H A D T Ö R T É N E L M I O K M Á N Y T Á R
Erdély katonai helyrajzi leírása 1822-ből.
A v i l á g h á b o r ú f o l y a m á n B u d a p e s t e n 1917-ben e l h a l t Palko- vics József es. és k i r . a l t á b o r n a g y h a g y a t é k á b ó l v é t e l ú t j á n e g y o l y a n k é z i r a t k e r ü l t a L u d o v i k a A k a d é m i a k ö n y v t á r á b a , a m e l y -
nek címe ..Topographische Beschreibung Siebenbürgens in mili-
tärischer Hinsicht", s z e r z ő j e p e d i g MiJanes Farkas h a d m é r n ö k k a r i ezredes, a k i a z t 1822 m á r c i u s h a v á b a n í r t a m e g N a g y s z e b e n b e n .A kézirat jelenleg a Ludovika Akadémia könyvtára földrajzi szakában (F) a 534. folyószám alatt van.
Hogy a kézirat miképpen jutott Palkovics József altábor- nagy birtokába, azt megállapítani nem sikerült. Hitelességét és egykorúságát papirosának minősége és irályának modora eléggé bizonyítják.
Az sem állapítható meg. hogy mely alkalommal és miért, esetleg kinek a parancsára készült a kézirat, avagy javaslat, mert hisz ennek is minősíthető a kézirat, amelynek második fejezete katonailag igen érdekes, mert Erdély megerősítésének kérdésével foglalkozik. Különösen ki kell emelnem a Brassó környékére (Burzenland) vonatkozó leírásokat és ennek a vidéknek megerősí- tésére vonatkozó katonai fejtegetéseket. Mindent egybevetve, azt látjuk, hogy a szerző. Milanes Farkas mérnökkari ezredes, magas képzettségű és tehetséges k a t o n á j a lehetett az akkori császári had- seregnek. Ezt bizonyítják a m. kir. hadilevéltárból beszerzett élet- rajzi adatai is. amelyek a következők:
1794—1797-ig: a z á r k á s z o k n á l s z o l g á l t : 1798-ban m i n t s z á z a - dos a h a d m é r n ö k k a r h o z k e r ü l t ; 1815-ban J o s e f s t a d t b a n s z o l g á l t inint a l e z r e d e s és e z r e d e s ; 1816—1821-ig B u d á n . 1822-ben N a g y - szebenben, 1825—1825-ig P é t e r v á r a d o n . 1826—1855-ig P r á g á b a n a z e r ő d í t é s i k e r ü l e t i g a z g a t ó j a ( F o r t i f i c a t i o n s - D i s t r i c t s - D i r e k t o r ) ,
1856—1858-ig p e d i g m i n t a l t á b o r n a g y , P é t e r v á r a d v á r p a r a n c s n o k a volt: 1859—1848-ig B é c s b e n t a r t ó z k o d o t t m i n t b e n e m o s z t o t t a l t á - b o r n a g y .
A c i k k ü n k h ö z c s a t o l t t é r k é p s z e l v é n y e a n n a k a t é r k é p n e k , a m e l y e t a m. k i r . H a d i l e v é l t á r ő r i z a n y a g á b a n B. I X . a. 500 s z á m a l a t t . A t é r k é p c í m e T a b u l a G e n e r a l i s R e g n i H u n g á r i á é , C r o a t i a e et Sl a v o n i a e . n e c n o n M a g n i P r i n c i p a t u s T r a n s y l v a n i a e C o n -
« p e c t u m M a p p a e G e n e r a l i s i n I X . S e c t i o n e s M o d u l i M a j o r i s D i s - t r i b u t a e C i v i t a t e s . O p p i d a , S t a t i o n e n et v i a s P o s t a l e s s i n g i l l a t i m a c c u r a t e q u e E x h i b e n s , s e c u n d u m G e o m e t r i c a s p a r t i u m d i m e n s i o - nes, r e c e n t i s s i m a s q u e o b s e r v a t i o n e s a s t r o n o m i c a s ; k i a d á s i é v e 1810.
t e h á t a l e g j o b b a n m e g k ö z e l í t i a z t az é v e t . a m e l y b e n M i l a n e s é r t e - kezése k é s z ü l t : a t é r k é p k é s z í t ő j e p e d i g S z e d l i c s n a i L i p s z k v
János.
Topographische Beschreibung Siebenbürgens in Militärischer Hinsicht.
Gebierge und Pässe. Dais Carpatische Gebierge von dem
Triple-Confinium von Ungarn. Bukovina und Siebenbürgen, oder von Ursprung das Viso Flusses, des Gross Számos und der Gold Bistritz, ist längst der Gränze der Moldau, und einen kleinen Theil der grossen Walaehey, bis zum Bodzauer Pass, ungeachtet das Land hier am höchsten ist. ein Mittelgebirge — welches zwar wenig cultivirt, aber durch die vielfältigen Ausrottungen der Wälder, und dadurch enstandenen vielen Wiesen — bereits so gelichtet, — dass selbes durch den Borgoer nach der Bukovina — durch den Tölgvöser oder Piritsker. Csik Gyimeser und O.jtoser. nach der Moldau — und durch den Bodzauer Pass nach der grossen Wala- ehey: überall mit Cavallerie, Infinterie und leichten Geschütz—
zur Noth schon gegenwärtig — und nach einiger Herrichtung der bereits bestehenden Strassen —- auch mit schweren Geschütz und Armee Fuhrwerk zu passiren ist.
Ausser diesen Haupt Commercial Pässen, sind in diesem Mit- telgebirge noch einige Nebenpässe, als: der Rodneler, nördlich des Borgoer— dann der Beiborer — und der Almás Mező oder Bé- kás Pass, der erste nördlich, und der zweite südlich des Tölgyöser, nebst unzähligen Schleichwegen und Fussstegen, welche mit leich- ten Truppen (die Winterszeit ausgenommen) immer gangbar sind.
Von Bodzauer Pass oder respective von Piatra Laptye fangen die hohen Gebirge an. und ziehen in Verbindung mit Piatra Mari- déin Schuller Gebirg (walachisch Cristianuluy) Batsest. Czer- ne-it in westlicher Richtungs bis zum Vulcaner Pass, und von da in Verbindung des grossen Mehadia Gebirgs an die Donau.
Der Theil dieser Gebiergskette vom Bodzauer bis zum Rothen- thurmer-Pass besteht aus hohen schroffen Felsen, durch welche die Pässe Altschanz. Tömös. Törtzburg und Braza in die grosse Wa- laehey führen. Die drey ersten Pässe sind Haupt Commercial- Strassen in die grosse Walaehey, — und sind mit Infanterie, Caval- lerie und leichten Geschütz practicable — für das schwere Ge- schütz und Armee Fuhrwerk, müssen sie vorher untersticht und theilweise ausgebessert werden.
Der Pass Braza bey Fogaras ist nur f ü r leichte Infanterie und für Saumpferde practicable.
Ausser diesen Pässen sind noch unzählige Schleichwege und Fussstege — welche alle mit leichter Infanteriere. und Saum- pferden zu passiren sind.
Der Rothenthurmer Pass nach der kleinen Wallachev, ist zu jeder Jahreszeit fahrbar. Zwischen diesem und dem Eisernen Thor Pass der in's Banat führt, ist das Gebirg ein Mittelding zwischen den hohen felsigen —• und Mittelgebirgen. — Durch diesen Theil der Carpaten führen ausser mehreren Sehleichwegen und Fusste- gen. zwey Wege in die kleine Walaehey. der eine über Zelistye oder Piatra alba, der andere über den Vulkan, ersterer ist blos mit leichter Infanterie und Cavallerie gangbar, der zweite über den Vulkan f ü r Infanterie und Cavallerie und bey guter Jahreszeit
•auch mit Geschütz fahrbar.
Es liesse sich aber aus diesen I heil Siebenbürgens nach der kleinen Walachey, eine gute und zu jeder Jahreszeit fahrbare Strasse durch die Gebirgs Schlucht des Szyl Flusses (gleich den Rothenthurmer) ohne grossen Zeit und Geld A u f w a n d herstellen.
Die das innere des Landes durchziehenden Gebirge, und das Grenzgebirg gegen Ungarn ist (ausgenommen jenen Theil am Ur- sprünge der Kleinen Szamos und der Aranyos) ein blosser Mittel- gebirg welches durchaus bebaut ist und. fast überall mit Infan- terie. Cavallerie und Artillerie zu passiren ist.
Thäler und Flüsse. Siebenbürgen kann füglich in drey H a u p t -
thiiler oder Flussgebiethe, nemlich der beyden Szamos, der Maros und der Alula oder All. welche durch die Carpaten und deren Zweige gebildet, und von den obgenannten Wässern durchströmt, in welche alle die anderen Neben Thäler und Wässer einmünden, eingetheilt werden, als:
I. Das Haupt thai der grossen und kleinen oder warmen Sza- mos. —- davon die erste in den C a r p a t e n an der Südgränze der Bu-
kovina. und die andere an der Oestlichen von Ungarn entspringt,
—• sich nächst Deés vereinigen, und dann nördlich fliessend, in Ober Ungarn in die Theiss ergiessen: In diesen Hauptthal, welches unmittelbar durch die Abfälle der Carpaten gebildet wird, ist auch noch besonders bemerkensweth das sogenannta Borgo-Thal, welches von der Bistritz (die an dem südlichen Ende der Bukovina entspringt, und sich bey Bethlen mit der grossen Szamos vereinigt) durchströmt wird.
II. Das Haupt thai der Maros, welche an der östlichen Gränze
im 1-ten Szekler Regiments entspringt, ganz Siebenbürgen von
Osten nach Westen durchströmt, und sich in Ungarn bey Szegedin
die Iheiss ergiesst. In diesem Hauptthale sind links der Maros
vorzüglich die Thäler der Görgeny-der Nyarad-der klein und
gross Kukkel, welche Wässer alle im Gebirge des Szekler Landes
entspringen, und das er.stere bey Szasz Regen, das zwevte unter
Maros A ásárhelv, und die beyden letztereil bey Balásfalva ver-
einigend. sich ober Carlsburg in die Maros ergiessen: diese Thäler,
so wie das Hauptthal der Maros selbst werden nicht durch die
Zw eige gebildet, welche unmittelbar aus dem Hauptrücken der
Carpaten entstehen, sondern sie enstehen von einen zweyten Ge-
birgsrücken. der pararelle mit den Gränz Carpaten läuft, und mit
demselben quer durch Gebirgsrücken, der pararelle mit den Gränz
Carpaten läuft, und mit demselben quer durch einen Ge-
birgsrücken verbunden ist. und so einerseits das Gyergyoer, und
anderseits das Csik und Háromszéker Thal, welches durch den
Fekete Fluss bevässert wird, bildet. An der linken Seite der Maros,
und mit diesen Hauptthale in Verbindung stehend, ist auch noch
(las Hatzeger 1 hal in militärischer Rücksicht besonders bemer-
ke n6werth; dieses I hal wird durch das Banater Gränzgebirg, und
durch Abfälle der Carpaten, welche Siebenbürgen und die kleine
Walachey bekränzen, gebildet, und durch das sogenannte Hatze-
ger Wasser und den Sztril-Bach bewässert: — davon das erste in
dem Hochgebirg der Triple Confinium von Siebenbürgen. Banat
und der Walachey, und der andere an den Gebirgsrücken, der
dieses Thal von dem Szilthale trent, entspringt, — sich bey Sancta
Maria vereinigen und ober Deva in die Maros ergiessen.
Aus dem Hatzeger-Thal gelanget man längst der Sztril und über den oberwähnten Gebirgsrücken, wo dieselbe entspringt in das am Fusse des \ u l k a n e r Gebirgs gelangene Szyl Thal. — welches durch die sogenannte Ungarische und Walahische Szyl bespielt wird, die ästlich und westlich in Gränzgebirge entspringt, und in diesem Ihale vereinigter durch eine schmale und steile Bergschlucht, nach der kleinen Walaehey fliesst.
Im Hauptthale rechts der Maros ist noch bemerkenswerth das beträchtliche 1 hal der Aranyos, welche an der östlichen Gränze Ungarns (nicht weit des Ursprunges der kleinen Szamos) entspringt und sich eine Station unter Thorda in die Maros ergiesst. — und III. Das Hauptthal der Aluta oder Alt. welche unfern der Maros im 1-ten Szekler Regiments entspringt, einen Theil des süd- lichen Siebenbürgens von Osten nach Westen durchströmt und dann durch den Rothenthurmer Pass in die Walaehey sich südlich wendet, dieses Land bis an die Donau durchfliesst und die Gränze zwischen der grossen Walaehey bildet. Westlich des Rothentlnirmen Passes l ä u f t von den Hauptrücken des Gränzgebirges, ein Ge- birgszweig bis Mühlenbach, aus dessen östlichen Abfällen der Ci- bi n Fluss und aus den westlichen der Mlihlenbach und der Kenyér- A iz entstellen. — welche letztere beide sich in die Maros ergiessen.
— der erstere aber bey Hermannstadt vorüber, dieses Thal be- wässert und sich eine kleine halbe Stunde ober Rothenthurm in die Alt einmündet: diese Flüsse sind unbedeutend und verdienen wenig Aufmerksamkeit.
Ausser diesen bereits beschriebenen H a u p t und Nebenthälern, hat Siebenbürgen gegen Ungarn zu noch einige Segmente von Thä- lern, welche aber gegen dieses ietzgenannta Land offen, und de- ren Flüsse und Bäche, auch dahin fliessen und daher der To- pographischen Lage nach, mer nach Ungarn als nach Sieben- bürgen gehören.
Die meister Thäler haben eine ansehnliche Breite, und sind nach allen Richtungen .mit Infanterie. Cavallerie, Geschütz und Armee Fuhwerk (ausgenommen zur Zeit als der Schnee schnell aufgeht, oder eine anhaltende regnerische W itterung eintritt) practicaple.
Alle in den erwähnten Thäler laufenden Flüsse, sind zur Zeit ihres mittleren Wasserstandes, den Maroser unter Szasz Regen und den Alt Fluss unter Fogaras ausgenommen überall durchwadbar.
Diese Flüsse haben bei ihren Hauptübergangs-Punkten gegen- wärtig nicht überall Brücken und die Übersetzung geschieht bey mehreren mittelst Pletten.
Im Gross Szamoser Thal, nemlich ist auf der Haupt-Comu- nication von Bistritz nach Deés bey Bethlen dur eine Pletten. bey Deés aber eine schlechte Brücke.
Im Klein Szamoser-Thal sind bey Szamos Ujvar—Szamos Falva
und Clausenburg gute hölzernen Brücken. Im Maroser I hale sind
auf der Hauptsrasse von Bistritz nach Maros Vásárhely bev Szász
Regen, und auf der Haupt-Comunication von Clausenburg nach
Hermannstadt bey Thorda über die Aranyos, und bei Maros Porto-
über die Maros nächst Carlsburg hölzerne Brücken, sonst aber auf
der Strasse von Maros Vásárhely nach Thorda, bey Kutyfalva.
und nach der Strasse von Deva nach Körösbánya bei Solimos nur sehlechte Pletten. Im Gross Kukkel Thale sind nur bey Schässburg und in Alt-Thale bey Hid weg und Fogaras Brücken; auf dem Hauptübergangs Punkte von Fogaras nach Hermannstadt bey Girilsau aber nur Pletten; — auch sind im Hatzeger-Thal. über das Hatzeger Wasser und bei Hermannstadt über die Cibin Brücken, die aber bey den jeden grossen Wasser weggerissen werden.
Haupt Cornmunicationen. Strassen und deren Beschaffenheil.
Fast alle aus der Bukovina. Moldau und Walachey nach Sieben- bürgen und von da nach Ungarn führenden Haupt Cornmunica- tionen und Strassen vereinigen sich im Inneren des Landes grösstentheils beA Deés und Carlsburg oder Mühlenbach; nemlich:
I. Aus der Bukovina über den Rodnauer Pass, oder über den Berg Kukuraza in das Gross Szamoser Thal nächst Dees.
II. Aus der Bukovina über den Borgoer Pass, Simbroer Berg, Borgo Prund. Bistritz und Bethlen nach Deés
a) Von Deés über Nagy Banya,—Szathmar nach Munkács b) Von Deés über Nagy Banya Erdőd nach Debrezin c) A on Deés über Zilay, Somlyó nach Debrezin
d) A on Deés nach Szamvs U.fvár, Clausenburg, Bánfy-Ifu- nyad, Fekete-Tő, Telegd nach Grosswardein.
III. Von Tölgyöser Pass tiber Gyergyő Szent Miklós, Görgenv.
Szász Regen und Maros Vásárhely, und so längs der Maros über Enyed nach Carlsburg oder von Maros Vásárhely in das Klein Kukkel Thal über Kükülő-Vár. Balásfalva nach Carlsburg.
IV. A om Csik-Gymeser Pass über Csik Szered a und den Bergrücken bei Ohláhfalu nach Udvarhely, Szilás. Keresztúr in das Gross Kukkel Thal, dann über Sehäsburg, Medias und Balás- falva nach Carlsburg oder über Herniannstadt nach Mühlenbach
Meile von Carlsburg.
A . \ om Csik Gvmeser Pass über Csik-Szereda in das Alt Thal
nach Cronstadt (allwo sich die Pässe Ojtos, Bodzau, Altschanz.1 ömös, Törzburg concentriren) und von da liber Fogaras und Hermannstadt nach Mühleubach V2 Meile von Carlsburg.
VI. V 0111 Rothenthurm über Herniannstadt nach Alühlenbach
^ Meile von Carlsburg.
VII. Aon A ulkaner Pass über Hatzek in das Maros Thal zwischen Déva und Szászváros zwey Stationen abwärts Mühlen- bach oder Carlsburg. Diese bey Carlsburg oder Mühlenbach ver- einigten Cornmunicationen führen von da aus auf zwey Haupt- strassen nach Ungarn.
e) Die eine auf dem rechten Maros Ufer über Solvmos. Sobor-
sin. Marja Radna nach Arad; — oder von Solimos durch das Za- rander Comitat über Körösbany nach Ungarn.
f) Die andere auf dem linken Maros Ufer liber Deva, Dobra,
lasched und Lagos nach Temesvár. Alle diese von Osten nach AVe-
sten laufenden Haupt Cornmunicationen werden nebst den vielen
im inneren des Landes vorhandenen Landwegen, durch zwey
Haupt Tranversale Cornmunicationen, in der Richtung von Nor-
den nach Süden durchgeschnitten und zwar:
Erstens von Rodnaer Pass, oder ans dem Gross Szamoser Thal'
— über Bistritz, Tekendorf, oder Datos, Szasz Regen, Maros Vá- sárhely. Schäsburg nach Cronstadt — oder von Maros Vásárhely über Schäsburg nach Fogaras.
Zweytens von Deés über Clausenburg, Thorda, Enved, Carls- burg und Hermannstadt zum Rothenthurm. — oder von Carlsburg über Szászváros in das Hatzeger und Szvl-Thal, bis zum Vulkaner Pas«.
Es sind nur zwey Pässe wodurch Kunsttrassen führen, näm- lich: aus der Bukovina durch den Borgoer. und aus der Walachey durch den Rothenthurmer; — Im Inneren des Landes sind Kunst- rassen :
1 - t e n s im B i s t r i t z e r D i s t r i c t
2-tens im 1-ten Szekler Regiment 5-tens in Cronstadter District
4-tens im Hermannstädter Stuhl bey Mühlenbach 5-tens bev Enyed % Meile auf und abwärts 6-tens von Thorda bis l e l e k nahe an Clausenburg
7-tens von Clausenburg über Szamos-Ujvar und Deés bis oberhalb Bethlen, zwar nicht durchaus, aber grösstentheils.
Die übrigen Theile der obbeschriebenen Communicationen können durchgehends nur als Landwege betrachtet werden, die in guter Jahreszeit sehr gut fahrbar, —• aber im Winter, oder her anthaltender Regenszeit, besonders im Gross- und Klein-Kukkel
I hale, nur mit großer Schwierigkeit zu passiren sind.
Allgemeine Strategiesche Ansichten Siebenbürgens in Bezug auf dessen Befestigung.
Die allgemeine Strategischen Ansichten Siebenbürgens, so wie jedes andern Gränz Landes, in Bezug auf dessen Befestigung und Armee Operationen, müssen in zweifacher Hinsicht, nemlich:
Angreifs- und Vertheidigungsweise betrachtet werden.
Angriffsweise. Will man von Seiten Siebenbürgens Angriffs-
weise gegen die Moldau oder Walachey, oder gegen beide Länder zugleich vorgehen; so ist die Operations Basis (in folge der bereits beschriebenen Topographischen Beschaffenheit Siebenbürgens und seiner Lage in Bezug auf diese beyden Gränzländer) gegen die Moldau zwischen Bistritz und Cronsadt, und gegen die Walachey Cronstadt und Hatzeg — zu suchen.
Um diesen durch die natürliche Beschaffenheit dieser Länder, und ihrer Gränzen vorläufig bestimmten Operations Basen, die nöthige Stärke, Sicherheit und Maiieovrierungs-Fähigkeit, das heisst die bestmöglichsten militärischen Werth zu geben, müssten mehrere in diesen Linien besonders die End- oder Flügelpunkte, und solche, wo die meisten und vorzüglichsten Communicationen, sowohl von Aussen als Innen zusammentreffen, befestigt, oder zu Festungen gemacht werden, dann müssen alle Communicationen.
Strassen und Wege, welche sowohl die Punkte oder Operations
Basis untereinander selbst verbinden, als auch jene, welche von
den vorzüglichsten besondere Flügel Punkten nach den fremden
Provinzen, und nach dem Innern der eigenen Länder führen, 1111-
tersuch und für jede Waffengattung und Armee Fuhwerk practi- cable hergestellt werden; auch müssen hinter der Operations Basis an den Central Punkten der Hauptcommunicationen sichere und so weit, es thunlich zu den wichtigsten Punkten der Basis gleich- weit entfernte Haupt Depots angelegt werden.
Wenn daher die Operations Basis gegen die Moldau zwischen Bistritz und Cronstadt, und jene gegen die Walaehey zwischen Cronstadt unci Hatzeg angenommen w ird, so ist (um den oben an- geführten Grundsätzen zu entsprechen) nöthig, erstens, dass bei
Bistritz. Cronsadt und Hatzeg Festungen von 2-ten oder "i-ten Range erbaut werden: — zweytens, dali auf der Communication zwischen Bistritz und Cronsadt, eine Stellung bey Szósz Regen und Schaesburg, und auf der Communication zwischen Cronstadt und Hatzeg, — die Position bev Fogaras und Talmats vorwärts Her- mannstadt liächt Rothenthurm bezogen, und die Schlösser von Ma- ros Vásárhely und Fogaras in Vertheidigungs Stand gesetzt wer- den; —• drittens die Haupt Communicationen oder Strassen von
Bistritz über Szasz Regen, Maros Vásárhely, Schaesburg in die Gegend von Cronstadt, und von da über Fogaras, Hermannstadt, Mühlenbach in das Hatzeger I hal, — sowie von allen diesen eben gemannten Orten, durch die Pässe nach der Moldau und Walaehey, und in das Innere des eigenen Landes besonders nach Deés und Carlsburg, und von diesen letzgenannten zwey Punkten nach Un- garn und Banat führende Wege zu jeder Jahrszeit, und für jede Waffengattung und Armee Fuhrwerk fahrbar herzustellen; —
viertens, für den nördlichen Theil bev Dees und f ü r den südlichen bey Carlsburg Haupt Depot anzulegen, die den nöthigen Nach- schul) von der Theiss oder aus der Gegend von Grosswardein. Ararl und Temesvár zu erhalten hätten. Zur Beobachtung und Unter- stützung der Pässe nach der Moldau, und Aufnahme ihrer allen- falls zurückziehenden Besatzungen, bis zum Anfange der offen- siven Operationen, würde ein Corps von einigen tausend Mann in
der Position bey Csik Szereda im obern Alt-Thale gute Dienste leisten, auch würde dieses Corps die Flanquen der Positionen und Aufstell iingen im untern Alt-Thale decken.
A erzüglich wichtig, um befestiget zu werden, ist der Punkt bev C ronstadt oder eigentlich auf dem Platan zwischen Neudorf und Marienburg, wegen seinen auf der Haupt Communication nach dem Innern des Landes, — als wegen der von seiner Fronte fast auf gleichen Entfernung gelegenen 5 Pässe, und besonders w
Tegen der in ausgehenden I heil des Landes vorzüglich guten Position, und daher auf die offensive Operation, nach beiden Provinzen Moldau und Walaehey Einfluss nehmenden Lage.
Der Strategische Gehalt dieser und auf diesen Punkte be- festigten. und mit den nöthigen Communicationen und Depots versehenen Operations Basis in Siebenbürgen, — würde dann in Bezug auf den nördlichen Theil Ungarns, durch die bey Eperies zu erbauende Festung, und die übrigen in diesen Carpaten für- gewählten Befestigungen, so wie durch die in südlichen Ungarn gelegenen Festungen Arad und Temesvár zur grösseren Vollkom- menheit erhoben.
Hadtörténelmi K ö z l e m é n y e k I II. 8
Veiiheidigungsmeise. Wenn man Siebenbürgen aus dem Ge-
sichtspunkte der Vertheidung betrachtet. — so zerfällt solche in folgende Ansichten.
1-tens ob und wie die Pässe in den hohen Gebirgen befesti- get und vertheidigt werden sollen?
2-tens ob Stellungen hinter den Pässen sind, welche die be- festigten Pässe unterstützen, oder deren Befestigung entbehrlich machen könnten.
5-tens ob die in Offensiver Rücksicht zu erbauen als nöthig erachteten Festungen, — bey Bistritz. Cronstadt und Hatzeg nebst der bereits bestehenden Haupt Depots Festung Carlsburg, auch zur V e r t e i d i g u n g des Landes vorzüglich geeignet, und hinlänglich sind.
4-tens ob die Erbaung und Existenz dieser eben genannten Festungen, und die im Innern des Landes nach Ungarn zu- nehemenden Stellungen, — die permanente Befestigung der Pässe, nicht entbehrlich machen.
5-tens ob nach Verlust der Pässe und Festungen, im Innern des Landes solche Positionen vorhanden sind, in welchen entwe- der mit \ o r t h e i l eine Schlacht geliefert werden, oder in welchen
die Armee durch ihre feste Stellung selbst, oder durch Entsen- dungen dem Feinde das weitere Vordringen verwehren könnte, und endlich:
6-tens wejche ihre Rückzugslinien sind?
Ich fange diese meine unmassgeblichen Untersuchungen oder Betrachtungen von der Bukovina an. und folge längs der östlichen Grenze Siebenbürgens nach der Moldau zur südlichen der "\\ ala- chey.
Der Rodner und Borgoer Pass
führen. A\
Tie bereits oben erwähnt worden aus der Bukovina nach Siebenbürgen, der erste über Kukuraza und Rodna in das Szamo- ser Thal ist so beschwerlich, class eine Haupt Operation mit Armee darüber nicht so leicht denkbar ist: denn höchtens ist dieser Weg f ü r leichte Detachirungen practicable — der andere oder eigent- lich die Haupt Commercial Strasse aus der Bukovina und der nördlichen Moldau f ü h r t über den Simbroer Berg durch Tannen- wälder auf der 2 Vs Stunde lange Franzensstrasse bis Borgo Ma- roschek (Marossény) oder bis zum Anfange des Bistrizer Thal.', und von cla bis Bistritz in 5 Stunden, ebenfalls auf einer neu erbauten Kunststrasse; —• die Entfernung von Kukuraza bis Bist- ritz ist ungefähr die nämliche, wie die letz beschriebene aber äusserst schlecht: so dass der über Kukuraza eingedrungene Feind seine Richtung unmöglich nach Bistritz sondern über Rebrisora nach Deés nehmen würde. Wenn nun in Bistritzer Ihale eine Festung wäre, so kann der über Kukuraza eingedrungen*-
Feind selbe so nahe seiner Communication in seiner linken Flan- que nicht lassen, er muss sie entweder belagern oder einem star- ken Corps bloquiren.
Um das Eindringen des Feindes durch die in unmittelbarer
Verbindung stehenden zwey Communicationen des Rodnaer und
Borgoer P a s s e s zu v e r h i n d e r n , s i n d d i e z u r b e a b s i c h t i g t e n Be- f e s t i g u n g im J a h r e 1820 b e r e i t s a u f g e n o m m e n e n P u n k t e , a u f d e m G e b i r g d e r K u k u r a z a , u n d a n d e m T r e n n u n g s p u n k t d e r a l t e n u n d n e u e n S t r a s s e a u s d e r B u k o v i n a n a c h B i s t r i t z d e r i m J a h r e 1812 s c h l e c h t g e w ä h l t e n u n d e b e n so s c h l e c h t a u s g e f ü h r t e n F e l d v e r - s c h a n z u n g e n , u n d w e r d e n f ü r diese, n o c h v i e l w e n i g e r z u r p e r m a - n e n t e n B e f e s t i g u n g g e i g n e t ; w o l l t e m a n a b e r zu s e i n e r Zeit, u n d d e m j e w e i l i g e n K r i e g s o p e r a t i o n e n a n g e m e s s e n , d a s E i n d r i n g e n in d a s S z á m o s e r T h a l v o n d e r B u k o v i n a a u s s p e r r e n , d a m i t d e m F e i n d e d u r c h d a s \ o r d r i n g e n in d i e s e m I h a l e , n a c h D e é s z u , d a s U m g e h e n d e r B e f e s t i g u n g im T h a l e d e r B i s t r i t z v e r w e h r t , w u r d e .
— so ist d i e s e r P u n k t e i n e S t u n d e ü b e r R o d n a . — b e y d e r a l t e n C o n t u m a t z o d e r A l t s c h a n t z , a l l w o d e r e i n e W e g ü b e r d i e K u k u - raza, u n d d e r a n d e r e d u r c h d a s D o r f K i r l e b a b a a u s d e r B u k o v i n a z u s a m m e n t r e f f e n ( u n d n i c h t a u f d e r K u p p e d e r K u k u r a z a , d i e v o n allen S e i t e n u m g a n g e n w e r d e n k a n n ) z u s u c h e n , u n d m i t t e l s t F e l d - b e f e s t i g u n g zu b e w e r k s t e l l i g e n .
D i e G r ä n z o d e r V o r p o s t e n S p e r r u n g a n d e r H a u p t C o m m e r - c i a l - S t r a s s e a u s d e r B u k o v i n a u n d d e r n ö r d l i c h e n M o l d a u n a c h S i e b e n b ü r g e n , k a n n , d u r c h e i n z w e c k m ä s s i g e r b a u t e s E r d w e r k , u n d durch von s e l b e n b e s t r i c h e n e V e r h a u e a m b e s t e n z w i s c h e n d e r u n - m i t t e l b a r e G r ä n z e b e y P r i p o r u K a n d r e u n d d e m B e r g e M o g u r a dort w o d e r A b f a l l dieses B e r g e s g e g e n d i e G r ä n z e d u r c h d i e S c h m ä l e seines R ü c k e n s , u n d d u r c h die r e c h t s u n d l i n k s b e k r ä n - zenden A b g r ü n d e n i c h t v i e l m e h r B r e i t e d a r b i e t h e t , als d i e d a r ü b e r f ü h r e n d e S t r a s s e b e d a r f , — e r z w e c k t w e r d e n .
D i e s e H a u p t C o m m e r c i a l S t r a s s e f ü h r t d u r c h d a s I h a l d e r I iha in d a s T h a l d e r B i s t r i t z (die b e y B o r g o P r u n d z u s a m m e n fliessen) u n d n i m m t z w i s c h e n d e r S t a d t B i s t r i t z u n d B o r g o P r u n d alle H a u p t w e g e , d i e a u s d e m S z a m o s u n d M a r o s T h a l e k o m m e n a u f ; l m d a h e r d e m E i n d r i n g e n e i n e s F e i n d e s a u s d i e s e r H a u p t u n d b e s t e n S t r a s s e r des L a n d e s , i n d a s n ö r d l i c h e S i e b e n b ü r g e n zu b e g e g n e n , — u n d d i e d e f f e n s i v e n O p e r a t i o n e n in d i e s e m T h e i l e des L a n d e s m i t N a c h d r u c k u n d S i c h e r h e i t zu l e i t e n — a u c h b e v w e r ä n d e r t e n U m s t ä n d e n d i e O f f e n s i v e z u e r g r e i f e n , — ist ein s t a r k e s F o r t , a b e r n o c h b e s s e r e i n e F e s t u n g 3 - t e n R a n g e s z w i s c h e n B i s t r i t z u n d B o r g o P r u n d u n u m g ä n g l i c h n ö t h i g , u n d selbe m e i n e r u n m a s s g e b l i c h e r M e i n u n g n a c h , in B e z u g a u f d i e zu e i n e r s t e t e n Befest i g u n g v o r t h e i l h a f t e n L o c a l i t ä t , u n d z u r g r ö s s m ö g l i c h s t e n S i c h e r s t e l l u n g , d e r s i c h in d i e s e m T h a l e v e r e i n i g e n d e n C u m m o n i - o a t i o n e n , a m b e s t e n u n m i t t e l b a r b e y B o r g o P r u n d zu e r b a u e n u n d z w a r auf d e n P l a t e a u o b e r d e m D o r f e (auf d e m r e c h t e n U f e r des a l l d a v e r e i n i g t e n I iha u n d B i s t r i t z B a c h e s ) w e l c h e s sich s u c c e s s i v e bis a n die S t r a s s e h e r a b n e i g e t , d a s T h a l u n d d i e S t r a s s e b e - s t r e i c h e t . u n d a u f die n ö t h i g e E n t f e r n u n g , d e r B e h e r s c h u n g d e r h ö h e r e n G e b i r g e e n t z o g e n ist.
Bey dieser Gelegenheit muss ich bemerken, dass ich nicht über-
zeugt bin, ob die Aufnahme bey Borgo Prund die nöthige Aus-
dehnung erhalten hat. und dass ich besorge dass man vielleicht
einige jenem Terrain-Theile welche vorzüglich zur Befestigung
geignet sind, vernachlässiget hat. Ich konnte mich davon nicht voll-
kommen überzeugen, weil die aufgenommenen Pläne dieser Gegend nach vor meine Ankunft in Siebenbürgen bereits einge- schickt waren. —• und der diese Aufnahme bewerkstelligenden Offizier nach seiner neuen Bestimmung ausser Landes, auch abgegangen war.
Die Erbauung einer Festung bey Bistritz. oder eigentlich die Stadt selbst zu einer Festung machen zu wollen: würde erstens den \ ortheil, clie Communicationen in diesen 1 hale zu decken, so wie bey Borgo Prund, nicht erfüllen; — ind eme mehrere davon schon vor Bistiitz in die Hauptstrasse kommen, oder ohne grossen Beschwerden eröffnet werden können, — und zweytens ist der die Stadt zn nächst beherrschender Bergrücken von einer solchen Beschaffenheit, dass die Batterien des Belagere sehr gut, und mit grossen Nachtheil für die Stadt und Festung, darauf erbaut und die Communicationen zu selben ohne von der Festung gesehen zu werden, dachingeführt werden können, und anderseits ist dieser Bergrücken zu schmal und zu klein um durch ein zweckmässiges Werk besetz und mit der untern Stadt und Festung verbunden zu werden, überhaupt ist die ganze Lage und Grösse von Bistritz und ihrer l mgebung nicht geignet, um aus selber eine Festung zu machen oder alldort zu erbauen.
\\ enn. die oben beschriebene Befestigung der Pässe Rodna und Borgo. und die Festung im Bistritzer Thale. entweder gar nicht erbauet oder vom Feinde bereits genommen werden; —• so ist in dem einen wie in dem andern Falle die Position bey Deés, welche durch die Localitat begünstigt, sehr gut zugerichtet worden kann, unverkennbar für das nördliche Siebenbürgen von grosser Wich- tigkeit: — indeme durch diese Position, dem vordringenden feind- lichen Armee Corps aus der Bukovina, die Strassen und AN ege über Nagy Bánya nach Ober Ungarn, und über Debrezin und Gross Wardein in das Herz von Ungarn, gesperrt werden, und somit die beabsichtigte Vereinigung dieses Corps mit jenen durch die Marmaros, und mit der vermuthlich über Ducla und Eperies in das Innere von Ungarn vorrükenden feindlichen Haupt Armee,
— an der Theiss oder Donau -— verhindert wird. Eine Stellung bev Számos Újvár gestützt aus das mit starken Mauern und Gräben erbaute alte SchloH (welches gegenwärtig für Siebenbürgens Sträflinge bestimmt ist) würde zur Deckung der Hauptstrasse von Clausenburg nach Deés, und des Fahrweges, welcher gerade von Bistritz kommend, daselbst sich der Hauptstrasse vereiniget, von doppelten Nutzen seyn: — erstens, um das Vordringen des Feindes von Bistritz nach Clausenburg, und derseits die l mgehung der Position bey Deés in ihrer rechten Flanque zu decken.
Auch kann das Schloss zu Clausenburg, so unbeutend es auch
als Plou de Moment, wenn solches gut besetzt und gut vertheidiget
wird; den Feind so lange aufhalten bis eine retirirende Armee sich
über den sogenanntan Meszes und Szillah in das Somlyoer I hal
hinabsenkt; auch kann in schlimsten Fall der Rückzug und das
Vordringen des Feindes aus diesen Wege durch ein auf dem Me-
szes aufgestelltes Corps gedeckt werden.
Der Tölgyes Pass
f ü h r t a u s d e r n ö r d l i c h e n M o l d a u , u n d z w a r a u s d e m T h a l e d e r g o l d e n e n B i s t r i t z l ä n g s d e n B u t n a - B a c h h i n a u f i n e i n e n e n g e n k a u m 200 K l a f t e r b r e i t e n T h a l e i n 5 S t u n d e n bis a n d e n F u s s des Berges T a t á r h á g ó , d a n n ü b e r d e n s e l b e n , u n d q u e r ü b e r e i n s c h m a - les T h a l n a c h d e n B e r g P i r i t z k e , u n d so ü b e r d i e s e n u n d dessen A b s t u f f u n g e n bis i n d a s d e m 1 - t e n S z e k l e r R e g i m e n t g e h ö r i g e G y ö r g y ö e r T h a l 6 ^ S t u n d e n n a c h Szt. M i k l o s . D i e s e r W e g w i r d g e g e n w ä r t i g n u r g e r i t t e n , k a n n a b e r i n e r f o r d e r l i c h e n F a l l e a u c h z u m f a h r e n h e r g e s t e l l t w e r d e n ; d i e s e r P a s s k a n n a m f ü g l i c h s t e n d u r c h e i n e F e l d v e r s c h a n z u n g h i n t e r d e r a l t e n C o n t u m a t z a m ä u s s e r n A b h ä n g e des P i r i t z k e r - B c r g e s g e s p e r r t wTerden ( n i c h t a b e r d u r c h d i e a l t e n V e r s c h a n z u n g , a u f d e r h ö c h s t e n K u p p e d i e s e s Berges, d i e n i c h t s s i e h t u n d n i c h t s b e s t r e i c h e n k a n n ) w i r d a b e r d e n n o c h d u r c h e i n e n S a u m w e g , d i e s o g e n a n n t e B a u c a s e r P l e y , w e l c h e r ü b e r d i e G e b i r g e g e h e t , u n d sich b c v S z e n t M i k l o s e r s t m i t d e m H a u p t w e g v e r e i n i g t , in d e r r e c h t e n F l a n q u e u m g a n g e n .
D i e z w e y N e b e n P ä s s e n ö r d l i c h v o n d i e s e m d e r B e l b o r e r u n d s ü d l i c h d e r A l m a s M e z ő o d e r B é k á s , w e l c h e e b e n f a l l s a n s d e m T h a l e d e r g o l d e n e n B i s t r i t z in d a s G y ö r g y ö e r T h a l f ü h r e n , sind bloss f ü r P a c k p f e r d e u n d l e i c h t e T r u p p e n , — u n d d a s n u r zu g u - ten J a h r e s z e i t p r a c t i c a b l e .
Der Csik Gijitneser Pass.
geht v o n d e r M o l d a u e r G r ä n z e l ä n g s des T a t r o s B a c h e s h i n a u f in einem in D u r c h s c h n i t t b e i l ä u f i g v o n 200 K l a f t e r b r e i t e n T h a l e , bis a n d e n F u s s des B e r g e s K o v a i h á g ó in 5 S t u n d e n , d a n n ü b e r diesen u n d den R ü c k e n des S z e p h a v a B e r g e s , u n d von d a sich s e n k e n d ü b e r d i e B e r g e B a g a r h a v a ( P o g á n y h a v a s ? ) , S z t . L á s z l ó u n d l ' e j é r k ő in 4 S t u n d e n bis z u m g a n z a m F u s s e d i e s e r G e b i r g e , in O b e r A l t o d e r C s i k T h a l e g e l e g e n e n u n d z u m 1 - t e n S z e k l e r R e g i m e n t e g e h ö r i g e n M a r k t e S z e p w i t z : — d i e s e r W e g ist g e g e n - w ä r t i g b e s c h w e r l i e h , liesse s i c h a b e r l e i c h t f ü r j e d e G a t t u n g F u h r - werls z u r S o m m e r s z e i t p r a c t i c a b l e h e r r i c h t e n : — d e r a n d e r e W e g a u s d e m T a t r o s T h a l e ü b e r S z e n t M i h á l y n a c h S z e p w i z ist u m 2 M u n d e n k ü r z e r , a b e r a u c h n u r in s e h r t r o c k e n e r J a h r e s z e i t , o d e r b c v grossen F r o s t zu b e f a h r e n . U n m i t t e l b a r a n d e r G r ä n z e w i r d das 1 h a l d e r T a t r o s bis a u f 110 K l a f t e r v e r e n g t , u n d an d i e s e r Stelle ist solches m i t g e m a u e r t e n B l o k h ä u s e r n . d i e m i t M a u e r n o d e r P a l i s a d e n v e r b u n d e n sind (wie diess in den im J a h r e 1820
a u f g e n o m m e n P l ä n e n e r s i c h t l i c h ist) b e f e s t i g e t . D i e s e B e f e s t i g u n g k a n n wohl f ü r die z u n ä c h s t e r b a u t e C o n t u m a z h i n l ä n g l i c h g u t s e v n ! a b e r in m i l i t ä r i s c h e r R ü c k s i c h t ist s o l c h e jrar n i c h t zu g e b r a u c h e n ; i n d e m e solche d u r c h d i e i n diesen M i t t e l g e b i r g e n h ä u f i g e n S a u m u n d F u s s w e g e ü b e r a l l u m g a n g e n u n d im R ü c k e n ge- n o m m e n w e r d e n k a n n . W o l l t e m a n a b e r d i e s e n P a s s v e r t h e i d i a ; e n . u n d d e m F e i n d e d e n E i n b u r c h in d a s O b e r e Alt- o d e r C s i k T h a l v e r w e h r e n : so k a n n dieses d u r c h E r b a u u n g g e s c h l o s s e n e r F e l d V e r - s c h a n z u n g e n am j e n s e i t i g e n H a n g e des C a v a l h á g ó Berges, w e l c h e d a s I a t r o s e r T h a l h i n a u f u n d h e r a b b e t r e i c h e n , n o c h am b e s t e n e r z i e l t w e r d e n . — a b e r d e n n o c h m u s s d e r W e g w e l c h e r ü b e r S z t . M i h a l v n a c h S z é p w i z f ü h r t , g ä n z l i c h z e r s t ö r t w e r d e n .
Der Ojtoser Pass
f ü h r t a u s d e n 1 at r o s e r T h a l e d e r M o l d a u l ä n g s d e m O j t o s - B a c l i h i n a u f , in e i n e m k a u m 100 K l a f t e r b r e i t e n T h a l e bis z u r C o n t u - m a t z a m F u s s des S o l o m á s - B e r g e s v o n d e r G r ä n z e in d r e y S t u n d e n , d a n n ü b e r d i e s e n u n d d e n M a g i r o s e r B e r g bis z u d e n a m F u s s e dieses B e r g e s in H a r o m s z e k e r - T h a l e g e l e g e n e n M a r k t B e r e t z k e , e b e n f a l l s i n 3 S t u n d e n . D i e s e r W e g u n g e a c h t e t er ü b e r d a s G e b i r g s e h r steil, u n d i m T h a l e s e h r s c h l e c h t ist, Avird d o c h m i t d e n L a n d - w e g e n b e f a h r e n .
U m d i e s e n P a s s n ö t h i g e n f a l l s z w e c k m ä s s i g z u s p e r r e n , v i i r d e e i n e b e f e s t i g t e S t e l l u n g a u f d e r H ö h e des M a g y a r o s e r - B e r g e s , z w i s c h e n d i e s e n u n d C s ó r j a , w o die m e i s t e n \ \ ege z u s a m m e n t r e f - f e n , a m e n t s p r e c h e n d s t e n s e y n .
D i e s o g e n a n n t e R á k ó c z y S c h a n z e , e i n e S t u n d e vor d e r C o n t n - m a t z in O j t o s e r T h a l k a n n als V o r p o s t d i e s e r S t e l l u n g m i t w e n i g e n l e i c h t e n T r u p p e n b e s e t z t w e r d e n ; — a b e r k e i n e s w e g s ist diese V e r - s c h a n z u n g w e g e n i h r e r v o n a l l e n S e i t e n d o m i n i r e n d e n u n d l e i c h t zu u m g e h e n d e n L a g e . — z u r S p e r r u n g dieses P a s s e s g e e i g n e t .
W e n n diese a u s d e r M o l d a u n a c h S i e b e n b ü r g e n f ü h r e n d e n P ä s s e , a u f d e n e n o b e n b e s c h r i e b e n e n P u n k t e n , d e r L o c a l i t ä t a n g e - m e s s e n . a u c h a u f d a s B e s t e b e f e s t i g e t w e r d e n ; — so b i n ich d o c h d e r u n m a s s g e b l i c h e n M e i n u n g , solche n i e als s e l b s s t ä n d i g e P u n k t e w e d e r zu b e f e s t i g e n , n o c h z u v e r t h e i d igen. s o n d e r n sie s e l b s t n u r als V o r p o s t e n des in d e r P o s i t i o n b e y C s i k S z e r e d a . u n d i h r e r E n t s e n d u n g e n G y e r g y ö S z e n t M i k l o s u n d K e z d i V á s á r h e l y z u r D e c k u n g d e r ö s t l i c h e n G r ä n z e g e g e n d i e M o l d a u a u f g e s t e l l t e n C o r p s z u b e t r a c h t e n ; — so z w a r , d a s s w e n n d e r F e i n d e i n e n d i e s e r P ä s s e m i t M a c h t a n z u g r e i f e n d r o h t , sich z u r r e c h t e n Zeit, e h e m a n n o c h u m g a n g e n u n d in R ü c k e n g e n o m m e n w i r d ( w e l c h e s in d i e s e n M i t t e l g e b i r g n i c h t z u v e r m e i d e n ist. u n d d e r e n t r a u r i g e E r f a h r u n - g e n a u s d e n l e t z t e n T ü r k e n k r i e g e noch im f r i s c h e n A n d e n k e n d e r h i e r o r t i g e n G e g e n d s i n d ) : — a u f d a s b e y C s i k S z e r e d a a u f g e s t e l l t e C o r p s z u r ü c k z u z i e h e n , a l l d a d e n F e i n d zu e m p f a n g e n zu s c h l a g e n , u n d in d i e D e f i l e é z u r ü c k z u w e r f e n .
D i e s e s in d e r P o s i t i o n b e y C s i k S z e r e d a . n e b s t s e i n e n D e t a - c h i r u n g e n g e g e n G y e r g y ö S z e n t M i k l o s . u n d K e z d i A á s á r h e l v z u r V e r t e i d i g u n g S i e b e n b ü r g e n s gegen die M o l d a u a u f g e s t e l l t e C o r p s , h a t im e r f o r d e r l i c h e n F a l l e seinen R ü c k z u g : ü b e r d e n B e r g r ü c k e n b e y O l a h f a l u n a c h T d v a r h e l y u n d S z i t á s K e r e s z t ú r in d a s G r o s s K u k k e l T h a l z u n e h m e n , die P a s i t i o n b e v S c h ä s b u r g zu b e z i e h e n , u n d d i e S c h l ö s s e r von F o g a r a s u n d M a r o s á s á r h e l v zu b e s e t z e n : d u r c h diese S t e l l u n g ist d a s r e c h t e L f e r d o r Alt g e d e c k t : — d a s w e i t e r e V o r d r i n g e n des F e i n d e s v o n d i e s e r S e i t e in d a s I n n e r e von S i e b e n b ü r g e n n a c h d e r u n f e r n M a r o s v e r w e h r t u n d die C o m m u - n i c a t i o n m i t C a r l s b u r g d u r c h d a s K u k k e l T h a l s i c h e r gestellt.
Der Boclxauer Pass
g e h t a u s d e r G r o s s e n W a l a c h e y ü b e r den B e r g T a r t a r o l u i ( w o r a u f d e r G r ä n z A d l e r s t e h t ) in 4 S t u n d e n d u r c h ein enges T h a l a b w ä r t s b i s z u r V e r e i n i g u n g des B o d z a u e r u n d T ö p l e n B a c h e s , u n d von d a . w o s i c h d i e W e g e t h e i l e n . d e r e i n e ü b e r d e n Szasz B e r t z e n B e r g in 5 S t u n d e n zu d e m D o r f e Z a i z o n . im T h a l e gleiches N a h m e n s .
— u n d d e r a n d e r e l ä n g s d e r B o d z a u e r - B a c h e s i n 7 S t u n d e n in d e i n D o r f e N y e n v , i n d a s T h a l v o n C r o n s t a d t o d e r d a s s o g e n a n n t e B i n - zen land. D i e s e r W e g ü b e r d a s G e b i r g ist ä u s s e r s t s c h l e c h t , w i r d a b e r d o c h v o n d e n S i e b e n b ü r g e r n u n d W a l a c h e n b e f a h r e n .
B e y d e m Z u s a m m e n f l ü s s e des B o d z a u e r u n d des T ö p l e n Baches, ist d e r s o g e n n a n t e C a l v a r i e - B e r g , d e r s i c h m i t d e m T a t a - r o l u i m i t t e l s e i n e s o f f e n e n t i e f e r n R ü c k e n s o d e r P l a t a n v e r e i n i g e t . D i e s e r R ü c k e n w a r i n J a h r e 1788 v e r s c h a n z t ; — u n d so m ü h s a m u n d w e i t l ä u f i g a u c h diese Y e r s c h a n z u n g e n a n g e l e g t w a r e n ; so h a t es die E r f a h r u n g b e w i e s e n , d a s s d i e T ü r k e n u n g e h i n d e r t diese V e r - s c h a n z u n g i n R ü c k e n g e n o m m e n , e r s t ü r m t u n d d i e B e s a t z u n g n i e d e r g e m a c h t h a b e n . F ü r e i n e v o r t e i l h a f t e r e B e f e s t i g u n g u n d S p e r r u n g dieses P a s s e s ist k e i n a n d e r e r P u n k t v o r h a n d e n , —• d a h e r es besser w ä r e , s o l c h e n e n t w e d e r blos f ü r A o r p o s t e n l e i c h t zu v e r s a c h a n z e n , o d e r g ä n z l i c h u n p r a k t i k a b l zu m a c h e n .
Der Ali-Schanzer Pass
f ü h r t a u s d e r g r o s s e n W a l a c h e y ü b e r d e n B e r g P r e d a l u t z , v o n d e m G r ä n z - A d l e r b i s i n d a s T a t r a n g e r T h a l i n 4 S t u n d e n u n d v o n d a bis z u m D o r f e H o s z s z u f a l u i m B u r z e n l a n d in 3 S t u n d e n , —• in dieser S t r e c k e v e r e i n i g e n s i c h m i t d e m T a t r a n g e r T h a l die T h ä l e r D o f r a n , A d i n k e u n d G a r t s c h i n ; d e r W e g ist h i e r ü b e r d a s G e b i r g , so w i e beA d e n ü b r i g e n P ä s s e n gleich s c h l e c h t , — es k ö n n t e a b e r derselbe, w e n n e r w i e d e r h e r g e s t e l l t w ü r d e , z u r o f f e n s i v e n O p e r a - tion n a c h d e r W a l a c h e y d e r b e s t e u n d k ü r z e s t e w e r d e n . A n d e r M ü n d u n g des T a t r a n g e r u n d G a r t s c h i n e r T h a i e s , w o v o r d e r s e l - ben a l l e S a u m u n d N e b e n w e g e z u s a m m e n k o m m e n , ist d i e v o r t h e i l - h a f t e Stelle ( u n d n i c h t v o r w ä r t s b e y A l t s c h a n t z , a l l w o d i e s e r P a s s mittelst e i n e r b e f e s t i g t e n S t e l l u n g o d e r V e r s c h a n t z u n g g e s p e r r t u n d m i t A o r t h e i l v e r t h e i d i g e t w e r d e n k ö n n t e ) .
Der Tömöser Pass
f ü h r t a u s d e r g r o s s e n W a l a c h e y ü b e r d e n B e r g P r e d i a l (wro d e r G r ä n z A d l e r s t e h t ) in d a s T ö m ö s e r T h a l , u n d l ä n g s d i e s e n z w i s c h e n 80—100 K l a f t e r b r e i t e n , v o n h o h e n f e l s i g e n G e b i r g e n e i n g e s c h l o s - senen I h a l e h e r a b b i s z u m D o r f e B á c s f a l v a a n d e r A u s m ü n d u n g dieses in d a s C r o n s t ä d t e r T h a l o d e r B u r z e n l a n d in 4 ^ S t u n d e n , und. in 1 Vi S t u n d e n v o n d i e s e m e b e n g e n a n n t e n D o r f e n a c h C r o n - s t a d t . D e r W eg im I ö m ö s c h e r T h a l g e h t a u f l a u t e r S c h o t t e r G r u n d . alLso j e d e r z e i t f a h r b a r , a u f d e m B e r g e P r e d i a l ist e r z w a r s t e i l , a b e r n i c h t l a n g e : — u n d ist u n t e r allen d i e s e n b i s h e r b e s c h r i e b e - nen Pässen d e n B o r g o e r a u s g e n o m m e n d e r f a h r b a r s t e . V o r w ä r t s d e r G r ä n z e s i n d n o c h z w e y W e g e , w o v o n d e r e i n e v o m W a c h t - p o s t e n \\ l a d i t z z u m S c h i b o s e r P o s t e n (auf d e m S e h i b o s e r B e r g ) u n d von da in d a s von R o s e n a u V* S t u n d e e n t f e r n t e W e i d e n - b a c h e r I h a l . — also a u c h im E b e n e n n a c h C r o n s a d t ; d e r a n d e r e
f ä n g t e b e n f a l l s b e i d e m W a c h t p o s t e n W l a d i t z a n , z w e i g t s i c h a m F u s s e d e r S c h ü l l e r G e b i r g e v o r b e v . u n d k o m m t m i t d e m e r s t e n W e g a m F u s s des S c h i b o s B e r g e s z u s a m m e n . D i e s e b e y d e n W e g e , w e l c h e g e g e n w ä r t i g o h n e h i n n i c h t f a h r b a r s i n d , k ö n n e n l e i c h t g a n z i m p r a c t i c a b l e g e m a c h t w e r d e n .
Stellungen sind in diesem Passe keine, ausgenommen unmittel- bar an der Gränze auf dem Berge Rodial, der sich gut verschan- zen lässt; Drey Stunden von der Gränze ist das Tümöser Thal, durch eine Bergabrutschung (Lilienstein genannt) auf 20 Klafter verengt, wodurch den Einbruch eines Feindes auf dieser fahrbaren Strasse, lange Wiederstand geleistet werden kann.
Zum Törtzburger Pass
und Schloss gelangt man von Gränz Adler über den Berg La-Rua und dessen hereingreifenden Rücken in das Thal der Törtz bis zu dem auf einen 130 Schuh hohen Felsen gelegenen Schloss in 2
1? Stunde und von hier, wo das Defileé aufhört, in 4 i/o Stunde nach Cronsadt; — der Weg ist theilweise gemacht und mit Lastwägen fahrbar, die schlechteren Stellen können leicht ausgebessert wer- den, indeme der Grund felsig ist. Das Törtzburger 1 hal kann von der Gränze auf einen Weg der mit leichten Fuhrwerk zu befahren ist. — umgangen werden; dieser Weg fuhrt vom Gränz Adler durch die Schlucht Purarealiy bis zum Ort Csernest. und von da über Tohan gerade nach Cronstadt. oder links über das Gebirg nach Fogaras in das Alt-Thal: auf diesem Wege ist Thekely im Jahre 1690 herabgekommen und hat zwischen Csernest und Tohan den kaiserlichen General Heisler geschlagen. Stellungen in diesem Thale sind keine, aber der Gränzberg könnte befestiget werden. — und die
1« um so mehr, als sich allda die oben beschriebenen Wege theilen und überhaupt diesen Pass nebst dem Tömöser einer der praeticabelstcn. ist.
Aus der Lage und Beschaffenheit dieser letzt beschriebenen Pässe: Bodsau. Alt-Schanz. Tömös und Törzburg. kann ein aus der grossen Walachev nach Siebenbürgen durch diese Päss<>
eingedrungener Feind, sich nur in der Ebene bey Constadt ver- einigen. und dann von hieraus seine ferneren Operationen begin- nen. Auch ist sehr warscheinlich. dass das feindliche Armee Corps, welches gleichzeitig aus der Moldau durch die Pässe Tölgvös, Csik Gymes und O.jtos eindringt, und uns zwingt die Position bey Csik Szereda zu verlassen, und dem Rückzug nach Schaesburg anzutreffen zwingt, uns keineswegs auf dieser Strasse verfolgen:
— sondern längs dem linken Ufer der Alt nach Cronstadt marschi- ren, und sich allda in der Ebene mit der Haupt Armee vereini- gen wird.
Es ist nach dem bereits ausgesprochenen und unten noch mehr erörterten Gründen ausser allen Zweifel. — die Gegend von Cron- stadt, auch in Rücksicht der Yertheidigung Siebenbürgens, einer der wichtigsten und nach meiner unmassgeblichen Meinung der vorzüglichste Strategische Punkt dieses Landes: Es sey mir daher erlaubt von der örtlichen Lage dieser Gegend, in Bezug anf Be- festigung. — Stellungen und Positionen folgen d e r m a l e n aus- führlich zu reden.
Aon den südlichen Gränz Carpaten bey Cronstadt. nament-
lich von den Czernesten Gebirgen, fällt nordeinwärts ein Ge-
birgsrücken bis an den Alt-Fluss. Die letzten Abfälle dieser Ge-
birges bilden ein 3 Stunden langes, und 1 Stunden breites Plateau,
welches westlich, durch das Dorf Wladein und Schnakendorf
({Szünyegszeg), n ö r d l i c h d u r c h d e n G r i e s b a c h u n d d a s D o r f gleiches N a h m e n s , — ö s i l i c h d u r c h d e n M a r k t f l e k e n M a r i e n b u r g
( F ö l d v á r ) — u n d s ü d l i c h d u r c h N e u d o r f ( Ú j f a l u ) u n d d e n H o - m o r o d e r B a c h b e z e i c h n e t ist, u n d z w a r so, d a s s d i e g e n a n n t e n O r t s c h a f t e n t h e i l s a m R a n d e des P l a t e a u s u n d t h e i l s a m F u s s e d e s s e l b e n liegen.
D e r l r s p r u n g dieses P l a t e a u s ist — d o r t w o d e r G r i e s b a c h a u s d e m G e b i r g h e r a u s k ö m m t , — sich g l e i c h o b e r h a l b des Dor- fes l i n k s w e n d e t u n d so d a s j e n i g e T h a l b i l d e t , w e l c h e s s i c h z w i s c h e n R o t h b a c h u n d M a r i e n b u r g i m A l t - I h a l e a u s m ü n d e t . A u s s e r d i e s e m T h a l s i n d w i e es in d e m a u f g e n o m m e n e n P l a n e r - s i c h t l i c h ist, n o c h m e h r e r e S c h l u c h t e n d e r e n c o n c e n t r i s c h e L a g e a u f d e m U r s p r u n g o d e r K e h l e des P l a t e a u s g e r i c h t e t ist. D e r k ü r z e s t e F a l l des P l a t e a u s ist v o n d e s s e n U r s p r u n g g e g e n N e u - d o r f : —• d a s s e l b e f ä l l t a u c h l i n k s g e g e n M a r i e n b u r g u n d r e c h t s gegen S c h n a k e n d o r f ; — n a c h d e m e a b e r d i e E n t f e r n u n g v o m U r - s p r u n g des P l a t e a u s bis M a r i e n b u r g f a s t d r e y m a l g r ö s s e r a l s b i s S c h n a k e n d o r f ist. — so s i n d a u c h d i e von N e u d o r f l i n k s l a u f e n d e n S c h l u c h t e n l ä n g e r , b r e i t e r u n d w e n i g e r t i e f e r als d i e von N e u d o r f r e c h t s l i e g e n d e n .
D e r v o n N e u d o r f g e g e n M a r i e n b u r g l i e g e n d e T h e i l d e s P l a - t e a u s ist e i n blosses A c k e r u n d W i e s e n f e l d , j e n e r a b e r b i s S c h n a - k e n d o r f ist a b w e c h s e l n d m i t B ä u m e n u n d G e s t r ä u c h e n b e - w a c h s e n . A on d i e s e m P l a t e a u ist d i e g r ö s s e r e H ä l f t e v o n N e u d o r f bis M a r i e n b u r g m i t Z u z i e h u n g des v o m L e n t s c h e r - B a c h — b e y N e u d o r f r e c h s t l i e g e n d e n P l a t e a u s , a u f g e n o m m e n u n d n i v e l l i r t w e r d e n .
E i n e b e m e r k u n g s w e r t h e E i g e n t ü m l i c h k e i t dieses P l a t e a u s ist d a s s u n t e r a l l e n S c h l u c h t e n d i e e i n z i g e b e y N e u d o r f w o d e r L e n t s c h e r - B a c h fliesst, b e s t ä n d i g W a s s e r h a t ; in d e n ü b r i g e n , w e n n s i c h a u c h n a c h e i n e r a n h a l t e n d e n r e g n e r i s c h e n Zeit e i n i g e Q u e l l e n zeigen, v e r s i n g e n sie b a l d w i e d e r , u n d im S o m m e r ist d a n n a u f d e n g a n z e n P l a t e a u ( d e n L e n t s c h e r - B a c h a u s g e n o m m e n ) n i r g e n s W a s s e r — j a f o l g e d i e s e s U m s t a n d e s h a b e n d e n d i e w o h l - h a b e n d e n M a r i e n b u r g e r d a s W a s s e r z u i h r e m t ä g l i c h e n u n d b e q u e m e n G e b r a u c h e in e i n e n C a n a l a u s d e m G r i e s b a c h e g l e i c h o b e r h a l b des D o r f e s , also g a n z v o m U r s p r ü n g e des P l a t e a u s b i s
M a r i e n b u r g g e l e i t e t .
W e n n m a n n u n d i e c o n c e n t r i s c h e L a g e . . . S c h l u c h t e n u n d d e n Fall des P l a t e a u s v o n d e s s e n U r s p r ü n g e n a c h a l l e n R i c h t u n g e n b e t r a c h t e t , so ist d i e M ö g l i c h k e i t v o r h a n d e n , d e n n e m l i c h e n G r i e s - b a c h n a c h j e d e m P u n k t des P l a t e a u s e b e n so h i n l e i t e n zu k ö n n e n , wie d i e M a r i e n b u r g e r e i n e n T h e i l d a v o n b i s a n d a s ä u s s e r s t e E n d e des P l a t e a u s a u f e i n e L ä n g e v o n 6000 K l a f t e r g e l e i t e t h a b e n , h i n - gegen ist d e r F u s s dieses P l a t e a u s v o n d r e v S e i t e n r e i c h l i c h m i t W asser v e r s e h e n ; n e m l i c h :
1 - t e n s d u r c h d e n H o m o r o d e r - B a c h d e r v o r Z e i t e n a m F u s s e des R a n d e s g e f l o s s e n ist, g e g e n w ä r t i g a b e r v o n d e m R a n d e 30 K l a f t e r m i t t l e r e r E n t f e r n u n g in e i n e m t i e f e n B e t t e fliesst, u n d b e y N e y d o r f eine, b e y M a r i e n b u r g a b e r 2 M ü h l e n t r e i b t .
2-tenw d u r c h d e n G r i e s b a c h , d e r g l e i c h i m D o r f e d i e s e s N a h -
m e n s e i n e M ü h l e m i t 2 G ä n g e n t r e i b t — d e r M ü h l e e i n e b e d e u t e n d e Q u a n t i t ä t W a s s e r f ü r d e n M a r i e n b u r g e r C a n a l a b g i e b t .
">-tens d i i r c h d e n A H - F í u s s , d e r z w i s c h e n R o t h b a c h u n d M a r i e n b u r g b e y d e e r w ä h n t e B ä c h e a u f n i m m t .
D i e s e s d e r B e s c h r e i b u n g d e r u m l i e g e n d e n G e b i r g e e n t z o g e n e P l a t e a u ( z w i s c h e n S c h n a k e n d o r f - N e u d o r f u n d M a r i e n b u r g ) ist ü b e r d a s N i v e a u d e r C r o n s t a d t e r E b e n e im D u r c h s c h n i t t u m 100 S c h l i c h e r h o b e n , u n d h a t e i n e solche L a g e , d a s s v o n d e r H ö h e d e s s e l b e n d i e D e b o u c h e é n a l l e r a u s d e r W a l a c h e y n a c h C r o n s t a d t f ü h r e n d e n P ä s s e , so w i e a u c h d i e E b e n e u n d a l l e S t r a s s e n d a s e l b s t ü b e r s e h e n w e r d e n k ö n n e n . D e r ä u s s e r e R a n d d e s s e l b e n ist a b e r d i e E b e n e z w i s c h e n N e u d o r f u n d M a r i e n b u r g c i r c a 60 S c h u h e r h o b e n , u n d d i e z w i s c h e n d e n S c h l u c h t e n a u s l a u f e n d e n l e t z t e n A b f ä l l e b i l d e n d a s e l b s t B a s t i o n a r t i g e V o r s p r ü n g e , b e s o n d e r s b e y N e u d o r f u n d M a r i e n b u r g , w e l c h e u n t e r e i n a n d e r l ä n g s des R a n d e s in c o n v e x e r V e r b i n d u n g s t e h e n : so z w a r d a s s die V e r t h e i d i g u n g d e r s e l b e n d u r c h d a s c o n c e n t r i s c h e F e u e r d e r d a s e l b s t a u f z u -
f ü h r e n d e n W e r k e l e i c h t b e z w e c k t w e r d e n k a n n .
A u s d e r S i t u a t i o n v o n M a r i e n b u r g ist zu e r s e h e n w i e l e i c h t d i e s e r P u n k t i n V e r t h e i d i g u n g s - S t a n d g e s e t z t w e r d e n k a n n , in- d e m in d e r G e s t a l t u n g d e r s c h a r f b e z e i c h n e t e n u n d s e h r s t e i l e n R ä n d e r , d i e G r u n d z ü g e d e r B e f e s t i g u n g d u r c h ein S p i e l d e r N a t u r s c h o n v o r h a n d e n s i n d : D i e s e r V o r s p r u n g vom M a r i e n b u r g b e h e r s c h t d a s A l t - T h a l d i e v o n C r o n s t a d t in d e r E b e n e d a h i n f ü h r e n d e S t r a s s e , u n d d e c k t die B r ü c k e ü b e r d i e A l t b e y H i d w e g .
D i e b e y d e n A n h ö h e n a m L e n t s c h e r B a c h b e y N e u d o r f b i l d e n d e n j e n i g e n T h e i l des P l a t e a u s , d e r u n g e f ä h r a u s d e r M i t t e dessel- b e n v o r s p r i n g t , u n d d e r h a u p t s ä c h l i c h d i e von C r o n s t a d t in d a s A l t T h a l n a c h F o g a r a s f ü h r e n d e H a u p t s r a s s e b e h e r r s c h t ( v o r a u s - g e s e t z t . d a s s diese S t r a s s e ü b e r Z e i d e n b i s z u m Z u s a m m e n - t r e f f u n g s p u n k t b e y l a d e i n z u r K r i e g s z e i t z e r s t ö r t w i r d ) u n d d e c k t also i m F a l l e i n e r d e f e n s i v e n O p e r a t i o n da« A l t T h a l m e h r a l s j e d e r a n d e r e P u n k t .
B e y C r o n s t a d t c o n c e n t r i r e n sich d i e m e i s t e n (wie schon o b e n b e r e i t s g e s a g t w o r d e n ) a u s d e r M o l d a u u n d W a l a c h e y d u r c h d i e P ä s s e n a c h S i e b e n b ü r g e n f ü h r e n d e n S t r a s s e n .
V o n C r o n s t a d t f ä h r t m a n d a n n a u f z w e v S t r a s s e n in d a s Alt T h a l F o g a r a s u n d H e r m a n n s t a d t : d i e e r s t e f ü h r t d u r c h d a s D o r f u n d ü b e r d e n B e r s Z e i d e n b i s z u dem am F u s s dieses B e r g e s g e l e g e n e n O r t W l a d e i n . w o sie sich m i t d e r z w e i t e n , die ü b e r H e i s d o r f . N e u d o r f u n d S c h n a k e n d o r f l ä n g s d e m F u s s e des oben b e s c h r i e b e n e n P l a t e a u s f ü h r t . — v e r e i n i g e t .
E i n e a n d e r e H a u p t s t r a s s e f ü h r t d u r c h d a s a m u n t e r n E n d e des P l a t e a u s g e l e g e n e n M a r k t M a r i e n b u r g , u n d ü b e r d i e Alt B r ü c k e b e y H i d w e g n a c h S c h a e s b u r g in d a s G r o s s K l i k k e l T h a l , u n d d a n n l ä n g s d i e s e m , w i e b e r e i t s schon a n d e r n O r t s sresagt w o r d e n , a n d i e M a r o s n a c h C a r l s b u r g o d e r ü b e r M a r o s W a s a r - h e l y u n d S z a s z R e g e n b i s B i s t r i t z .
N e b s t d i e s e n S t r a s s e n s i n d noch z w e y W e g e v o r h a n d e n , w e l c h e ü b e r d e n v o n C z e r n e s t e r G e b i r g e g e g e n die A l t h e r a b - f a l l e n d e n R ü c k e n a u s d e r C r o n s t ä d t e r E b e n e ( B u r z e n l a n d ) in d a s A l t T h a l f ü h r e n , n e m l i c h d e r e i n e v o m D o r f e C z e r n e s t u n d T o h a n