod literae hae com - ponentes, aut d et z perfecte sonum ipsius exprimant.

2) Dz V. dz sono , llteris componentibus conveniente enunciatur, v. g. m adzag fuui- culus, jc^lzik vei já ts z ik ludit, ódzeni fer- i'uin indurare, bodza sambu.cus, kérődzik ruiuinati. . . Aeque in paucissimis vocibus occurrit, ideo novo charactere non indiget.

3) Gy ^{V .} gy occurrit copiosum in lin­

gva Slavorum. superioris Iiungariee úti Í>’)C, (Ob’ittA, pob’im c } - ^ In cyoaticp circiter L a d ja , rodjen , m ed ya , n a red yen ye, mos- gyan iy dogodyaj. Pro aliis nationibus est durissimus b olu s, ideo exerceat se discens in similibus: g y á v a un6e^ú(flic(), g y ő z Vin­

c it» gy^P cespes, td g y m ollis, v á g y d e- siderium , gyenge de bilis, gemma, unió , nagy maguus, a g y cr^uium , a g y a pistiilum rotae currulis, megye dislrictus, g y á s z vestis lugiibris, gyóts. tela sublilior, ú g y ita, húgy urina

4) Ly ^{V .} ly sonat ut in croatico. Fo^

z te ly , P u lye, M ely ^ gallico: S,oleily reveiig canaille , v. g. lyuk foramen , bélyeg cbara- cter, amauí’Qsis, pálya fascis , quo infans ligatur, g ó lya ciconia, m ély profun- dus, tégely modulus, 5£e/ne(y persona.

2 - 17 -

5) N y V, ny sonat iit in, croatico: hony^

ditiya^ durtya^ v g. n yel mmmhv\nm\ n y il sagitta, nyereg epliippíixTii: y n y a l lepus^ barJ sőny byssM^, szoknya vestis talarís. a/^y^

m ater, bariya ^enex femiftá, bánya íódms^i

leáfjy puella, *

6 ) Sz V . sz sönat ut latinum simplex s ánte vocales, e. g. szép pulcher, szag d ór, szó) OS’,* Oris, szám numeir-s, uslik Hátat, baj rísz y ju h á sz opilio,

lóqüitur, ktísta falx , m ászik sei'pit, aszik riiarcdséit.

7) Ty y. ty sonat ut in croatico : Cvetje^

szfríktje y netye v/g . a ty a \ hdtyá tfer ‘ seriidr ‘ tyúk gallina, biíiyor «áK*iná j

‘fétóotóleV kutya cáxns^ kótya licita-^

t i ó , venditiö sub hasia, h á rtya mémbrana, '^* ' 8) Ts V. ts soiiat ut in troaticó‘'cA , ín gbtmanrcö tsch^ v* g. ri/5 asdaríuS,

sarmenta lig n i, tsap epistómiura , tsiga tfochlea, hitsak cnltellus, angüluis so - lídus, kutsa atiás jv é r ts e vultur, toertsce prac-*-

eisiis, adaequatus. ^

' ^ 9 ) Tz V. tz sonat ut in germahico siin- plex g- tzóvek palus terraj incussus, t z á f retorsio, argumenlúni refutaiís, m a-

p’oróellus, meta^ soopus, létz li^

g illü n í,'/z ^ d libo paniy,^íz/)bö calceus foe-^

hiídarüm ; luinbtis*

rOí) Sr. z’^áonat ú tin croatico: Boséy Slica j S i v a d . . . v. g* iTörz ök stipes , töz ^r

19 —

merCalQí^iniiiuitarius , sViXrsaccus, %dp ía-- scis ari^ndinis, ::^iv^ny pröe(lo ,i lo - m e x , vardz^ praestigiator, d a rá t vespa , p a r á ^ favilla*

JVo/rti jAliqui ^. loco T s ^s T z j Z s ^{^} scribnnt cZy yel js ,.a s t mihi cs et ez seribere ideo non plac.ét,-q^üia Vy\lltei*a in forma siniplici, seu solítaria hon tiiu átü r/'e é c u r ergo in forma com- posita? praeterea ö solum exprim it sonüm t z i crg^pgtjus,»solum esset ödhibenclum , quam cum jí.

Qiiod aútein attin et,, hoc perperam adh ib etu r, ({uia^ignifieat ^ nec ^.9 ebi inelius , quia in in hjs , igá zsd g ^ n eh ézség— non h a- bentsöriUra zs ^ optime faciant qui s ’ écribunt,

Ifenu Ob tantam vocalium, bonsonammque m ultitndiném jure peregfeini redarguunt iingvae hungaricac enunciationem difficilem omnino esse , non oliíatanU eo V quod nullus au t saltem rarissi- inus in illa Qccurral consonarum vocaliumve con- enrsüs asperior. Ast hoc , vilium lingyae hunga- ricae ‘ non * e s t, queniadmodurn lati instruinento, quod plnres octavas h a b é tí quain aliud,' hoc ex- probrari nequit.

11.

’Quee; consonas Compositis afíines, et qiiomotlo enunciantur?—• Consonae Compo—

sitis affines illáé s u iitq u a e in derivatis Voci- biis quidetii stúdió conservandie radicüm in- tegi'itatis relineutiu'j séd in eininciationfe aliquam modiíicationeiu paliuutur. Tales suutí

í) d sequente consonay, v. g. enged~j cedas, sia la d -j füge, halad-jon pi-oliciat,

2

em ineal, f:zicl-ja objurgat - - - Emnicíatur vei’o sicut duplex Y*

Tj d sequente consona bolond••

stultitia , szelid-ség man^vetudo, imcuU sdg oratio, iz z a d s á g f ú r á d s d g fatigium -*--Enunciantur haep, ut /s duplica- tum , V, g. holontsdg y szelilstség ^ im dtstsdg.

3) d sequente consona sjs , v. gw mi2- radsz raanes , haladsz proficis, akadsz ád- haei'és , eredsz orxriSy engedsz cedis . . tSonat aiitem sicut duplicatum tz v. g. m aratztz ^ halatztz^ szalatztz^

4) g y sequente j V. g. hagj^jahj h a g y - jd l^ hagyjon relinquam, relinquas.^ relin-

quat, vágyjon appetat ♦. sonat ut duplica- tűm 11 ti hagygyak^ v á g y g y ó n . ,

me occiirrit ob paucitatem vócum in ^ t e r - minatorurn.

5) /s e q u e n te y , v. g. álljon s te t, száU jó n condescendal, sétáljunk deambiilemus , kaszáljanak falceiit, beszélj di»curras .. so - nat ut duplicatum ly ^ ac si esset

sélálylyunk ^ beszélyly,

6) n sequente 7 , v. g. kanja xerre^ M- liiis, //o/l7^ya pati'iaillius tegmen- tum illorum , szappanjök smigma illoriun , szán j compatere , línjuk fa s t id im iis . sonat ut duplex n y , úti kanynya , paplanynyok,

7) 5 sequente r/, v. g. kövesd imitare, keresd cp\<^*ve ^ múlasd distrahe, elabi per-

21

m itte V m u ta s d o s te n d e . . . so u a t .ut z d j v. g.

k ö v e z d ^ m u l a z d ^ m u ta z \L

8) sz e t z s e q u e n t e ^ , 'ig a z s á g ve- r i t a s , ju s titia , n e h é zsé g g r a v ita s , dífficiiltas, h a ld s z s d g a rs p is c a lo r ia , v a d d s z s d g a rs v e - n a to r ia . . . s o n a t u t ss^ q uasi esset ig a s s d g j n e h ésség ^ eg ésség y h a lá ssd g^

9) t s e q u e n te / ^ v. g. s z á n tja a r a t i l - l u d , s é r tjü k leedirnus, f a la t ju k eo vim i b o lü s, h o ltja fo rn ix e j u s , h o z a tja c u ra t f e r r i . . . . s o n a t u t t y d u p le x , ácsi e s s e t: h o z a ty ty a y f a l a t y t y o k, vezetytyük%

10) / s e q u e n te , v. g. m e rítse h a u r i a t, ta n íts a d o c e a t, értse in te llig a t, m u la ts á g d is tr a c tio , b a r á ts á g a m i c i í i a , söiiat u t d u ­ p le x ts V. g. m e rítstse y ta n íts ts á y m ulatsz- ts d g. . .

Nóta* Ob lioc recte discriraen solent aliqui loco ts in radice cs scribere, ubi utiqiie duplicá- tum sonum non debet dare. Interím praesLaret no- vo charactere designare.

11) / a n te sZy v. g. h o z a ts z ^ c u ra s f e r ­ r i , distraliis t e , vetsz p r o jic is , e m ­ leg etsz co m T n erao ras. . . s o n a t u t d u p le x / z , V. g. h o z a tz tz , m u la tztz*

Nóta, Ratio omnium honira est, quod Ürí-^

gva ex prioribus consonis ad posleriores neqiieat tran sire, quin vocem interrurnpat, aut saltcin ob- servabiliter adhiereat, cogitur ergo aliqua ratioiio illas mo d i f i c a r e . Q u i a verő uL dixiiiius ex cori- cursu harum consonarum talis miinino resulLat so- nus, qiialem attaetae in alphabcto liuixe tonipo-

öiltö babent: hínc palet orUiogr«'iphiom bnngaricam acleo esse perfcciora. u t manentibiis iisdrirt, alpha- beli lile ris, ultro perfici nequeat, upicu^u|Uü il- lu J desidcretur, iit loco consonarim) , />', /n ? sz jf ty ^ ts ^ zs f novas qssumantur. ‘ \

12,

Quíd (juoad reliquarum Consonarum conqibinaliones notandum ? ~ De bis nótán- dum : 1) quod ex bis lót combinaliönes posr sunt íieri, quot biniones prodeunt ex atta- ctis in alpliabeto 25 consonis, seu numerus Biniouurn 25 X 24 = 6ü0, — Ast

2) Quod inter has nunquam concürrant duriores consoiiöe, seu quae sine impediinéii'- to enunciari ncqueunt, quales sunt: , hk y ct ^ k m . . . adeoque debent singulae so - íjo ipsi proprio prolerri, nec licet lillani deglutipe , aut per nax^es niitlere, vei pláne unam cum‘alia com niulare, quod germano frequenter accidit, v. g. b c i u n c u m /.

’— Quia verő

5) Eaedem et in aliis lingvis recurrunt, et proprie in lilxellis ^ 6 c - d a r iis pertractari debent; Iiinc easdein hoc loco adferre pra‘- tér scopum esseU

4) Quod trés consonaí in unam sjlla - bain y si tameu omnes in alphabeto attactas pro siinplicibus reputes, rarissime concur- ránt 5 vei nec umquam alibi, quaíii in im - ]>erativo. Pro hoc itaque serviet xegula se- quciiS:

5) Si m dictioiie imperatjviim abbrevia- re voliimus, tautum finalis coiisgna radicis^

et ultima foi’iiiativa enunciaiida érit, v. 45. keféljed j kaszáljad^ va llj a d ^ küldjed^ n - fenjed^ s z á n j a d . . . breviter sic scribuiltur . keféljd y kaszáljdy valljdy kiildjdy üzenjdy s z á n j d . . . . enuxKic'Uitur verő sic: keféled y kaszál-dy v a l- d y küld-dy kul-dy^ ü zen -d ; ulioquia autem pluriini eliam sic scribunt.

§. 13.

Quee Regulee separandi voces*? — R egii- laö aliee sunt pro vocibus Radicalibiis; a - liöö jS) pro Derivativis; aliaé deaique 6^) pro vocibus conipositis, etqu idem :

A^ Pro Radicibus. 1) Si inter diias v o - cales una intercedat consona, haec ad posle- riorem jungitur, hadom y ka-ró y kó^róy ba^rom, rné-reg. •. Ratio regulae est iisus et ionsvetudo Scriptorum, quia in se idem est seu scribatur: ok-ory seu o d o r , gal^

arnb , vei gadam b , aUap , vei adap.

2) Si duöK vei plures inter vocales ra- dicis intercedunt consonae, una priori, al^

lera posteriori iiectitur, v g. m ardos y fór-- g á ts y h orA ok, doU m ány, osUrom^. •. Ra­

tio est, quia lingva hungarica non tolerál duas consonas, paucissimis demtis, initio vocis, ergo nec syllabtC* Idein dicendum de du|)licatis, saldangy tsiLlagy kotzdzatiy asz^szony y dur^rariy tsat-^tan.

— 25 —

3) Si in medio vocis composila conso- na occurrat, heec dlvidi n eq u it, ideo juxia praecedentes regulás vei subsequae vocali, vei praecedenti n eclitu r, ut ex his pátebit:

ösz^ver, ö^z-f 'ón, tsi-a zd r, hcí ly o g , ta-nya-^

botsakor, p'ór-z 'óly^ tör-z^oh , Jfin-dsa ^ bán*

d sa l 5. ♦. deme , m a d -za g , ód^zenu

4) Si pliires vocales concurrunl, eae in tót s^yllabas separari possunt, quot ipsae sunt, e. mUé-inh^ tUé4d^ le^ányy de-ák , JÍTíLe y Ji-ú-i , hi-*ú.

5) Nuuquam licet meras consonas se- parare , v. g. g eid -n tz, do-mb , dora*ng y ho~

n g . , . Ratio est, quia consona sine vocali non sonat,

jB) Pro derivatis. 1) si formativa vocali incip it, et radix unica consona terminatur, liaec manet apud radicem , v, g. dg»i y vizU y halap-om , v e r-ü n k , fo g - a s .. Quia naturale est, ut ex quibus partibus vox cornponitur, in eas resolvatur. Arbitriuin nihilominus manet liberum,

Quodsi verő radix duabus finiatur con- sonis, una formativae conjungitur, v. g. 6ar- mok 5 galarn-bok, g o n -d o m , ron-gyos , s a r -k a , köny-ves . . . Quia concursus conso- narum juxta genium lingvae vitari debet.

3) Formativae consonis incipientes, in- tegrae separantur, \ a l m d - n a k y békéJ^eiiy nisi per elisionepi lales essent e. g. a lm d ts- ka , ru h á s-lu l ^.. . alm a-atska , ruha-astúL

Adeoque

25

4) Etiam Compositis afiiiies consonee (§. 11.) sepavantiir , e. ^ .b a r á ts á g ^ m utat­

j a ^ kan-jay n e h é zsé g e ad^jon^ tantt-sa^

h a g y-jo n j bolqnd-sdg.

C) Pro Composilis, Unica deservit re­

gula, ut videlicet: ita separentur voces úti coaluerunt, v. g, h e -tr á g y á zta, el-ázih^ meg­

üti > láb-rér, lá b -in , kard-él^ harang-öntő^

kolpmp-dros y könyv-dros , ,. Nisi essent con- tractse, v. g. g u z-d a sz-szo iiy ^ ex g u zd a ^ asz^zonyy A szszo -n yd m A^^szony-anydniy h dld-datlan ex h á la -a d a tla u ^ séd melius:

h á lá la tla n , lidlálatos^

Nóta. Non est cum his ínitjans scrupplose delincridiis, quia hfec supponunt ujDerjorem deri- vationis et pomposiŰQnis, alinrumque vocis mur lationum cogniiionem, qupm pti.qqp pucppssivQ tantum acquivet discipulus,

§, H .

Quomodo voces domesticpe qommunös scribendee ? — Voces doraesticpe, quibus com- muniter in sermone utiiuur, vei sunt radi- cales, vei derivatíte: hinc alias regulae respi- ciunt A ) voces radic?iles ; alipe JB) deriválás, Itaqu e:

A j 1. In radicibus generatim literae pro- prio sono sumendae sunt, nec una cum. al­

téra permutanda, quia facile aliud significa- rét v*g, bor vinuin, ^orpulvis, meg adhuc,- míg donec, hegy cuspis, högy mons.

2) Scribanlur tót et illis cliarocleribus, quot et qui sonos, ex quibus vox coalescit, exacte exprimiint, Contractiones itaque tan- túra in notissirnis vocibus aclhibendae, v. g.

Mgos Méltóságos, T. Tudós, 2'les Tekinte­

tes , f i e. folj^ü esztendő, /?, v. példa végett . . . usu discenda.

3) In vocibus radicalibus non aliee cora- positaí consona3 adliibeantur, quara quae in alphabeto adnotata) sünt, adeoqiie non sunt scribenda ? d jö n d j, Ijuk^ n jiil, g a t j a , • ., lo - co: g yö n g y , lyuk ^ n y i í f g a ty a .. • Quia liaec duplicate sonant, ergo sensura saepe muta- rent, v. g. a lja sonat ut atytya^ non verő iit a t y a , quod utique aliud signilicat.

4) 6i in őre durius sonat consona quae- piam , et quasi lingva subsistere in illa vide- tup , eamdera duplicare oportet, v. g. szd//, v a r r ^ /o //...s e c u s confundi possent cuin liis ; s z á f v a r ^ tol.

5) In eodera casu si litera coraposita duplicanda est, aliqui tantura unara, alii utraraque coraponentiura duplicant v. g.

s z o n y a s z s z o n y, k o ttz a n k o l z t z a n, f e t ts e n f e f s ts e n , e g g y e g y g y, p a r i t t y a p a r i t y t y a .

Assuratis novis cliaracteribus diííerentia ces- sab it, eoLisque suura cuique sequi licet.

B ) 1. Derivatae voces generatira ila scribanlur, ut tara radix quara Ibrraativa quantura possibile illaesa mancat: quia secus confusioiies possent enusci sensu deriva-

Uxvxnn yocxxm^ Ccrte vitiosum est etíam ia latnio 8criheiu3: i ? w , D i i x , yJrx, . ; • loco : Jt^gs 5 J )u cs, ^ p c s .. . , i\ deoque

2) Si finalis consona in sermone ^m ol- litiir, id in scriptura medio forraativee faci^

eudum est, \ , g . í á t ^ j a y iii-jüh ^ s za la d -j j non verő: lá t-ty a y üt-tyüh^ s za la d -g y , . . ^ Quia commodius est una litera scribere, et magis in oculos incidit legenti vocem essa derivatam. — Séd

5) Si duplex consona est emoHienda, tuno emoHiens tantum semel scribatur ^ v, g, áll-^jon meg , bagy hú lljon , . . . secus in ra-.

dicem veniret .peregrina litera. -—In térim bic notaiida sunt e a , qu£e de formalione impe-*

rativi inferius in 2. parié dicenlur,

4) In gratiam exmissae literae servilis finálém consonam duplicare, si illáin adliuc una praecedit, cominoditas, et superfluitaa in scribendo prohibet, v. g, iard^r^clal^gond*

d a l j ro n g y -g y a l ^ dorong--gal ^ ^. non eniin sonant haec in őre diiplicate. Séd ni fia t, subinde confusio nascitur, v, g# iérd^el ge-«

nuílectit, térdedéi cum genu, tárgynál re-^

spicit, pro objecto babét, tá rg y--g ya l cum objecto. . . . praesertira qui inter e os non faciunt discriraen v. g, sepit, cingit, k ert-tel cum horto» Penz'^é pecuniee , pénz-i ze in pecuniam.

5) Dum etiam in sermone voqales stiw dió abbreviationis expungimus, in scriptura

consoiiöB i^etiiieudae videntur, g.

küldjed ^ mondjd m ondjad,, . , Caeterum i:e- gulam lianc nullus fere sequitur, séd íta scribiuit, prput exprimunt, gp küld^ mund^

iizejid.

§. 15.

Quomodo voces Gentilítiae et peregri- nse scribendae? — Nomina Gentililia immu- taré riefas est ex rationibus politicis, id eo :

J) Cognomina personarum more ab an- tiquis usitato scribenda erunt, \ . g . Georeh^

Te wrewh ^ V erseghy , £ u r s • . . . non verő Görts^ Töröké Vérségi^ Örs. Interim no­

mina locorum non videntur tam religiose ita scribenda esse, v. g. Pesth ^ Zala.

2) Ex eadem ratione Nomina Exlraneo- rum e o , quo illi solent m odo, scribenda su nt, cum et seciis facile cum domesticis aliqua confiinderentur. Interim cum lector non teneatur eomm orthographiam scire:

hinc sub parentbesi etiam nostro more con- sultum érit exscribere, v, g, Carmagnole (KarmanyóI) , Beuharnois (B oliarné).,..

3) Voces peregrinae usu receptae, more domesticarum scribendae sunt, quia quaevis vox talibus scribenda est literis, quae sonum ejus oplime edunt, non ergo scribenda sunt:

K re u ze r, Groschen , frisch .. loco krajtzár^

garas ^ fr is s . . . Interim de harum non seri-

ptiira, se^ extei'minatione oportet esse sol- licitos* Quodsi verő

4) Vox peregrina üsu reeepta non esi , séd eo^ fitié tanturh parenthesi clauditüí'^ iit vocis hungaricae forte nondum omnibus c o - griitaé, sensus inde eruatiir: tunc omnino more öriginario scribenda est^ quia suppo- nitur lector magis illám y quam domesticam intelligere vocem, v. g* szerep (Rolle) ^sze­

repelő (Acteur)*

16*

Qiiando seribendum majoribus Jiteris?

— 1) Nomina propria virorüm , oílicíorum , semper majoribus literis initialibus seribeii- da sunt, quia distingvenda sunt a vocibus, quibus in comijiuni, 3ermone utim ur, sic:

Á rpád ^ H u n ya d y ^ K ir á ly ^ O rszág y Feje- delem y ísp á n y ^ Tábornok y Ornöb . .. Imo

' 2) Horuin etiam Pra3dicata, v. g. M a­

g y a r iCirály , Felséges Fejedelem y Tekin­

tetes 'Al-Ispáriy Ú r , Méltáságos BárQ^ K e­

gyelm es U ram !

3) Tiluli Librorum , Inscriptiónes. ♦ merito majoribus literis.scribenda.

4) Initialis litera magna est a) in prin- cipio serm onis, b) initio versuum , post omne puhctum, ct) in cohtextu etiam , dum alieiia verba adducuntur, v. g* reete dicitur yyPoétám nasci debere‘‘ e) principale obje- ctum sermonis, seu subjectum judicii , / )

— 29 —

Relativa proiiomiaa, dum a4 eos refemur- tu r , quos lionorare opQrtet, ^ Séd

• 5) Vocum compositarum tantum príma majori Utera scribenda ini.jomhi ,caau, R ó z’abimb.ó non R óz arBinibá. ‘ , n

6) Si composita litera.debet,eisse m ajor, tantum príma Gomponens ita scrihij^ur g.

Nyitrck JKármegye, G yőr árasba,■ T,sá-^

esdry S ien l Pált, . í

s. 17. ' '

Quae signá ín scribendo adhibentur? —^

Sigriá plí^dque Cönotmunia sünt cum latinis^

pröpi'ia Yei'o sü n t: - p i -

\ ) Apostrophus^ indicat líLeram ali^

cjiiaiin deesse^ alma körte y alma és körle y Or húz ahkkz*,». .íAliqui etiam ad sy l- labae defectum indicandum adhibent) v, gr, rt’ ház f a l a a’ háztiak fala, betsüldm eg ma^

g a cí magadat*.** Séd perperamy quia fó r- mativas oasuum exmittere^ dura iUúc spe- ctant, error grammaticus e st, ut\alibi pa- teb it, si verő non spectanty eotum nec ex- missiöMndicándá érit* ' '

2) Signum CúnnexÍönis^ adh\hQX\xv a) aa- te interrogativum e v*. g. látod:.e? Voltál-e?

v a n -e ? i\on érit necesse quaxn pri- mum ö»et dístinetis scribentur characteri- bus. ^{6 )} Sólet/ adbiberiy. dum ^{v q x} certa cum duabus-connectitiir 5 v* g. búzax. és ár-*

p a lié it ló - és ökörbör..* * In- siiiiilibus ré’-

probari iii^quit j ne háza^ ét la pröju‘iás e x - citent repraesentationes locö búzaliszt^ lábör.

o) Aliqui etiam voces coinposítas tali istria nectendas putant ^ hajító y

Hoc nos ibi investigabimiiS j iibi die C om po- sitione Tocuiíi de prófesso agemiis, Parte qitippé opnáculi Bwtia, ‘ . . aHih

' 3 ) 'Principáfe signuiii in canöra liiigTa luingariCa est jíccen tu k y útié qno nemo sitié haésítátiohe legére pöl.4^e't p ponitur 'autem\ a4 vocáleill proíórigandam ^ ‘V^ v e r , szctriyhór*^^

aydúyy^ álom ^ v á r . I Signum hoc tantee est ittilifatis^i iiiiö necés.^itatis j . ut rllud unmn^

defectum prosodiae suppteáfey Gotifiisioiiesq^iö ex similitudine vocum oriundas, tollat. Com- pendium praeterea scribendi j)rocurat ^ secus enim deberet vocalis duplicari^ vei alia lite- ra compensari^ iiti facit Germanus in liis et similibus: SBaav,

18.

Si addiicta siiis locis exempla Hiscipu- Jiis bene eiuinciare scit j nil amplius illi r e - stat, qiiam fliiidítatemin legendo étin enun- cianclo facilitateni consectari; at verő liaec iisu veiiiet, ideo non est necesse huic parti dili iinmorari. Quodsi tamen tempus sup- petit, exerceat Docens illnm in legendo, et iiiter legendum regulás lectíonis et eniincia- tionis ac scriptionis similibus in memóriám discipuli revocet qucestionibus:

— 31 —

Qiiomodo enunciatur litera liaec: d in voce dr*? vei ty iii b d ty a ? v. ő in ö/v?**.

Cui literae latiiiae correspondet soniis de ksz^

gsZy in vocibus laksz j v á g s z ? . .* Cür scri- h\t\iv e g y g y d u p l i c i ^ , non item s z e d j ? . . Cur separátur et scribitur vox talp^-ally ^ alitei*j quani ta l-p a lj ? ^. .C\xv majori litera s c r i b i t u r , K irály^ jB/rd ? .. . Quom o- do enunciatur í nevetség ^ szelídség^

fa d s z ^ muhítsz ? . . . Citr scribitur h át longo Zrtíí brevi a ? 4. ♦ ö^neratim ad illám regulám reflectendus est discens, inter legendum, con- tra c|uam peccat.— Exeropla lectionis in fine operis possunt haberi*

— OD —

. » A'>jwyg<iwa

P A R S II.

D e J tn a li m utatione vocum.

Q

quotuplex e s t? — Si vox quaepiara jam h ac, jam illa syllaba aucta com p aret, mutari di—

citu r, V. g. vox liaec: v á r in vocibus his:

vár-^as ^ v á r - e ^ v á r -n á k ^ v á r - iy v á r i b a . . . mutata com paret, quia aucta est s jlla b is : a s , é^ nak ^ f , b a . . . .

Mutatio talis vei est P in a lis vei

lis ; F in alis dicitur , si ultro mutari n eq u eat, V.g. várn ak est talis, quia amplius non p o - test dici: v á rn a k -a s ^ v á r n a k -é ^ várnáké­

nak , v á r n a k - i, v á rn a k -b a ... In itia lis e contra e s t, si jam mutata vox adliuc mutari p otest, V. g. vá ra s est liujusmodi m u tatio, quia adhuc ultro potest dici: váras>^é^ váras^

nak^ váiras-i^ v á r a s -b a . . . .In Iiac Parte, ut jam titulus in n u it, tantum finalis mutationis remilae adferentur.o

N óta. SyllabaD illáé velliterae, quae vocem iramutant, geiieratim quidem suffixa dici pos- sant; séd iu spécié si finálém inducunt mutatio-

5

M m \ postpositiones^ íítsig n a moflornra, tempo- r u n i, persbnariim et objectoriim suo loco dicen- t u r ; si verő Initialem causant m utationem , F ór- mativce audiunt, quia ope illorum nova vox ru r- SU3 mutabilis form atur.

Item . Nos quidem logicse hiiic divisioni con- fo rn iite r, hic u t dictiim e s t, finálém tantum vo- cura mutationem pertractabim us. Ast quia usiis snüixi possessivi (o m , o d , j a ,. ..) tantus est ia lingva íiung. u t sine illo n ec lo q u i possemus: hinc svadeo Cl. Docentibus, ut doctrinam in Parte 3.

§. 3. de hoc suffixo prius pertractent, quam vei Declinationem adgrediantur.

§. 2.

Quotuplex est íinalis mutatío ? — Sí d i- versi generis v oces, ceu totidem partes ora- tion is, in língva occurrunt, non possunt eae om nes juxta eandem normám immutari j jam verő quadruplicis generis voces , seu partes sermonis in lingva occu rru n t, s c ilic e t: N ő­

m én substantivum , Noraen adjectivum, Ver- }3um, et Adverbium: igitur et mutationem totuplicem esse oportet. — Quare regulás liariim miitatipnum expensuri, id qiialuor section ibu s, nem pe: D e Substaatiuo ^ de A djectiu o y de Ferbo , et de A dverbio perfi- ciemus.

Isota. Grammatici vulgo 8 — í i partes ora- lionis dislingvunt, et de illis totidem capitibu^

agiint. — Nolim ego eorum consilium reprobare, si reapse partes illáé diversis legibus muLationis pá­

ré u l, et ita quasi diversa pollent natura. Séd ciim

35

id in liogva hung* non obtíneal; et alioguin non plures sernionis partes existero cardinales, in fu- siorc mco opere philologico evidenter demon- strem* liceat mihi hic lemmatis instar assumere, quQtuor dnntaícat esse partes sermonis supra spe- ciíicatas^ reliquas verő nonnisi vicém ham m subire.

Item^ suhstantivi intellige illám vo- cem^ quae indicat*. quid ? seu qua ad qusestionem : quid est? respondes, adeoque ipsum adjectivum et verbum certo respectu potest esse substantivum*

— A d jectivu m indicát : quale? seu illő respondcs ad qusestionera: quale? quanlum ? et^»cujusmodi est? — V e rb u m in n u it: quid ^ A d v e r h iu m v e rő ; quomodo fit?

S e c t i o I.

T)e M utationfí Suhslantivi.

§• 3.

Quid innuit mutatio substantivi, et cur necessaria? — N on sem per unum subjectum consiimat actioneln sicnt hanc: Petrus sédét , Paulus a m b u la t.. . . séd saepe et plura su b - jecta et objecta in eamdem influunt, v. g.

Petrus a Paulo m edio Joannis em it in nun~

dinis unum sonipedem centum aureis. A d hanc eraptionera praeter subjecta : P etrus, P a u lu s, Joan n es, etiam hsec objecta c o n - currunt; son ip es, nundinse, aurei: quia s i- ne his actio vei non , vei non ita fuisset con-

5*

siimata. — Interim omnia haec diverso moclo iii coiisumationem actionís inílnxerunt: ergo iiisi íliversitatem Iianc verl)is (mutatione vo- cum) indicaveris, non intelllget Lector vei A uditor, quam quodvis liorum in actione ceperit partém ? proferas v. g, om nes voces immutatas s ic : Tetrus Pauliis m édium Joan~

nes em it nundince unus sonipes centum a u - reus ^ et quis te intelliget?

§. 4.

Quid D eclinatio? quid et quot finnt ca - sus? — Ad attactam inílnxus diversitatem iiidicandara deservit ita diéta D eclinatio^

quam vulgo Grammatici Latini m utationem nitimee syllabae nominativi v o c a iit; rectiiis verő e s t : accom m odatio vocis a d exprim endas actionis circu m stan tias, — Sincula verő talis accommodatio Casus recepto vocabiilo dici- tiir. Quia verő tót modis del)et vox accom - m odari, qiiot diversíe circumstantise in actio- nem iníliuint; liinc totidem casibus quoqiie opus esse in aperto est.

N óta . Tnter fomiatíonem Casuum in lingvis latina et liungarica esseritiale est tlisoriinen. INaru Latinus diversas actionis circmnstanlias ia»n Prrr- positione aliqua, quam niodificatioue vocis indi- cat; Hungarns verő tantimi Praepositione, séd quce jam apud illum Postpositio audit, id ipsum facit, quin vocern ipsam destruat , v. g. oamdem circiim- stantiarn , qnam Latinis: ad ^ Hungaris: hoz desi- gnat, sic exprimímus: vdf ~hoz^ Latinus verő non

dicít: o.d a r x, séd liac prim o destrucla dióit: a d

a rcem. — Quod mos hungaricus longe l'acilior Sit, in d e p a te t, (£uod: si sensum vocis et suüixi no- scis , jam coni ra declinaiiotiem errare non potes.

E contra in lalino praeter haec debes scire 1) quem casum i'cgal Pneposilio? 2) ([uomodo form etur il- le casus? Hoc autem quam sit lubricum , ueino gnarus negabit.

— o l —

§. 5.

Quotuplicis generis Postpositiones in Lirigva liung* ? — Sunt quadriiplicis generis 1) aliae adliaerent v o c i, et leginus euplionice subsunt, ut s u b ^ . ) — 2) aliae separatae s u n t, iiec se euphoniae accom m odant, úti sub Bd)

— 3) aliae triplicem formain liab en t, quiu se euphoniae accom m odent, úti sub C.) ~ 4) aliae duplices su n t, et quasi casuin re­

gu n t, utisübZ>.) Itaqu ed esingu lis seo rsiq i:

Scherna P ostposition u m : A . )

adhodrentium.

Nak , iiek, illL 2. At, ot,net.t, et,öl, iUud.

3. U l, Ül, irista7\

4. V á, v é, 171.

5. Val, v ei, cum.

6. É r t , pro, I 7. ig, usque. I 8. a s lú l, ostiU, s ild , i

lestül, estül, ősiül, síül,

U7iaCU77U I

9 dO

11

b a , b e , l7l illud.

bán, ben, ítl illő.

b ú i, b ü l, ex.

í ra , r e , acZ, supra.

J o n ,e n ,ö n , s u p r a il- f r ú l, r ü l, de. {lúd.

tü l, lül, ah.

nál, nél, apud.

hoz , licz, hoz , ad,

pe7iea.

B . )

Separatorum ^ 4. k o r , tuno*

óta , ah eo temporé^

3. szerént, juxta*

4. irá n t, in díreciione}

5. e lle n , contra.

6. n élk ü l, si/ie^

7. m ia tt, prop tér ^ 8. végett, öné, 9. h e ly e it, loco.' 10. á lta l, p e r.

14. k é n t, securuluTJU 12. gyanánt, adinüar*

C.) T ríp licis formce*

f e lé , mpra*

fe le tt, ib i.

felül , inde*

alá, in fra . a la tt, ihi^

a lu l, inde^

m e llé , penes:^, m e lle tt, ibi.

m ellü l, inde.

m egé, p o st.

m eg ett, ibi.

raegül, inde.

közé, inter*

k ö z ö tt, ibL közül inde.

köré í circa»

k ö rö tt, ibi.

k ö rü l, iride*

7.

8

hegyé, a d apicem hegyett, ibi.

hegy ü l: inde.

h ely é, in locunu h e ly e tt, ibi.

h e ly ü l, inde.

faelé, versusf faelett, super eo^

fselül, de eo.

e lő , aate.

10 e lő tt, ibi.

e lő l, inde.

u tó , post.

u tán , ibi.

u tó i, inde.

9-

11

B . ) Vujxlices:

1. ónként, énként,önként,! 2. on, en, ön, tú l y trans.

p e r V. tim . | 3. on,en, öii,iniien , f is.

39 —

15. val, vei, egygyüit, sim ul cum

16. tJyul aV — t ú l, t ü l , p ro c u l a -

17. ineszsze a' — U il»

tü l, procul <T(í- 18. -túl, -tül fogva, üi-

cipiendo

19. -tú l, -tüU kezdve, in^

cipiendo*

20. -nál, ^nél fogva, p e r - 21. 011, en, ö n , fogva,

p e r ^ capiendo, 22. Omnia sub C.) re -

censita zzaXr, nek po- . stulant in certis casi-

bus, utí jani dicetur.

4. on, en, ön, á t , trans^

5. OD,en,ön, felül, i/isu- per, 6. o n , en, ö n , kívül,

prceter.

7. on, en, ön, belül, íntus.

8. o n . e n , ö n , keresz-|

t ü l , iransversim, 9. h o z, h e z , h o z, ké-|

p e st, respectu.

10. h o z , h e z , hö z, kö-[

z e l, prope.

41. fel a’— r a , re , sur- sum a d ^

12. le a’ — rú l, r ü l, í/e-j orsum de-

13. be a’ — b a , b e , in- tro in

14. ki a’ — b ú i, bÖlj extro ex

N ó ta , Postpositiones sub J9.) et C.) attaciae non m utant quidem vocem , hic tamen recensen- due sunt, quia sensura ejus m ú la n i, siquidera di- versam quaevis indicat circumstantiam. Alioquin autem nos sub declinatione non intelligimus vocimi convulsionem, séd significationis modificationem , jim a diversas actionis circumstantias.

Ite m , Non terrefiat incipiens a tanto numero casuum, quia hi non sunt stricié cosus, üli lati- norum , séd sunt id , quod eorum praepositiones, seu jam termino technico Postpositiones, quarum significationem sciendo jam contra declinationis regulás (demtis sub 4>) non potest errare, quia invariate voci cuivis adnecluntur ,* e t quidem voci non tantum singulari, ^ed et p lu rali, el non tari- lurn nudac, scd el suffixo posscssivo (om , o d , ja,

. . . ) Qucíae, úti sulisequa clarius docebunt.

lle m , Granmialici noslri Casiim sub A .) 1) D a tiv u m y 2) A ccu sa tivn m y 3) y ic a riim iy 4) M u ta tiv u m y 5) Jnstrm nentalem y6) Causalem y 7) TerminativuTíiy 0) Socialeniy 9) a) Illat h u n u b) L o ca tíviim y c) Elativuni* 10) a) Sublativuniy b ) Inhcesivumy c) D elativujn. i \ ) tx) Adlativuniy b) A d hcesw u m, c) A b lativum nomiqant. — .\st hoc non aliud est , quom imitatio latinorum hiui- ca,, e tto rsio mentis inanis* Praestat discenlem , loco: in cjuo casu e st: várat? várnak? v á rb ú i? ., sic inlerrogare: qua Postpositione e x p rim itu r : arcem? arci? a r c é ? . .. vei quo casu red d itur la^

tine Postpositio: nak, nek? tú l, tú l? r a , r e ? . . . vei: quid sig nijlcat: h o z , hez hoz? n ál, nél?

val, vei? on, en , ö n ? ...I t e m quam e x : a t, o t, e t , ..p o stp o sitio n em p o stu la t: vas? v* kar? v. Óz í Item . Quod Genrlivi et Plurális numeri si- gna hic Lector non videat, in eo adhaerere non debet, cjuia, hic tantum íinalis m utatio vocum pertractatiir, genitivus autem et plurális adhuc u ltro m utatur, v. g. váré-nak, v á ré -t, váré-val, v á ré -ra ...v á ra k -n a k , várak-at, v á rak -k al, várak­

r a . . . igitur in Parte 3. sub Derivatione attingen- da eru n t, queipadmodum etiaxn suffixum possessi- vumoTTx, ody ja , unky toky joh * ,.sec\xs misce- rentur quadrata ro tu n d is, contra leges logicas.

Qiiia tam en , u t jam siipra dictum , doctrina de suffixis possesslvis initians quidera nec carere p otest!

hinc si Docens illám hic anticipaverit. utique et geniűvi ac plurális signum inter illa inveniet.

§. 6.

Quid ad rectum usura Postpositioniini scilLi necessarium? — ü t quis postpositio- uihiis bdíie ú ti, adeoque voces recte d ecli-

nare p ossít, scire debel: 1) Genuinum ea - rum sensura, seu qiiando haec p o tiu s, quam illa postpositio adliibenda veniat? 2) debet scire appli’cation em , seu qualiter v o x e t postposilio immutanda sin t, dum in unum coalescLint? quam item vox certa ex p lu ri- bús deposcat postpositionibus?— Itaque hoc

nos duobus capitibus expendem us, quod quidem adluic a nem ine Grammaticorum lactum esse scimus.

N ó ta . Scriptores nostri inancep sune m ethodo conforniiter tantum illas postposil iones in para^

digniatibas Declinationum adducunt, (juae latino- rum casibus correspondent, reliquum verő vei nullibi vei tantum superficialiter attin g un t, et cum determinatione genuinae significationis pláne se non detinent* Meo judicio haec rés május m e- retur scrutinium , ideo de signifiqatione postpo- sitionum dislincto capile agendum ; et ut haec d i- scenti c la rio rfia t, firmiusque inhaereat, cujusvis sensum pluribus exernplis illustrandum ; utque Do-»

centes sirailia discipulis exercitia assignent moneit- dum censui.

Item . Sí in applicatione omnium postpositio*^

num eain lingva nostra sequeretur reg u lám , u t ; ta m vo x cuam postpositio im m u ta ta u icin ea t:

quemadraocum in applicatione 2 -i, 3-tii generis pospositionim reipsa sequitur: tunc utique nih il íacilius esset, quam hungaricam addiscere declí- nationera. Verum quia etiam lingva nostra a sa- piente hac lege aliquantum deflexit: et talis ge- nius, seu ndolen semet in illa evolvit, u tjam vox in gratiaii posJpositionis, jara haec in gratiam illius, jaű utraque talem qualeni in conjunctione paterelur m odiíicationem : hínc ad rectum usura

_

41

poslpoMtionum necessarium jam cTasit, nőssé etiam illas leges, quas hae in applicatione scquun- tu r , seu nőssé: quid genius lingvac deposcat : Le-' ges hae, utiU ah Auctoribus concisim propositae, nrnltae om nino, ct cei^tenis exccplionjbus obno- xiae videantur, penítíua tamen inyestigatae ad paucissimas red u cu n tu r, quas si discens pervidere conabitUr, non rnodo in Declinationa, séd et de- rivatione vocum rairum in módúra íacilitabitur, tantum deponat praejudicium illu d , quod lingva liungarica sit dificilii, idco, quod structura illius discrepet ab ca lingvarum curopaearuin, quia alio- quin et hungarus hoc ipsum de reliquis lingvis po- test promejre judiciura.

C A P Ü T I.

S igu ijicatio PostposUionum.

s. 7. .

Quid significat? et quando utendiini postpositione: n a k , ' Postpositionis liiijus sensiim eruere difficillimum e st, d u - pliéem eiiim habét ^ p rop riu m , B ) vagum, u4) Sensu prqprio significat relationem personse vei r e i, cui aliquid f it , seu in c u - jus em olum entum vei detrinienmm actio ten d it, et correspondet latinorum D ativo, V. g . P éter P álnak 100 a ra n y a t cqdndéko- z o t t : Petrus Paulo 100 aiireos donjvit. Hic donalio fit P a u lo , seu iu illius em olunentum .