ALEXANDRO KOVASZNAI, LITERARUM

Teljes szövegt

(1)Haáz Rezső Múzeum Tudományos Könyvtára.

(2) Haáz Rezső Múzeum Tudományos Könyvtára.

(3) O. R. A. T A. IN. O,. D. INAUGURANDUM QUE. I. NOVUM. DEDICANDUMAUDITORIUM. ILLUSTRI GYMNASIO VASARHELYENSI. MAROS-. A FUNDAMENTlS RECENS CONDITUM E T EXAEDIFICATUM; S C R I P T A. A B. ALEXANDRO KOVASZNAI,. Haáz Rezső Múzeum I N E 0 DEM L U D0 LITERARUM Tudományos Könyvtára PROFESSORE; A n n o post natum Christum MDCCLXXXI. MENSE. IUNIO,. TRAJECTI adRHENUM Apud. B A R T H O L .. W I L D. M . D C C . LXXXIIII.. Bibliop..

(4) Haáz Rezső Múzeum Tudományos Könyvtára.

(5) A. o. K O V A S Z N A I R. A. T. 1 0 .. I n s u l a s medio mari vel etiam lacubus innatantcs quae et arbores h a b e a n t , et herbas n u t r i a n t , tamen aqua sustineantur, et in hanc atque illam partem non tantum vento vehementi ac r a b i d o , sed et lenibus auris i m p e l l a n t u r ; non dubito quin etsi. p o n oculis ipsi v i d e r i t i s , Auditores omnium ordin u m honoratissimi , plerique tamen e vobis aut legendo c o g n o s i e n t , aut tamquam oppido rara et ins i g n i a naturae m i r a c u l a , sando saltim audivissent. Quis enim est, qui s i n e summa contemplareturadm i r a t i o n e , tam gravem et ponderosam terrae p o r tionem ingentes etiam templorum substru&iones sullinentem non mergi et pesium i r e , sed aquis extantem s i u i t a r e , neque unquam per diem et nostem in u n o eodemque loco s t a t i o n e m h a b e r e , verum in. s t a r navigiorum vel levi s l a t u moveri ? Fuit aevo Pliniorum et Imperatoris T r a j a n i lacus in Etruria nomine Vadimonis, in similitudinem jacentis rotae circumscriptus et aequalis u n d i q u e , in quo plures insulae herbidae , omnes arundine et junco te&ae i n n a t a b a n t , quas Plinius ipse Caecilius se vidisse re-. Haáz Rezső Múzeum Tudományos Könyvtára. A 2. sert,.

(6) ». s e r t , interdum junstas copulatasque e t continenti s i m i l e s , interdum discordantibus ventis digestas,cum autem per ventos tranquillitas elset, singulas s e o r s u m , t o t i d e m more carinarum sluitantes. S a e p e n a m que minores majoribus vclut cymbulae navibus onerariis adhaerescebant, saepe inter se majores minoresque c o n c u r r e b a n t ; quin etiam usu nonnunquam venire s o l e b a t , u t pecora herbas secuta sic in has insulas, ut in extremam ripam p r o c e d e r e n t , nec priusmobile solum intelligerent, quam litore abrepta circumsusum undique iacum vehementius admirata p a v e r e n t , mox quo ventus tulisset egressa, n o n magis se descendisse quam asscendisse sentirent. M i t t o nunc alias in Italia siustuantes insulas, quae in agro Caecubo vel Reatino , nec non in Tarquiniensi maximo lacu , vel ad aquas denique Cutilias, nunquam die ac no&e eodem loco v i s e b a n t u r , ut n o n modo Plinius a l t e r , ille Veronensis, sed et Seneca et alii memoriae prodiderunt. N e c solum in Italia haec naturae admiranda viderelicuit, verum etiam in aliis orbis terrae partibus, ut jam antiquislimis temporibus in A e g y p t o , quod ex H e r o d o t o Pomponius Mela testatur, quodam in lacu Chemnis insula lucos silvasque et Apollinis grande sustinens t e m p l u m , nat a b a t , et quocumque venti agebant, pellebatur. Pariter in Lydia quae Calaminae v o c a b a n t u r , non ventis solum sed etiamcontis quo libuisset impulsae,mul-. Haáz Rezső Múzeum Tudományos Könyvtára.

(7) torum civium Romanorum bello Mithridatico saluti suerunt. Nulla tamen insularum erraticarum tantam hominum samam ac nominis cclebritatcm est consecuta, quam illa media clarissimaque Cycladum o m n i u m , Apollinis templo et mercatu celebrata D e l o s , ubi Latona Apollinem atque Dianam sertur e n i x a , eoque his consecrata Deis tanta religione c o l e b a t u r , u t ne Persae quidem cum bellum toti Graeciae , Deis hominibusque indixiisent, classe mille navium ad Delon appulsa, eam attingere aut violare conarentur. Haec itaque insula Delos, quae vetustissimis diversisque temporibus Ortygia et Asteria, et Cynthia et L a g i a c t Chlamydia etCynethus ct Pyrpile v o c a b a t u r , cum jam diu multumque s i u t t u a t a per mare vagando suislet; geminis tandem ab Apolline catenis ad insulas Gyaron et Myconon devin&a suisse, ab eoque t e m p o r e , ventis contemtis, immota ac stabilis semper mansisse, vetcrum utriusque linguae poctarum testimonio versibus et cantu praedicatur.. Haáz Rezső Múzeum Tudományos Könyvtára. Sed quorsum haec tam multa de natantibus insulis, quaeratis ex me sortassis, ornatissimi Auditores ? Nempe ut intelligatur,hocIlIustreGymnasium Maros-Vasdrhelyense , hanc pulcerrimam artium ingenuarum et bonae mentis ossicinam, insulis s l u i t a n t i b u s , quas prisca aetas Apollini consecravit, maxiUieque D e l o , in dissimili genere multis nominibus A 3. per..

(8) persimilem esse. Illa Cycladum insularum in A e gaeo mari positarum quasi centrum et medium obtin e b a t ; haec nostra Delos ceterorum in patria nos t r a Gymnasiorum sere meditullium est, et tamquam centralem occupat s t a t i o n e m . Illa ventis agitantibus permultum ante v a g a t a , prius e r r a b a t , donec s i x a e t locata s t a b i l e m immotamque s i b i quietem accepiss e t ; pariter in hanc nostram insulam natantem saepe graves incubuere tempestates atque procellae, quae illam suis sedibus plus semel avulsam et emot a m , in utroque patrio gentis nostrae s o l o , a n s a l o , h u c et illuc circumserebant, donec tandem in hac urbe Vdsarhelyensi", constantem et p e r p e t u a m , u t spes est, s i b i mansionem atque hospitium, D e o Prindpibusque approbantibus invenisset. Ulam Apollo six i t , sundavit et constabilivit ne unquam amplius err a r e t ; haec a sacratissimo Impcratore Carolo V I . veluti I a v e quodam S t a t o r e , desixa et] sirmissimis regii decreti quasi sunibus ita ligata e s t , nulla u t jam v c n t o r u m reslantium viribus labesa£hri aut loco dimoveri possit. P o r r o Delon istam prisci mortales Graeci h o m i n e s , Apollini atque D i a n a e , q u o r u m terra natalis e r a t , sacram esse v o l u e r u n t ; pari ratione hanc nostram D e l o n sapientissimi patriae patres e t munisicentislimi Proceres, Apollini, hoc est omnis generiseruditionietliberalislimis artibus excolend i s ; atque D i a n a e , id est castitati, p i e t a t i , san-. Haáz Rezső Múzeum Tudományos Könyvtára. &is-. t.

(9) aissimisque et optimis moribus exercendis consecraverunt.. D e n i q u e , u t alia praetermittam, in insula. D e l o magnisicentissimum Apollini templum v e t e r e s excitaverunt;. asspicite n u n c , ornatislimi A u d i t o -. r e s , hanc n o v a m et pulcerrimam. aedem,. hujus. Deli nostrae recens et inusitatum ornamentum, vestra potislimum , o Musarum sautores munisicentissimi, benesicentia, largitate et liberalitate nunquam satis praedicanda construttam, q u a m i n p r a e s e n t i a , s o l e n ni modo moreque m a j o r u m , non ApolliniJ, s i £ l o e t commentitio v e t e r u m n u m i n i , sed Christo O . M . ejusque sanstissimis religionibus inauguramus dedicamusque. C u m autem ludum hunc literarium, omnis divinae humanaeque sapientiae domicilium , cum insulis natantibus nominatimque D e l o c o m p a r a v e r i m ; n o n alienum ab h o c loco vel t e m p o r e , neque mea v e s t r i s q u e , ornatissimi Auditores , personis s u t u r u m arbitror , si sata et vicissitudines scholae nostrae inde a centum et decem circiter annis repetendo, ( n e q u e enim altius asscendere necesse est,) breviter prius e x p o n a m ; deinde publico n o m i n e , verbis conc e p t i s , gratias immortales agam sacratissimis Principibus nostris et summo regioque illorum in patria nostra consilio; nobilissimis item hujus urbis magis t r a t i b u s et omnibus b o n i s , q u i de h o c Musarum sacrario exaedisicando, vel re vel consilio, vel quaA 4. Haáz Rezső Múzeum Tudományos Könyvtára.

(10) eumque demum ratione bene mereri s t u d u e r u n t j tum d e n i q u e , susis ad Deum precibus, hoc templum et bibliothecam istam, ritu religioso, cultui divino honorique numinis ejus consecrabo. Ac primum q u i d e m , omnium e o r u m , quos ego hoc in ornatissimo consessu adesse video , arbitror reperiri n e m i n e m , cui minus intellettum vel audi. tum e s s e t , nostrum hoc ab initio Gymnasium n o n in Transsilvania suisse n a t u m , sed originem et incu* nabula natalesque s u 6 s , totius Hungariae nobilissimo illi Patakensi Athenaeo , in haereditaria tunc Rakociorum possessione s l o r e n t i , debere. N e q u e quemquam putaverim ita domi suae hospitem esse, et in tanta rerum patriarum atque ad eruditionem Christianamque religionem pertinentium ignoratione v e r s a r i , quin pariter accepisset, quibus de causis et quo tandem casu quave sit occasione s a & u m , u t reli&a sede nativa , e vicina Hungaria in Transsilvaniam n o s t r a m , a n n o post natum mundi Servatorem millesimo sexcentesimo septuagesimoque secunao transmigrarit. Quamquam autem animus, ut cum poeta l o q u a r , temporum illorum vel meminisle h o r r e t lustuque plane r e s u g i t ; memoranda tamen illa sed breviter tantum e r u n t , propterea quod non m o d o omnium gentium nationumque exterarum literis e t linguis, sed etiam patriis annalibus ad posteritatis memQriam sempiternam cornmendatae leguntur dirae. Haáz Rezső Múzeum Tudományos Könyvtára. il-.

(11) illae et horrendaevexationcsid temporis in Hungaria s l a g r a n t e s et sunestae clades e o r u m , qui se ab emendata sacrorum prosesslone vel Resormatos vel Evangelicos appellare solebant; quibus insinita t u n c t e m . pla locaque rei divinae saciendae dcstinata, invita regia Majestate, per vim ab inimicis eripiebantur, ludi literarum et Gymnasia occludebantur a u t diss i p a b a n t u r , ac tandem complures illorum verbi divini praecones , c o n t r a mitissimi Caesaris voluntatem in jus injustissime v o c a t i , quaestionibus in miseros inaudita cum saevitia et acerbitate habitis , vel lacrymosum in exilium , homines innocentissimi, extorres patria pellebantur, vel quod ipsa proscription e gravius e r a t , ad triremcs damnati N e a p o l i t a n a s , in I t a l i a m , u t aetatem reliquam in servitute omni m o r t e duriori e x i g e r e n t , amandabantur. Sinite v e r o jam h i c , Auditores ornatissimi, involvere me s i l e n t i o Sophiam Batorinam , Principis Rakocii pos t e r i o r i s v i d u a m , quae tamquam Helena ista incendii T r o j a n i , sic horum omnium malorum et miseriar u m sacem ,|causam origincmque praebuerat; ac permittite h o c m e l o c o p i t t o r e s imitari, qui partes imaginis ad desormitatem insignes inumbrare aut penitus abscondere s o l e n t ; p a r i q u e modo praeterire me calamitatem i l l a m , a nostris popularibus, qui tamen se socios Jesu v o c i t a b a n t , in propria quasi viscera saevientibus illatam, conceditote. Q u i n etiam par. Haáz Rezső Múzeum Tudományos Könyvtára. A 5. &.

(12) estut illorum ignorantiae ac caecitatiaequo jam n u n c animo ac libenter ignoscere velimus, quippe qui vel inscientes et i m p r u d e n t e s , providentiae divinae tam sapienter omnia ad selicem eventum exitumque deducere solitae, velut instrumenta quaedam et administri suisscnt. Nam lumine captus sit o p o r t e t , et vcl ad solis meridiani lucem caliget neceise e s t , qui h o c in ncgotio vim numenque d i v i n u m , a c coelestem rerum humanarum curationemjet administrationemex impressis hujusmodi vestigiis, tam manisestis sentire, e t ipsis tantum non oculis videre ac perspicere n o n poslit. Nisi enim h;iec schola nostra ceu planta quaedam e seminario per vim radicitus tunc esletevulsa e t in has regiones transportata; nisi tamquam apum examen et nova soboles aut c o l o n i a , veluti sumo vexationis istius ad novas in patria nostra sedes quaerendas ex illo veteri alveario exa&a suisset; et nos h o d i e h o c ornatissimo Musarum delubro sortasse car e r e m u s , neque hinc t o t viri eruditione ac pietate praestantes pcr. amplius centum annos exire, ac tam immortalis Dei religionibus interpretandis quam summae rei publicae procurandae praeesle tant o cum sru&u potuislent. Quare ut ad insularum natantium similitudinem, qua eram initio hujus orationis usus, r e v e r t a r , graves illae vexationum indignissimarum procellae et immanes ventorum turbin e s , t a n t o cum impetu rabieque in ludum illum Pa-. Haáz Rezső Múzeum Tudományos Könyvtára. ta-.

(13) takiensem i n c u r r e r u n t , eumque ita vehementi i&u percusserunt, ut Illustris illa dostrinarum s e d e s , velut insula quaedam quae adhuc immota tanto t e m poris intervallo Patakini haesilset, t u n c non tantum e loco sunditus convulsa et labesastata dimover e t u r , sed etiam in duas praecipue partes dissinder e t u r ; quarum una prius Goncium appulsa, m o x deinde Cassoviam eodem turbine delata, per decennium et eo amplius n a t i t a b a t , donec saventioribus usa ventis, P a t a k i n u m , unde propulsa s u e r a t , r e m e a r e t , ubi h o d i e q u e , tametsi alio atque antea posita l o c o , pulcerrime v i r e t , ac laetioribus in dies incrementis esslorescit. Altera vero pars eademque p o t i o r , u n d e p o s t v a r i o s t e m p o r u m casus et s o r t u n a e vicissitudines,nostrahaec inclytadivinae humanaeque sapientiae palaestra tandem est e n a t a , s u p e r a t o s i u mine Tibisco Debrecinum se c o n t u l i t , ut in his exilii miseriis paullisper in ea urbe gentis H u n g a r o r u m capite , requiesceret et aliquantulum ab itineris molestia respiraret. Rerum ea tempestate his in terris potiebatur Michael Apasius ille s u p e r i o r , Princcps clementissimus et o p t i m u s , neque modo religionis emendatae , et caeremoniarum repurgatarum amantissimus, sed et literarum peritus, et omnium quicumque bonarum artium s t u d i o t e n e r e n t u r , sautor e g r e g i u s , desensor , patronus et propugnator s i n gularis; qui posteaquam magno cum animi dolore. Haáz Rezső Múzeum Tudományos Könyvtára. ac-.

(14) accepisiet, scholam Patakinam, domo suisque sortunarum sedibus exturbatam', solum exilii causa vertisse, et migrationem in^suam suscepisse Transsilvan i a m ; re prius ad senatum et consiliarios relata , clementissime d e c r e v i t , exulibus illis in urbe sua A l bensi, sortunae miserae multumque jastatae portum ac persugium a p e r i r e ; u t ibi vacuesastas jam pridem sedes Gymnasii, quod maximus ille Principum, qui unquam de nostra gente regnarunt , Gabriel Betlenius Iktarensis, olim c o n d i d e r a t , occupare possent , occupatasque dum ita D e o O . M . visum suisset, pacate ,tranquille ac jure optimo possidere. Sic itaque sa&um est, A u d i t o r e s , u t extorris illa s t u d i o s a j u v e n t u s , una cum duobus magni nominis e t eruditionis prosessoribus , Michaele Buzinkaio et Ioanne P o s a h a z i o , quibus erat jam diu ante dostoribus u s a , quosque hoc etiam tempore duces comitesqueprose&ionis habebat, cista quadam lignea, quae supellestilem si qua erat pretiosior, et quicquid habebant argenti sasti s i g n a t i q u e , c o n t i n e b a t , amplissimorum oppidi Debrecinensis Consulum et senat o r u m curae s i d e i q u e credita, ipsi Dcbrecino egressi, anno praedisto superioris seculi septuagesimo e t a l t e r o , i n e u n t e mense I a n u a r i o , Albam Gyulae, quae v u l g o , sed m a l e , Iulia, hodie v e r o a sacratissima Imperatore Carolo V I . Carolina v o c i t a t u r , seliciter a p p u l e r i n t , ibique in tvitela 3 ac praesidio p e r o p . por-. Haáz Rezső Múzeum Tudományos Könyvtára.

(15) p o r t u n o Principis Apasii tandem aliquando consederint. Qui quidem PrinCeps indulgentissimus nihil prius e t a n t i q u i u s h a b e b a t , quam ordinare novellara hanc Musarum coloniam, ac delestos esr Illustribus viris Curatores ei praesicere, qui cum id diligenter operam darent ut leges moresque veteres scholae Pa« takinae,in quantum quidem ad patriae nostrae rationes et consuetudinem accommodari posient, s t u d i o sissimes e r v a r e n t u r , tum et illud uti v i d e r e n t , ne quid detrimenti in rebus ad vistum quotidianum et v i tam sustentandam pertinentibus adolescentes s t u d i o si paterentur. Accipite quaeso verba ipsa literarum publicarum s i g n o Principali munitarum et ad nostram memoriam permanentium , quae super his rebus in diplomate Curatoribus dato expressa leguntur , Principisque sanstissimi pietatem adversus D e u m , et animum ad misericordiam propensum satis superque declarant. Damus, inquit, hanc inslruttionem ( n o n mea sed Apasii Principis verba nunc auditis,) Cura-. Haáz Rezső Múzeum Tudományos Könyvtára. toribus Illuslris Collegii olim Saros Patakini in regno Hungariae intra aliquot annorum decades cum maximo Eccleslae ac rei publicae Clirislianae emolumento manJionemsuam continuantis; nunc vero ultricibus per peccata noslra Iehovae manibus, in nos concitis ingravescen« tibus persecutionis sluttibus, cum maximo ac nunquam satis deslendo Eccleslae ac rei publicae Chrislianae damiio, eodem expulsl,sed ex benigna ac Principali noslra an-. nu-.

(16) nuentia, smgularique in litteras ac litteratos ajsetlione, accedente etiam sidelium Consiliariorum nojlrorum , c terorumque in hoc regno Patronorum consensu ac pia l leralitate, donec summusille Regum et regnorum moderator ac opprejsae Ecclesiae vindex sortijsimus , depresso siuEtuum serocientium tumore, considentium sibi spes precesque laetum duxerit ad exitum, Albae Iuliae Trans silvanorumitanquam in bonae Spei portu ancoram sigentis, Anno Domini millesimo, sexcentesimo , septuagesimo secundo. O d e c r e t u m , A u d i t o r e s , clementissimum, sempiterna memoria conservandum, et ab omnibus bonis perpetuocelebrandum ! O Principem omni laude ac praedicatione dignum sed omni m a j o r e m ! E r a n t illa tempora supra quam dici potesl misera ac vehementer e x u l c e r a t a ; hoc ejus regnum exiguis contentum s i n i b u s ab insensissimis Christianae religionis hostibus undiquaque c i n g e b a t u r ; H u n g a r i a m i n vicinia positam partim continuis bellorum siammis T u r c o r u m barbaries insestabat; partim impii sacerdotes a sodalitate Iesu c o g n o m i n a t i , sacra omnia juxt.a ac prosana miscentes et perturbantes vexabant ac populabantur. In tam dubio tamen ac periculoso rei publicae s t a t u , in mediis< ardentium ubique t u multuum saucibus constitutus Princeps , Musas e x ulantes in s i d e m recipere non d u b i t a b a t ; nec illi v e niebat in mentem pertimescere, ne propter supplices illos hospitio acceptos bellum s i b i grave et an-. Haáz Rezső Múzeum Tudományos Könyvtára. ceps.

(17) ceps a regibus vel ab aliis indiceretur , aut aliqua saltem invidia conslaretur, qui hac liberalitate oss e n s i , in deterius id eslent relaturi et ad injuriam sibi sa&am interpretaturi. Nihil ejus animum hujus generis cogitationes, nihil odium et invidia in se sorte hoc e sasto r e d u n d a t u r a , nihil aerarii angus t i a e , nihil rerum ceterarum p e n u r i a , nihil horum similes aliae dissicultates m o v e r u n t . Ille Musas mansvetiores ab istis Pyreneis v i o l a t a s , patria expulsas, e j e s t a s , et crudeliter exterminatas, magno animo in regnum et urbem receptas civitate d o n a v i t ; Ille in Albano suo Parnaso , vexationum in Hungaria concitatarum s l u & i b u s inobruto collocavit; Ule sessas ac de itinere languentes largo misericordiae ac benignitatis suae s l u m i n e , veluti Castalii sontis amoenitate recreavit; q u o i n loco per annos quadraginta et eo a m p l i u s , h a e c insula etsi s i ' m a satis ac sundata perseveraret, variorum tamen interea temporis nimborum ac tempestatum soeditatem excipere ac tolerare cogebatur. N a m Apasio Principe anno ejus seculinonagesimo , rcbus humanis e x e m t o , sub ejus succeisore s i l i o c o g n o m i n e , qui non satis aptus natus esse videbatur ad habenas hujus Provinciae moderandas; ingentes in summa re publica mutationesconsecutae s u e r u n t ; nostraque Transsilvania venit in potestatem ac ditionem excelsissimae gentis Austria c a e , inque s i d e m accepta est ab Augusto Caesare. Haáz Rezső Múzeum Tudományos Könyvtára. et.

(18) et R o m a n o r u m Imperatore Leopoldo M a g n o ; cujU3 quidem imperium mite ac moderatum nihilhujus G y m nasii rebus asserebat detrimenti; sed per srequentes sub idem tempus barbarorum omnia serro s l a m m a q u e depopulantium i r r u p t i o n e s ; maximeque paullo post n o v o , h o c ipso videlicet ineuntc seCulo, cum Princeps Franciscus Rakocius ejus nominis secundus reS novas m o l i r e t u r , e t i n c h o a t a m in Hungaria desestionem ac seditionem pluribus annis duraturam in has quoque regiones secum una transtulisset; incredibiie distu est , quas t o t o illo tempore miserias, u t omn e s i n universum incolae, sic et adolescentes dostrinarum s t u d i i s dediti viderint ac suerint experti. Dissociatisnamque civium animis, cum alii Caesarianis* alii Rakocianis saverent partibus, duoque diversa ae plane contraria s t u d i a sa&ionesque natae suissent; n u n c a milite Caesariano Gymnasium expilabatur* n u n c , si quid ille reliqui secisset, id ab his qui partium Rakocianarum e r a n t , d i r i p i e b a t u r ; a d e o u t plus semeleadem vestimenta ac supellestilia sorent modo ab h i s , modo ab istis a b l a t a , pretio depenso redim e n d a , magnoque locorum intervallo reducenda. Q u i d ? quod ipse V . C. Samuel Kapossius, qui solus in hac omnium r e r u m perturbatione, his tam perditis et omni diritate , omni scelere ac s l a g i t i o resertis temporibus ludum h u n c literarium r e g e b a t , salso in eum rumore consisto, proditionis insimulatus, a. Haáz Rezső Múzeum Tudományos Könyvtára. cru-.

(19) cruce signatis, quo se modo Rakociani nominaresol e b a n t , in captivitatem est a b d u s t u s ; u n d e tamen post aliquot dierum hebdomadas, pro sua sacundia e t agendis in rebus dexteritate liberatus, salvus et incolumis remeavit. Sed quoniam vis illa malorum ac tempestas, quae per osto propemodum annos has tunc in terras s a e v i e b a t , communis erat omn i u m , n o n m o d o ceterorum in patria Gymnasiorum, sed etiam quorumlibet i n c o l a r u m , qui pari omnes calamitate premebantur; nihil amplius dc h i s a e r u m nis ac miseriis a d d a m , v e r u m ad ea potius breviter c o m m e m o r a n d a r e v e r t a r , quae magis priva propriaque n o v i hujus Albensisludi literarii, m a x i m e q u o d ad rationem do&rinarum p e r t i n e r e t , s u e r u n t .. Haáz Rezső Múzeum Tudományos Könyvtára. Quamvis igitur annis quatuor et quadraginta, quibus in arce Albana c o m m o r a b a t u r , septem omnino h o c Athenaeum sapientiae doslores atque magistros, > qui prosessores a p p e l l a n t u r , n u m e r a v e r i t ; duo ta-. men ex illis, Stephanum Kis Komaromiensem et loannem Berzetensem, solanominum mentione s a & a c o n tentus praeteribo, propterea quod ille n i h i l , quod equidem sciam , scriptorum reliquerit; hic autem p e r summam temporis b r e v i t a t e m , nullum sui documentum dare p o t u e r i t , intra primum videlicet sui muneris initi mensem morte praevcntus. Rclinquitur erg o , uti de tribus potissime, quos jarn paullo ante c o m m e m o r a v i , Buzinkaio, Posahazio, atque Kapos-. 13. sio}.

(20) s i o , pauca quaedam dicenda v i d e a n t u r ; quorum quldem s i n g u l i , cum alias gentes ac nationes exteras s t u d i o discendi et audiendi p e r a g r a r u n t , tum vel in primis ad colligendas in omni disciplinarum genere eruditionis o p e s , diu multumque in soederatis potentissimorum et t e r r a e t mariBatavorum civitatibus h a e s e r u n t ; u n d e tamquam e magnissluminibusetuberrimis s o n t i b u s , omnes verae germanaeque dostrinae, omnes divinarum humanarumque scientiarum rivuli, in utramque nationis nostrae patriam, jam a longinquis temporibus derivati m a n a r u n t ; et si quid apud nos c u l t u r a e , si quid bonae mentis etiamnum repe-' r i t u r , totum id Belgis praesertim hominibus hodieque d e b e t u r , et pro immortalibus illorum in n o s m e ritis acceptum resertur et i m p u t a t u r . Sunt igitur hi tres viri a compluribus iisdemque cruditissimis lucubrationibus et ingenii monumentis Latina gentilique lingva consignatis et editis, ad hodiernum usque diem apud nos suo merito clarissimi; eamque nominis samam ac celebritatem adepti, quam nulla unquam aetatis venturae oblivio videtur esse deletura. L o n g u m sit ennmerare libros ab illis utroque s e r m o n e conseslos, et eorum argumenta nominatim percensere neque hujus loci neque temporis est, A u d i t o r e s ; illud tamen praeterire non possum, quod cum illi duo priores cum exule sua j u v e n t u t e scholastic a , sedem suarum sortunarum in Transsilvania s i x i s -. Haáz Rezső Múzeum Tudományos Könyvtára. sent,.

(21) 0. st. A. T. I. O,. s e n t , ubi jassl tum Cartesiana philosophandi v i a , e t in sacris literis interpretandis Coccejana r a t i o , scholarum cathedras o c c t i p a r a t , hi nostri, utriusque se6lae ac haereseos istius hostes et inimici, Enyedensis praecipue Gymnalii do&ores a d o r t i , multum iis negotii sacessebant > et acerrimse gravissimeque adver^ sabantur, proque tcmporum illorum c o n s v e t u d i n e , praesertim Posahazius, quicquid virium habebat et acerbitatis, id totum in iilos-essundebat; cujus rei testis esse potest vel unus conventus Ecclesiasticorum Radnotensis* Quodsi nunc ab inseris hi duumViri e x c i t a r e n t u r ; quantos laetitiae s r u & u s , quid voluptatis capturos arbitramini, q u o v e triumphaturos gaudio , cum viderent sui sc voti damnatos et c o m p o t e s post obitum sa&os ? srigere nunc ubi* que locorum allegorias et mysteria Coccejana; C a r tesii cogitationem, machinas et vorticessic essejam dudum ab tam cxigua temporis intercapedine absorp t o s atque s e p u l t o s , vix ut tenuis illorum sama ex p a t r u m avorumque memoria repetita nostrorum h o minum aures animosque perlabatur ? De Samuele autem Kapossio, qui docloris sacrarum scripturarum appellatione, laurea etinsignibus c o h o n e s t a t u s , n o n magno intervallo superioribus illis s u c c e s s e r a t , q u i d ego multa praedicem ? Q u o quidem ccrte seu de* coram virilis sormae dignitatem spettare velles; lx< v e animum omni dostrinarum n o n minus humana-. Haáz Rezső Múzeum Tudományos Könyvtára. B2. ruta.

(22) rum quam divinarum multiplici varietate imbutum; sive g r a t i a m , savorem et benevolentiam, suis m e - s ^ ritis ac virtutibus apud omnes partam collestamque considerare; nihil in gente H u n g a r o r u m excellentius aetatis suae tempora tulisse consiterere. Quibus rebus s i e b a t , u t omnem sere n o b i l i t a t e m , cunstos divitum ac potentiorum liberos in suam ille disciplinam Albensem p e r t r a h e r e t ; quae etsi nullis certis vestigalibus annuisque sru&ibus aut possessione praed i o r u m , u t reliqui duo celebriores in patria l u d i , Enyedensis et Kolosvarinus, sed sola benesicorum hominum libera voluntate a suo cujusque arbitratu pendente s u s t e n t a b a t u r , inque diem quasi v i v e b a t ; n o n rainora tamen c o m m o d a , nec pauciores in utramque Hungarorum rem publicam ex his advenis e t hospitibus Musarum alumnis disFundebantur utilit a t e s , quam ex domesticis omnibas et indigenis, qui patrios intra s i n e s nati pariter educatique s u e r u n t . E t s a n e quae sit vis benevolentiae, quae gratiae quae caritatis essicacitas,quid possit a m o r , quid s t u d i u m , e t quanta sit pietatis in Deum essicientia , si quis est qui d u b i t a r e t ; is in prosugam modo hanc Musarum coloniam velut in speculum i n t u e a t u r , in qua Procerum Transsilvaniae benignitas et promta parataque de literis,- earumque cultoribus bene merendi voluntas, tamquam in illustri posita monurtiento relucet. Q u o ex sontc illa quoque consvetudo p r o -. Haáz Rezső Múzeum Tudományos Könyvtára. slu-.

(23) ». siuxit) quae ad nostram mem.oriam perseverat, sed ab omnibus aliis quoque Gymnasiis cupide s t a t i m t u n c arrepta ac recepta jam pridem u s u r p a t u r , s t u diosos juvenes in tribus praecipuis sestorum dierum anniversariis solennitatibus, ad sacras conciones in aedibus P r o c e r u m ac nobilium opulentiorum habendas e m i t t e n d i ; quod s i b i praestitum ab illis ossicium, hi s t i p e quadam et pecunia r e m u n e r a n t u r ; qui t a men amoris qualiscumque s r u t t u s , u t nunc est , d e trimenti an utilitatis plus ad .studiorum rationem ass e r a t , neque scio , nec si scirem , dicere j u v a r e t ; eoque prudentioribus hoc quicquid est instituti dijudicandum relinquo. Veniendum potius nunc est ad duo reliquos e sept e m Albani hujus ludi magistris, et literarum p r o -. Haáz Rezső Múzeum hujusTudományos Seculi decimo tertio Könyvtára satis a b r e p t u m , in. sessoribus, Andream Zilainum, qui post Kapossium. anno ejus locum ab Illustri senatu Ecclesiastico surrogatus. erat; et Michaelem Szatmarinum,. qui biennio post. T o k a j i n o dedustus et illi collega datus e s t ; q u o r u m temporibus iterum hic ludus loco suo dimovebatur, e t arce Albana c e d e r e , imperio Caesaris Augusti jubebatur. Atque ita haec nostra D e l o s , etsi n o n tanta tamque procellosae hyemis violentia , quantam in Hungaria suerat perpessa, sed longe mitioribus ac lenioribus regiae Majestatis auris impulsa, denuo tamen natitare ac s i u & u a r e coepit. Composito namB 3 quc.

(24) que tumultu R a k o c i a n o , et extin&is turbarum i n . testinarum bellorumque civilium s l a m m i s , interim \ Carolus V I . non imperii modo Romani p o t i e b a t u r , verum etiam diademate Mungarico, anno Secuii d u o . d e c i m o , redimiebatur: qui quidem Princeps poten* tissimus et sapientissimus, nihil tunc rerum humar narum s i b i p r i u s , q u a m de T u r c o r u m barbarie totius Ilungariae s i n i b u s depellenda cogitandum et agendum judicavit. Quod cum se nequicquam tentaturum intelligeret, nisi si nostrae Transsilvaniae loca castellis i d o n e a , inque primis Albam Gyulae sedem olim Principalem, s i t u et ingenio naturaque ad h o c consilium exequendum unam omniuni accommodatissimam u r b e m , sossis, m o e n i b u s , propugnacuiis ct operibus, ad leges architesturae militaris communiv i s l e t , idque alia nulla prorsus ratione persici posset , quam si, Germanis militibus exceptis, omnes si* n e discrimine cives cujuscumque ordinis et dignitat i s , qui domicilium in arce habuissent, inde in loca suburbana, quae Marilus amnis perlabitur, habita, tum depiigrarent; edisto clementissimo qujdem illo, sed per rei publicae tutandae rationes necessario et inevitabili, u t alios arcis incolas universos, ita quoque Gymnasium , anno sextodecimo Seculi quod viv i m u s , castello Albensi excedere imperavit. Hiq autem operae pretium est videre s i m u l et admirari, quantum intersqerit iptQr hanc demigrationQm jussu. Haáz Rezső Múzeum Tudományos Könyvtára. CuQ-.

(25) Caesaris Augusti denunciatam, et illam, cui pridem in H u n g a r i a , nesarii sacerdotes e societate I e s u , a n sam occasionemque praebuerunt. Etenim illa ab istis injungebatur ad suam ipsorum insatiabilem dominandi Jibidinem explendam ; haec a Principe ad universae rei publicae Christianae salutem conservandam. Illa solos purioribus sacris initiatos peteb a t ; haec ad omnem promiscue populum Albanum pertincbat. Illam consequebantur cruciatus , carceres,' exilium , m o r s ; h a n c libertas in quocumque loco vel urbe visum suisset intra sines patrios scdem sigendi. Denique quid quaeritis A u d i t o r e s ? h u j u s auslor mitissimus Princeps patriaeque pater Carolus V I ; at illiuse diverso, n o n p a t r e s , ( q u o tamen sed salso nomine se dici et appellitari vehcmenter amab a n t , ) sed crudelissimae pestes, l a b e s , et publicae pacis ab ultima origine sua perturbatores e x t i t e r u n t . A d s u m m a m , tunc surentes ventorum violentissimorum i m p e t u s , turbines sulmine commisti, prcsteres ac t y p h o n e s in hancmobilem insulam impingentes^ eam vi et injuriose srastam et in partes solutam disjic i e b a n t ; nunc autcm aura placidissima leniterque spir a n s , nostram hanc Delon loco suo molliter dimovebat. Successerat jam tum Praesidi Rabutino , atque id temporis patriae nostrae cum imperio praes e s t u s , summam rerum bellicarumadminiltrabat Comes Stephanus Steinvillius natione L o t h a r i n g u s , vir. Haáz Rezső Múzeum Tudományos Könyvtára. B 4. non.

(26) n o n modo sortissimus et prudentissimus, sed omni^ aequi justique s t u d i o , animique lenitate, modestia, humanitate summa pracditus, aeterna memoria ac sempiterna laude dignissimus, et i s , quem impeditis temporibus istis , vixdum sopitis adhuc et sedatis intestinarum dissensionum slu&ibus, patriae nostrae gubernaculis assidere, et Caesaris sapientiae prorsus e r a t , et e re publica videbatur esse. Nam et militem in ossicio magna vigilantia continebat, et provincialibus pro suo cuique jure omnia ex aequo bonoque t r i b u e b a t , nec ullis partium s t u d i i s transversum abripi et auserri se patiebatur^- E t quamvis in rerum civilium administratione, summi consilii e t s e natus p r i n c e p s , quem Gubernatorcm v o c a n t , Sigis. mundus Kornisius e s s e t , Steinvillius tamen multo majori suerat cum au&oritate l e g a t u s , omninoque plena rerum agendarum potestate'a Caesare instrus t u s , in Transsilvania pollebat; ut quicquid decrevisset, constituisset, ordinavisset; s i x u m , r a t u m , ab Imperatore h a b e r e t u r ; quem quidem ego virum divino plane consilio ad haec tempora servatum e t in hanc regionem missum a r b i t r o r , u t e s s e t , ad cujus aequitatem homines miseri c o n s u g e r e n t , quem libellis supplicibus convenire a u d e r e n t , cuique liberas de injuriis querimonias cum spe s i d u c i a q u e deser. rent.. Haáz Rezső Múzeum Tudományos Könyvtára. Ceterum anno superiori decimo q u i n t o , abhinc sexto.

(27) >. sexto et sexagesimo, quo et novae munitionis sundamenta a Steinvillio et Kornisio , solita cum pompa et solenni ritus apparatusque magnisicentia jaciebant u r , et urbs Albae Carolinae nomen accipiebat; in comitiis regni magnis animorum motibus agitata jam erat causa Gymnasii inde a m o v e n d i , maximeque templi t r a d e n d i , quod a nostrae se&ae hominibus per omnes Principum Transsilvaniensium a e t a t e s , a d id usque t e m p u s , optimo jure in arce illa possidebat u r ; quippe ubi sacrorum nostrorum et religionis primarius antistcs, quem Episcopum appellamus, sedem atque habitationem perpetuo tenuisset. Q u a m aedem s a c r a m , cum in illo omnium ordinum conv e n t u Romanae sestae proceres a senatu Ecclesias t i c o p e t e r e n t ; hi quamvis ab initio negarent sui r e m arbitrii e s s e , sua s p o n t e quicquam s t a t u e r e de temp l o , quippe qucse non tam suum esset, quam ipsius D e i , cujus honori cultuique soret sanstum atque destinatum; addercntque, se, li pracdiis et possess i o n i b u s avitis regia Majestas decedere jussisset, causam suisse nullam d i & u r o s , quin di£lo audientes esse continuo vellent; n u n c aliam esse istius templi r a t i o n e m ; et cetera plura generis e j u s d e m ; sed cum adversariae partis principes, potentioribus p r o s t a t u temporum illorum, rationibus instarent, «hisque tribus argumentis p u g n a r e n t ; principio, aedem illam suam.suisse, (olim nempe ante sacrorum emendatio-. Haáz Rezső Múzeum Tudományos Könyvtára. B 5. nem.

(28) nem a Pontisiciis aedisicatam,) d e i n d e , Imperator e m m a n d a r e , d e n i q u e , necessitatem j u b e r e ; multis verbis ac sermonibus ultro citroque habitis, post Jongam disputationum c o n t e n t i o n e m , nostri tandem s u c c u b u e r u n t , atque ad certas pastiones et conditiones compensationis, et jasturae sarciendae descendere debuerunt. Sic itaque templo t r a d i t o , Praesul nostras Enyedinum concessit; cujus exemplum sequi n o n i t a multo p o s t , Gymnalium quoque c o g e b a t u r , etsi quemnam in locum dcniigraret, nihil adhuc ess e t c e r t i , neque aSteinvillio neque a nostrarum partium optimatibus constitutum aut de(;gnatum. I n t c rim appropinquarat annus ille praedistus sextus et decimus, meniisque Martius a g e b a t u r , cum m o r e inodoque in rebus juridicis usitato, primores in Gymnasio j u v e n e s , duorum scribarum regiorum opera commonesa£li,ac nomine Principis Augustijussi suer u n t , intra diem decimum quintum ab hoc ipso die n u m e r a n d u m , omnes ad unum suis sedibus et arce Albana e x c e d e r e , e t sortunas ac domicilia, ubicumque v i d e r e t u r , alibi collocare. Quare ad has angustias reda&i, quando nullum amplius morae vel cunstationis , nullum tergiversandi aut deliberandi locum superesse v i d e r e n t , hospitio tumultuario in pagis vicinis quaesito,rebusque suis quae moveri p o t e r a n t , ut in tanta sestinatione licebat, comparatis; e t supelledlili vehiculis se mox sccuturis imposita,. Haáz Rezső Múzeum Tudományos Könyvtára. ipsi.

(29) ipTi a. d. VII. Kal. Apriles, in aream Gymnasii p r o . deuntes consluebant, una cum vexillis et tympanis, quae vclut imaginaria militiae s i m u l a c r a , pueris ludendi gratia in campum egressis ad oble&ationem concedi hodieque s o l e n t ; sed tunc ut l u s t u s e t migrationis signisicationem ostenderent, s i g n o r u m vela terram versus, tamquam sasces apud Romanos h a , noris causa s u m m i t t e b a n t u r , tympana v e r o pannis erant atris o b d u s t a ; atque ita longo ordine e paribus compositis c o n s t a n t e , ut suneribus ess"ercndis s i e ri consvevit, primum agmen pueri d u c e b a n t , q u o s ephebi et adolescentes, e t ita p o r r o studiosi j u v e nes consequebantur, agmen denique prosessores ambo rheda eadem investi claudebant. Sic ex arce primum prosesti, dein ex urbe discedebant, comitantibus et s l e n t i b u s usque ad s i n e s agri Albani o m nibus incolis et c i v i b u s , maximaque vulgi srequentia cum Iacrymis et gemitibus manisestum lu&us et desiderii s i g n u m et indicium edente. A t illi alternis inter incedendum vicibus , n u n c sacrum c a r m e n D a vidis quadragesimum et a l t e r u m , eoquc s i n i t o , septimum atque tricesimum supra centesimum, aliaquo cantica c o n c i n e b a n t , n u n c tympana gradiendo puls a b a n t , quibus alterne per intervalla identidem repetitis, migrationis suae miserias per t o t u m iter illud sallere ac solari c o n a b a n t u r , d o n e c vicumnomin e K a r k o v i a m , u n o sere milliario ab u r b e Albana. Haáz Rezső Múzeum Tudományos Könyvtára. di-.

(30) distantem, quem S. R'. I. Comes Ladislaus Telekinus Szdkensis, magni Michaelis s i l i u s , jure haereditario, ditione tenebat , tetigissent. Is enim vir san&issimus et i n t e g e r r i m u s , magno parente suaque gente Telekina (qua e slirpe nati plerique o m n e s et ipsi dosti et dostorum hominum ante alios cupid i , a m a n t e s et summi sautores semper e x t i t e r u n t , ) dignissimus, non solum concesserat, u t sedibus exasta publice juventus i l l a , in hoc suum praedium tamquam ad asylum aut aram c o n s u g e r e t , verum e t iam ut eo p e r v e n e r u n t , omnes liberali hospitio , e t quidem prosessores nec n o n aliquam j u v e n u m partem in suas aedes aulamque r e c e p i t , ceteris in vico per domos hospitales distribui jussis. Ad h u n c itaque m o d u m , nostra haec insula D e l o s , cum Alba enatasset,rursus Karkoviaepaullispersubstitit; q u o d que mirabile planeque portenti s i m i l e v i d e t u r , nihil interea loci de consvetis s t u d i o r u m exercitationibus et industria hi prosugi remittebant, et tam p r e c e s , quam acroases magistrorum in templo Karkoviensi quotidie s i e b a n t , ad eosque conventus desinitis certisque horis h a b e n d o s , s t r e p i t u tympanorum s i g n a cdebantur.. Haáz Rezső Múzeum Tudományos Könyvtára. Sed quoniam nullo pastosieri p o t e r a t , u t e o loci paullo diutius p e r s e v e r a r e n t , dandis ad Steinvillium supplicibus literis^ quibus ille semper humanissime respondebat, omnem movebant i a p i d e m , ut primo quo-.

(31) quoque tempore certa s i b i slabilisque sedes ad quiet e m , designaretur; neque Proceres nostri, Helvet i c a e , u t n o m i n a n t u r , prosessionis, quicquam inexp e r t u m et intentatum hac in causa negotioque Gymnasii jam emoti relinquebant; verum enimvero de rebus tam exiguis inter t o t tantasque bellorum gravissimorum sollicitudines, Imperatori t u n c deliberare minime v a c a b a t ; quippe cum eadem aestate, sortissimus ille dux Eugenius , Caesaris auspiciis suoque d u s t u , insinitas T u r c o r u m copias ad Varadinum Petri delesset, eodemque vi&oriae cursu Temesvarin u m , omnemque illum inseriorem Hungariae t r a s t u m ab eisdem hostibusin deditionem accepisset;ade o ut vel minima tunc Principis cura cogitatioque m u l t o prior et andquior rei tam minutae s t u d i o j u r e ac merito videretur. Equidem Steinviliius, quam Alba e x c e d e r e n t , jam a n t e s p o p o n d e r a t , in seque r e c e p e r a t , cum damni quod secissent aequam et justam ab Augusta aula se compensationem impetratur u m , tum v e r o , quemcumque in Iocum et urbem Gymnasium commigravisset, s i b i curae s u t u r u m , u t ibidem in t u t o esse, s i n e omni p e r i c u l o , noxa e t i n j u r i a , s e c u r i , otium , pacem tranquillitatemque habere possent. Optione s i b i d a t a , duo potissimum loca nostrorum animis o b v e r s a b a n t u r , Szasz-Vdrosin u m et Maros-Vdlarhelyinum , quorum illud cum propius abesset, tam ob v e t t u r a e dissicultates evitan-. Haáz Rezső Múzeum Tudományos Könyvtára. das,.

(32) d a s , quam aliis de causis prae Vasarhelyino magis arridebat; quorsum etiam viginti cireiter e s t u d i o s a pube , ceteris quasi viam praeituri hac cadem aestate semet conserebant;sed varii rursus erant venti subo r t i , resiantes, q u i , q u o minus haec insijla SzaszVarosinum tranSnatare , ibidemque radices agere p o s s e t , prohibuerunt. N e q u e enjm tantum natio Saxonica, cujus in territorio oppidum illud censetur, reclamabat ac resragabatux, contraque palam diceb a t ; sed et ipse Steinvillius austor svasorque vehe* menter e r a t , u t p o t i u s Maros-Vasarhelyinum eliger e n t ; ubi quietem et securitatem illis nomine Caesaris pollicebatur, quam se negabat Szdsz-Varosini praestare posse , propterea quod partes illae Trans-. s i l v a n i a e vergentes ad meridiem, bejjorum impendentium tumultibus magis obnoxiae expositaeque sor e n t . Hac tanti ponderis ratione a Steinvillio prop o s i t a , p e r m o t i , e t senatus noster Ecclesiasticus, e t prosessores ipsi communi juventutis n o m i n e , an* t e , q u a m i n v i a m se d a r e n t , XII. Kal. Decembris literas elegantes, quae adhuc a s s e r v a n t u r , ad magis t r a t u m Vdsdrbelyensem exararunt , quibus hospitium s i b i a Praeside Provinciae demonstratum, ad aliquod temporis spatium obtinendum precabantur< Cui postulato, au&Oritate Steinvillii atque adeo Cacsaris ipsius m u n i t o , cum magistratus non r e p u g n a r e t , potiusque locura libenter relinqueret; Gymnasium. Haáz Rezső Múzeum Tudományos Könyvtára. Kar-.

(33) Karkovia , v. Kal. Decembris discedebat, et eodem a n n o praedi&o qui hujus Seculi decimus sextus e r a t , i v . Nonas Decembris in hanc d v i t a t e m a d v e n i t ; ubi in praeparatis jam ante pro sua cuique conditione hospitiis, aeque ac milites in hibernaculis, tani i n . - seriores discentium classes et o r d i n e s , quam cetera pubes scholastica distributa collocabatur; dataeque postmodo literae Szasz-Varosinum, ut et hi qui illo se Karkovia c o n t u l e r a n t , huc s e q u e r e n t u r , et in urT>em Maros-Vasarhelyensem asscendere maturarent Atque ita t a n a e m , Auditores ornatissimi, hanc nos t r a m insulam n a t i t a n t e m , in hanc urbem vel dedux i m u s , vel a variis ventorum slatibus latam et s l u i t a n t e m , inque has partes t e n d e n t e m , verbis et orat i o n e prosecuti usque adhuc sumus. N e q u e tamen existimare debetis, e a m , s i m u l Rtque huc appulisset, ita s t a t i m s i r m i s depa&am s u n damentis constitisse, ut jam illi nullum a ventis detrimentum esset metuendum. Nec enim perpetuam ibi sedem et s t a t i o n e m , sed mansionem duntaxat ad tempus et quasi diversorium p e t i e r a n t , interea dum causa hac ab ipsomet sacratissimo Imperatore cognita ac dijudicata, decreto ejusdem, ab Steinvillio data s i d e s e x s o l v e r e t u r , promissaque p r a e s t a r e n t u r ; nempe ut locus n o v o Gymnasio aedisicando a p t u s , isque regio diplomate consirmatus assignaretur,triaque praeterea n u m o r u m a u r e o r u m millia damniscom-. Haáz Rezső Múzeum Tudományos Könyvtára. pen-.

(34) pensandis et sarciendis ex aerario numerarentur H ^ spe et expe&atione suspensi, universa ,11. h o s p t t a F v c n t u s , instar militum in hibernis agentmm , duas hyemes et u n a m aestatem illis interjestam exegerunt, ad sua tamen ordinaria doctrinarum s t u d i a mhilo lecius per idem tempus incubuerunt atque antea , U •rebus integris e t ex animi s e n t e n t i a / u c c c d e n t A u sacere consverant. N a m e t a d prosessores aud.encto apud sorum in conclave quoddam l u p e n u s , co loci positum ubi n u n c Telekina domus est , s t a n s t e m poribus quotidie c o n v e n i e b a n t , et pueronam, mstlt u t i o n e s , in variis civium t e d i s ac dom.alns p a n t e r peragebantur. Cumque et urbs ipsa p r o p n u » , b * b e r e t literarum l u d u m , sed 'non ita srequentem e t. unius Rezső duntaxat dostoris magisterio contentum , quem Haáz Múzeum ante hospitis hujus Gymnasii m a j o r , adventum , m Tudományos pridem a l u e r a t ; t oKönyvtára t a haec civitas erat , n M quanta. sarum quemdam m o n t e m e t s a c r a n u m videbatur esse c o n v e r s a ; superiorem ejus partem indigems et veteribus Picridum alumnis, insenorem hospitibus et peregrinis occupantibus; quo in s t a t u b , e n m u m m est praeter propter c i r c u m a a u m . I n t e n m a n n o Seculi x v n . res maximas Augustus Caesar i n H u n g a n a per Eugenium ad Albam Graecam contra T u r c o s , e t Steinvsllio duce his in regionibus g e r e b a t ; qin qmdem Steinvillius tota transalpina Valachia ad Alutam usque s l u m e n perdomita, inque poteslatem Impera-.

(35) toris reda£ta,viam admirabilem ad angullias R u b r a e T u r r i s u t v o c a n t , in rupibus excisam e m u n i e r a t , eamque de Caesaris vocabulo Carolinam appellarat. Iamque nationes barbarae cunsta Hungaria exastae propcmodum s u e r a n t , ac prosligatae, cum anno sequenti xvirr. pax inter T u r c o s et Romanum Imper a t o r e m , Britannis et Belgis conciliatoribus atque sequestris c o n v e n i t ; eoque in comitiio Kolosvariae h o c anno celebratis, res etiam erratici hujus Gymnasii rursus ad ordines regni reserebantur. Etenim Steinvillius etsi de pasta compensatione pecuniaria promissis non s t a r e t , eamdem tamen l i b e r t a t e m , quam ante Caesaris nomine c o n c e s s e r a t , n u n c q u o q u e Proceribus nostris a n n u e b a t , ut vel aiio Gymnasium transmigraret, vel si visum i t a s u i s s e t , Vasarhelyini, ubi jam tum e r a t , propriam perpetuamque sedem sibi vindicaret; itaque t o t u m illud negotium ex aibitratu nostri Senatus Ecclesiastici pendebat. E c c e autem subito ventus necopinatus, unde minime debebat ac sperabatur, rursus spirare coepit adversus Delum hanc nostram hinc quoque removendam ! E t si enim tota id temporis urbs haec Maros-Vasarhelyensis, nemine civium e x c e p t o , Hclveticam religionis sormulam et n o r m a m , q u a e Consessio nominat u r , ample&eretur; inventi tamen e magistratu isto nonnulli s u e r u n t , ne quid gravius dicam , nimis ang u s t o , humili ct abjesto animo h o m i n e s , qui nescio. Haáz Rezső Múzeum Tudományos Könyvtára. C. qui-.

(36) quibus variis et ridiculis ratiosiibus comrrientis e t e x cogitatis, manibus pcdibusque obnixe omnia sacieb a n t , et id operam pro sua parte virili d a b a n t , n e Gymnasium hoc errabundum et ambulatile in sui gremio inveterasceret, sed dum adhuc recens esset,sedibus e j i c e r e t u r , neve cum s u o , quem adhuc habuissent, ludo conjungeretur. N o n est o p e r a e , Auditores, v e l , si mr.xime s o r e t , temporis ad dicendum mihi constituti ratio neutiquam s c r r e t , illorum species et causas,undecim capitibus comprehensas, v o bis audientibus e n u m e r a r e , quae cum ad manum s u n t , proserendae tamen vel horum honoris causa minime v i d e n t u r , q u i cum illis hac de temeritate n u l lo modo consentiebant. Has igitur suas tam elegant e s , si Diis placet, argutias, posteaquam Kolosvar i n u m , ubi tunc totius regni conventus agebatur, Senatui Ecclesiastico misissent; rescripserunt e vestigio Proceres nostri v i . Kal. A p r i l i s , atque illis ad omnia sapientissime r e s p o n d e r u n t ; addito praeterea; nihil esse^ cur s i b i suaeque scholae tantopere metuerent Maros-Vasarhelyenses, celebriori iilo Gymnasio exule apud ipsos s i x o atque l o c a t o , nulli quippe civium n o c i t u r o , aut in rebus vel minimis o n e r molesliaeque s u t u r o ; Voluisse quidem se quoque st commode aliorsum transserri potuisset; nunc autem nullam.aliam viam rationemque, quam ut ibi relinq u a t u r , reperiri posse. T a n t u m autem abesse u t. Haáz Rezső Múzeum Tudományos Könyvtára. ci-.

(37) dvitatis istius privilegiis aut immunitatibus vim aliquam asFerre hoc pasro c o n a r e n t u r , ut potius tueri ac conservare haec omnia sui esse ossicii ducant. Ceterum illa ccrte a u s t o r i t a t e , qila Senatus E c c l e siasticus pollerct semperque valuisset, in omnibus Ecclesiis, scholis et Gymnasiis patriae dirigendisj velle se u t i , usurosque haud dubie etiam apud magistratum Maros-Vasarhelyensem, tamquam Eccles i a m emendatis sacris addictam* suumque adeo memb r u m . Hac accepta responsione, accedente praeterea Steinvillii toties tamque disertc declarata vo» l u n t a t e , quae eadem atque Caesaris ipsius, u t erat* ita quoque h a b e b a t u r ; n o n modo nihil amplius relucscabantur, s e d , u t mobilesolet esse v u l g u s , m u t a t a priore s e n t e n t i a , complures qui adversus antea restiterant, sautores et ainici repente sacti, omnia benignitatis ossicia Gymnasio praestabant, idque cum sua copulari schola primo quoque tempore cupicb a n t ac laetabantur. Agebat eo tempore C u r a t o r e m ambulatorii hujus Gymnasii Comes S. R . I. I o sephus Telekinus Szekensis, vir non minimis in rcm publicam tam civilem quam Ecclesiasticam meritis praeclarus ; iudum autem Maros-Vusarhelyensium procurabat Ioannes T o l d a l a g i n u s ; quibus e samiliis duabus oriundos hodie quoque Illustrissimos ambo C u r a t o r e s , illorum antiquorum paene cognomines, nescio quo s a t o , selici sortassis omine h a b e m u s ; C 2 illiS. Haáz Rezső Múzeum Tudományos Könyvtára.

(38) illis itaque cum et alios viros Illustres Senatus P r o cerum nostratium adjunxisset, eosque summa omnes Augusti Caesaris Caroli V I . austoritate atque in rebus agendis p o t e s t a t e , quam a Steinvillio sibi traditam a c c c p e r a t , armavisset; hos ita ornatos et ins t r u s t o s Vasarhelyinum delegavit; li quid sorte r e pugnantiae e t c o n t e n t i o n i s i n civibus adhuc reliquum e s s e t , ad id ex eorum animis penitus eximendum , pacemque et concordiam inter utrasque partes conciliandam , postremoque ad duos istos literarum lud o s , tamquam membra divisa in unum corpus conj u n g e n d o s , ac veluti duo apium examina in u n u m idemque alvearium redigendos. Haec itaque legatio cujus princeps Iosephus T e l e k i n u s e r a t , u t in ttrbem h a n c p e r v e n i t , re priusomni ac dissensione cum magis t r a t u certis legibus etconditionibus composita; dein utriusqueGymnasii juventutem una cum suis praecept o r i b u s , a n n o h u j u s S e c u l i x v u i . p r i d i e Kal. M a j i , i n aream ludi Vdsarhelyensis c o n v o c a v i t , ibidemqus m o r e modoque iolenni decretum et voluntatem Imperatoris et ejus in hac Provincia Praesidis Steinvill i i , de Gymnasii l o c o , s e d e , s t a t i o n e Vdsdrhelyini in perpetuum s i g e n d a , sundanda ac s t a b i l i e n d a , publice p r o m u l g a v i t ; Michaelemque Kopetzinum V . C. qui adhuc ludo Vasarhelyensi p r a e s u e r a t , duobus Gymnasii Albd prose&i prosessoribus Zilaino et Szatmarino a d j e c i t , et in eorum collegium adoptavit.. Haáz Rezső Múzeum Tudományos Könyvtára. His.

(39) His rebus ita persestis et consummatis denique sas t u m e s t , Auditores ornatissimi, ut haec Delos nos t r a , post tot natationes, et quatuor atque sexaginta a n n o r u m s l u s t u a t i o n e m , ante hos tres et (exaginta a n n o s , n o n ad insulas Gyaron et M y c o n o n , s e d ad san&issimum Augusti Caroli d e c r e t u m , et summi Senatus Ecclesiastici nostratis, omniumque bonorum consensum, hoc in l o c o , hac in urbe in posterum perpetuo mansura religaretur. N o n ego jam hic memorabo mille calamitates e t i n j u r i a s , quasi totidem tempestates ab hoc Gymnasio sortiter e x c e p t a s , quas ei Loyolitarum qui Iesuitae dicebantur, praecipue samilia hac in urbe concitavit; quorum oculi sina s u m m o dolore ac vulneribus nunquam videre p o t e r a n t , t o t talesque viros ex e o , tamquara ex equo T r o j a n o , in utramque nationis Hungaricae patriam dislbminari; uode quotiescuraque vel aedisicia ruinas minantia reparanda e s s e n t , toties continuo praesestum arcis sollicitare et in illud s t i m u l a r e , ut v e n t o s adversantes et contrarios c o m m o v e r e t , non desistebant. Videbant enim mortalium callidissimi, et ad omnem sraudem , tiolum , malitiam, machinasque e t insidias a c e r r i m i , totique sceleribus et sallaciis consuti , hoc in ludo non juventutem modo Transsilvaniensem s<?d vel in primis H u n g a r i c a m , ex qua oriundos superioribus temporibus do^lores eorumque magna ex parte discipulos, C 3 ha-. Haáz Rezső Múzeum Tudományos Könyvtára.

(40) A.. K O V A S Z N A I. h a b u c r a t , bonis artibus etdo&rinis erudiri, qui reduces in solum natale s a s t i , hic eorum regno non minimum detrimenti videbantur asserre. A qua peste pernicieque tam immani et i m p o r t u n a , tandem aliquando singularis Dei O . M . b e n c v o l e n t i a , nec n o n Regum , P r i n c i p u m , Pontisicumque sapientissimorum nunquam satis laudanda c u r a , providentia, superioribus annis rem Christianam liberavit. Q u o major certiorque spcs assulget, s o r e , ut quoniam iila jam Aeolia turbinibus s o e t a , unde semper venti surentes in hanc nostram insulam adhuc emitteb a n t u r , aeternis est obstru&a claustris; s t a b i l i jam illa q u i e t e , quam per istos sperare licuisset n u n q u a m , hoc in loco p c r s r u a t u r , nullis dcinceps nimbis ac tempestatibus perturbanda.. Haáz Rezső Múzeum Sed neque p o r r o illud instituta brevitatis ratio perTudományos Könyvtára m i t t a t , u t o r d i n e m , ut successiones, ut nomina vitasque proscssorum ludi hujus,' qui praeter o s t o j a m supra laudatos praedicatosque, n u m e r o decem ad hodiernum usque diem extitere, persequar; id quod ceteroqui persacile mihi s o r e t , propterea q u o d , si ab u n o Samuele Szombatino discessero, novem reJiqui probe mihi noti cum omni vitae suae consve* tudine, m o r i b u s , sortunaque suissent; quippe quos partim dostores praeceptoresque v e n e r a n d o s , partim collegas honorandos in hac ipsa literarum ac bopae mentis ossicina habtpssem, V e r u m enimvero niiniurq.

(41) miura longus sermo narratioque exitura v i d e t u r , si •vel de quatuor iliis, Ioanne Kovesdio, Samuele N a d . udvario , cognomineque T e t s i o , ac Stephano Int z e , q u i jam omnes a vita discesserunt, dicendi p r i n cipium sacere v e l i m ; quo etiam illud accedit, quod in hoc ornatissimo coetu vestro plures reperiantur, quibus illorum non sata m o d o , sed ipsa o r a , v u l tus et i m a g o , n o n minus atque m i h i , a d n o m i n a c o m memorata in animum r e c u r r a t , totique ante oculos mentis memoriaequc vcstrae propositi verscntur. Q u a e cum ita s i n t , Auditores ornatissimi, id u n u m superesse jam v i d e t u r , u t ad alteram orationis meae p a r t e m , eamque p o t i o r e m , cujus gratia omnis haec suscepta nobis est n a r r a t i o , transeam; quae tamen , <juanto dignitate illam superiorem a n t e c e l l i t , t a n t o •brevior verborum apparatu sutura est , quod res hic nobis erit cum D e o , cum Principibus, et cum h o minibus piis, sanstis sapientibusque, qui re sa&isque sibi satis iieri, quam multis verbis , et longa oratione gratias agi malunt.. Haáz Rezső Múzeum Tudományos Könyvtára. Aequum igitur c s t , u t a n i m o , a specie ac similitudine Deli natantis a b d u & o , nostras paullisper cogitationes ad imaginem templi in ea c o n s t r u s t i , et Apollinis Musarum praesidis honoribus dedicati conv e r t a m u s ; cujus quidem sani mirisicam religionem , san&itatem et antiquitatem non Cicero tantum praed i c a t , sed et Callimachus Cyrenaeus, poeta vetus C 4. et.

(42) et austor valde b o n u s , aliique sexcenti priscorum commemorarunt. Nihil nunc attinet de illius delubri variis ornamentis vel internis vel externis, nihil de s t r u 6 l u r a e magniiicentia , pluribus exponere ; ncc arae illius admirandae meminisse j u v a t , quae in codem s a n o , teste P l u t a r c h o , visebatur,inter septem mundi miracula relata; quod neque ullo glutine aut c a e m e n t o , n e c aliis vinculis c o h a e r e b a t , sed e\* innumeris cornibus dextris, opere s t u p e n d o compasta et coagmentata suisset. V n u m e s t , quod etiamsi nuliius ccrta Jcriptoris a u s t o r i t a t e , at veri certe simili conjcstura dusto mihi licebit aslirmare, postero saltim t e m p o r e , quo librorum non modo scribend o r u m , sed etiam publice asscrvandorum usus et consvetudoapud Graccos invaluisset, in Deliaco hoc etiam Apollinis templotam celc*bri,communique Graeciae totius aerario , hujusmodi eruditionis instrijmenta et Jibrorum thesauros suisse repositos et cus t o d i t o s ; si consideremus R o m a n o s , qui Deorum cult u s , religiones, et caeremonias plerasque omnes , Graccisacceptas reserebant, idem sastitasse, cum in porticu, Apollinis Palatini templo addita, bibliothecam Latinam Graecamque collocandam putaverunt. Quod si e s t , ut equidem vix dubitandum arbitror , quis non videt luculentam imaginem et convenientiam , quae celebratissimum illud sanum Deliacum i n t e r , e t h o c pulcerrimum Gymnasii nostritemplum. Haáz Rezső Múzeum Tudományos Könyvtára. et.

(43) sct a u d i t o r i u m , conjun&amque cum eo biblicthecam Intercedit; si modo a Dcorum saisorum cultu vanaq u e superstitione discedamus, quae in illo Apollini deserebatur, cum contra e a , hoc in sacrario bonae mentis , verissimum numen Dei praepotentis et mundi procreatoris a d o r e t u r ? Cum autem haec augustissima D e o q u e et optimis artibus d e v o t a d o m u s , c u jus parietes ipsi laetari mihi v i d e n t u r , et vel me tacente suis positoribus gratias agcre gestiunt, pior u m hominum nostratium utriusque s e x u s , omnis aetatis et conditionis, maximeque Procerum, N o b i lium ac verbi divini praeconum cun&a patria dispersorums t i p ecollata, sit construsta et excitata, s i e r i que nullo modo posset n o n aliquem e tantis, nesas autem quemquam esset p r a e t e r i r e ; non ego s t a t u i s i n g u l o r u m benesasta nominatim in praesentia comm e m o r a r e ; id quod si maxime praestare nullo negotio possem, probe tamen scio illos ipsos hoc a nobis minime jsostulare, contraque quo minus s i a t , v e h e m e n t e r essc recusaturos. Ecquem igitur tandem appellcm ? q u o d nomen principe loco ponam ? cujusnam maxima merita in hanc aedem a sundamentis aedisicandam e x t i t e r u n t , quae sinescelerenesarios i l e r ineutiquampossunt ? N e m p e t u u m nomcn iilud est o beatissima Maria T h e r e s i a , san&issima Princeps ! haec tua laus ctiam post tua sata sempiternis gratiarum astionibus praedicanda; C 5 cui. Haáz Rezső Múzeum Tudományos Könyvtára.

(44) cui si nos vivae dcbitum grati animi ossicium verbis saltim praestare non p o t u i m u s , at nihil dubitamus quin tuae benignitatis hoc in genere probatae larga satis cumulataque ab ipso D e o O . M . praemia s i n t tibi re ipsa jam*pridem persoluta. T u u m tainen sacratissimum n o m e n , dum haec acdes s t a b i t , hoc in sacrario quoque semper manebit; tuasque laudesnulla vetustas a b o l e b i t ; quae tam l i b e n t e r , tam promte parateque et tam clemcnter plenam ejus aedisicandae libcrtatem s a c u l t a t e m q u e , s i m u l rogata suisses, s i m u l donavcrss, dederis, concesseris; eamdemque nobis usque ad eum s i n e m , quoad persestum c o n summatumque totum opus s o r c t , sartam testamque conservaris!. Haáz Múzeum T e Rezső vero sacratissimc Pater patriae, Augustc Caesar Iosephe , qui in cadem potcstate nobis clemenTudományos Könyvtára ter concedenda Divae tuae parentis sententiae subscripseris, quibus cgo verbis alloquar? cujus virtutibus divinis quae tandem o r a t i o , quae dicendi vis par inveniri posset ? Tibi haec domus recens condit a , secundum dicata, d e v o t a , consecrata esto; p r o cujus salute et incolumitatc , summique imperii prosperitate, bis quotidie hoc in templo re divina sac i e n d a , sacrisque precationibus in coclum mittendis vota n u n c u p a n t u r ; neque ullascgo preccs et supplicationes coelcsti N u m i n i , cujus vices in terra geris, et vcro dignissime geris, gratiores accidere posse. ar-.

(45) Q. R. A. T. I. O.. 43. a r b i t r o r , quara quae tuo n o m i n e , proque sacratiss i m a tua persona, vel h i c , vel alibi locorum pe a« guntur. N o n equidcm adulamur t e , Princcps sapientislime, quippe qui supra omncs blanditias , e t assentationcm politus e s ; neque nos ea conditione s u m u s , ut auribus tuis quicquam d a r c , aut palpum obtrudere possimus; hoc tamen conlirmare non dub i t a m u s ; si nobis nullum aliud esset ossicium in omni vita reliquum, nisi u t pro tua selicitate, D e u m , lupplicibus verbis precaremur, et obsecraremus , u t te quam diutissime superstitem, ac sospitem csse jub e a t , atque suos ut oculos t u e a t u r ; cxiguum rcliquae vitae tempus relistum videretur , vcl ad scmes t r i s temporis asta t u a , omnis justitiae et aequitatis plenissima, memori mente r c c o l e n d a , atque ad t e , pro illis, divinae curae custodiacque, sublads a i coclum manibus , animo autem demississimo, commendandum. Quare nihjl amplius nunc quidem dicam ,nisi illam verbulo gratiam commemorabo ,qtiam tibi sola. haec acdes, eidcmque annexa illa biblicr theca d e b e t , quae tamen et ipsa non modo reserr i , sed ne quidem commemorari satis p r o dignitate potest. T u e n i m , s i m u l atque patriae nostrae principatum, una cum dominatu regnorum aliorum iniisti; continuo eam tuam voluntatem sacratissimam de libris in has regiones libere importandis ostcndisti, qua divinjorem ac sapientiorem nulla unquam. Haáz Rezső Múzeum Tudományos Könyvtára. aeras.

(46) aetas v i d i t , neque nostra liaec tcmpora optare vel cogitando p o t u e r u n t . Nam nisi bonis moribus noxios aut nimis contumeliose scriptos, ceteros omnes sine religionum et caeremoniarum discrimine,ut patriae parente d i g n u m , qui omnibus idem esse debet, n u m e r o vetitorum exemisti , censorumque severa n o t a t i o n e , atque animadversione, cui adhuc suerant obnoxii , divinitus liberasti. O Principem omnium qui s u n t , s u e r u n t , e r u n t , v i r t u t e , sapientia , justitiaque principem ! Quis igitur toto tcrrarum orbe v i v i t , cui dignius, justius, cui meliori j u r e , novum h o c templum et bibliothecam, post D e u m dedicaremus,quam tibi,maxime I o s e p h e , n o n tamquam Apollini Palatino, sed unico veri Dei certissimoque in terris vicario,coelestilqueNuminis munus atque p a r t e s , omni cum lapientiae ac bonitatis laude sustinenti? qui u t ad clavum regni sedere coepisti, quasi s i g n u m quoddam ad bene de rebus humanis sperandum sustulisti; ac res dua?, quae ante dissociabiles v i d e b a n t u r , principatum ac libertatcm misceri posse , certissimis speciminibus, brevi temporis intervallo , hominum genus universum edocuisti. Quocirca sacratissime I m p e r a t o r , n o n tam domine quam parens indulgentissime, verissima patris nostri coelestis et praesens in terris atque asspe&abilis imag o , neque timor aut m e t u s , sed amor deliciaeque p o p u l o r u m ; tuae nos nostrumque Gymnasium et san-. Haáz Rezső Múzeum Tudományos Könyvtára. stis-. /.

(47) stissimum hoc ejus templum , tutelae tradimus et commendamus, proque maximarum rerum quas divino t u o consilio, tot gentium nationumque saluti bonoque moliris , selici semper et ubique successu suturo , praepotentem D e u m votis c t , obtestationibus satigare, nullo unquam tempore desistemus. Sequitur n u n c , u t ad v o s , viri excellentissimi, rerum vel bellicarum vel civilium hujus Provinciae restores et g u b e r n a t o r e s ; ceterique in Curia TranssilvaniensisacraeCaesareaeRegiaequemajesta.tis C o n s i l i a r i i , et arcanorum participes gravissimi, mea se convertat o r a t i o ; quibus excellentissimum communis cunstae patriae Tribunalis juridici praesidem , ceterosque Iudices lestissimos, in eisque 111. Comites ambo Gymnasii nostri C u r a t o r e s ; nec non Iudicii c o n t i n u i , quod v o c a n t , in hac Dioecesi Maros i e n s i Praesestum regium, in eoque conventu reliquos causarum cognitores et arbitros; denique hujus civitatis Maros-Vasdrhelyensis nobilissimum Cons u l e m , aliosque magistratus, a d j u n g o ; quorum plerique vel opibus vel consilio vel utrisque ad hujus auditorii substrustionem, suam o p e r a m , auxilium , subsidium, adjumentumque n o n inviti sed l u b e n t e s , n o n gravate sed s t u d i o s e , quin ultro etiam et sua s p o n t e contulerunt. Quare cum ea sit in vestris quoque benesiciis et in hoc novum aedisicium promeritis magnitudo m u l t i t u d o q u e , ut vel copiosissimo. Haáz Rezső Múzeum Tudományos Könyvtára. et.

(48) A.. K O V A S Z N A l. et uberrimo ingenio justam satis materiam ad agendas vobis gratias suppeditare q u e a t ; nolite q u a e s o , viri lapientissimi , s i d e l e m in nobis grati animi memoriam , meae hujus orationis jejunitate et insantia dicendi m e t i r i ; sed pro vestra potius sapientia cogit a t e , si omnium omnino hominum conscientiam ves t r a haec merita prorsus eisugerent, ut iis agnoscendis vel praedicandis, suum vobis s t u d i u m declaraturus essetutique n e m o ; non tamcn illa D e o cclari p o s s e ; tantoque majorem apud eum vestrae hujuS pietatis mercedem ac remunerationem , olim haud dubie vobis r e d d e n d a m , esse p r a e p a r a t a m ; quanto minus praemiorum in hac mortali vita pro eisdem accepissetis. Sed tamen et nos ipsi, u t quantum debercmus non possimus, certe quantum quidem possumus persiciemus, ut.vestri m u n e r i s , benesicentiae ac liberalitatis memoriam s t u d i o sempiterno, et immortali habenda vobis g r a t i a , p e r p e t u o colamus ; neque diem ullam vel oriri vel occidere patiamur $ quin pro vestra conjugumque et liberorum vestrorum vita, s a l u t e , i n c o l u m i t a t e , bonis sortunisquo omnibus conservandis, vota castissima hoc in templo concipiantur , conceptaque D e o O. M . quam rcligiosissime et ardentissimo pietatis scnsu persolvantur.. Haáz Rezső Múzeum Tudományos Könyvtára. V o s autem conjun&issimi Collegae, Stephane Ba^ sa, ct Iosephe F o g a r a s i , viri claiissimi, omnique tam.

(49) tarn ernditionis quam cctera laude cumulati, quibus e g o humaniores et candidiores, quod praesiscine dix e r i m , nec sperando nec optando possem cogitare, tacitus nullo modo praetcrire possum; tuque in primis Stephane Basa, hujus Gymnasii celeberrime R e & o r , aut potius consilio, prudentia, procuratione, diligentia, animique lenitate ac m a n s v e t u d i n e , pa» t e r , nominatim a me separatimque ab aliis, appellandus mihi videris. Si nihil aliud in omni tua vita dignum laude vel adhuc secisses, vel esses deinceps s a & u r u s , quam quod in excitanda hac acde pulcerrima cum omnium admiratione probavisti; h o c unum ad omnem posteritatis praedicationem abunde sussicere p o s s e t ; s i v e in hac quinque circiter a n n o rum aedisicatione, nullam a l i a m c u r a m , industriam diligentiamque demonstravisses, quam eam solam , quam innumerabilibus epistolis aut literis supplicibus ad omne genus hominum benesicorum tuis manibus exarandis ac missitandis impendisti; nullis t a m e n , i n credibilis illa s o l l i c i t u d o , diurna noclurnaque rerum administrandarum p r o v i d e n t i a , et divina quaedam in agendo dexteritas, tanta illa tamque mirabilis in rebus non minus gerendis quam excogitandis celerit a s , verborum praeconiis pro merito celebrari posse unquam videretur. V t mihi q u i d e m , quoties t e , tuasque virtutes inusitatas cOnsidero, id quod ego nullo sere non temporis punsto sacio; toties veniat. Haáz Rezső Múzeum Tudományos Könyvtára. in.

(50) •4j. A.. K O V A S Z N A I. sor hoc in ludo creandus esset, t u q n e d u tum quaesitus , e t v i X suisses tandem , multo ma n que labore repertus ; totum illud nego mm non hu mano consilio sed ne divino ^ ^ J ^ gestum, u t post tam dmturnam del b e r J 1 t i o n e m , t u potissimum ex ommbus d e s t » , P cipue temporibus regendo Gymnasio e ^ administrandis admoverere , m quae et ^ j u s a u S de n o v o condendi necessitas, et « t e ^ u m d o. impcndentes mciderunt.. Ni^si g ». ris et maudita solertia, labo , poris articulo h u c accessisset , cum a. . sacratissitni3. Haáz Rezső Múzeum Principibus ad aedisicandum conces a ^ ^ niorum hominum larga mumsicentia , si n o n P Tudományos Könyvtára t K in cassum casura s u e r u n t , n o n tamen tam u t v. t u s m casium c o m m o d i t a t e , m usum liter tantoque cum s r u t t u et cuui. neras o p i s i c b u s . ^ b n ^ e. extruen-. SsSscss».

(51) persecisti, absolvisti, consummavisti; ita ut si quis est, cujus ob summa in hanc substru&ionem promer i t a , laus celebranda s i t , ac disseminanda; tu certe unus omnium maxime is e s , cujus nomen n o n i n hac solura oratione summi honoris causa p o n e n d u m ; verum etiam aureis trabalibusque iiteris, in hujus aedisicii s i n g u l i s p a r t i b u s , januis^ . p o s t i b u s , v a l v i s , p a r i e t i b u s , et subselliis inscriberidum , atque ad omnem serae posteritatis memoriam propagandum esse videatur. Nihil de ceteris tuis v i r t u t i b u s , ne quidem ad aedisicandum et ad rem samiliarem custodU endam pertinentibus loquar , quae alterius sunt loci; sola hac aede unica constituenda* a e t c r n u m , et o m nibus s i g n i s , s t a t u i s , aereque pcrcnnius tibi m o n u mentilm excitavisti. Q u a p r o p t e r omnis hacc nostra juventus , si bona sua n o r i t , ct omncs mecum u n a b o n i , summum N u m e n vehementer precantur , u t i te j non modo sacrarum literarum in hoc Gymnasio t r a d e n d a r u m , et eorum quae doces ,integritate vitae et innocentia accurate exprimendorum et consirmandorum gratia, verum etiam rci publicae ac samiliaris Gymnasii nostri procurandae et administrandae causa c o m m o d o q u e , quam diutissime, sulvum, selicem, sospitem et incolumem conservet!. Haáz Rezső Múzeum Tudományos Könyvtára. Novissimo denique loco , te , Deus immortalis ac s e m p i t e r n e , pater Domini nostri Iesu Christi, nosterque per cum coelestis; quem propter benesicia pop.ulus quoque C h r i s t i a n u s O p t i m u m , p r o p t e r vim et p o . D te-.

(52) testatcm, Maximum , jure ac merito nominare p o t cst; qui ut olim populi tui Israelitici, quem sanstis. simo t u o soedere dignatus e r a s , quadraginta per annos in vasta illa solitudine, locisque h u m a n o cultu vacuis o b e r r a n t i s , donec transito I o r d a n e s l u v i o , m terra Cananaea per te sibi t o t ante seculis ostensa promissaque consedisset; sic hujus Gymnasli nostri Vdsarhelyensls per annos amplius sexaginta vagantis, postque tam varios casus et t o t rerum suarum discrirhina, ex t u a voluntate decretisque t u i s , hac in urbe pulcerrima , sedes tandem aliquando quietas naisti, constantissimus d u s t o r , desensor atque S t a t o r , ad hodiernum usque diem extitisti; cujusque sanstissimo c u l t u i , honoribus ca6remoniis, et religionibus , augustam hanc aedem recentius c o n s t i t u t a m , libentes meritoque d a m u s , dicamus, et summa cum animorum nostrorum demissione, laeti tamen et alacres consecramus; te i n q u a m , tuum propter s i i i u m , nos t r u mServatorem Christum Iesum, una cum santtiss i m o t u o S p i r i t u , supplices rogamus , quaesumus, obtestamur, obsecramus et v e n e r a m u r , u t quorumcumque benesicio quacumque ratione praestito, hoc splendidissimum omnis dostrinae liberalis sacrarium est ere&um et constitutum;illosomnes s i n g u l a r i prorsus et eximio tuae misericordiae paternae coelestisque benignitatis s a v o r e , vivos mortuosque complettare; proques i n g u l i s ,quos in eam rem expenderunt, obolis, n o n alterum m o d o t a n t u m , sed centies mil-. Haáz Rezső Múzeum Tudományos Könyvtára.