É R T E K E Z É S E K
A N Y E L V - É S S Z É P T U D O M Á N Y O K K Ö R É B Ő L . KIADJA A MAGYAR TUD. AKADÉMIA.
AZ I . O S Z T Á L Y R E N D E L E T É B Ő L
S Z E R K E S Z T I
GYULAI PÁL
O S Z T Á L Y T I T K Á R .
X V I . K Ö T E T . I V . S Z Á M .
PARASPONDYLOS ZOTIKOS
r r
KOLTEMENYE A VARNAI CSATAROL.
P E C Z V I L M O S
L . TAGTÓL.
Ara 30 kr.
B U D A P E S T .
1894
T. k . I. Solon adótörvényéről. Télfy Ivántól. 1867. 14 1. Ara 10 k r . — I I . Adalé- kok az attikai törvénykönyvhöz Télfy Ivántól. 1868. 16 L 10 kr. — I I I . A legnjabb magyar Szentírásról. Tarkányi J. Bélától. 1868. 30 1. 20 kr. — IV. A Nibelung- ének keletkezéséről és gyanítható szerzőjéről. Szász Károlytól. 1868. 20 1. 10 kr. — V. Tudonaáuybeli h á t r a m a r a d á s u n k okai, s ezek tekintetéből Akadémiánk feladása Toldy Ferencztől. 1868. 15 1. 10 kr. — VI. A keleti török nyelvről. Vambéry Ármintól. 1868. 18 1. 10 kr. — V I I . Geleji Katona István főleg m i n t nyelvész.
Imre Sándortol. 1889. 98 1. 30 kr. — V I I I . A m a g y a r egyházak szertartásos énekei a XVI. és XVII. században. Bartalus Istvántól. Hangjegyekkel. 1869.
184 1. 60 kr. — IX. Adalékok a régibb magyar irodalom történetéhez. (1. Sztárai Mihálynak eddig ismeretlen színdarabjai. 1550—59. — 2. E g y népirodalmi emlék 1550—75-ből. 3. Baldi Magyar olasz Szótárkája 1583-ból. — 4. B á t h o r y István országbíró m i n t író. — 5. Szenczi Molnár Albert 1574—1633). Toldy Ferencztöl 1869. 176 1. — X. A magyar bővített mondat. Brassai. Sámueltől. 1870. 46 1.
20 kr. — XI. Jelentés a felső-austriai kolostoroknak Magyarországot illető kéz- iratai- és nyomtatványairól. Bartalus Istvántól. 1870. 43 1. 20 kr. (1867—1869.) I I . k . I. A Konstantinápolyból legújabban érkezett négy Cofvin-códexről. Mátray
Gábor 1. tagtól. 1870. 16 1. 10 kr. — II. A tragikai felfogásról. Székfoglaló. Szusz Károly r. tagtól. 1870. 32 1. 20 kr. — I I I . Adalékok a magyar szóalkotás kérdé- séhez. Joannovits Gy. 1. tagtól 1870. 43. 1. 20 kr. — IV. Adalékok a magyar rokonértelmü szók értelmezéséhez, Finaly Henrik 1. tagtól. 1870. 47 1. 20 kr. — V. Solomos Dénes költeményei és a hétszigeti görög népnyelv. Télfy Iván lev.
tagtól. 1870· 23 1. 20 kr. — VI. Q. H o r a t i u s satirái (Ethikai t a n u l m á n y ) . Szék- loglaló. Zichy Antal 1. tagtól. 1871. 33 1. 20 kr. — V I I . Ujabb adalékok a régibb magyar irodalom történetéhez (I. M a g y a r Pál X I I I . századbeli kanonista. I I . Mar- git kir. lierczeguő, m i n t ethikai iró. I I I . Baldi Bernardin magyar-olasz szótárkája 1582-ből. Második közlés IV. E g y X V I . századbeli növénytani' névtár X V I I . és XVII. századbeli párhuzamokkal. V. Akadémiai eszme Magyarországon Bessenyei előtt) Toldy Ferencz r. tagtól. 1871. 124 1. Ára 40 kr. — VIII. A sémi magán- hangzókról és megjelölésök módjairól. Gr. Kuun Géza lev. tagtól. 1872. 59 1.
20 kr. — I X . Magyar szófejtegetések. Szilády Áron 1. tagtól. 1872. 16 1. 10 kr. — X. A latin nyelv és dialektusai. Székfoglaló. Szénássy Sándor 1. tagtól. 1872. 114 1.
30 kr. — X I . A defterekről. Szilády Áron lev. tagtól. 1872. 23 1. 20 kr. — XII. Emlékbeszéd Árvay Gergely felett. Szvorényi József lev. tagtól. 1872. 13 1.
10 krajczár. (1869—1872.)
III. k. I. Commentator commentatus, Tarlózatok Horatius satiráinak magyarázói után. Brassai Sámuel r. tagtól. 1872. 109. 1. 40 kr. — II. Apáczai Cséri János Barczai Ákos fejedelemhez benyújtott terve a magyar hazában felállítandó első tudományos egyetem ügyében Szabó Károly r. tagtól. 1872. 18 1. 10 krajczár. — I I I . Emlékbeszéd Bituitz Lajos felett. Szabó Imre t. tagtól. 1872. 18 1. 10 kr. — IV. Az első magyar társadalmi regény. Székfoglaló Vadnai Károly 1. tagtól.
1873. 64 1. 20 kr. — V. Emlékbeszéd Engel József felett Finály HenrikX. tagtól 1873. 16 1. 10 kr. — VI. A finn költészetről, tekintettel a magyar ősköltészetre.
Barna Ferdinand 1. tagtól. 1873. 135 1. 40 kr. — VII. Emlékbeszéd Schleicher Ágost, külső 1. tag felett. Riedl Szende 1. tagtól. 1873. 16 1. 10 kr. — V I I I . A nemzetiségi kérdés az araboknál. Dr. Góldzxher Ignácztöl. 1873. 64 1. 30 kr. — IX. Emlékbeszéd Grimm J a k a b felett, lliedl Szende 1. tagtól 1873. 12 1. 10 kr. — X. Adalékok Krim történetéhez. Gr. Kuun Géza 1. tagtól. 1873. 52 1. 20 kr. — XI. Van-e elfogadható alapja az ik-es igék külön ragozásának. Riedl Szende lev.
tagtól 51 1. 20 kr. (1872—1873.)
IV. k . I. szám. Paraleipomena kai diorthoumena. A mit nem mondtak s a mit roszul mondtak a commeutatorok Virgilius Aeneise I l - i k könyvére, különös tekin- tettel a magyarra. Brassai Sámuel r. tagtól 1874. 151 1. 40 kr. — I I . s z á m Bálinth Gábor jelentése Oroszország- és Ázsiában tett utazásáról és nyelvészeti tanulmá- nyairól. Melléklet öt khálymik dana hangjegye. 1874. 32 1. 20 kr. — I I I . szám A classica philologiának és az összehasonlító árja nyelvtudománynak mivelése hazánkban. Székfoglaló Bartal Antal 1. tagtól 1874. 182 1. 40 kr. — IV. szám.
A határozott és határozatlan mondatról. Barna Ferdinand 1. tagtól 1874 31 h.
20 kr. — V. szám. Jelentés a m. t. Akadémia könyvtára számára keletről hozott könyvekről, tekintettel a nyomdai viszonyokra keleten. Dr. Goldziher Ignácztöl.
1874 42 1. 20 kr. — VI. szám. J e l e n t é s e k : I. Az orientalistáknak L o n d o n b a n tartott nemzetközi gyűléséről, Hunfalvy Pál r. tagtól. — I I . A németországi
PARASPONDYLOS ZOTIKOS
KÖLTEMÉNYE A VÁRNAI CSATÁRÓL.
PECZ VILMOS
L . TAGTÓL.
B U D A P E S T .
KIADJA. A MAGYAR TUDOMÁNYOS AKADÉMIA.
1894.
V K C N Y Y T A l l A ^
F R A N K L I N - T Á R S U L A T NYOMDÁJA
A l a c a d e m t a a
V K . Ö N Y V T Á I I A 7
Zotikos költeménye a várnai csatáról.
(Fölolvastatott a Μ. T. Akadémia I. osztályának 1893. okt. 2-ikí ülésén.) I .
A k i a d a t l a n k ö z é p - és ú j k o r i g ö r ö g i r o d a l m i m ű v e k n e k L e g r a n d e s z k ö z ö l t e g y ű j t e m é n y é b e n , m e l y n e k f ő c z é l j a , h o g y a z ú j a b b k o r i g ö r ö g n y e l v t a n u l m á n y o z á s á h o z a n y a g o t s z o l g á l t a s - s o n , az ú j s o r o z a t ö t ö d i k s z á m á b a n B ö l c s L e ó j ó s l a t a i n és e g y i s m e r e t l e n n e k K o n s t a n t i n á p o l y e l e s é s é r ő l szóló p a n a s z o s k ö l t e m é - n y é n k í v ü l t a l á l u n k e g y 4 6 5 s o r b ó l á l l ó k ö l t e m é n y t a v á r n a i c s a - t á r ó l , m e l y n e m c s a k n y e l v é s z e t i , d e t á r g y i s z e m j i o n t b ó l is k i v á l ó a n é r d e k e s n e k m o n d h a t ó . M i v e l a k ö l t e m é n y e d d i g e l é s e m m i n e m ű f e l d o l g o z á s b a n s e m r é s z e s ü l t é s t u d t o m m a l t ö r t é n e t í r ó i n k s e i s m e r i k , e l h a t á r o z t a m a n n a k n y e l v i és t á r g y i m é l t a t á s á t , a n n á l i s i n k á b b , m e r t a z z a l a r e m é n y n y e l k e c s e g t e t e m m a g a m a t , h o g y e g y - r é s z t n é m i a d a l é k o t s z o l g á l t a t h a t o k a , g ö r ö g n y e l v t ö r t é n e t é h e z , m á s r é s z t a l k a l m a m n y í l i k t ö r t é n e t í r ó i n k figyelmét e r r e a m a g y a r t ö r t é n e t egyik l e g n e v e z e t e s e b b m o m e n t u m á r a v o n a t k o z ó f o r r á s - m u n k á r a f e l h í v n i , m e l y a Μ . T . A k a d é m i á t ó l T h ú r y J ó z s e f m a g y a r f o r d í t á s á b a n n e m r é g k i a d o t t t ö r ö k t ö r t é n e t í r ó k k a l2) s z e m b e n s e ') Collection de monuments pour servir a l'étude de la langue nóo- hellenique. Nouvelle série. Nr. 5. Les Oracles de Léon le Sage. La Ba- taille de Varna. La Prise do Constantinople. Poetnes en grec vulgaire publiés pour la premiére fois d'aprés les manuscrits de la Bibliothéque Nationale par Emil Leyrand. Athénes, librairie André Coromilas, rue d'Her- més, 291, 1875. Paris, Maisonneuve et Cie, Libraires-editeures, Quai Voltaire, 15. MDCCCLXXV. Ugyanez a kiadás Legrandtól megjelent egy évvel előbb 1874-ben az Annuaire de l'association pour l'encouragement des études grecques en France 8-dik kötetében.
2) Török-magyarkori történelmi emlékek. I I . osztály: írók. Török történetírók. A M. Tud. Akadémia történelmi bizottságának megbízásából fordította és jegyzetekkel kisérte Thúry József. I. kötet. Budapest, 1893.
M . T . A K . É R T . A N Y E L V - KS S 7 . É P T . K Ö R É B Ő L . 1 8 9 4 . X V I . K . 4 . S Z .
v e s z í t j e l e n t ő s é g é b ő l . N e m c s a k m i v e l a L e g r a n d - f é l e k i a d á s i g e n d r á g a é s n e h e z e n h o z z á f é r h e t ő , d e m e r t a k ö l t e m é n y n e k á l t a l a a d o t t s z ö v e g é v e l m i n d e n b e n e g y e t n e m é r t h e t e k , k ö z l ö m m a g á t a s z ö v e g e t is, a j e g y z e t e k b e n o k o l v a m e g a L e g r a n d - f é l e s z ö v e g t ő l v a l ó e l t é r é s e k e t . T o v á b b á , m i v e l a k ö l t e m é n y s o k h e l y t n e h e z e n é r t h e t ő , n é h a ú g y s z ó l v a e g é s z e n é r t h e t e t l e n , s z ü k s é g e s n e k t a r t o t - t a m — k ö l t é s z e t i é r t é k k e l n e m b í r v á n ·— p r ó z a i h ű f o r d í t á s á t is a d n i . A k ö l t e m é n y t ö r t é n e t i m é l t a t á s a é s f o r d í t á s a a z o n b a n a S z á - z a d o k b a n j e l e n v é n m e g , j e l e n é r t e k e z é s e m c s a k a s z ö v e g e t é s a n n a k n y e l v i f e l d o l g o z á s á t f o g l a l j a m a g á b a n . A n y e l v i j e l e n s é - g e k r ő l r é s z i n t a k ö l t e m é n y e l ő t t i s v s t e m a t i k u s r é s z b e n , r é s z i n t a s z ó j e g y z é k b e n a d o k s z á m o t . E z u t ó b b i j ó v a l t e l j e s e b b a L e g r a n d - féle g l o s s a r i u m n a k a V á r n a i c s a t á r a v o n a t k o z ó r é s z é n é l é s a r r ó l t a n ú s k o d i k , m e n n y i s z ó v a l s z a p o r í t h a t ó c s a k e n n e k az e g y i r o d a l m i e m l é k n e k a l a p j á n is a k ö z é p - és ú j k o r i g ö r ö g n y e l v n e k D u C a n g e á l t a l k i a d o t t n a g y g l o s s a r i u m a . M i e l ő t t a z o n b a n a k ö l t e m é n y n y e l - v é n e k r e n d s z e r e s i s m e r t e t é s é r e á t t é r n é k , j ó n a k l á t o m a k é z i r a t r ó l , a k ö l t e m é n y s z e r z ő j é r ő l , m e g í r á s á n a k i d e j é r ő l és a s s t l i e t i k a i é r t é - k é r ő l e g y e t - m á s t e l m o n d a n i .
A k é z i r a t , m e l y b e n a v á r n a i c s a t á r ó l szóló k ö l t e m é n y f o g l a l - t a t i k , a B i b l i o t h e c a C o i s l i n i a n a k a t a l ó g u s á n a k C C C X V I - i k s z á m á t viseli, é s e b b ő l a k ö n y v t á r b ó l k e r ü l t a p á r i s i N e m z e t i K ö n y v t á r b a . N a g y s á g a k ö z ö n s é g e s n y o l c z a d r é t , p a p í r j a j ó m i n ő s é g ű ; 1 6 3 e l é g j ó á l l a p o t b a n levő í v b ő l á l l és j u h b ő r k ö t é s é n e k h á t á r a r á v a n í r v a : P u g n a V a r n e n s i s . A c z í m n e m t e l j e s , a m e n n y i b e n az á l t a l a j e l - z e t t k ö l t e m é n y a k é z i r a t n a k c s a k e l s ő t i z e n k é t i v é t f o g l a l j a e l ; a t ö b b i t a z I l i a s t ö l t i b e , m e l y e t K o n s t a n t i n u s H e r m o n i a k o s a t i z e n n e g y e d i k s z á z a d k e z d e t é n I I . K o m n e n o s J á n o s e p i r u s i z s a r - n o k m e g h a g y á s á r a í r t , 8 7 9 9 n y o l c z s z ó t a g ú , r í m n é l k ü l i t r o c h a e u s - b a n d o l g o z v á n fel n é p i e s g ö r ö g n y e l v e n H o m e r o s k ö l t e m é n y e i t . * ) Az e g é s z k é z i r a t e g y k é z t ő l v a l ó , b e t ű i t i s z t á k é s k ö n n y e n o l v a s - h a t ó k , d e o r t h o g r a p l i i á j a i g e n g y a r l ó , a m i n t e r r ő l a L e g r a n d á l t a l a d o t t a p p a r a t u s c r i t i c u s n a k m a j d n e m m i n d e n s z a v a t a n ú s k o d i k / H e l y e s e n c s e l e k e d e t t a k i a d ó , h o g y e z t a g y a k r a n h a j m e r e s z t ő o r t h o g r a p h i á t m e g j a v í t o t t a ; c s a k a z t n e m é r t e m , m i é r t n e m t e t t e
*) Ebből az Iliasból részleteket közölt Maurophrydes: Έκλογη u.vr,"
U S Í O J V της νεωτέρας Ελληνικά); γλώσσης (Athen, 1866) czimű kiadványában.
(220)
ZOTIKOS KÖLTEMÉNYE A VÁKNAI CSATÁRÓL. 11
u g y a n a z t a k ö l t e m é n y n e k a l á b b k ö z l e n d ő f ö c z í m é v e l is. A v e r s - s o r o k e g y m á s u t á n í r v á k , m i n t a p r ó z á b a n , é s a k é z i r a t o k b a n g y a k r a n e l ő f o r d u l ó s z o k á s s z e r i n t v ö r ö s t i n t á v a l j e l z e t t p o n t t a l v a n n a k e g y m á s t ó l e l v á l a s z t v a . A f ő c z í m és a m e l l é k c z í m e k t i n t á j a k a r m i n s z í n ű . Az első l a p o k e g y i k é n e k felső r é s z é n o l v a s h a t ó m e g j e g y z é s s z e r i n t a k é z i r a t a t i z e n ö t ö d i k s z á z a d b ó l v a l ó . E g y i k t u l a j d o n o s a a k ö l t e m é n y é n é l n e m j o b b o r t h o g r a p h i á v a l m e g j e g y z é s t t e t t a t i z e n - k e t t e d i k ív a l j á r a , m e l y a L e g r a n d m e g j a v í t o t t a o r t h o g r a p h i á - v a l í g y h a n g z i k : « 1 5 9 7 μ-ηνός άπριλίου 2, έγόρασα το βιβλίο ετούτο από χειρός ενός καλογέρου, όποΰ τό έποόλειεν εις τήν ΙΙόλι, τον και- ρόν οπού ε κ ά θ ι σ ε ό κόρ Μελέτιος π α τ ρ ι ά ρ χ η ς εις τήν Κω[ν]στα:Γν]τι- νοόπολι, όπου τό εγόρασα εγώ Γεώργιος Δ α β ι λ ά ς (?) Χιώτης τού π α π α ΙΙα[ν]τολέου από τό Πυργί, έτους χιλιοστού πεντακοσιοστού εβδόμου μηνός άπριλίου εις τ α ΐ ς δύο,» a z a z « 1 5 9 7 . á p r i l i s h ó 2 - i k á n v á s á r o l t a m e z t a k ö n y v e t egy s z e r z e t e s k e z é b ő l , k i a z t e l a d t a K o n s t a n t i n á p o l y b a n , a b b a n a z i d ő b e n , a m i k o r M e l e t i o s p a t r i a r c h a ú r s z é k e l t K o n s t a n t i n á p o l y b a n , a h o l m e g v e t t e m a z t é n , a c h i o s i D a v i l a s G y ö r g y , a p y r g i - b e l i P a n t o l e o s p a p fia, a z e z e r ö t s z á z k i l e n c z v e n h e t e d i k év á p r i l i s h a v á n a k m á s o d i k á n » .
A k ö l t e m é n y fő c z í m e , a m i n t a z t L e g r a n d k r i t i k a i m e g j e g y - z é s e i n e k é l é n a z e r e d e t i h i b á s o r t h o g r a p h i á v a l a d j a , á l t a l a m ez u t ó b b i t e k i n t e t b e n k i j a v í t v a , e k k é p e n s z ó l : «Διήγησις (γραμμ]ένη π α ρ ' εμού φιλοσόφου Παρασπονδολός Ζωτικός, ος γέγονε γαρ έν τόπψ Βάρνας μηνός νοευρίου ιγ' ήμερα τετράδη ( = ή μ έ ρ α ν τετράδην).
Τ α ύ τ α γαρ γέγοναν εν τ ό π ψ Βάρνας»*), a z a z : « E l b e s z é l é s , í r v a á l t a - l a m , a p h i l o s o p h u s P a r a s p o n d y l o s Z o t i k o s á l t a l , k i u g y a n i s s z ü l e - t e t t V á r n a h e l y é n n o v e m b e r h ó 1 3 - á n , s z e r d a n a p j á n . E z e k t ö r - t é n t e k u g y a n i s V á r n a h e l y é n . » Ε s z e r i n t a k ö l t e m é n y s z e r z ő j e a v á r n a i s z ü l e t é s ű P a r a s p o n d y l o s Z o t i k o s , k i s z ü l e t é s i i d e j é n é l e l f e - l e j t e t t e a h ó n a p é s n a p m e l l e t t az e z e k n é l s z ü k s é g e s e b b é v s z á m o t f ö l e m l í t e n i . F e l ő l e c s a k a n n y i t t u d u n k , a m e n n y i t m a g á r ó l m o n d k ö l t e m é n y é b e n é s a n n a k f ő c z í m é b e n . E z u t ó b b i h e l y e n p h i l o s o -
*) Legrandnál így: «Λ^γησις [γραμμ]ίνη παρ' Ιμοϋ tptXosóspou ΓΙαρασπον- δυλδς ζοτιχώς. ωγέγωνε γαρ έν τόπω βάρνας αηνος νοευρίου ιγ' ήμε'ρα τετράδη. ταϋτα γαρ γέγωναν έν τόπω βάρνας». Az ωγέγωνε kifejezést ος γε'γονε-re javítottam; a γέγωναν-riak γέγοναν írására nézve utalok a költemény 103-ik sorára, hol ugyanezt a szót Legrand is helyes orthographiával adja.
(221)
p l i u s n a k n e v e z i m a g á t , a m i az a k k o r i n y e l v h a s z n á l a t s z e r i n t p a p o t , s z e r z e t e s t j e l e n t . A k ö l t e m é n y e l ő s z a v á n a k u t o l s ó s o r a i b ó l ( 9 4 — 1 0 9 ) is k i t ű n i k , h o g y n e m t a r t j a m a g á t a szó s z o r o s é r t e l m é - b e n v e t t p h i l o s o p h u s n a k , m e r t e l m o n d j a , m e n n y i b á n a t o t o k o z o t t neki, b o g y a p h i l o s o p h i a t u d o m á n y á v a l n e m f o g l a l k o z h a t o t t és á l t a l á b a n v é v e csak i g e n k e v e s e t t a n u l h a t o t t , m i n e k f o l y t á n szé- g y e n k e z é s f o g j a el, a m i k o r gyarló k é p e s s é g g e l k é s z ü l n a g y dolgo- k a t l e í r n i . T e h e t e t l e n s é g é n e k é r z e t é b e n t e h á t a r r a szorítkozik, h o g y s z ó s z a p o r í t á s n é l k ü l í r j a le t e l j e s i g a z s á g g a l azt, a m i t l á t o t t é s t a p a s z t a l t . A k ö l t e m é n y v é g é n ( 4 3 8 — 4 4 5 ) m é g h a t á r o z o t t a b b a n k i j e l e n t i , h o g y s z e m t a n ú j a volt a c s a t á n a k : Siirü e r d ő b e n r e j t ő z - k ö d v e n é z t e —• a m i n t m o n d j a — a c s a t a l e f o l y á s á t , a k ü z d ő sere- gek t ö m e g e ú g y t ü n t f ö l e l ő t t e , m i n t a v é g h e t e t l e n t e n g e r d u z z a d ó h u l l á m a i , s ő lélek- és é r z é k n é l k ü l i e m b e r r é l e t t s m a j d n e m k ő v é vált n a g y i j e d e l m é b e n . A szerző o l y a n k ö z v e t e t l e n s é g g e l í r j a le rémületét·, h o g y s e m m i o k u n k sincs k é t e l k e d n i s z e m t a n ú i v o l t á b a n , a m i n t h o g y a k ö l t e m é n y m e g í r á s á n a k i d e j é t is az a z o n végig v o n u l ó h a n g u l a t a l a p j á n a c s a t á n a k é v é b e kell h e l y e z n ü n k .
A m u n k a m i n t k ö l t e m é n y a l e g g y a r l ó b b a k k ö z é t a r t o z i k . Alig t a l á l k o z u n k b e n n e e g y - k é t c s i n o s a b b verssel, a t ö b b i l a p o s p r ó z a , f e l t ű n ő e n p r i m i t í v , s ő t n é h a h i b á s m o n d a t f ü z é s s e l ós kifeje- zésekkel, és f ő k é p e n e b b ő l s z á r m a z n a k n e h e z e n é r t h e t ő h e l y e i . A szerző n e m s z e d v é n r e n d b e g o n d o l a t a i t , m e g s z a k í t á s o k k a l szól olyan d o l g o k r ó l , m e l y e k e t e g y b e n k e l l e n e a d n i a , és n e m k e r ü l i — m i n t e l ő s z a v á b a n í g é r i — a s z ó s z a p o r í t á s t . Hog}· a z o n b a n o r t h o g r a - p h i a i h i b á i és egyéb g y e n g é i m e l l e t t b í r t n é m i i r o d a l m i m ű v e l t - séggel is, a r r ó l a n é p i e s n y e l v e n írt k ö l t e m é n y é b e v e g y í t e t t a t t i k a i alakok és b e l e s z ő t t b e s z é d e k és levelek t e s z n e k t a n ú s á g o t .
II.
A k ö l t e m é n y n y e l v e vegyülékes. A l a p j á t a m a i k ö z n y e l v h e z n a g y o n k ö z e l álló k o r a b e l i n é p i e s n y e l v k é p e z i , s ű r ű e n vegyítve a t t i k a i a l a k o k k a l . Ez u t ó b b i a k között v a n e g y n e h á n y h e l y t e l e n is, m e l y e k n e m a n n y i r a t u d a t l a n s á g b a n , m i n t i n k á b b a b b a n lelik m a g y a r á z a t u k a t , h o g y a k ö l t ő m e t r i k a i s z ü k s é g b ő l n é h a e g é s z e n ö n k é n y e s e n h a s z n á l j a a z o k a t , a m i n t h o g y e z t az e l j á r á s t k ö n n y e b - b e n k ö v e t h e t t e az ó - k o r b ó l i n k á b b az i r o d a l o m m i n t a k ö z b e s z é d
ZOTIKOS KÖLTEMÉNYE A VÁRNAI CSATÁRÓL.
17
ú t j á n á t s z á r m a z o t t , s e m m i n t az á l t a l á n o s a n i s m e r t , k o r a b e l i n é p i e s n y e l v f o r m á k k a l . M á r ez a k ö l t e m é n y e g y m a g a is a r r ó l t a n ú s k o d i k , h o g y a t i z e n ö t ö d i k s z á z a d b e l i g ö r ö g népies n y e l v n e k is u g y a n a z o k a j e l e n s é g e k k é p e z i k j e l l e m z e t e s t u l a j d o n s á g á t , m e l y e k a m a i k ö z - n y e l v b e n é s z l e l h e t ő k , t. i. a z ókori a l a k o k k ö l c s ö n h a t á s á b ó l s z á r m a z ó a n a l o g i k u s k é p z ő d é s e k . A k ö v e t k e z ő k b e n i s m e r t e t n i fog- j u k a k ö l t e m é n y n y e l v é n e k k ü l ö n ö s e b b , é s á l t a l á n o s n y e l v é s z e t i s z e m p o n t b ó l é r d e k e s e b b s a j á t o s s á g a i t .
Hangok.
1. Az ο ε - r a v á l t o z i k : έλιγοστός = δλίγος (έλιγοστοδ 81).
2. P r o t h e t i k u s ε (at = ε ) : έφήμη = φ ή μ η (εφήμην 92), καται- λοτής = καταλύτης (καταιλυτης 130), καταιλομός = καταλομός (κα- ταιλυμός 256, καταιλυμόν 320), έτοδτο = τούτο (έτοδτο 249), άπεζεύω = ú j g ö r ö g k ö z n y e l v i άποζεύω — i í j g ö r ö g i r o d a l m i n y e l v i άποζεογνύω, ez u t ó b b i az a t t i k a i άποζεύγνομι-böl (aor. i n d . a c t . άπεζεψε 303), έβγάζω = ú j g k n y . βγάζω = έκβάλλω (prrns. i n d . a c t . έβγάζει 4 1 3 ) , εξεθαβώ-έω = έκθαμβώ-έω (prses. coni. p a s s , να έξεθαβηται 4 4 7 ) , καταιβαίνω = καταβαίνω (aor. i n d . act. έκατέβην 2 6 4 , 267, a o r . c o n i . a c t . sing. 1. να καταιβώ 341, νά καταίβω 381, p l u r . 3. να καταίβουν 270), καταιλόω = καταλύω (prsps. i n d . a c t . s i n g . 3 καταιλεϊ 3 9 7 , p l u r . 3 καταιλοδν 388), συνεγράφω = συγγράφω ( a o r . coni. a c t . να συνεγράψωμεν 1 0 2 ) .
P r o t h e t i k u s α : Α f ö n t e b b e m l í t e t t άπεζεύω ú g y is m a g y a r á z - h a t ó , h o g y = πεζεύω.
P r o t h e t i k u s η : άπηλογία = απολογία (άπηλογία 222 f e l e t t a c z í m b e n ) , κατηχυσμός = καταχυσμός (κατηχυσμόν 285), κ α τ η χ υ σ μ έ - νος = καταχυσμένος ( a d v e r b i a l i t e r κατηχυσμένα 133), άπηλογοδμαι = άπολογοϋμα'. (aor. i n d . p a s s . s i n g . 3 άπηλογήθην 163, 231, 2 8 6 , c o n i . p a s s , ν' άπηλογηθη 2 2 7 ) , ήγράφω = γράφω (aor. c o n i . a c t . νά ήγράψω 12, 13, 14), κατηβαίνω = καταβαίνω, a m a i k ö z n y e l v - b e n p r o t h e t i k u s ε - n a l κατεβαίνω (pries. i n d . a c t . κατηβαίνει 2 3 6 , κατηβαίνουν 2 3 3 , 290, a o r . i n d . act. έκατήβηκεν 8 0 ) .
3. S y n s e r e s i s : θωριά = θεωρία (θωριάν 185), έποικεν = έποί- ηκεν = έποίησεν 3 1 4 , θ ω ρ ώ = θεωρώ 153, 1 5 4 , 298, pries, c o n i . νά θ ω ρ η = νά θ ε ω ρ η 2 6 9 , καταιλεϊ = καταλύει 297, καταιλούν = καταλύουν = καταλύουσιν 3 8 8 , κροδσιν = κρούουσιν 360, a o r . c o n i .
(223)
act. νά ποίσω = νά ποιήσω 136, 176, νά ποίση = νά ποιήση 3 6 7 , ν» ποίσουν = να ποιήσουν (ποιήσωσιν) 3 3 2 .
4. C r a s i s : έγφμαι — εγώ ο [μα ι 3 7 5 , νάν' == νά Ινα ι 4 4 3 , 4 4 4 , νάσαι = νά Ισαι 356, ν α ρ θ η = νά ερθη (ελθη) 315, ταδεσαν = τά Ιδεσαν 3 1 2 , τομαν = τδ α [μα ν 136, τώδωκεν = ; το Ιδωκεν 4 1 0 .
5. Αζ ι a p h i e r e s i s e : 'δικά μου = ιδικά μου 342, νά 'δής = νά ίδής 4 4 0 , νά 'δή = νά ιδή 100, νά 'δοϋσιν = νά 'ιδοϋσιν 1 3 5 .
Αζ ε aphaeresise : 'μπροστινός • = έμπροστινός = εμπροσθινός ('μπροσηνόν 409), 'ναι = εναι 106, 'πανωκλίβανα — επανωκλίβανα 1 8 4 , 'σέμπω = έσέμπω 2 1 6 .
Αζ ει a p h a e r e s i s e : νά 'πή = νά είπή 2 4 4 , 'πέτε = εΐπετε 3 3 4 . Αζ η a p h í e r e s i s e : ' μ ε ΐ ς = ήμεϊς 3 7 3 .
Αζ ο a p h s e r e s i s e : 'ρισμοϋ = ορισμού 4 5 7 . 6. Αζ αϊ e c t h l i p s i s e : νάν' = νάν α ι 4 4 3 , 4 4 4 . Αζ α e c t h l i p s i s e : παντοκράτορ' — παντοκράτορα 131.
7. Α szóvégi ν k i e s é s e , m e l y a m a i k ö z n y e l v b e n g y a k o r i j e - lenség, n é h a e b b e n a k ö l t e m é n y b e n is e l ő f o r d u l , n e v e z e t e s e n a sing. a c c u s a t i v u s b a n : α λ ή θ ε ι α = άλήθειαν 164, αυθεντεία = αυθεν- τείαν 2 1 6 , δυσκυβουρία = δυσκυβουρίαν 3 5 9 , κατοϋνα = κατοόναν 327, όμολογιά = όμολογιάν 4 5 6 , πάχνη = πάχνην 201, τ α ρ α χ ή = ταραχήν 167, τόλμη = τόλμην 2 0 5 ; t o v á b b á a f u t . k ö v e t k e z ő i n f i - n i t i v u s á b a n : πληρώσει = πληρώσειν 4 2 9 .
8. T ö b b í z b e n e l ő f o r d u l a ν e p h e l k y s t i k o n az ige s i n g . h a r - m a d i k s z e m é l y é n e k o l y a n a l a k j a i n á l is — n e m a h i a t u s k i k e r ü l é s e czéljából. h a n e m szábály n é l k ü l a l k a l m a z v a — m e l y e k n é l a z a t t i - k a i b a n n e m á l l ν e p h e l k y s t i k o n : aor. p a s s , άπηλογήθην 163, 2 2 1 , 286, a o r . a c t . έβάσταν (βάστω = ú j g k n y . βαστώ-άω = a t t . βαστάζω) 279, i m p e r f . m e d . έγίνετον 2 4 3 , 256, 331, a o r . a c t . έκατέβην 2 6 4 , 267, a o r . m e d . εκρέμετον (κρέμω-tól = ú j g k n y . κρεμώ-άω, κρεμνώ-άω
= a t t i k a i κρεμάννυμι, κρεμαννυω) 4 3 1 , c o n d i t i o n a l i s m e d . νά έμετα- τέρπετον 187, a o r . pass, έπαραπάρθην (παραπαίρνω-tól) 2 6 3 , a o r . a c t . έπροσκύναν (προσκύνω-tól = προσκυνώ-έω) 2 2 9 , aor. a c t . έσέμπην 276, a o r . p a s s , ήκοόστην ( = ήκοόσθη) 2 6 1 , c o n d i t i o n a l i s m e d . νά ηυρίσκετον 186, a o r . a c t . ύπολάθαν (— υ π έ λ α θ α = υπέλαθε) 4 4 4 , a o r . i n d . p a s s , στραφην ( = έστράφη) 249, 3 9 5 . Α két u t ó b b i h e l y e n e l ő f o r d u l ó στραφην ίδεΐν k i f e j e z é s t csak ú g y t u d o m m e g m a g y a - r á z n i , h o g y b e n n e az ίδεΐν^ίηί. m i n t h a t á r o z ó f ü g g a σ τ ρ α φ ή ν - t ó l ; t e h á t a k i f e j e z é s é r t e l m e : « L á t t á r a m e g h á t r á l t » (a 2 4 9 . s o r b a n
ZOTIKOS KÖLTEMÉNYE A VÁRNAI CSATÁRÓL.
17
e l ő f o r d u l ó c o n s t r u c t i o a d s y n e s i n r e n é z v e u t a l o k a m o n d a t o k a t t á r g y a z ó m e g j e g y z é s e i m r e ) .
Szavak.
1. Az -ης v é g ű α - t ö v ű n é v s z ó az - ά δ η ς - v é g ű α t ö v ű n é v s z a - v a k a n a l ó g i á j a s z e r i n t a l a k u l e b b e n : εύαγγελιστάδης, e b b ő l ευαγγε- λιστής, olyféle s z a v a k a n a l ó g i á j a szerint, m i n t p l . 'Αλκιβιάδης (εύαγ- γελιστάδας, 13).
Az ο t ö v ü e k az -ος v é g ű -ες t ö v ű n e u t r . s z e r i n t a l a k u l n a k a k ö v e t k e z ő k b e n : n o m . p l u r . άστρη 4 5 0 — άστρα, n o m . és acc. s i n g . έπαινος τό 2, 2 3 , 368, 3 7 4 = έπαινος ó, acc. s i n g . θρήνος τό 2 8 0 = θρήνος ό, a c c . sing. πλούτος τό 4 3 = πλούτος ό n o m . sing. ύμνος τό 4 6 3 = ύμνος ό.
Α m á s s a l l i a n g z ó s t ö v ű m a s c . á t m e n n e k a z α és ο t ö v ű m a s c . d e c l i n a t i ó j á b a : κήρυκας = κήρυξ (κήρυκαν 1 4 = κήρυκα), μάρτυ- ρας = μάρτυς (μ,άρτυραν 12 = μάρτυρα), πατέρας = πατήρ (πατέραν 4 6 4 = πατέρα); δράκος = δράκων (δράκον 7 = δράκοντα), Σαμψός = Σαμψών (Σαμψοΰ 3 4 = Σαμψώνος). H a s o n l ó m ó d o n , m i n t az u t ó b b i szó, v a n k é p e z v e az ú j a b b g ö r ö g n y e l v b e n p l . m é g λέος = λέων.
A m á s s a l h a n g z ó s t ö v ű f e m . az α t ö v ű f e m . a n a l ó g i á j a s z e r i n t r a g o z t a t n a k : αλυσίδα = αλυσις (άλυσίδαν 1 2 4 , 4 3 3 = αλυσίδα), ελπίδα = έλπίς (έλπίδαν 123, 217 = ελπίδα), νύκτα = νύξ (νύκτα 3 1 5 - νύξ, νύκταν 4 5 2 = νύκτα), χείρα = χείρ (χεΐραι 5 = χείρες).
Az -i-re v é g z ő d ő ο t ö v ű h a r m a d i k d e c l i n a t i ó h o z t a r t o z ó s e m - legesek a s i n g . n o m . és a c c u s a t i v u s h a n v-t v e s z n e k fel az ov-ra végződő ο t ö v ű s e m l e g e s e k a n a l ó g i á j a s z e r i n t : n o m . βραδυν τό 3 1 5 — βραδύ τό, acc. κατωρθωμάκιν 3 6 7 = κατωρθωμάκι, acc.
κατουνοτόπιν 4 3 5 = κατουνοτόπι, acc. κοντάριν 4 1 4 , 4 1 8 = κοντάρι, acc. μαχαΐριν 4 1 3 = μαχαίρι, n o m . μέγαν 4 6 3 = μέγα, a c c . μέγαν 261 — μέγα, acc. ποδάριν 4 0 9 , 4 1 0 = ποδάρι, a c c . χωράφιν 2 5 7 = χωράφι, n o m . αίμαν 2 7 1 , 3 6 2 = αίμα, a c c . αίμαν 3 4 3 = αίμα, acc.
τόμαν 136 = τομα (τό αίμα), acc. άντίγραμμαν 127 = άντίγραμμα, acc. άφύρωμαν 87 = άφύρωμα, acc. δύσεμαν 4 0 1 = δύσεμα, a c c · θέαμαν 2 0 4 , 2 4 9 , 2 6 1 , 4 4 8 = θ έ α μ α , a c c . μήνυμαν 114 = μήνυμα, acc. δνομαν 3 6 3 , 4 0 6 = όνομα, acc. πέραμαν 1 5 8 = πέραμα, acc.
σύμβαμαν 4 5 4 = σύμβαμα, acc. φρόνημαν 8 5 = φρόνημα.
Αζ - ο ς - r a v é g z ő d ő -ες t ö v ű s e m l e g e s e k n e k az ος-ra v é g z ő d ő (225)
o t ö v ű m a s c . a n a l ó g i á j a s z e r i n t való á t a l a k u l á s á t l á t j u k a k ö v e t - k e z ő k b e n : δάσος δ = δάσος τό (τούς δάσοος 2 7 3 = τά δάση, δά- σους 4-38 = δάση), θράσος δ = θράσος τό (θράσον 3 9 6 = θ ρ ά σ ο ς , θράσου, 181, 2 3 3 = θράσους).
Α m a g á n h a n g z ó s t ö v e k a n a l ó g i á j a s z e r i n t m é g ν r a g o t is f ö l - vesz az α r a g u t á n az acc. s i n g u l a r i s b a n βασιλέαν (33) = βασιλέα, d e e l ő f o r d u l ez u t ó b b i a l a k is, p l . a 38. s o r b a n .
C s a k m e t r i k u s k é n y s z e r ű s é g b ő l s z á r m a z ó , ö n k é n y e s a l a k o k - n a k t e k i n t h e t ő k o l y a n o k , m i n t μέγα e h . μεγάλου Κωνσταντίνου 3 5 , πάσα e h . πάν γένος 27, 30, απασα e. h . άπαν γένος 4 4 8 , άπας e h . άπαντος γένους 4 1 . Α πάσα é s άπασα a l a k o k n á l n e m l e h e t a r r a g o n d o l n i , h o g y γένος a l a t i n g e n s s z e r i n t n ő n e m ű n e k v é t e t i k , m e r t a k ö l t e m é n y b e n t ö b b s z ö r e l ő f o r d u l a τό γένος k i f e j e z é s ; d e a μέγα és άπας f o r m á k n á l se t e h e t ő f ö l , hogy a k ö l t ő n e m i s m e r i μέγας és άπας e s e t e i t , m e r t m i n d k e t t ő n e k h e l y e s e n h a s z n á l t a l a k j a i is e l ő f o r d u l n a k .
A s z á m n e v e k n é l m e g e m l í t e n d ő a δυών g e n . p l u r . 1 1 3 é s 1 9 1 - b e n .
A n é v m á s o k k ö z ö t t τους m i n t a m a s c . p r o n . rel. p l u r . n o m i - n a t i v u s a áll 1 0 3 - b a n (τούς γέγοναν) és m i n t p l u r . a c c u s a t i v u s a 1 2 0 - b a n (τούς Ι χ ω ) ; a 143-ik s o r b a n (ζητεί τήν συμβουλήν τους) a s z e m é l y e s n é v m á s h a r m a d i k s z e m é l y é n e k e n c l i t i k u s t ö b b e s g e n i t i - v u s a k é n t áll, m e l y szerepe a m a i n é p n y e l v b e n is m e g v a n a s z i n t é n e n c l i t i k o n των m e l l e t t .
I n d e c l i n a b i l e g y a n á n t s z e r e p e l a τί p r o n . i n t e r r o g a t i v u m a 3 2 0 . s o r b a n : τί (e. h . τίνα) συντριμμόν, καταιλυμόν, και τί (e Ii. τίνα) φθορά νά γράφω.
Α 4 1 0 - i k s o r b a n τινάς (ουδέ τινάς έγλύτωσεν) n o m . sing. ( = τις, valaki) az α t ö v ű h í m n e m ű e k a n a l ó g i á j a s z e r i n t képezve, m i n t p l . Ινας ( = sic) is a m a i g ö r ö g n é p n y e l v b e n .
2. A n é v m á s o k n a k f ö n t e b b e m l í t e t t r a g o z á s i a l a k j a i n k i v ü l m e g j e g y z e n d ő k m é g a k ö v e t k e z ő k :
A τό d e m o n s t r a t i v és r e l a t i v é r t e l e m b e n is h a s z n á l t a t i k , p l . 2 2 5 : θέλω και προαιρούμαι τό ( = τούτο), 2 0 4 : βλέπουν οί Τούρκοι θ έ α μ α ν , τό ( = δ) γίνεται εις αυτούς.
Α k ü l ö n b e n f ü g g ő k é r d é s b e v e z e t é s é r e s z o l g á l ó όστις e g y e n e s k é r d é s t v e z e t b e a 3 6 0 . (οΐτινες κρούσιν τάς σ π α θ ι α ϊ ς ) ; és 3 6 1 - i k (οιτινες εις τον πόλεμον και εις τ ά ς άνδραγαθίας) s o r b a n .
ZOTIKOS KÖLTEMÉNYE A VÁKNAI CSATÁRÓL.
11
A 307. és 3 4 1 - i k s o r b a n άτός ( = αυτός) μου a n n y i m i n t « é n m a g a m » , a 3 4 7 - i k b e n ατός (αυτός) σου «te m a g a d » , a 4 3 4 - i k i b e n ατός ( = αυτός) του «ö m a g a » .
3. Az i g é k n é l az a u g m e n t u m n é h a h i á n y z i k , m i n t p l . a 1 5 7 . s o r b a n az i m p e r f . επικρατούσαν = επεκράτουν ; n é h a η az a u g m e n - t u m , m i n t az a t t i k a i b a n , pl. 2 8 2 - b e n ήλεγα, λέγω i m p e r f e c t u m a .
Az -άω i g é k n e k az -έω i g é k szerint v a l ó r a g o z á s á t m u t a t j a az i m p e r f . εμήνει (149) μ η ν ώ έ ω - t ó l = ú j g k n v . μηνώ-άω = a t t . μ η ν ύ ω ; e b b e n az a o r i s t u s b a n : ένεκατώρθησαν (272) = ένεκατώρθωσαν κα- τορθώ-έω-tól, m e l y = ú j g k n y . κατορθόνω = a t t . κατορθώ-όω, a z -óco ige k ö v e t i az -έω i g e r a g o z á s á t .
A f u t u r u m r e n d s z e r i n t a t t i k a i f o r m á b a n m u t a t k o z i k , d e elő- f o r d u l e m e l l e t t a n n a k θ έ λ ω - v a l és i n f i n i t i v u s s z a l való ú j g ö r ö g k ö r ü l í r á s a is, p l . a 285-ik s o r b a n : θέλω π ά θ η ν (azaz παθεϊν).
A κ-ás a o r i s t u s m u t a t k o z i k a 314-ik s o r b a n az έποικεν a l a k - b a n = έποίησεν.
Az a o r i s t u s α - j á n a k m e g m a r a d á s á t l á t j u k a k ö v e t k e z ő egyes h a r m a d i k s z e m é l y ü ν e p h e l k y s t i k o n n a l b í r ó a l a k o k b a n (1. f ö n t e b b a ν e p l i e l k y s t i k o n r ó l szóló r é s z t ) ύπηρα 107 = ύπηρε, έπροσκόναν2 29
= προσεκύνησε, έβάσταν 2 7 9 = έβάσταξε, υπολάθαν 4 4 4 = ύπέλαθε.
Αζ ένα ι 7 6 , 238, 2 8 9 , 3 5 5 , 372 = ú j g . είναι = a t t . εστίν.
Még egy p á r m e g j e g y z é s ü n k v a n t ö b b s a j á t s z e r ű igei a l a k r ó l . Prses. m e d . p l u r . 3 χανόμεθεν 2 9 8 = χ α ν ό μ ε θ α , i m p e r f . m e d . p l u r . 1 έτερπόμεσθεν 3 3 7 = έτερπόμεθα (a σ a z έτερπόμαστε n é p i e s a l a k b ó l v a n á t v é v e ) , i m p e r f . a c t . p l u r . 1 παρακαλοϋμαν 3 3 7 = πα- ρεκαλοϋμεν (az α az έπαρακαλούσαμε n é p i e s a l a k b ó l v a n átvéve), a o r . a c t . p l u r . 3 γέγοναν 1 0 3 = έγένοντο (a γεγόνασιν p e r f e c t u m és έγειναν n é p i e s a o r i s t u s c o n t a m i n a t i ó j a ) . N é h á n y i m p e r f . é s a o r . a p l u r . h a r m a d i k s z e m é l y b e n a főidők -σιν v e g z e t é t veszi fel, n e v e z e - t e s e n : i m p e r f e c t u m o k : έβαστοόσασιν 2 4 7 βαστώ-άω-tól = ú j g k n y . έβαστοϋσαν = έβάσταζον, έλπίζασιν 3 3 0 ú j g k n y . ήλπιζαν — ηλπιζον, έπέφτασιν 4 5 0 = ú j g k n y . έπεφταν = έπιπτον; a o r i s t u s o k : έφθείρασιν 201 = έφθειραν, έγυρίσασιν 327 = έγυρισαν, έδράςασιν 3 9 1 = έδραξαν, ε'ιδασιν 3 9 2 ú j g k n y . είδαν = είδον, έπήρασιχ 4 0 3 = έπηραν (παίρνω-tól), έστήσασιν 4 1 8 = έστησαν.
4. Α c o m b i n á l ó s z ó a l k o t á s p é l d á j á t m u t a t j a εύφημη (ευ φήμη ν 3 6 3 ) , φ ή μ η - b ő l és ε υ φ η μ ί α - b ó l c o n t a m i n á l v a .
(227)
Mondatok.
1. C o n s t r u c t i o a d s y n e s i n áll a 4 2 . (ή εκκλησιά . . . νά . . . ύμάοϋσιν), 4 5 9 - i k (πάσα πνοή έξίσταντο) és 2 4 9 . s o r b a n (στραφήν . . οί έτεροι; e b b e n στραφήν = εστράφη e h . εστράφησαν).
2. K e t t ő s a e c u s a t i v u s f o r d u l elő a k ö v e t k e z ő i g é k n é l : δίδω ( 2 5 : δίδω . . . τιμήν τον . . . . βασιλέα, 9 2 : δόξαν, έφήμην . . . . σέ δίδουν, 1 7 5 : δρκον . . . σέ δίδω), δοξάζω ( 9 0 : τί . . . τιμήν νά σέ δο- ξάζω), κάμνω ( 2 2 6 : δρκον σέ κάμνω), μηνώ έω = μηνύω ( 1 4 9 : (μηνύ- ματα . . . η μ ά ς έμήνει), παραδίδω ( 2 1 5 : παραδίδω σε ζωήν καί θ ά ν α - τον), πολεμώ κ ά μ ν ω j e l e n t é s é b e n ( 2 0 3 : θνήσιν . . . πολεμούν καί αυτούς), υμνώ (42 : μέλος , . . νά τον υμνοΰσιν).
3. Az εκ prsepositio g e n i t i v u s o n kívül g y a k r a n áll a c c u s a t i - v u s s a l is, pl. az 5 8 , 137, 138, 1 8 9 , 299, 303, 3 0 9 , 389, 4 0 5 . s o r b a n .
S a j á t s z e r ű a μετά-nak g e n i t i v u s s a l és a c c u s a t i v u s s a l v a l ó c o n s t r u c t i ó j a a - v a l , -vei k i f e j e z é s é r e , m i n t p l . 6 0 : μετά θρασύτητος καί τάξιν, 81 : μετά φουσσάτου . . . χιλιάδας, 1 6 9 : μετά τιμής καί έπαινος; csak a c c u s a t i v u s s a l á l l p l . a 383-ik s o r b a n : μετά ολίγην γνώσιν, csak g e n i t i v u s s a l pl. a 1 1 1 - i k s o r b a n : μετά τής εύτολμότητος.
H a s o n l ó c o n s t r u c t i ó v a l b í r a μετά-ból s z á r m a z ó μέ a -val, - v e i ki- f e j e z é s é r e , n e v e z e t e s e n g e n i t i v u s s a l és a c c u s a t i v u s s a l áll 3 2 9 - b e n : μέ τάς χαράς καί σκιρτησμούς καί έ'παρσις μεγάλης, csak g e n i t i v u s s a l pl. 4 1 , 6 5 és 3 9 0 - b e n , csak a c c u s a t i v u s s a l pl. 9 4 - b e n . A m a i n é p - n y e l v b e n μέ c s a k a c c u s a t i v u s s a l á l l .
A παρά g e n i t i v u s s a l a n n y i t j e l e n t , h o g y « e l l e n , e l l e n é b e n » a 4 5 7 . s o r b a n : παρά 'ρισμοΰ.
A c c u s a t i v u s s a l áll μέσον ( 3 8 : μέσον αυτούς) é s χωρίς ( 1 6 7 :
χωρίς . . . τ α ρ α χ ή = ταραχήν, 1 6 9 : χωρίς κατηγορίας, ez u t ó b b i p l u r . acc.) a d v e r b i u m .
Verselés.
A k ö l t e m é n y v e r s m é r t é k e a n é p i e s g ö r ö g v e r s e k b e n m a is s z o k á s o s n y o l c z a d f e l e s i a m b u s , a z ú g y n e v e z e t t v e r s u s p o l i t i c u s , di:eresissel a n e g y e d i k l á b v é g é n é s n é h a a n a p s e s t u s o k k a l v e g y í t v e .
ΠΑΡΑΣΠΟΝΔΓΛΟΤ ΖΟΤΙΚΟΓ Η ΕΝ ΒΑΡΝΑΙ ΜΑΧΗ.
Τ ί άξιοπρεπέστατον, καί θαυμαστόν, και μέγα, τί άγαν πολυτίμητον έπαινος νά συγγράφω, τί ξένον και παράδοξον, φρικτόν νά στιχοπλέξω, και ποίος νους νά ουνηθή λεπτογραφεΐν και λ έ γ ε ι ν ! 5 έξαπορεϊ μου ό λογισμός, αί χεϊραι και ή γλώττα
νά έπαινέσιο άστοχον τον μέγαν τροπαιοϋχον, τον μέγαν καϊ τον δυνατόν, τον ίσχυρόν καί δράκον, τον μέγαν, φρονιμώτατον, άξιον βασιλείας.
Αξιος καί πανάξιος στέμματος κληρονόμος, ίο της βασιλείας μέτοχος, ' Ρ ω μ α ί ω ν αυτοκράτωρ,
πολεμιστής καί νικητής θερμότατος της π ί σ τ η ς !
Ν ά τον ήγράψω μάρτυραν 'ς τούς πρώτους χοροστάτας, νά τον ήγράψω άπόστολον 'ς τούς εύαγγελιστάδας, νά τον ήγράψω κήρυκαν όπου κηρύττει πίστιν, 15 ή εναν έκ των προφητών εκείνων τών αγίων;
όμοΰ ταύτα ύπερνικ^, εις υψος υπερέβη.
Α ρ χ ή ό πρώτος βασιλεύς [καί] τών Ε λ λ ή ν ω ν δόξα, Αλέξανδρος ό Μακεδών, υίός της 'Ολυμπιάδος-
χριστιανών ό βασιλεύς, ή κορυφή καί ρίζα,
20 καί του σταυρού ό εύρετής, ό μέγας Κωνσταντίνος · καί τρίτον ό πανθαύμαστος ό βασιλεύς Ί ά γ γ κ ο ς . ΙΙοίαν άξιοτίμητον αυτήν γραφήν νά γράψω, υψηλοτάτον έπαινος ό νους μου ν' άναβάση, ώσπερ τούς δυο βασιλείς τούς άνω γεγραμμένους, 25 τοιαύτην δίδω τήν τιμήν τον άνω βασιλέα ·
πρέπον εστίν καί άρμόδιον ή εκκλησιά της ' Ρ ώ μ η ς , καί πάσα γένος χριστιανών άνατολής καί δόσης μνήμην άξιοτίμητην ας π ά ρ η εκ τοΰ παρόντος.
(229)
Οιτινες έδοξάσθησαν εις τοΰ πολέμου μ ά χ α ς , 30 ανδρειωμένοι κ α ί άνανδροι κ α ι π ά σ α γένος, λέγω.
ας προσκυνήσουν σήμερον Ί ά γ γ κ ο ν της Ουγγρίας, ας έπαινέσουν τώρα νϋν αυτόν ώς καβαλλάριν, ά ς τόν υψώσουν σήμερον αυτόν ώς βασιλέαν, μετά Σαμψοϋ τοΰ παλαιού, μεγάλου, ανδρειωμένου, 35 καϊ 'Αλεξάνδρου τοΰ φρικτού, κ α ι μέγα Κωνσταντίνου.
Δοξάζω ευαγγελιστάς, δοξάζω κ α ί προφήτας, τα τοΰ Χρίστου άθλήσαντας μεγάλους τους άγιους . μέσον αυτούς δοξολογώ Ί ά γ γ κ ο ν βασιλέα,
ά τών ' Ρ ω μ α ί ω ν διδαχός π α ρ ά θεού χρισμένος, 4ο χριστιανός εκδικητής και μ έ γ α ς τροπαιούχος,
με απας γένους μουσικών χ ρ ε ί α νά τόν δοξάζουν, μέλος καινόν ή εκκλησιά π ρ έ π ε ι νά τόν υμνούσιν.
Ούτε ζωήν λογίζεται, ούτε τοσούτον πλούτος, ούτε γονέων στέρησιν του γλυκυτάτου κόσμου, 45 θέτει ζωήν διά πολλούς, δίδει ψ υ χ ή ν διά πίστιν,
χριστιανός ορθόδοξος καί τοΰ Χρισ οΰ οικείος
καί τοΰ σταυρού συνόμά.ος κ α ί τών μαρτύρων πρώτος, ώσπερ Χριστός συγκαταοάς, οίκονομιάν ποιήσας,
νά έλευθερώση από δεσμού τό γένος τών ανθρώπων, so ώσπερ οί άγιοι γράφουσιν καί παραδίδουσί μ α ς ,
κ α ί , στέργω, άφυρόνει τό ό π α λ α ι ό ς καί ό νέος "
37. Α τά ékezete bizonyára csak sajtóhiba folytán hiányzik Le- grandnál.
39. A τί Legrandnál érthetetlen ; talán ó írandó helyébe, mely azután a διοκ/ός-hoz tartoznék. De kétes alak a 3ι3αχός i s ; lehet, hogy = διδακτής, concionator, ecclesiastes prsedicator.
51. A στί'ργω-nak itt nincs értelme. — Tó. Úgy látszik, hogy Legiand a demonstrativ τό és τόν alakot eneliticonnak veszi igék után, de nem jár el következetesen, a mennyiben a τό itt és a 224, 225., 349. és 414-ik sor- ban, valamint a τόν két ízben a 382-ik sorban enclisist szenved ugyan igék után, de m á r a 109. sorban a τό nem áll mint encliticon az ige után. Másrészt azt látjuk, hogy a τ! alakot a 444-ik sorban is encliticonnak veszi, jóllehet nem áll ige előtte. A Legrand által adott apparatus criticusból kitetszik, hogy magában a kéziratban sincs e tekintetben következetesség, mert az 51. (άφυρώνητω = άφυρόνει το) és 224-ik sorban (συγχαταβαίνοτο = συγκαταβαίνω το) a τό enclisist mutat ugyan az ige után, de 109-ik sorban (τώ az az γράφω τό) n e m ; viszont a 444 ik sorban (αέτω = με το) encliticon, jóllehet
ZOTIKOS KÖLTEMÉNYE A. VÁRNAI CSATÁRÓL. 37
ούτως κ α ί αύτός ó θαυμαστός, ό μέγας Θεοφάνης, εύρέθηκεν παρά θεού Θερμότατος της πίστης
θερμότατος καί ζηλωτή ς εις των ' Ρ ω μ α ί ω ν τό γένος, 55 Τ ά γ γ κ ο ς , ό πανθαύμαστος κ α ί μέγας στρατιώτης.
Πρώτον ελπίζει εις θεόν, καί δεύτερον 'ς τήν γνώσιν, καί τρίτον 'ς τήν άνδρείαν του, τό γένος των "Ρωμαίων νά έλευθερώση έκ παντός έκ τούς Ά γ α ρ η ν α ί ο υ ς . Ζώνεται, άφυρόνεται χριστιανών τήν πίστιν ' co ήλθεν, μετά Ορασύτητος καί τάξιν τού πολέμου,
ανδρειωμένα, τακτικά, εις τούς Ί σ μ α η λ ί τ α ς ·
ζητεί καί θέλει πόλεμον έν παρρησία, 'ς τον κόσμον, ζ η τ ε ί τόν Ά μ ο υ ρ ά τ μ π ε η καί αϋθέντη Μουσουλμάνων, αύθέντη μέγαν, Ισχυρόν, ανατολής καί δόσης, 65 νά πολεμήσουν ευτολμα μέ καθαρής κ α ρ δ ί α ς .
Ε ί δ ε ς άνδρειάν έπαινετήν καί φρικτοτάτην γνώσιν, είδες καρδιοσύστασες ψ υ χ ή ς λελαμπρυσμένης, είδες θαυμάσιον, θαυμαστόν θράσος άνδρειωμένον · φιλώ σου τό άπόκοτον, φιλώ σου καί τήν τόλμην.
7ο Ζητεί αύθέντην θαυμαστόν ανατολής κ α ί δόσης, νά πολεμήσουν ευτολμα φουσσάτα μέ φουσσάτα.
Τούτο ποτέ ουκ ήκούστηκεν, τούτο ποτέ ουκ έφάνην, νά εόρεθή κάνεις αυτούς ποτέ νά π ο λ ε α ή σ η '
α φ ο ύ οι Τούρκοι έπέρασαν 'ς τήν Τ ω μ α ν ι ά ν 'ς τήν δύσιν, 75 αφέντης ουκ ήκούστηκεν αυτούς νά πολεμ-ήση'
τούτο γάρ έ'ναι αληθές, λάθος ουδέν τό γράφω, εί γάρ ευρέθησαν τινές αυτούς νά πολεμήσουν, ως ράχνι έπεφάνισαν εμπρός Ί σ μ α η λ ί τ ω ν .
" Ε ω ς τού νύν εύρέθηκεν ό μέγας Θ ε ο φ ά ν η ς ,
nem áll ige előtte. Azt hiszem, hogy a demonstrativ τό és τόν természeté- nél fogva nem vehető encliticonnak. hogy tehát a kéziratnak az a fentebb emiitett három helye (51, 224, 444), melyben a τό ékezet nélkül áll, egy- szerűen orthographiai hiba, melytől — mint a Legrand által adott appa- ratus criticnsból kitűnik — csak úgy hemzseg a kézirat, s hogy követke- zésképen a demonstrativ τό ós τόν mindenütt orthotononnak veendő.
57. Legrand következő interpunctiúja: χαί τρίτον 'ς την άνδρείαν του τδ γένος των ' Ρωμαίων, να έλευθερώθη stb. nem ad kellő értelmet.
68. Nem tartom helyesnek Legrand következő interpunctióját: είδες θαυμάσιον ώαυμαοτόν, θράσος άνδρειωμένον.
(231)
so ήλθεν κ α ι έκατήβηκεν 'ς τήν Τ ω μ α ν ι ά ν άπέσω, μετά φουσσάτου έλιγοστοδ, σαράντα χ ι λ ι ά δ α ς · ό κ ό σ μ ο ς γάρ θ α υ μ ά ζ ε τ α ι , οί άγγελοι άποροδσιν, έξαποροδν, και φρίττουσιν, και λογισμομαχοδσιν φουσσάτο Ί σ μ α η λ ί τ ι κ ο [διακό]σιαις χ ι λ ι ά δ ε ς . 85 Δοξάζω σου το φ ρ ό ν η μ α ν, δοξάζω σου τήν τόλμην,
δοξάζω σου t o άπόκοτον, τήν καθαρήν καρδίαν, δοξάζω σου το ά φ ύ ρ ω μ α ν και τήν θερμήν σου πίστιν, δοξάζω, υπερδοξάζω σε, Ί ά γ γ κ ο στρατιώτη, αληθινέ χριστιανέ κ α ι φίλε του Κυρίου.
90 Τί άξιοπρεπέστατην τ ι μ ή ν νά σέ δοξάσω;
έ χ ε ι ς τήν δόξαν επί γ η ς , εις τον παρόντα κόσμον, δόξαν, έ φ ή μ η ν θαυμαστήν άπανταχοδ σέ δίδουν · έχεις κ α ι δόξαν έτερην έξ ουμανοδ μεγάλην, και υ.ε τ ά ς χείρας του θεοδ στεμμένην βασιλείαν, 95 και τών μαρτύρων στέφανον από Χριστού φορένεις,
δοξάζω σου τόν στέφανον, δοξάζω σου τήν τόλμην, δοξάζω τήν καρδίαν σου, τήν όντως λαμπρυσμένην.
Ό γάρ πολύλογος ανήρ έ χ ε ι κάμπόσον βάρος, λόγοι φρονίμοι όλιγοί κ α ι μεμελετημένοι.
loo Πάς άνθρωπος ορέγεται νά 'δη, ν' άναγινώσκη '
ταύ[την] γ ά ρ στένω τήν γραφήν και του προλόγου τέλος, [ π ά λ ι ν νά συνεγράψωμεν έν άληθείφ π ά σ α
και τους πολέμους τους φρικτούς, τους γέγοναν έν Βάρνα"
έγώ διά το άπορον και τό στενόν της γλώττης,
los και τών γ ρ α μ μ ά τ ω ν α μ α θ ή ς και της παιδεύσεως, λ έ γ ω , πολλάκις γάρ αίσχύνομαι γράφων τοιούτους λόγους"
υπηρα λ ύ π η έξ έμοδ τά τ η ς φιλοσοφίας, έγώ π ο θ ή σ α ς έξ ά ρ χ η ς τ ά της φιλολογίας, γράφω τό κ α τ ά δύναμιν έν άληθείof τ ά είδον.
n o Ηλθον οί Ούγγροι κ ' έπεσον 'ς τά σύνορα της Β ά ρ ν α ς , μετά της εύτολμότητος κ α ι έπαρσης μ ε γ ά λ η ς ,
και έν άλλοις μέροις κείτουνται οί Τοδρκοι, πλήθος μ έ γ α ν τριμίλλιον άπέχασιν μέσον τών δυών φουσσάτων.
107. Ennek a versnek értelme nagyon homályos.
112. Έν άλλοι; μέροις. A kézirat άληααέρης-έδοί Legrand egy ismeretlen Αλιαμέρεις helynevet csinál, holott a két ékezet kétségtelenné teszi, hogy
ZOTIKOS KÖLTEMÉNYE A VÁRNAI CSATÁRÓL.
17
Λόγου; απέστειλε α Άυ,ουράτυιπεης εις τους Ουγγρους.
Μήνυμαν άξιοτίμητον στέλνει ό Ά μ ο υ ρ ά τ η ς , l i s και της γ ρ α φ ή ς οί ορισμοί ήσαν [ο íj στίχοι ο ύ τ ο ι '
«άκουσον, ρήγα της Ούγγριάς, Μπερνάδέ κράλη, αύθέντη, κ α ί Λούξμπανε Ί ά γ γ κ ο ο λ α , οι πρώτοι τοδ φουσσάτοο, βαστάξετε με τρίμερον της μ ά χ η ς τοδ πολέμου, να τάξω τα φουσσάτα μου, καί τάς παραταγάς μου, 120 νά δώσω τούς νεούς εκλεκτούς τούς ε χ ω μετ' εμένα, νά α ρ μ α τ ώ σ ω τον λαόν, ώς πρέπει καί ως αρμόζει, ευθύς νά π ο λ ε μ ή σ ω μ ε , καί δ θεός νά δείξη.
θ α ρ ρ ώ εις έλπίδαν, δόναμιν μεγάλου Μαχουμέτη, δλοος από τον τράχηλον νά δέσω μέ άλυσίδαν, 125 [ ν ά ] α ι χ μ α λ ω τ ί σ ω απαντας κ α ί νά σας αφανίσω.»
ΙΙάλιν αντιγράφει βασιλεύς Ίάγγχος τον 1Ααουράτατετι. Ί ά γ γ κ ο ς γάρ δεξάμενος λόγους τοδ Άμουράτη, αντίγραμμαν άπέστειλεν εις τούς Ί σ μ α η λ ί τ α ς , κ α ί της γ ρ α φ ή ς οι ορισμοί άκουσον νά θαυμάσης '
» Ά μ ο υ ρ ά τ μ π ε η , Άγαρηνέ, εχθρέ της ' Ρ ω μ α ν ί α ς , 130 καί τών ' Ρ ω μα ιών καταιλυτής κ α ί χ α λ α σ τ ή ς τοδ κόσμου,
ελπίζω εις τον δημιουργόν, τον μέγαν παντοκράτορ',
abban két szó van összeírva, talán, a szokásos orthographiai hibákkal, ez a k e t t ő : άλλοις pipoi; «más részen», azaz a szemközti helyen, szemben (a m a - gyarokkal). A ;αίρος szó, melynek ρέοοις dativusa e h. ρ,έρεσι a második decli- natióhoz tartozó -ος végűek analógiája szerint képezettnek veendő (1. hasonló jelenségeket a bevezetésben), a 3 2 o i k sorban is hadi állást jelent.
120. Ebben a sorban talán azt akarja mondatni a költő Muraddal, hogy ő kész a magyaroknak túszul adni a mellette levő fiatal ifjakat annak megerősítésére, hogy az általa kért három napi fegyverszünet alatt n e m fog csatát kezdeni.
131. Legrand παντοκράτορ' helyett παντοκράτωρ-t ír, mely alak csak úgy magyarázható, hogy a költő metrikai kényszerűségből használja azt hely- telenül πχντοχράτοοα acc. helyett. Igaz ugyan, hogy előfordul ebben a köl- teményben néhány, csakis metrikai szükségből magyarázható rossz forma (1. a bevezetés nyelvtani részét); de a fentebbi szóra nézve abban a véle- ményben vagyok, hogy annál, ha csakugyan παντοκράτωρ-nak van írva a
Μ . τ . A K . K H T . A N Y E L V - É S S Z É P T . K Ö K É B Ő L . 1 8 9 4 . X V I . K . 4 . S Z . ~
νά κόψω μέ τ α χέρια μου, νά σέ αποκεφαλίσω, κατηχυσμένα, σύντομα, μέ έντροπήν μεγάλην, την άχρηστόν σου κεφαλήν κ α ι τήν μαγαρισμένην, 135 εις της Ουγγριάς τα σύνορα άτοπα νά τήν 'δούσιν,
καί τομαν των Ά γ α ρ η ν ώ ν π ο τ ά μ ι α γης νά ποίσω, μόνον νά λ ε ί π η ή δυσπιστία εκ τά εμά φουσσάτα, νά ελευθερώσω Τ ω μ α ν ι ά ν εκ των έχθρων τ ά ς χ ε ί ρ α ς , καί τούς ' Ρ ω μ α ι ο ύ ς τούς κ α τ η φ ε ί ς ν' ανάξιο νά ύψηλώσω.»
n o Τούτους τούς λόγους εστειλεν μ ε τ ά μεγάλης τ ό λ μ η ς .
Συμβουλεύονται οί Ούγγροι.
Ε κ ε ί ν ο ι γάρ απέμειναν καί εις βουλή ν έκάτζαν Μπερνάδος κ ρ ά λ η ς καί ό Λούξμπανος, καί ό μέγας Θ ε ο φ ά ν η ς . Λ έ γ ε ι δ κ ρ ά λ η ς προς αυτούς, ζητεί τήν συμόουλήν τους "
«Ίάγγκο, μ έ γ α στρατηγέ, κ α ί πρώτε του φουσσάτου, 145 πόνοι σφιγκτοί μέ ζώνουσιν, καρδιοδιχοτομούμαι '
τ η ς ΙΙόλης γάρ ό βασιλεύς, αυτός ό Παλαιολόγος, όπου εφθειρεν κ ' έχάλασεν τό γένος των ' Ρ ω μ α ί ω ν , από άναμελείας του καί της εύθρύπτου φύσης, σ υ χ ν ά , πυκνά μηνύματα αυτός ή μ ά ς εμήνει,
150 τό πώς οί Τούρκοι έφθάρθησαν καί Λμουράτης λείπει ' τ ά κάτεργά μ α ς στέκονται καί τό στενόν κρατούσιν, κ ' ελάτε, συντομέψετε μετά 'λιγοϋ φουσσάτου.
Τ ώ ρ α θωρώ π λ ή θ ο ς λαού, άρίφνητα φουσσάτα, θωρώ τόν Κ α ρ α ν τ ζ ά μ π ε η , ανατολής αύθέντην, 155 φλάμουρον άξιόλογον, εξήντα χ ι λ ι ά δ α ς "
πάλιν ό Ά μ ο υ ρ ά τ μ π ε η ς μέ εκατόν καί πλέον!
τά κάτεργα καί ό βασιλεύς τί γάρ επικρατούσαν, τί πέραμαν έβάσταξεν καί τί στενόν έκράτει ό σαθροφόρος βασιλεύς, ό πάντων ά μ ε λ ή τ η ς ;
160 ή λ π ι ζ α εις τούς λόγους του, έθάρρουν 'ς τάς γ ρ α φ ά ς του, κ α ί ήλθα, ώς π ι λ α λ η τ ή ς , μετά ολίγου φουσσάτου.»
Τ α ύ τ α τά λόγια εί'ρηκεν ό κ ρ ά λ η ς ό Μπερνάδος,
kéziratban — miről Legrand nem számol az apparatus criticusban — szin- tén csak orthographiai hibával van dolgunk, és hogy e szerint a παντοκρά- τωρ παντοκράτορ'-nak Írandó.
(234)
ZOTIKOS KÖLTEMÉNYE A VÁRNAI CSATÁRÓL. 17
καί παρευθύς ό Λούξμπανος ούτως άπηλογήθην *
«αλήθεια λέγεις, θαυμασθέ κράλη, μισί Μπερνάδε, 165 ώς ακρίδες καί μ έ ρ μ η γ κ α ς εξίσταμαι κ α ί βλέπω ·
να φύγωμε 'ναι αδύνατον, να δουλωθώμεν ό χ ι , χ ω ρ ί ς πολέμου τ α ρ α χ ή αυτοί νά μας νικήσουν, καί κάλλιον ν' άποθάνωμεν άπάνου 'ς τδ σπαθί μας, μετά τ ι μ ή ς καί έπαινος, χ ω ρ ί ς κατηγορίας.»
170 Τ α ύ τ α τά λόγια καί βουλή ήτον τού Λούξ τού μπάνου.
Λόγια του μεγάλου Ίάγγκου προ; τον κράλη.
Ό μ έ γ α ς , [ό] θεόπεμπτος, καί ό μ έ γ α ς Θεοφάνης, Ί ά γ γ κ ο ς ό πανθαύμαστος λέγει ανδρειωμένα "
«κράλη Μπερνάδε ευγενικέ, καί τ η ς Ούγγριάς αύθέντη, εύχου νά λείπη ή δυσπιστία εις τά έ μ ά φουσσάτα · 175 αν τ&ύτο λείπη έξ ή μ ώ ν , όρκον τρανδν σέ δίδω,
θαρρώ εις τον δημιουργόν, ποτάμια γ η ς νά ποίσοι α ί μ α έκ τών Ά γ α ρ η ν ώ ν , καί νά θ α υ μ ά σ η ό κόσμος, κ α ί νά δουλώσω εις χ ε ΐ ρ ά σου με αλυσον τούς Τούρκους.»
Αυτοί γάρ ήσαν ή βουλή καί τών Ούγγρων οι λόγοι.
180 Το μεσονύκτιον εφτασεν, κ α ί ή κραυγή σιμόνει, καί οί πάντες ή ρ μ α τ ώ θ η σ α ν μετά μεγάλου θράσου, καί τού ήλιου άνάτελμα πλησιάζουν τά φουσσάτα, πλησιάζουν ή π α ρ α τ α γ α ι ς καί τδ καθέν άλλάγι, ρίκτουν τά 'πανωκλίβανα, έλαμψαν τ ' ά ρ μ α τ α τους, 185 κάμνουν θωριάν άγγελικήν καί εύτολμιάν μεγάλην.
Τίνος ψυχή νά ηυρίσκετον 'ς τήν ώραν έδεκείνην νά μήν έμετατέρπετον κ α ί άναίστητος νά γ έ ν η ; μ ά τήν άλήθειαν, ά ρ χ ο ν τ ε ς , άστοχον τδ συγγράφω.
Έ κ τάς α ρ χ ά ς οί Ά γ α ρ η ν ο ί ύπιτροπήν ύπήραν, 190 πολλοί εκ τών Αγαρηνών βατοκλαδοκρυβούνται,
παίζουν άρίφνητα όργανα άπαί τών δυών τά μέρη, τρουμπέτταις καί άλλα μουσικά Ούγγρων καί Ί σ μ α η λ ί τ ω ν , άρίφνητα παιγνίδια, εξω της φύσεως λέγω,
ώ ς τά πουλιά πετάμενα επί της γης έπεφταν "
195 στένουνται άπδ μιαν μεριάν, καί οί άλλοι άπδ τήν άλλη ν, γίνεται όχλος π ά μ φ ρ ι κ τ ο ς , καί τρόμος, καί φοβέρα,
(23δ) 2*
καί τ α ρ α χ ή , καί μουγκρισμός, καί σεισμογή μεγάλη, καί τα φαριά συχνοπηδοδν καί πόλεμον ζητούσιν ' φλάμουρον κλένει εκ των Ούγγρων εις τούς Ί σ μ α η λ ί τ α ς , 200 καί δλους τούς ά ζ ά π ι δ α ς , τούς κ α τ ε ι χ α ι γ ά Α μούρη ν,
έσκότωσαν καί έκοψαν, έφθείρασιν ως π ά χ ν η · ξεβαίνει πάλιν έτερον φλάμουρον εις τούς Ουγγρους, θνήσιν μεγάλην πολεμούν καί αυτούς ώσπερ τούς πρώτους.
Βλέπουν οί Τούρκοι θ έ α μ α ν το γίνεται εις αύτους, 205 φρίττουν καί τρέμουν παντελώς το άφοβον, τήν τόλμη,
καί τήν πολλήν άποκοτιάν, τήν έχουσιν οί Ούγγροι.
Τ α ύ τ α ό Κ α ρ α τ ζ ά μ π ε η ς , αύθέντης ό μεγάλος, αύθέντ^ς της ανατολής, ό μέγας στρατιώτης, τον ε ί χ α ν οί Άγαρηνοί φρικτύν καί άνδρειωμένον * 210 καί τού μεγάλου άφεντύς Μουράτμπεη Ό τ μ ά ν ν ο υ
ήτον γ α μ π ρ ό ς του ό Κ α ρ α τ ζ ά ς , είχεν τήν άδελφήν του ' τρέχει αυτός μετά σπουδής, λέγει τον Ά μ ο υ ρ ά τ η ν .
Λόγους τους ε?πεν ό Καρατζάμπεης τοϋ Άμουράτμπεη.
«Σουλτάνε μέγα, θαυμαστέ Μουράτμπεη Άτουμάννε, τών Μουσουλμάνιον ή έλπίς, ή αύξησις κ α ί πλούτος, 215 σήμερον παραδίδω σε ζωήν καί θάνατον μου,
άντίς τήν αύθεντεία σου νά 'σέμπω ν' αποθάνω, θ α ρ ρ ώ ε ι ς έλπίδαν δύναμις μεγάλου Μ α χ ο υ μ έ τ η νά χ ύ σ ω α ί μ α ουγγρικο, νά φθείρω, νά χ α λ ά σ ω , μεγάλην δόξαν καί τιμήν νά φέρω πρός εσένα.»
2ao Ταύτα ό Κ α ρ α τ ζ ά μ π ε η ς ελάλησεν καί είπεν, καί ό μ έ γ α ς Α μ ο υ ρ ά τ μ π ε η ς τοιαύτα άπηλογήθην.
Άπηλογία τοϋ Άμηρα εις τον γαμπρό του τον Καρατζάαπεη.
« Ώ φίλτατε, παμφίλτατε καί πολυαγαπημένε, καί στύλε άφυρώτατε, τ ε ί χ ο ς τών Μουσουλμάνων,
200. Τούς κατειχαγιά Άμούρην érthetetlen. Α τους valószínűleg az előtte álló τους ismétlése ; κατειχαγιά talán aecusativus a ν kihagyásával ós csapa- tot jelent; Άμοϋρην lehet hogy mint indeclinabile genitivusként szerepel.
Tehát az egésznek értelme volna: «Α Murád csapatát képezőket».
ZOTIKOS KÖLTEMÉNYE A. VÁRNAI CSATÁRÓL. 37
θέλω, συγκαταβαίνω τό, νά σέ συναποθάνω, 225 θέλω καί προαιρούμαι τό, νά συνθαπτώ μαζίτζα,
όρκον σέ κάμνω δυνατόν, αν ζής κ α ί άποθάνης, ή Ψ°Χή Ι1 0 0 ν' άπηλογηθή εις τόν εκείθεν κόσμον, ει τι ποιήσω εις έσέν καί εις όλο σου τό γένος.»
Κ λ έ ν ε ι ό Κ α ρ α τ ζ ά μ π ε η ς , δουλωτικά έπροσκύναν, 280 κ α ί τό τουμπάνι του έ'δωκεν, 'ς τους Ούγγρους έκατέβην ·
ε ί χ ε ν φουσσάτο δυνατόν, εξήντα χ ι λ ι ά δ α ς , όλον άλλάγια θ α υ μ α σ τ ά , ανατολής φουσσάτον,
καί μετά θράσου τοΰ πολλού 'ς τούς Ούγγρους κατηβαίνουν.
Κ α ί τότε Ί ά γ γ κ ο ς 0 φρικτός, ό μέγας άνδρειωμένως, 235 λέγει προς τούς άγουρους του κ α ί πρός τούς εδικούς του ·
«φαίνει με αυτός τού ερχεται, αυτός πού κατηβαίνει, μέ τόσον θράσος δυνατόν καί πληθυσμών φουσσάτου, νά εν α ι ό Ά μ ο υ ρ ά τ μ π ε η ς , 6 μ έ γ α ς ό σουλτάνος, π α ρ α κ α λ ώ σας, άδελφοί, αύθένταις άνδρειωμένοι, 240 ούλοι ας ά π ο θ ά ν ω μ ε ν μετά τ ι μ ή ς καί δόξης,
ούλοι ας άνδραγαθήσωμε, σέ μ α ς δειλ'.ά μή γένη.»
Έ π έ ρ α σ έ ν τους ό θυμός, έσμιξαν τά φουσσάτα, μ ε γ ά λ η θνήσι καί άπειλή έγίνετον εις αύτους ' τις άρα δυνηθή νά 'πή, καταλεπτόν νά γ ρ ά ψ η ;
245 Ά λ λ ' όμως π ρ ό ς τό κείμενον νά στρέψωμεν τόν λόγον.
Τ ρ ί α κοντάρια ουγγρικά 'ς τό στήθος τόν έδωκαν, ορθόν τόν έβαστούσασιν άπάνου εις τό ύψος, τόν μέγαν Κ α ρ α τ ζ ά μ π ε η ν , ά ν α τ ο λ ή ς[αυθέντην.
Στραφήν ίδεϊν οί ετεροι τό θ έ α μ α ν ετούτο, 250 τά όπισθεν έγύρισαν καί την δειλιάν έπήραν ·
οί Ούγγροι έξοπίσιο τους θνήσιν μεγάλην κάμνουν, καί τότε έπληρώθηκεν ή π ρ ο φ η τ ε ι ά εκείνη ·
«ό υί[ό]ς μετακινήσεται καί διώξει χιλιάδας.»
Κ α ί τί νά γ ρ ά φ ω τά πολλά, μακρένω καί τόν λ ό γ ο ν ; 255 έξαπορεϊ μου ό λογισμός, αί χ ε ί ρ ε ς καί [ή] γλώττα *
227. Ennek és a következő sornak értelme igen homályos.
246. Legrand az általa adott szöveghez : τρία κοντάρια μου'ρτεψαν, a kö- vetkező megjegyzést teszi: «Aprés κοντάρια on lit dans le m s ούκρϊκα (sic)».
Α ούκρϊκα nem lehet más mint ουγγρικά; helyesebb tehát ezt a szót a szö- vegbe bevenni és az érthetetlen ρούρτεψαν-t kihagyni.
(237)
