• Nem Talált Eredményt

M. Tullii Ciceronis de Officiis ad Marcum Filium liber primus

N/A
N/A
Protected

Academic year: 2022

Ossza meg "M. Tullii Ciceronis de Officiis ad Marcum Filium liber primus"

Copied!
80
0
0

Teljes szövegt

(1)

M. T U L L I I C I C E R O N I S

DE OFFICIIS AD MARCUM FILIUM

LIBER PRIMUS.

«

(2)
(3)

Quamquam te, Marce fill, annum iam audientem Cratippum 1 idque Athenis abundare oportet praeceptis institutisque philoso- l phiae propter summam et doctoris auctoritatem et urbis, quorum alter te scienti'a augere potest, altera exemplis, tameii, ut ipse ad meam utilitatem semper mm Gra^p "

p

q"

p if1

in philosophia solum, sed etiam in dicendi cxewjitatioBoJeGi, idem tibi censeo faciendum, ut par sis in utriusque orationis fa- culfate. Ouam quidem ad rem nos, ut videmur, magnum attuli- mus adiumentum hominibus nostris, ut rion modo Graecarum litterarum rudes, sed etiam docti aliquantum se arbitrentur adep- tos et ad dicendum et ad iudicandum. Quam ob rem disces tu 2

1. 1. Crativvus standin i e n e r Z e i t der peripatetisehen Schule in Athen vor. Cic. sagt von ihm de div. I, 3, 5 quem ego parern summis Peripate- ticis iudico u n d d e d i v . I I , 5 2 , 107 veniamus nunc ad Optimum, virum famüiarem nostrum Cratippum.

Von seinen Schriften werden beson- ders die über die Weissagung von Ci- cero erwähnt und benutzt, de div. IT, 48, 100. 52; 107; vgl.de off. 111,2, 5.

video: s. z u I , 2 6 , 9 0 .

cum Graecis Lmtina'~Sf6niwixi.

durch Sprechen und Schreiben über Philosophie in lateinischer und grie- chischer Sprache; vgl. über die red- nerischen Studien Brut. 90, 310 com- mentabar declamitans — idque fa-

ciebam multum etiam Latine, sed Graece saepius.

ut ipse — idem tibi. H ä u f i g ent- spriciit dem ut statt sie durch eine gewisse Anakoluthie der Rede ein pronomen wie idem, id, hoc, de leg.

I I , 6 , 1 4 sed ut vir doctissimus fecit Plato, — id mihi credo esse facien- dum. d e fin. I V , 1 3 , 3 4 ut Phidias potest a primo instituere signum id-

que perßeere, potest ab alio incoha- tum aeeipere et absolvere: huic si- milis est sapientia.

quam quidem ad, reffr in welcher Hinsicht, nämlich in Bezug auf die wissenschaftliche Darstellung in la- teinischer Sprache.

ad dicendum et ad iudicandum,

(4)

quMem ^ principe huius aetatis philosophorum et disces quam diui'oi« • -

ciasfbon poenitebit. Sed tarnen postra legensTföiTmWtüm a fes : tarn diu autem velie debebis, quoad te Peripateticis dissidentia, quonianvuti igue Socratici ejt Platonici volumus esse, de rebus ipsis utere tuo iudicio — nihil enim im- pedio — , orationem autem Latinam efficies profecto legendis nostris pleniorem. Nec vero hoc ^(rroganter dictum existimari velim.. Nam pbilosophandi scientiam concedens multis, quod est oratoris proprium, apte, distincte, ornate dicere, quoniam in eo studio aetatem consumpsi, si id mihi assumo, videor id meo iure quodam modo vindicare. Quam ob rem magnopere te hortor, mi Cicero, ut non solum orationes meas, sed hos etiam de phi- losophia libros, qui iam illis se fere aequarunt, studiose legas.

Vis enim maior in illis dicendi, sed hoc quoque colendum est aequabile et temperatura orationis genus. Et id quidem nemini firaecor.um video adhuc contigisse, ut idem utroque in genere elaboraret sequereturque et illud forense dicendi et hoc quietum disputandi genus, nisi forte Demetrius Phalereus in hoc numero

rednerische Fertipkcip und philoso- se, in caelomundoquenonputet. Auch phiscbes Urtlfeil. "" °iiri Griechischen ist derartiges häufig.

' 2. поп multum a Peripateticisdis- · i a m ш ,e f e r c a e q u a r u n L

sidentia: Academ. I, 6, 92 Iludim- D i e H d s s h a b e n m f e r e a'T l m ± :

prudenter, si atios esseAcademieo^^П^^гЫо^Шс^ащшгге n i e m i t qui tum appellarentur, ahosPenpa- dem Dativ Man mnss daher e n t w e. tetieos arbitrantur. N u r a u f d i e prak- d e r т s c f e r e a e q u a r u n t o d e r mos tische Philosophie Rucksicht neh- j , schreiben.

„ njend, leugnet Cic. nach dein V.of-- gange des Antiochus den Unterschied zwischen der platonischen und ari- stotelischen L e h r e ; vgl. Tusc. V , 30, 85 und ausführlicher de leg. I, 2 1 , 5 5 . HifiE>b£häEpt£t e i ^ o g a r , die skeptische neuere Akademie, zu der er doch gehörte, stimme mit den Pe- ripatetikern ü b e r e i n ; s. E i n l .

de rebus ipsis utere tuo iudicio enthält n u r eine beiläufige Bemer- k u n g , und sollte darum dem Haupt- g e d a n k e n orationem efficies cet. sub- ordinirt sein; vgl. 1, 7, 2 3 , wo ex quo nnr zum zweiten Theil des Saz- zes credamus qua cet. g e h ö r t , dem edacunUsdercsßEste- 'ShaiLxiudcamiis

tTOiYarisubordinirtsein soIUc7§«UJUb I I § . 17. d e leg. I I , 7 , 1 6 neminem esse,

oportere tarn stulte arrogantem, ut vjjerjitwnem_el^7neniqm putetmes-

hläborarel .-der S i n n d e s V e r b u m s , video contigisse, verlangt, dass m a n gegen die Hdss. laboraret in elabo- raret ändert. "

3 . Denietrius Phalereus w a r m e h r Staatsmann und Redner als Philo- soph. E r verwaltete Athen im Auf- trage Kassanders Ol. 115, 4 — 1 1 8 , 2 (317—307). Durch Demetrius Po- liorkctes vertrieben floh er nach Ae- gypten zu Ptolemneus Philadelphus nnd starb 01.124,2(283). R r u t . 9 , 3 7 Phalereus— successit — eruditissi- mus Ule quidem, sed non iam armis instäutus.quampalaestra, itaquede- lectabat magis Athenienses quam infiammabat. Processerat enim in solem et ptdverem, non ut e militari tabernáculo, sed ut e Theophrasti doctissimi hominis umbraeutis.

(5)

LIB. I. CAP. 4. 5. 6.

29 haberi potest, disputator subtHis, orator parum vehemens, dul- cis tamen, ut Theophrasti discipulum possis agnoscere. Nos autem quantum in utroque profecerimus aliorum sit iudicium, utrumque eerte secuti sumus. Equidem et PJatonem existimo, 4 si genus forense dicendi tractare voluisset, gravissime et copio- sissime, potuisse dicere et Demosthenem, si ilia, quae a Piatone didicerat, tenuisset et pronunciare voluisset, ornate splendideque faccrc potuisse. Eodemque modo de Aristotele et Isocrate iudico, quorum uterque suo studio delectatus contempsit alterum.

. Sed cum statuissem scribere ad te aliquid hoc tempore, 2 multa posthac, ab eo ordiri volili maxime, quod et aetati tuae esset aptissimum et auctoritati meae. Nam cum multa sint in philosophia et gravia et utilia accurate copioseque a philo'sophis disputata, latissime patere videntur ea,· quae de offlciis tradita ab illis et praecepta sunt. Nulla enim vitae pars neque publicis ne- que privatis, neque forensibus neque domesticis in rebus, neque

Theophrastus, d e r S c h ü l e r u n d N a c h f o l g e r des A r i s t o t e l e s . B r u t . 31, 121 QuisArisiotelenervosior, Theo- phrasto dulcior? o r . 19, 6 2 Theo- phrastus divinitate loquendi nometi

invenit. ' 4 . Equidem. D i e s e n Z u s a t z m a c h t

Cic., d a m i t seine Behauptung1, e r h a b e sich a l l e i n i n b e i d e n S t i l g a t t u n g e n a u s g e z e i c h n e t , n i c h t a n m a s s e n d er- s c h e i n t .

si voluisset — potuisse. I n d e r ' oratio reo tu w ü r d e stehen si voluis-

set —• potuit, w i e h ä u f i g n a c h e i n e r als n i c h t w i r k l i c h a u s g e s p r o c h e n e n B e d i n g u n g debebat, decebal, polerat f o l g t , potuisset h ä t t e in d e r orat.

obl. d u r c h futurum fuisse, ut u m - s c h r i e b e n w e r d e n m ü s s e n ; v g l . fuisse I I I , 2 4 , 9 3 . ·

Demosthenem: P l u t . D e m . 5 Ef>- μιπποςό'ε' φησιν άδεΟπότοις ύπο- μνήμκσιν ίντυχεϊν, εν οίς Ιγέ- γραπτο τον¿1 ημοσθένηνΟυνεσχο- λακέναι Πλάτωνι κκΐ πλείστον είς τ ους λόγους ώφελήαθαι. C i c . o r . 4, 21 quod idem· de Demosthene . existimari potest, cuius ex epistutis intellegi licet, quam frequens fueril Plalonis auditor. W e n n a u c h die B r i e f e des D e m o s t h e n e s , w e i c h e C i c .

besass, e b e n s o u n ä c h t w a r e n , als die u n s e r h a l t e n e n , so i s t d o c h diese N a c h r i c h t a n sich g l a u b l i c h .

de Aristotele: de o r . I I I , 35,' 141 itaque ipse Aristoteles, cumßorere Isocratem nobilitate diseipulorum fideret, quod ille suas disputaliones a causis forensibus eteivilibus adin- anem sermonis elegantiam- trans- tulisset, mutavit repente totamfor- mam disciplüiae suae • ver- sumque quendam Philoetetae paullo secus dixil. Ille enim. turpe sibi ait esse tacere, cum barbaros, lue au- tem cum. Isocratem pateretur dtee-, re. v g l . o r . 1 9 , 62. T u s c . I , 4, 7.

D e r S t r e i t f ä l l t z w i s c h e n O l . 1 0 0 , 2 u n d O l . 1 0 8 , 2 ( 3 6 7 — 3 4 8 ) . D e r V e r s , den A r i s t o t e l e s u m ä n d e r t e , l a u t e t e : ctlayobv auonäv, ßuqßü.QOvg J' tfiv keyeiv. .

2. multa posthac: ob C i c . n o c h b e s t i m m t e a n d e r e W e r k e ü b e r Phi- l o s o p h i e n a c h d i e s e m zu s c h r e i b e n v o r h a t t e , w i s s e n w i r n i c h t .

latissime patere, a l l g e m e i n e o d e r v i e l f a c h e A n w e n d u n g finden. I , 7, 2 0 . 2 4 . 8, 26. I G , 5 1 . 26, 9 2 . I I , 15, 5 4 u n d oft.

forensis s t e h t i n d e m s e l b e n G e g e n - s a t z z u domesticus w i ef ' o r i s z u do-

(6)

30

si tecum agas quid, neque si cum altero contrahas, vacare officio potest, in eoque et colendo sita vitae est honestas omnis et negle- 5 gendo turpitudo. Atque haec quidem quaestio communis est

omnium philosophorum. Quis est enim qui nullis officii prae- ceptis tradendis philosophum se audeat dicere? Sed sunt non nullae disciplinae, (Juae propositis bonorum et malorum finibus officium omne pervertant. Nam qui summum bonum sic insti- tuit, ut nihil habeat cum virtute coniunctum idque suis commo- dis, non honestate metitur, hic, si sibi ipse consentiat et non interdum naturae bonitate vincatur, neque amicitiam colere pos- sit nec iustitiam nec liberalitatem, fortis vero dolorem summum malum iudicans aut temperans voluptatem summum bonum sta- 6 tuens esse certe nullo modo potest. Quae quamquam ita sunt

in promptu, ut res disputatione non egeat, tarnen sunt a nobis alio loco disputata. Hae disciplinae igitur, si sibi consentaneae velint esse, de officio nihil queant dicere, neque ulla officii praecepta firma, stabilia, coniuncta naturae tradì possuntnisi aut ab iis, qui solam, aut ab iis, qui maxime honestatem propter se dicant expetendam.

Ita propria est ea praeceptio Stoicorum, Academicorum, Peripatéti- corum, quoniam Aristonis, Pyrrhonis, Heriili iam pridem explosa'

u n d P e r i p a t e t i k e r . E b e n s o d e l j g . I, 13, 3 7 .

ita, d e m g e m i i s s , d e fin. ITI, 1 8 , 5 9 ita est quoddain commune officium sapientis et insipientis.

Aristonis, Pyrrhonis, Heriili: d e fin. I I , 1 3 , 4 3 Quae (ea, quae prima natura approbavit) cum Aristoni et Pyrrhoni omnino visa sunt pro ni- hilo, ut inter optime valere et gra- vissime aegrotare nihil prorsus di- cerent interesse, recte iam pridem contra eos desitum est disputavi.

Dum enim in una virtute sic omnia esse voluerunt, ut earn rerum selec- tione exspoliarent: — virtutem i- psam, quamamplexabantur, sustule- runt. Herillus autenì ad seientiam omnia revòcans unum quoddam bo- num vidit, sed nee optimum nec quo vita gubernari possit. Itaque kic ipse iam pridem est reieclus, post enim Chrysippum non sane est dis- putatum. P y r r h o v o n E l i s , Z e i t g e - n o s s e A l e x a n d e r s des G r o s s e n , l e u g - n e t e m i t d e r M ö g l i c h k e i t d e s E r k e n - mi. a d A t t . 1 , 1 7 , 6 non forenses res

non domesticae, ηοιι publicae non privatae diutius tuo suavissimo at- que amantissimo sermone etconsilio carere possunt.

5 . non nullae disciplinae: d e fin.

I I , 1 1 , 3 5 ita tres sunt fines exper- tes honestatis, unus Aristippi vel Epieuri, alter Hieronymi, Cameadis tertius. v g l . z . I I I § . 1 2 .

fortis vero: a u s f ü h r l i c h e r w i r d d i e s c . 4 3 b e s p r o c h e n .

6. Quae quamquam ita sunt in promptu: sunt b e s t ä t i g e n h i e r w e - n i g s t e n s e i n i g e d e r b e s t e n H d s s . ; d e n C o n j u n c t i v b e i quamquam h a t C i c e r o s e h r s e l t e n o d e r w o h l n i e ge- s e t z t .

' alio loco d e fin. I I c. 12 ff. d e off.

I I I , 3 3 , 1 1 7 .

coniuncta naturae =naturae con- venientia, d e m W e s e n d e r m e n s c h l i - chen N a tu r e n t s p r e c h e n d , ομολο- γουμένως φύσει. s. E i n l .

ab iis qui, solam d i e S t o i k e r , aut qui maxime n a m e n t l i c h A k a d e m i k e r

(7)

LIB. I. CAP. 4. 5. 6.

31 sententia est, qui tarnen haberent ius suum disputandi de officio, si rerum aliquem delectum reliquissent, ut ad officii inventionem aditus esset. Sequimur igitur hoc quidem tempore et in hac quaesti one potissimum Stoicos non ut interpretes, sed, ut sole- mus, e fontibus eorum iudicio arbitrioque nostro quantum quo- que modo videbitur hauriemus.

Placet igitur, quoniam omnis disputatio de officio futura est, 7 ante definire quid sit officium : quod a Panaetio praetermissum esse miror. Omnis enim quae [a] ratione suscipitur de aliqua re institutio debet a defmitione proficisci, ut intellegatur quid sit id, de quo disputetur. Omnis de officio duplex est quaestio. 3 Unum genus est, quod pertinet ad finem bonorum, alteram, quod positum est in praeceptis, quibus in omnes partes usus vitae conforman possit. Superioris generis huius modi sunt exempla, omniane officia perfecta sint, num quod officium aliud alio maius

ncns überhaupt die Unterscheidung des Werthes der Dinge. Die ä n u i t f i a derSeele, das höchste Glück, konnte mithin nur der erreichen, der sich gegen Alles gleichgültig verhielt.

Aristo von Chius, Schüler des Zeno, aber mehr Cyniker als Stoiker, leug- nete allen Unterschied unter den a- äiaipoQoig (s. Einl.), auch er konnte also der höchsten Vorschrift tugend- haft zu bandeln keinen realen Inhalt geben. Auf Herillus dagegen,- der gleichfalls Schüler des Zeno war, passt dies nicht, da er neben dem Wissen als höchsten Zweck (rilos) ein anderes Princip vnoreKs für das praktische Leben annahm. >

sequimur ,in der Ansicht, die Ci- cero schon hat, hauriemus in dem Vortrage, den er jetzt halten will.

DaherderWechsel dertempora.' Un- ser.

ratione, systematisch, wie § . 9 2 . II, 12, 42; a ratibne, was die Hdss. ha- ben, lässt nur die sehr gezwungene Erklärung, v o n e i n e m P r i n c i p a u s , zu.

definitione. Die Definition der Stoiker ist nachDiog.Laert. VII, 107 6Ti <f£ xaltrjx6v tpaai elvai, o noa- xOiv f vAoyov Tiva la/si. ¿Ttolo-

•yiOfiöv. vgl. Stob. ecl. eth. p. 15S

e d . H e e r e n ορίζεται di το χαβ-η- χον το άκόλου&ον iv if¡ ζωρ, ο πραχ&εν ευΧογον αποΧογίαν έχει.

s. Einl. Aber hier fehlt die Defini- tion. Sie muss ausgefallen sein, was wahrscheinlich erst nach Einschie- bung von §. 8 geschehen ist, in dem dieselbe Definition auf die media of- ficio angewandt wird;

B. Duplex est quaestio. D i e A b - handlung über die Moral zerfällt in die Untersuchung über das allge- meine Princip, bei den Stoikern die Frage nach dem höchsten Gute (s.

Einl.), und in einen paränetischen Theil. N u r der eben genannte Aristo betrachtete diesen zweiten Theil als nicht zur Philosophie gehörig. Kle- anthes, der Nachfolger Zenos, er- kannte ihn für den F a l l an, dass die besonderen Vorschriften im Zusam- menhang mit den allgemeinen Prin- cipien dargestellt würden; s. Zeller Geschichte der gr. röm. Philosophie I I I p. 16.

usus vitae conformari, die P r a x i s des Lebens geregelt werde.

omnianeofficiaperfectasint. W e r wie Aristo (s. §. 6) den Werthunter- schied der äussern Dinge ganz leug- nete, für den konnte es auch keine

(8)

32

sit, et quae sunt generis eiusdem. Quorum autem officiorum praecepta traduntur, ea quamquam pertinent ad finem bonorum, tarnen minus id apparet, quia magis ad institutionem vitae com- munis spedare videntur: de quibus est nobis his libris explican- S dum. [Atque etiam alia divisio est officiii. Nam et medium quod- dam officium dicitur et perfectum. Perfectum officium rectum, opinor, vocemus, quoniam Graeci v.aTOQd-cupta, hoc autem com- mune officium -/.a&rjv.ov vocant. Atque ea sic definiunt, ut, rec- tum quod sit, id officium perfectum esse definiant, medium autem officium id esse dicunt, quod cur factum sit ratio probabilis reddi 9 possit.] Triplex igitur est, ut Panaetio videtur, consilii capiendi deliberatio. Nam aut honestumne factu sit an turpe dubitant, id

auf diese Dinge bezüglichen Pflichten (media officio) g e b e n .

8. lieber xaTÖQd-Wfia und xuttij-

¡xov s. Eint. Obgleich eine Entwik- kelung dieser Begriffe bieram Platze w ä r e , müssen w i r doch den ganzen folgenden § . für untergeschoben hal- ten. Denn 1) wäre es sonderbar, wenn Cic. HI, 3 , 14, wo er dieselbe Unterscheidung bespricht, nicht auf diese Stelle Bezug genommen hätte.

2) schliesst sich § . 9 eng an § . 7 de quibus est nobis bis libris explican- dum an. 3) ist das Ganze eine ver- worrene und ungeschickte Zusam- menstellung aus III, 3, 14 und viel- leicht de finibus III, 17,58 Est autem officium, quod ita factum est, ut eius facti probabilis ratio reddi pos- sit, ex quo intellegitur officium me- dium quoddam esse, quodneque in bonis ponatur, nequeincontrariis — quoniam enim.videmus, esse quid- dam, quod rectefactum appellemus, id autem est perfectum officium cet.

Auch bei der grössten Flüchtigkeit würde Cicero nicht so anklar ge- schrieben haben.

hoc: man erwartet illud, auch wenn hoc gesetzt sein sollte, weildascojra- mune officium das in diesen Büchern zu behandelnde ist, würde die Aus- drucksweise unverständlich sein;

überdies fehlt xa&ijxov in den Hdss.

commune officium sagten die Stoi- k e r schlechthin f ü r medium officium

nicht. Der Ausdruck scheint aus der Definition 111,3,14 genommen zu sein und findet sich ebenso bei dem Nach- ahmer Ciceros Ambrosius de off. cler.

I I I , 2 secundum est commune offi- cium, quod ipso sermone significa- tur pluribus esse commune.

sie definiunt, ut — definiant.

Aehnlichc Weitschweifigkeit findet sich z w a r häufig in Definitionen: aber wenn Cic. § . 96 sagt: eam sie defi- niunt, ut — veliul esse, o d e r I I I , 4, 2 0 licentiam dat, utliceat, so i s t d o c h das noch etwas ganz Anderes. Diese Definition ist nichts als eine W i e d e r - holung der eben gegebenen Ueber- s e t z u n g perfectum officium, rectum vocemus.

quod cur factum sit, ratio proba- bilis reddi possit. D i e s e l b e D e f i n i - tion brauchen die Stoiker f ü r die Pflicht im Allgemeinen (s. o.). Doch lässt sie sich auch auf das p t o o v xctD-ijxov anwenden, wie die Stoiker häufig unter officium, xafUjxov schlechthin d a s/ . l i a o v xa9-rjxov ver- stehen. Der wesentliche Unterschied, der theils in der blossen Gesetzmäs- sigkeitsolcher Handlungen, theils da- rin besteht, dassdas fiéaovxaS-ijxov sich nur auf die äusseren Dinge w i e Ehre, Reichthum u . s . w . bezieht, ist damit freilich nicht hervorgehoben.

9. Nam aut: statt des zweiten aut folgt tum autem und dann tertium autem gentis, dergleichen Abwei-

(9)

- / y B . I. CAP. 3 . 4 .

33

>ru?k. · . · ·

quod in deliberationem cadit: in quo considerando saepe animi . in contrarias sententias distrahuntur. Turn autem aut anquijunt aut consultant ad vitae commoditatem iucunditatemque, ad facul- tates rerum atque copias, ad opes, ad potentiam, quibus et se possint iuvare et suos, conducat id necne, de quo deliberanti quae deliberatio omnis in rationem utilitatis cadit. Tertium du- bitandi genus est, cum pugnare videtur cum honesto id, quod videtur esse utile. Cum enim utilitas ad se rapere, honestas contra revocare ad se videtur, fit ut distrahatur in deliberando animus adferatque ancipitem curam cogitandi. Hac divisione, 10 cum praeterire aliquid maximum vitium in dividendo sit, duo praetermissa sunt. Nec enim solum utrum honestum an turpe sit deliberari solel, sed etiam duobus propositis honestis utrum honestius, itemque duobus propositis utilibus utrum utilius. Ita, quam ille triplicem putavit esse rationem, in quinque partes dis- tribuì debere reperitur. Primum igitur est de bonesto, sed du- pliciter, turn pari ratione de utili, post de comparatione eorum disserendum.

Principio generi animantium omni est a natura tributum, 4.

ut se, vitam corpusque tueatur, deelinet ea, quae nocitura videan- 11 tur, omniaque, quae sint ad vivendum necessaria, anquirat et . paret, ut pastum, ut latibulaj ut alia generis eiusdem. Commune At>

autem animantium omnium estconiunctionisappetitusprocreandi causa et cura quaedam eorum, quae procreata sint. Sed inter bominem et beluam hoc maxime· interest, quod haec tantum, quantum scnsu movetur, ad id solum, quod adest quodque prae-

chungen von der Regelnlässigkeit, um die Rede mehr dem Tone der Umgangssprache anzupassen, finden sich namentlich in den dialogischen Schriften Ciceros unzählige :1,14,44.

aut anquirunt aut Consultant: an- quircre geht a u f das Aufsuchen der Gründe, consullare bedeutet,mit sich z u R a t h e gehen'. Die Synonyma wer- den durch aut— aut verbunden wie I , 14, 4 4 quam aut libertali aut ho - nestali. 2 0 , (jfi aut admirari aut op- tare aut expetere.

rapere, gleichsam wider W i l l e n der Menschen mit sich fortreissen.

revocare, zu der richtigen Bahn zu- rückrufen.

1 0 . afferatque, sc. ad deliberatio-

nem. ^ Cic. de offic.

4 . 11. F ü r den Inhalt des Kapi- tels s. Einl. de fin. III c. 5. Diog.

Laert. VII, 85.

Principio, d. i. ante omnia, u m da- mit anzufangen. ], 35, 126 principio corporis magnam natura ipsa vide- tur habuisse rationem. I I I § . 2 1 .

commune item: hier findet kein Gegensatz statt, sondern ein neues Glied derselben A r t wird hinzuge- fügt, autem, was die Hdss. haben, kann daher nicht stehen. W o autem so f ü r porro, praelerea, item ge- braucht scheint, ist dies nur schein- b a r , und stets auch der Gegensatz in andrer Beziehung da, vgl. z. § . 17.

quod adest, quodque praesens est: praesens dient den Begriff des Gegenwärtigen in örtlicher und

3

(10)

34

sens est, se accommodat, paullum admodum sentiens praeteritum aut futurum. Homo autem, quod rationis est particeps, per quam consequentia cernit, causas rerum videt earumque praegressus . et quasi antecessiones non ignorai, similitudines comparai rebus-

que praesentibus adiungit atque adnectit futuras, facile totius vi- tae cursum videt ad eamque degendam praeparat res necessarias.

12 Eademque natura vi rationis hominem conciliat homini et ad orationis et ad vitae societatem, ingeneratque in primis praeci- puum quemdam amorem in eos, qui procreati sunt, impellitque . ut hominum coetus et celebrationes et esse et a se obiri velit ob easque causas studeat parare ea, quae suppeditent et ad cultum et ad victum, nec sibi soli, sed coniugi, liberis ceterisque, quos caros habeat tuerique debeat. Quae cura exsuscitat etiam animos 13 et maiores ad rem gerendam facit. In primisque hominis est

propria veri inquisitio atque investigatio. Itaque cum sumus necessariis negotiis curisque vacui, tum avemus aliquid videre, audire, addiscere, cognitionemque rerum aut occultarum aut ad- mirabilium ad heate vivendum necessariam dueimus. Ex quo intellegitur, quod verum, simplex sincerumque sit, id esse naturae hominis aptissimum. Huic veri videndi cupiditati adiuncta est appetitio quaedam principatus, ut nemini parere animus bene

h i e r a l s o , b e i d e r E n t w i c k l u n g d e r e i n z e l n e n A r t e n d e r T u g e n d , "stellt C i c . d e n T r i e b n a c h d e r m e n s c h l i - c h e n G e m e i n s c h a f t , v o n d e m d i e p r a k t i s c h e T u g e n d d e r G e r e c h t i g - k e i t h e r g e l e i t e t w i r d , d e m W i s s e n s - t r i e b e v o r a n ; s. E i n l .

coetus i s t d e r a l l g e m e i n e A u s - d r u c k f ü r V e r s a m m l u n g e n j e d e r A r t , celebratio —frequentano, e i n e z a h l r e i c h e Z u s a m m e n k u n f t .

ad cultum et ad victum: s. z . I I , 4 , 1 5 .

1 3 . Itaque, w i e ita § . 6 . F ü r d e n G e d a n k e n s. d e fin. I I , 1 4 , 4 6 et quoniam eadem natura cupiditatem ingenuit homini veri videndi — quod facile apparet, cum vacui cu- rii etiam quod in coelo fiat scire avemus, his inducn initüs omnia vera diligimus, id est fidelia, Sim- plicio, constantia.

animus bene informatus a na- tura. L a e l . 1 3 , 4 7 animi bene con- stitun natura, w o N a u c k a n f ü h r t z e i t l i c h e r H i n s i c h t z u v e r s t ä r k e n .

§ . 1 5 6 ; d e o r a t . I I , 4 7 , 1 9 6 cum C. Ma- rius maerorem oranonis meae prae- sens ac sedens multum suis lacrimis adiuvaret; v g l . M a d v i g z u d e fin. I , 1 7 , 5 5 nam corpore nihil nisi prae- sens etquod adest sentirepossumus.

earumque praegressus et quasi antecessiones: d i e E r l ä u t e r u n g d u r c h antecessiones z e i g t d a s s m a n praegressus, n i c h t , w i e d i e H d s s . z u m e i s t h a b e n , progressus, schrei- b e n m u s s , quasi i s t b e i g e f ü g t u m d e n G e b r a u c h v o n antecessio i n d e m S i n n e v o n id quod antecedit z u e n t - s c h u l d i g e n ; v g l . d e d i v . 1 , 5 5 , 1 2 7 qui colUganonem causarum omnium perspiciet animo. progressus caus.

l ä s s t sich n i c h t w o l s a g e n . 12. vi rationis hominem con- ciliat homini et ad orationis et ad vitae societatem. § , 5 0 est enim primum quod cernitur in universi gen eris humane societate ; ei us autem vinculum est ratio et oratio. A u c h

(11)

LIB. I. CAP. 4. 5. 6.

35 informatus a natura velit nisi [praecipienti] aut docenti aut utili- tatis causa iuste et legitime imperanti: ex quo magnitudo animi existit humanarumque rerum contemptio. Nec vero ilia parva 14 vis naturae est rationisque, quod unum hoc animal sentit quid sit ordo, quid sit quod deceat, in factis dictisque qui modus. Ita- que eorum ipsorum, quae aspectu sentiuntur, nullum aliud ani- mal pulcritudinem, venustatem, convenientiam partium sentit.

Quam similitudinem natura ratioque ab oculis ad animum trans- ferens multo etiam magis pulcritudinem, constantiam, ordinem in consiliis't'actisqne conservandam putat cavetque ne quid inde- core effeminateve faciat, tum in omnibus et opinionibus et factis, ne quid libidinose aut . faciat aut cogitet. Quibus ex rebus con- flatur et efficitur id, quod quaerimus, honestum: quod etiam si nobilitatum non sit, tarnen honestum sit, quodque vere dicimus, etiam si a nullo laudetur, natura esse laudabile.

Formam quidem ipsam, Marce fili, et tamquam faciem ho- 5

H ö r . c a r m . I I , 10, 1 4 bene praepa- ratum pectus.

praecipienti h a t n e b e n docenti u n d imperanti keinen S i n n . Ueberdies hätte Cic. schreiben müssen autpraee.

et docenti aut — imperanti. W a h r - scheinlich ist es als Erklärung zu docenti, das f ü r sittliche Belehrung weniger passend oder deutlich schien, in den Text gekommen.

rerum humanarum = externa- rum. So werden alle äussern Güter und Uebel, Glück und Unglück im Gegensatz zur Tugend genannt; s.

Einl.

1 4 . Quam similitudinem, d . i . cuius rei similitudinem, die ' A n a l o - gie hierzu', de fin. V , 15, 42 quam similitudinem videmus in bestiis.

d e n a t . d e o r . I I , 1 0 , 2 7 quam simi- litudinem cernere possumus in üs aquis. — Ebenso lehrt Plat. symp.

c. 28, dass der Mensch von der Freude an der äussern Schönheit zu dem Gefallen an der geistigen Harmonie fortschreite, de fin. II, 14, 4 7 cuius similitudine perspeeta in formarum specie acdignitate trans-

itum est ad honestatem dictorum etfaetorum.

faciat, tum in Omnibus et opiti. et factis — faciat aut cogitet: die

Stelle leidet, wie Manches in den Büchern de off., an einer lästigen Breite.

nobilitatum = multitudini proba- tum, in dem Sinne von omnibus no- tum steht es II, 7, 26. Die,Stoiker lehrten im Gegensatz zu Epikur, dass das honestum (pvoei nicht Ittaci. sei, d. h. dass die'Tugend ih- rem Wesen nach, unabhängig von dem Urtheile der Menschen, das Gute und Lobenswerthe sei; de fin.

I I , 15, 4 9 quod si sit ipsum per se rectum et laudabile, non ob eam causam tarnen illud dici honestum esse, quia laudetur a mvltis, sed quia tale sit, ut, vel si ignorarent id homines, vel si obmutuissent, sua tarnen pulcritudine esset specieque laudabile.

5 . Formam et tamquam faciem:

forma, die G e s t a l t , der äussere Umriss, steht häufig auch von ab- stracten Begriffen; §. 103. facies ist eigentlich die Fläche, welche sich dem Blicke zuerst darbietet, dann das Antlitz; es könnte also hier nicht ohne tamquam stehen. V g l . z. § . 126. ^

(12)

36

nesti vides, 'quae si oculis cerneretur, uiirabiles amores' ut ait Plato 'excitaret' [sapientiae]. Sed omne, quod est honestum, id quattuor partium oritur ex aliqua. Aut enim in perspicientia veri sollertiaque versatur aut in hominum societate tuenda tri- buendoque suum cuique et rerum contractarum fide aut in animi excelsi atque invicti magnitudine ac robore aut in omnium, quae fiunt quaeque dicuntur, ordine et modo, in quo inest modestia 15 et temperantia. Quae quattuor quamquam inter se colligata at-

que implicata sunt, tamen ex singulis certa officiorum genera nascuntur, velut ex ea parte, quae prima descripta est, iu qua sapientiam et prudentiam ponimus, inest indagatio atque inven- to tio veri, eiusque virtutis hoc munus est proprium? Ut enim quis- que maxime perspicit quid in re quaque verissimum sit, quique acutissime et celerrime potest et videre et explicare rationem, is 17 prudentissimus et sapientissimus rite haberi solet. Quocirca

huic quasi materia, quam tractet et in qua versetur, subiecta est Veritas. Reliquis autein tribus virtutibus necessitates propositae sunt ad eas res parandas luendasque, quibus actio vitae contine-

ut ait Plato: Phaedrus ρ. 250 D όψις ήμΐν οξυτάτη των δια τον σώματος έρχεται αισθήσεων, ή ιρρόνησις ούχ δράται, δεινούς γαρ αν παρεΐχεν έρωτας, εϊτι τοιούτον εαυτής ίναργές εΐδωλον παρείχετο εις όψιν Ιοχ. sapientia k ö n n t e n u r die nach der sokratischen Lehre al- ler Tugend zn Grunde liegende Weisheit sein (s. §. 153), doch xväre der Aesdruck, 'wenn die Tugend sichtbar wäre, würde sie eine wun- derbare Liebe zur Weisheit hervor- rufen', so ungeschickt, dass sapien- tia mit Recht gestrichen wird. Auch die Uebersetzung derselben Stelle d e fin. I I , 1 6 , 5 2 quam illa ardentes amores excitaret sui b e s t ä t i g t dies.

1 5 . ex ea parte — inest: e i n e Ungenauigkeit des Ausdrucks, wol veranlasst durch den Zwischensatz in qua — ponimus, denn nach ex ea parte sollte folgen nascitur. Aehn- l i c h Ι Π , 7, 3 3 ex superioribus libris

— satis multa praecepta sunt, f ü r praeeepta peti possunt.

16. quique: s t a t t ut quisquc zu wiederholen verändert Cic. unbe-

deutend die Construction, woher denn die Form des Nachsatzes nur dem zweiten Vordersatze entspricht;

vgl. II, 6, 21.

1 7 . Quocirca huic: ü b e r d i e E i n - theilung der Tugenden in theoreti- sche und praktische s. Einl. '

necessitates propositae sunt ad eas res parandas tuendasque, qufi bus actio vitae eontinetur: v i e l l e i c h t ist diese Schwerfälligkeit nnd Un- klarheit des Ausdrucks mit ver- schuldet durch Gic. griechische Quelle. Einfacher ist de part. orat.

2 2 , 7 6 est igitur vis virtutis duplex, aut enim scientia cernitur virtus aut actione. — Quae moderandis cupiditatibus laudatur, — eius est munus in agendo cet. Hier sagt Cic., 'die drei andern Tugenden be- ziehen sich auf das Herbeischaffen und Erhalten der zum Leben nöthi- gen Dinge'; während dies doch nur von der Gerechtigkeit und theil- weise der Grossmuth, keineswegs von dervierten Tugend aiotpQoovrq gesagt werden kann. Andrerseits sagt er speciell von dieser ans, was alle drei praktischen Tugenden trifft

(13)

LIB. I. CAP. 4. 5. 6.

37 tur, ut et societas hominum coniunctioque servelur et animi ex- cellentia magnitudoque cum in augendis opibus utilitatibusque et sibi et suis comparandis tum multo magis in his ipsis despi- ciendis eluceat. Ordo item et constantia et moderado et ea, quae sunt his similia, versantur in eo genere, ad quod est adhibenda actio quaedam, non solum mentis agitatio. Iis enim rebus, quae tractantur in vita, modum quemdam et ordinem adhibentes ho- nestatcm et decus conservabimus.

Ex quattuor autem locis, in quos honesti naturam vimque 6 divisimus, primus ille, qui in veri cognitione consistit, ma- 18 xime naturam attingit humanam. Omnes enim trahimur et du- cirnur ad cognitionis et scientiae cupiditatem, in qua excellere pulcrum putamus, labi autem, errare, nescire, decipi et malum et turpe ducimus. In hoc genere et naturali et honesto duo vilia vitanda sunt: unum, ne incognita pro cognitis habeamus iisque temere adsentiamur: quod vitium diligere qui volet, omnes autem velie debent, adhibebit ad considerandas res et tempus et diligen- tiam. Alterum est vitium, quod quidam nimis magnum Studium 19 multamque operam in res obscuras atque difficiles conl'erunt eas-

(versantur in eo genere, ad quod est adhibenda actio quaedam. s.

Madvig zu de fin. p. L X V I I ) . E r konnte deshalb den zweiten Satz wenigstens nicht mit autem an- schliessen. Der Sinn fordert, dass ordo item geschrieben wird, gegen die Hdss., welche autem bieten; s.

z . § . 11. . Ordo item. Das Latein bietet kei-

nen dem Griechischen σωφροσύνη ganz entsprechenden Ausdruck, da- rum muss Cic. die Tugenden nen- nen , aus denen die σωφροσύνη be- steht; vgl. §. 14 u. 93 modestia et temperantia. — constantia i s t n i c h t 'Standhaftigkeit', καρτερία, die eine Unterart der Tapferkeit ist, sondern Consequenz undAngemessenheitdes Betragens; s. §. 144.

6 . 18. attingit s. § . 4 7 . 7 6 . 1 5 7 . maxime naturam attingit huma- nam. § . 13 in primisque est hominis propria veri inquisitio. U n t e r d e n

natürlichen Trieben (αφορμαί πα- ρά φύσεως) stellen die Stoiker, wie alle sokratischen Philosophen, den

Wissenstrieb voran. Die φρόνησις erklären sie (Stob. p. 102) έπισχή- μη ών ποι.ητέον xal ού ποιητέον χαϊ ουδετέρων, η Ιπιστήμη apa- tìa} ν χαϊ κακών χαϊ ουδετέρων, und ordnen ihr eine Anzahl Tugen- d e n w i e ευβουλία, νουνέχεια, άγ- χίνοια unter. Cic. spricht nur von

dem falschen und wahren Wissens- triebe; s. Einl. u. vgl. §. 143, wo auf diese Stelle verwiesen wird, als wäre hier auch von der ευβουλία, der Klugheit im praktischen Leben, gesprochen.

In hoc genere et naturali et ho- nesto, bei dieser Gattung des Natur- und Pflichtgemässen.

1 9 . Alterum est vitium: d i e F o r i n der grammatischen Abhängigkeit, die in der Apposition unum lag, ist in dem entsprechenden alterum aufgegeben und in einen selbständi- gen Satz übergegangen. §. 66 dua- bus rebus cernitur, quarum una — altera est. § . 1 4 1 . 1 4 2 , d e o r . I , 2 7 , 1 2 3 bas causas inveniebam duas, unam —. Altera est haec.

(14)

38

demque non necessarias. Quibus vitiis declinatis quod in rebus honestis et cognitione dignis operae curaeque ponetur, id iure laudabitur, ut in astrologia C. Sulpicium audivimus, in geometria Sex. Pompeium ipsi cognovimus, multos in dialecticis, plures in iure civili: quae omnes artes in veri investigatione versantur, cuius studio a rebus gerendis abduci contra officium est. Virtu- tis enim laus omnis in actione consistit: a qua tarnen fit inter- missio saepe multique dantur ad studia reditus, turn agitatio mentis, quae numquam acquiescit, potest nos in studiis cogni- tionis etiam sine opera nostra continere. Omnis autem cogitatio motusque animi aut in consiliis capiendis de rebus honestis et pertinentibus ad bene beateque vivendum aut in studiis scientiae cognitionisque versabituivAc de primo quidem officii fonte dixi- mus. ,

De tribus autem reliquis latissime patet ea ratio, qua socie-

C.Sulpicium. audivimus: d e r l n f i n . ist leicht aus dem vorhergehenden Zwischensatze zu ergänzen. C. Sul- picius Gallus war Legat des L . Ae- niilius Paullus in Maccdonien und 588 (166) Consul, de sen. 14, 47 mori paene videbamus in studio di- metiundi caeli C. Galium, familiä- rem patris tui, Scipio. P l i n . n a t . b . I I , 12, 9 et rationem quidem. defec- tus utriusque primus Romani ge- neris in vulgus extulit Sulpicius Gallus, qui consul cum Marcello Juit, sed tum tribunus militum —

pridie quam Perses rex superatvs a Paullo est in concionem ab impe- ratore productus ad praedicendam eclipsin.

Sex. Pompeius, Oheim des Pom- peius Magnus. Brut. 47, 175 Sextus frater eius praestantissimum inge-

nium eontulerat ad summam iuris civilis et ad perfectam geometriae et rerum stoicarum scienliam.

dialecticis: d e o r . I I , 3 8 , 1 5 7 qui diceret artem se tradere bene dis- serendi et vera et falsa diiudican- di, verbo Graeco dialexTixrjV ap- pellaret.

cuius studio abduci cet.: a u s - führlicher dasselbe I c. 43 f. vgl.

Einl.

reditus, Gelegenheiten z u r R ü c k - kehr; s. § . 4 1 .

sine opera nostra: o h n e d a s s w i r wissenschaftliche Fragen zum ei- gentlichen Gegenstande unserer Be- schäftigung machen, kann die nie ruhende Geistesthätigkeit eine Er- weiterung unserer Kenntnisse er- streben.

7 . 20. Die Eintheilung Cic. in iustitia u . benefieentia e n t s p r i c h t etwa der bei Diog. Laert. VII, 127 in i f f o r q j u. tvyvtopoaitvij. D a b e i ist die Pflicht gegen die Götter ausser Acht gelassen, die doch auch einen Theil der allgemeinen Ge- meinschaft ausmachen; vgl. I , 43, 154. Bei Stob, p , 106 wird evai- ßeia als Unterabtheilung der tfi- xruoßvvq angeführt. — V o n d e r Gerechtigkeit handelt c. 7—14. Sie legt zwei Pflichten auf § . 21—23.

Die Ungerechtigkeit ist von zweier- lei Art §. 24—27. Gründe, die zur Ungerechtigkeit verführen § . 28 — 30. Die Pflichten der Gerechtigkeit werden modificirt durch Umstände

§. 31 f. Die Pflichten gegen die Feinde c. 11—14.

latissime patet: s. § . 4 . ratio, d . i . pars, locus.

(15)

LIB. I. CAP. 4. 5. 6.

39 tas hominum inter ipsos et vitae quasi communitas conlinetur.

Cuius partes duae: iustitia, in quavirtutis est splendor maximus, ex qua viri boni nominantur, et buie coniuncta beneficentia, quam eamdem vcl benignitatem vel liberalitatem appellare licet. Sed iustitiae primum munus est, ut ne cui quis noceat nisi lacessitus iniuria, deinde ut communibus pro communibus utatur, privatis ut suis. Sunt autem privata nulla natura, sed aut vetere occu- 21 patione, ut qui quondam in vacua venerunt, aut victoria, ut qui bello potiti sunt, aut lege, pactione, condicione, sorte: ex quo fit ut ager Arpinas Arpinatium dicatur, Tusculanus Tusculanorum, similisque est privatarum possessionum descriptio. Ex quo, quia suum cuiusque fit, eorum, quae natura fuerant communia, quod cuique obtigit, id quisque teneat, [e quo] si quis sibi plus appe- tet, violabit ius humanae societatis. Sed quoniam, ut praeclare 22 scriptum est a Platone, non nobis solum nati sumus ortusque

vir bonus ist politisch entweder der Patriot oder der Aristokrat (de l e g . I I I , 9 , 2 0 quid, iuris bonis vins C. Gracchi tribunatus reliquitT), j u - ristisch der Ehrenmann, gegen des- sen Rechtlichkeit kein Grund des Misstraueos vorliegt, II, 11, 38. III, 19, 77; philosophisch der Gerechte, W e i s e , Tuse. V , 10, 28 ómnibus enim virtutibus instruetos tum sa- pientes tum viros bonos dieimus.

Nicht selten aber mit Ironie der

* brave aber ungebildete Mann, I I , 1, 2 ne quibusdam bonis viids philo- sophiae nomen invisum sit. d e l e g . I , 7 , 2 1 te caput viri optimi prodi- disse.

nisi lacessitus iniuria: s. I I I , 19, 76.

ut suis, suum ohne Rückbezie- hung auf das Subject das Sonder- eigenthum = privatum I I , 2 1 , 73 ut sua tenerentur.

2 1 .ut qui, d . i . ut ocevpatione te- nent, qui.

lege: w e n n in F o l g e einer lex die Magistratsperson Eigenthum zu- spricht. -Ulpian. X I X , 17 lege no- bis aequiritur velut caducum ( e i n e herrenlose Sache) vel ereptorium ' ex lege Papia Poppaea (eine E r b -

schaft, welche der eigentliche Erbe

nicht antreten darf), pactione, durch einseitigen Vertrag, wie Schenkung u. dergl. conditione durch Vertrag mit bestimmten Bedingungen, vgl.

D o n a t . z . T e r . A n d r . I, 1, 52 condicio est pactio certam legem in se con- tinens.

ex quo bezieht sich beide Male a u f d e n S a t z : sunt privata aut ve- tere oceupatione cet.

descriptio, hier V e r t h e i l u n g ; s. § . 51. Eintheilung §. 96. Definition

§. 101.

sibi plus appetet. D i e H d s s . h a b e n z . T h . e quo si quis sibi appetet: d a s sollte heissen: 'wenn von dem was Privatbesitz geworden ist (quo be- z i e h t sich a u f quod cuique obtigit) sich ein Anderer etwas aneignet'. Der Ausdruck wäre aber so undeutlich, und das dreimalige e quo so schwer- fallig, dass man besser thut e quo zu streichen und aus andern Hdss.

plus h i n z u z u f ü g e n , e quo scheint von Jemand eingeschoben, der das Asyndeton anstössig fand.

22. α Platane: ep. 9 ad A r c h y t . p . 3 5 8 Α έκαστος ημών ονχ αυτφ μόνον γέγονεν, αλλά της γενέσεως ημών το μέν τι ή πατρίς μερίζε- ται, το δέ τι οί γεννήσαντες, το δέ ol λοιποί φίλοι.

(16)

40

nostri partem patria vindicat, partent amici atque ut placet Stoi- cis, quae in terris gignantur ad usum hominum omnia creari, homines autem hominum causa esse generatos, ut ipsi inter se alius alii prodesse possent, in hoc naturam debemus ducem se- qui, communes utilitates in medium adferre mutatione officiorum, dando, accipiendo, turn artibus, turn opera, turn facuitatibus de- 23 vincire hominum inter homines societatem. Fundamentum autem

est iustitiae fides, id est, dictorum conventorumque constanlia et Veritas. Ex quo, quamquam hoc videbitur fortasse cuipiam du- rius, tamen audeamus imitari Stoicos, qui studiose exquirunt unde verba sint ducta, credamusque, quia 'fiat' quod dictum est, appellatam fklem.

Sed iniustitiae genera duo sunt: unum eorum, qui inferunt, alteram eorum, qui ab iis, quibus infertur, si possunt, non pro- pulsant iniuriam. Nam qui iniuste impetum in quempiam facit aut ira aut aliqua perturbatione incitatus, is quasi manus adferre videtur socio: qui autem non defendit nec obsistit, si potest, in- iuriae, tam est in vitio quam si parentes aut amicos aut patriam deserat.

24 Atque iliac quidem iniuriae, quae nocendi causa de industria inferantur, saepe a metu proficiscuntur, cum is, qui nocere al- teri cogitai, timet ne, nisi id fecerit, ipse aliquo adficiatur incorn-

i l i placet Stoieis — creari. A n a - koluthiscli ist das Verbum des Hauptsatzes vou dem eingeschobe- nen ut placet abhängig g e m a c h t ;

§ . 3 3 . de r e p . I , 37, 158 si, ut Graeci dicunt, omnes aut Graecos esse aut barbaros, vereor. F ü r d e n G e d a n - ken vgl. I e. 43f. de fin. I H , 20, 67 praeclare enirn Chrysippus cetera nata esse hominum causa et deo- rum, eos autem communitatis et societatis suae.

communes utilitates in medium afferre, z u m allgemeinen N u t z e n beitragen. '§. 52. Plato de rep. V I I p . 5 2 0 ueradidóvai c'ü.XqXoig rijg wrpe/.fjag, yv itv t/.aaroi rb xoivbv cTitvarol oioiv tinpilttv.

23. durius : de nat. deor. I I I , 24, 62 wird von den Stoikern gesagt:

in enodandis autemnominibus quod

•miserandum est laboratis: Satur- num, quia se saturai annis, Mavors,

qtiia magna vortit cet. A u c h d i e s e E t y m o l o g i e von fides k o n n t e den genannten beigefügt werden. Cic.

findet sie selbst etwas anstössig, ° durius ( v g l . T u s c . I I I , 8 , 18 etsi hoc erit fortasse durius), e r w ä h n t e sie aber auch in IV de rep. Non.

p. 24.

aut aliqua perturbatione, d u r c h irgend welche Leidenschaft. F ü r alias quis steht aliquis n i c h t , doch hat nicht selten bei Aufzählungen der letzte, die vorgenannten umfas- sende Begriff aliquis hei s i c h ; de o r . I I , 4 5 , 178 iudicant odio aut amore aut cupiditate — aut aliqua . pennotione mentis.

quasi bezieht sich a u f den g a n z e n S a t z manus afferre socio, d e r a u s der stoischen Philosophie zu erklä- ren ist, nach welcher alle vernünf- tigen Wesen Genossen einer Ge- meinschaft sind; s. z. 111, 17, 69.

(17)

LIB. I. CAP. 4. 5. 6.

41 modo. Maximam autem partem ad iniuriam facieudam adgre- diuntur, ut adipiscantur ea, quae concupiverunt : in quo vitio latissime patet avarilia. Expetuntur autem divitiae cum ad usus 8

"vitae necessarios turn ad perfruendas voluptates. In quibus autem 25 maior est animus, in ils pecuniae cupiditas spectat ad opes et ad gratificandi facultatem, ut nuper M. Crassus negabat ullam satis magnam pecuniam esse ei, qui in republica princeps vellet esse, cuius fructibus exercitum alcrc non posset. Délectant etiam magnifici apparatus vitaeque cultus cum elegantia et copia: qui- "

bus rebus eflectum est ut infinita pecuniae cupiditas esset. Nec vero rei familiaris amplificatio nemini nocens vituperanda est, sed fugienda semper iniuria est. Maxime autem adducuntur 26 plerique, ut eos iustitiae capiat oblivio, cum in imperiorum, honorum, gloriae cupiditatem inciderunt. Quod enim est apud Ennium,

• Nulla sancta societas, Nec fides regni èst, •

id latius patet. Nam quidquid eius modi est, in quo non possint plures excellere, in eo lit plerumque tanta contentio, ut difficilli- mum sit servare 'sanctam societatem'. Declaravit id modo teme- ritas C. Caesaris, qui omnia iura divina et humana pervertit prop- - ter eum, quern sibi ipse opinionis errore fìnxerat, principatum.

Est autem in hoc genere molestum, quod in maximis animis splendidissimisquc ingeniis plerumque existunt honoris imperii, potentiae gloriae cupiditates. Quo magis cavendum est ne quid in eo genere peccetur. Sed in omni iniustitia permultum interest 27 utrum perturbatione aliqua animi, quae plerumque brevis est et ad tempus, an consulto et cogitata fiat iniuria, Leviora enim

2 4 . in quo vitio, d. i. d e m U n - recht tliun, um etwas zu erlangen;

ihm liegt meist Habsucht zu Grun- d e , doch kann es auch Noth oder anderes sein.

8 . 25. M. Licinius Crassus m i t dem Beinamen dives, der Triumvir, fiel 701 (53) gegen die Parther, also 10 Jahre bevor Cic. dieses schrieb.

Plinius nat. hist. X X X I I I , 10 Cras- sus negabat locupletem esse, nisi qui reditu annuo legionem tueri posset. In agris suis sestertium M. M. possedit.

apparatus, prächtige Ausstattung, s. apparatio 11, 16, 5 6 .

2 6 . nulla — nec fides re-gni, i n dein Königthum, d. h. bei den Köni- gen. Die W o r t e bilden den Aus- gang und Anfang von zwei trochäi- scliea Octonaren; welchem Stücke sie zuzuweisen sind, lässt sich nicht m i t Bestimmtheit sagen.

modo ist wie tiupcr oben von einem Z e i t r ä u m e von mehreren Jahren gesagt. '

Est aulem: § . 6 4 s e d illud odiosum est u. s. w .

consulto et cogitata: § . 136 ad hoc genus castigationis raro invitique veniemus. a d f a i n . V I I 2 2 bene potus seroque redieram. N a m e n t l i c h b e i

(18)

42

sunt ea, quae repentino aliquo motu accidunt, quam ea, quae meditata et praeparata inferuntur. Ac de inferenda quidem inju- ria satis dictum est.

9 Praetermiltendae autem defensionis deserendique officii plu- 28 res solent esse causae. Nam aut inimicitias aut laborem aut

sumptus suscipere nolunt, aut etiam neglegentia, pigritia, inertia aut suis studiis quibusdam occupationibusve sic impediuntur, ut eos, quos tütari debeant, desertos esse patiantur. Itaque viden- dum est ne non satis sit id, quod apud Platonem est in philoso- phos dictum; quod in veri investigatine versentur quodque ea, quae plerique vehementer expetant, de quibus inter se digladiari soleant, contemnant et pro nihilo putent, propterea iustos esse.

Nam alteram [iustitiae genus] assequuntur,in inferenda ne cui no- ceant iniuria, in alteram incidunt: discendi enim studio impedi- ti quos tueri debent deserunt. Itaque eos ne ad rem publicam quidem accessuros putat nisi coactos. Aequius autem erat id

spätem Schriftstellern ist eine sol- che Verbindung des Adverbium und Adjectivum häufig. Liv. I I , 30, 12 confusi et contemtimpugnam iniere.

' i d . 3 6 , 2 3 , 4 hoc et — frequentes et impigre fecerunt.

leviora: d e r G e d a n k e s t i m m t nicht recht zudem stoischen System, dessen Strenge Cic. hier praktisch mildert; vgl. Einl.

9 . 28. apud Platonem: de rep.

V I p. 485 f. ist der Gedanke weit- läufiger a u s g e f ü h r t , digladiari ist eine Nachahmung von rep. V I I c.

2 0 D ms vvv cd TioD.ai (noltis) V710 oxwfiayovVTcov RE TTQOS C'C).- Xrjlov; xa.1 OTama&YTcov TISQC TOV ctQyeiv olxovvxcci.

in philosophos, in B e z u g a u f die Philosophen. B r u t . 4 3 , 160 extat in illam legem senior — quam aetas illa ferebat oratio, i b . 164 Uta in le- gem Caepionis oratio, de o r . I I ,

9 6 , 3 5 2 cum coenaret Simonides apud Scopam — cecinissetque Car- men, quod in eum scripsisset: n o c h ' häufiger steht in mit dem Ablativ so,

§ . 139. T u s c . I I I , 2 6 , 6 2 hinc ille Agamemno Homericus, in quo fa- cetum tUud Bionis.

alterum iustitiae genus assequun- tur — in alterum incidunt. Z u d e m zweiten Theile soll nach der ge- w ö h n l i c h e n E r k l ä r u n g a u s ,iustitiae genus 'iniustitiae genus' e r g ä n z t werden, was sprachlich unmöglich und logisch falsch wäre, denn dem alterum tust, genus k a n n n u r ein alterum derselben A r t entgegenge- setzt werden. W e n n Cic. wirklieh, wie das schon wegen § . 29 wahr- scheinlich ist, auch hier an die § . 23 aufgestellte Eintheilung der Gerech- tigkeit gedacht hat, so lässt sich schwer sagen, was statt in alterum incidunt z u schreiben i s t , d e n n in altero derelinquunt, w a s B e r n . c.

-hat, ist nur die Aenderuug eines Abschreibers, der einsah, was et- wa der Zusammenhang verlange.

S t r e i c h t m a n iustitiae genus, so i s t wenigstens der Sinn klar. Die bei- den alterum. erhalten d a n n d u r c h die j e d e m folgenden W o r t e in inferenda

cet. u n d discendi enim studio i h r e Erläuterung.

in inferenda: s. z . I I , 18, 6 3 . putat, n ä m l i c h P l a t o de rep. I p . 347 C ifsc <fq ctvTocs avdyxqv nQOsiivac xcciCqcciav, tl piillovaiv l&iXiiv ctQyscv.

(19)

LIB. I. CAP. 4. 5. 6.

43 voluntate fieri. Nam hoc ipsum ita iustum est, quod recte fit, si est voluntarium. Sunt etiam, qui aut studio rei familiaris tuendae 29 aut odio quodam hominum suum se negotium agere dicant, nec facere cuiquam videantur iniuriam: qui altero genere iniustitiae vacant, in alteram incurrunt. Deserunt enim vitae societatem, quia nihil conferunt in earn studii, nihil operae, nihil facultatum.

Quando igitur duobus generibus iniustitiae propositis ad- iunximus causas utriusque generis, easque res ante constituimus, quibus iustitia contineretur, facile quod cuiusque teniporis officium sit poterimus, nisi nosmet ipsos valde amabimus, iudieare. Est 30 enim difficilis cura rerum alienarum. Quamquam Terentianus ille Cbremes 'humani nihil a se alienum putat'. Sed tamen, quia magis ea percipimus atque sentimus, quae nobis ipsis aut pro- spera aut adversa eveniunt, quam ilia, quae ceteris, quae quasi longo intervallo interiecto videmus, aliter de illis ac de nobis iu- dicamus. Quocirca bene praecipiunt qui vetant quicquam agere, quod dubites aequum sit an iniquum. Aequitas enim lucet ipsa per se, dubitatio cogitationem significat iniuriae.

Sed incidunt saepe tempora, cum ea, quae maxime viden- 10 tur digna esse iusto homine eoque, quem virum bonum dicimus, 31 commutantur tìuntque contraria, ut reddere depositum, facere promissum, quaeque pertinent ad veritatem et ad fidem, ea mi- grare interdum et non servare fit iustum. Referri enim decet ad ea, quae posui principio, fundamenta iustitiae: primum ut ne cui noceatur, deinde ut communi utilitali serviatur. Ea cum tem- pore commutantur, commutatur officium et non semper est idem.

2 9 . nec facere videantur. D i e Hdss. haben nef. v., das würde, ab- hängig von dicant, den Vorwand angeben, mit dem jene Leute ihre Zurückgezogenheit entschuldigen;

aber in d e m Falle hätte Cic. wol ne faciant geschrieben. Nec und nc konnten leicht vertauscht werden.

cuiusque temporis, in jedem Falle,

§. 31. 39. 51. 159.

3 0 . Est enim difficilis: n ä m l i c h wegen der Selbstliebe, wie derSatz m i t sed tamen quia magis a u s f ä h r t . Enim knüpft also an den Zwischen- s a t z , nisi nosmet ipsi valde amabi- mus a n ; vgl. §. 139.

Ckremes. Heantont. I, 1, 25 hä- mo sum: humani nihil a me alie-

nüm puto. Mit dem Verse entschul- digt Chremes sein Einmischen in fremde Angelegenheit.

percipimus—sentimus: einnors- QOV 71Q6TCQOV, die Empfindung geht der Auffassang voraus.

Quocirca bene praecipiunt. D i e hier gegebene einseitige Vorschrift des Handelns ist nicht die Lehre einer Philosophenscbule, sondern eine im Munde des römischen Volks lebende Sentenz. Plin. ep. I , 18 Tulius putas illud cautissimi cuius- que praeceptum, quod dubitas nefe- eeris, id ipsum rescribe.

1 0 . 3 1 . Ea cum tempore commu- tantur: ein nachlässiger Ausdruck ; denn die Grundsätze bleiben die

(20)

32 Potest enim accidere proniissum aliquod et conventum, ut id ef- fici sit inutile vel ei, cui promissum sit, vel ei, qui promiserit.

Nam si, ut in fabulis est, Neptunus quod Theseo promiserat non fecisset, Theseus Hippolyto ßlio non esset orbatus. Ex tribus enim optatis, ut scribitur, hoc erat tertium, quod de Hippolyti interitu iratus optavit: quo impetrato in maximos luctus incidit.

Nec promissa igitur servanda sunt ea, quae sint iis, quibus pro- miseris, inutilia, nec, si plus tibi ea noceant quam illi prosint, cui promiseris, contra officium est maius anteponi minori, ut, si constitueris cuipiam te advocatum in rem praesentem esse ven- turum, atque interim graviter aegrotare filius coeperit, non sit contra officium non facere quod dixeris, magisque ille, cui pro- missum sit, ab officio discedat, si se deslitutum queratur. Iam illis promissis standum non esse quis non videt, quae coactus quis metu, quae deceptus dolo promiserit? Quae quidem plera- que iure praetorio liberantur, non nulla legibus.

33 Existunt etiam saepe iniuriae calumnia quadam et nimis callida, sed malitiosa iuris interpretatione. Ex quo illud 'Sum-

nämlichen, nur die Verhältnisse, un- ter denen sie zur Anwendung kom- men, sind verschieden.

3 2 . accidere promissum — ut.

Das Subject des abhängigen Satzes ist, wie häufig im Lateinischen, in den Hauptsatz gezogen, de leg. II, 2 1 , 5 1 quae estista aequitas, cete- ros, etiamsi privati sint, permittere ut publici iudicentur.

ut in fabulis est. S c h o I . E u r . Hip- p e l . 1 3 4 9 εΐαΐ δε cd εύχαι Θησέως προς Ποσειδώνα τρεις, πρώτον άνελ&εΐν Ιξ Ιίδου, δεύτερον ix λαβυρίνθου, τρίτον Ιππολύτου

&ανατος. v g l . I I I , 2 5 , 9 4 . ut si, 'ζ. ß. wenn'.

advocaü heissendie, welche durch ihr Zeugniss oder dasAnsehen ihrer Person Anderen vor Gericht Bei- stand leisten.

in rem praesentem venire i s t theils zur eigenen Besichtigung einer Sache kommen, (pro Cacc, 7, 20 piacúit Caecinae — constituere, quo die in rem praesentem veniretur, et de fundo Caeeina moribus deduce- retur), theils z u r gerichtlichen Ver-

handlung kommen. Sen. de benef.

I V , 3 5 Promisi advoeationem—in rem praesentem venlurus fiui, sed aeger filius, sed puerpera uxor tenet.

Quae liberantur, w e r d e n aufgeho- b e n , e i g e n t l i c h a quibus liberamur, I I , 1 9 , 6 8 id quod violatum est, u . z . n i § . 3,

"iure praetorio. D i e edieta prae- torum, worin jeder Praetor bei An- tritt seines Amtes die Grundsätze aussprach, welche er bei der Ver- waltung desselben befolgen wollte, w a r e n die Quelle des iuspraetorium, das eine Ergänzung und Verbesse- rung der Gesetze, namentlich vom Standpunkte der natürlichen Billig- keit aus, bildete.

legibus: als solche von Verpflich- tungen entbindende Gesetze werden III, 15, 61 die Aquilia und Plaetoria erwähnt.

. 33. calumnia wird durch den Z u - satz mit et erklärt. Der Gegensatz z w i s c h e n nimis callidus u n d malitio- sus liegtdarin, dass das letztere die böswillige Absicht der Täuschung in sich scbliesst.

(21)

LIB. I. CAP. 4. 5. 6.

45 mum ius summa iniuria' factum est iam tritum sermone pröver- bium. Quo in genere etiam in re publica multa peccantur, ut ille, qui, cum triginta dierum essent cum hoste induciae factae, noctu populabatur agros, quod dierum essent pactae, non noc- tium induciae. Ne noster quidem probandus, si verum est Q.

Fabium Labeonem seu quem alium — nihil enim habeo praeter auditum — arbitrum Nolanis et Neapolitanis de finibus a senatu datum, cum ad locum venisset, cum ulrisque separatim locutum, ne cupide quid agerent, ne appetentcr atque ut regredi quam progredi mallent. Id cum utrique fecissent, aliquantum agri in

"medio relictum est. Itaque illorum fines sie, ut ipsi dixerant, terminavit: in medio relictum quod erat populo Romano adiu- dieavit. Decipere hoc quidem est, non iudicare. Quocirca in omni re fugienda est talis sollertia.

Sunt autem quaedam officia etiam adversus eos servanda, 11 a quibus iniuriam aeeeperis. Est enim ulciscendi et puniendi modus, atque haud scio an satis sit eum, qui lacessierit, iniuriae suae poenitere, ut et ipse ne quid tale posthac et ceteri sint ad iniuriam tardiores. Atque in re publica maxime conservanda 34 sunt iura belli. Nam cum sint duo genera decertandi, unum per diseeptationem, alterum per vim, eumque illud proprium sit hominis, hoc beluarum, confugiendum est ad posterius, si uti non licet superiore. Qua re suseipienda quidem bella sunt ob 35 eam causam, ut sine iniuria in pace vivatur, parta autem victoria conservandi ii, qui non crudeles in bello, non immanes fuerunt, ut maiores nostri Tusculanos, Aequos, Volscos, Sabinos, Herni-

itte. Plutareh apopbth. Lacon. p.

223 erzählt von dem spartanischen Könige Kleomenes, dass er auf sol- che Weise die Ärgiver täuschte.

Aehnliches Ephorus bei Strabo I X p.402 von den Thrakern, woher die Redensart der Griechen Qnqxia 7TctQtvQeßis entstanden sein soll.

Ne iioster quidem —, si verum est, Q. Fabimn Labeonem. D e r zweite Theil des Hauptsatzes ist durch eine Anakoluthie von dein par- enthetisch eingeschobenen si veru7n est abhängig gemacht. Eigentlich wollte Cic. fortfahren probandus est Labeo; s. z. §. 22. Labeo, Consul 571 (183), wird Brut. 21,81 auch als Redner genannt.

11. satis sit iniuriae suae poe- 7iitere: damit ist dieBestrafung.we- nigstens nicht ausgeschlossen, nur als Princip derselben die Besserung und die Abschreckung Anderer auf- gestellt. Ebenso Seneca de clem. 5, 22: die Strafe sei bestimmt aut iit eum, quem punti, emendet., aut ut poena eius ceteros meliores reddat, aut ut sublatis malis ceteri secu-

7-ioves vivant. "

35. Tusculanos, 373 (381). L i v . VI, 26. VIII, 14.

• Aequos: L i v . I X , 4 5 i/num et quadraginta oppida oppugnando ce- perunt, quoru7n pleraque diruta at-

que incensa, nomenque Aequorum prope ad internecionem deletum.

Hivatkozások

KAPCSOLÓDÓ DOKUMENTUMOK

Méltán mondja sz. Agoston : Ordo dux est ad Deum et ! quae a Deo sunt ordinata sunt. Ha tehát Istenhez akarsz jutni , tartsd meg a ' rendet és egész életedet szilárdúl megalapi

Quae tamen ultima regis Mathiae gesta propterea mihi facile fuisse suadeo, quia pacato undequaque regno, rebus ad quietem deductis ipse gloriosus rex, dum ad decorandum

Armatos cuneos rabido sic acta furore Prorumpit gliscente fame Saracena caterva. 330 Hispanos quanquam proceres et conscia virtus Et belli raptaret amor, tamen

Quod autem attinet ad illám, qua ordines et status in proponenda ipsorum querela praeter rem usi sunt immode- stiam, praecipue vero ad protestationem de dietis ulterius non

Inde uadit per metas usque ad duas metas que sunt iuxta Barbaheri; inde ad latum Gemulsicius, ibi est m e t a ; inde transit lacum, ultra quem habét duas me- tas ; et inde

The mechanism of action of zearalenone can be explained by the fact that zearalenone binds to oestrogenic receptors (KIANG et al. 1978), although an action

tum, quia petitione mea, honesta et relata ad commune bonum /ad egregium publicum/ prouo- catae, abs TE vero ea tempestate profectae erant, qua quidem de dandis litteris

Verum enim vero, quamquam magna, clara et manifesta sit doctrin quae ex hac naturae contemplatione Deum congnosceré, adeo ut, teste apostolo, quod Dei cognosci potest, id apud