SEPTEM OCULIS DOMINI PERLUSTRANTIBUS TOTAM TERRAM QUAM

Teljes szövegt

(1)DISSERTATIO PROPHETICO-TYPICOEM BLEM ATICO-THEOLOGICA E X Z Á C H I V . v. io. DE. SEPTEM OCULIS DOMINI PERLUSTRANTIBUS TOTAM TERRAM QUAM. FAVENTE. SUPREMO. NUMINE. PRALSI DE. VIRO SUMME VENERANDO ac CELEBERRIM O ,. DN. EBERHARDO HENR, DAN. STOSCH SS. TH. DOCTORE et PROFESSORE P. ORDINARIO, et VERBI DIVINI. MINISTRO , FAUTORE SUO VENERANDO ,. AD DIEM XII. IUNII A. D . M D C C L I . H O RIS LOCOQUE SOLITIS. BENIGNO ERUDITORUM EXAMINI S U B M I T T I T / ,. AUCTOR & RESPONDENS. MICHAEL A IT AI T ranfylvano - Hungarus.. F R A N C O F U R T I ad V I A D R U M , T Y P IS , S IG IS M U N D I GÁBRIEL. ALEX.. Haáz Rezső Múzeum Tudományos Könyvtára, Székelyudvarhely.

(2) Haáz Rezső Múzeum Tudományos Könyvtára, Székelyudvarhely.

(3) IL L U S T R IS S IM IS a c M A G N IFIC IS D O M IN IS. DN. lOHANNI LAZAR. L. b . de. GYALA-KUTA. S, c . REGI/EQUE CATH. MAJ. EXCELSI GUBERNII IN PRINCIPATU. TRANSYLVANIAE PRAESIDENTI, ECCLESIARUMQUp REFORM. I’ER TOTUMTRANSYLVANIAE PRINCIPATUM DISPERSARUM CURATORI SUPREMO; OPTIMO.. DN. FRANCISCO WESELENI. de HADAD INCLYTI COMITATUS KÖZÉP SZOLNOKENSIS COMITI, & ILL. GYMNA SII N. ENYED CURATORI UTRINQUE SUPREMO &C.. L. B.. DN. STEPHANO DÁNIEL L .. b . INCLYTA SEDIS. de. WARGYAS. SICULICALIS UDVARHELY SUPREMO REGIO IU-. DICI, ILL. GYMNASII N. ENYED CURATORI VIGILANTI SSIMO.. DN. LADISLAO TELEKI S. R- I. COM- DE SZEK. HEROI, AD HONORES DIGNITATESQUE QUASCUNQUE DOMUI ET. CONDITIONI SUAE PROPRIAS PULCHRE ADSURGENTI, ET ILL. GYMN. N. ENYED CURATORI SUPREMO. DIGNISSIMO.. DN. LADISLAO SZEKELY com. de. BOROS JENŐ. HEROI, SPLENDORE FAMILIA; VIRTUTUMQUE HEROICARUM INSIG. NIBUS CONSPICUO, CHRISTIANAE INTEGRITATIS CANDORE, ET PIETA TIS IN DEUM FERVORE FVLGENTISSIMO.. Magnis & fulgidiifimis Patriae Sideribus, Reformati ftatus Columinibus, Mufarum Nutritiis, Literatorumque Promotoribus, Dominis, Dominis demille & humillime colendis. Haáz Rezső Múzeum Tudományos Könyvtára, Székelyudvarhely.

(4) [ /. jj (. N E C NON V IR IS SU M M E V E N E R A N D IS C L A R ISSIM IS A T Q U E E R U D IT IS S IM IS. DN. STEPHANO T. WASARHELLYI PHILOSOPHIA ET MATHESEOS IN IL L GYMNASIO N. ENYED PRO. FESSORI SUBTILISSIMO, FAUTORI .OMNI OBSERVANTIA COLENDO.. DN. SIGISMUNDO N. BOROSNYAI S. S. TH. DOCTORI EJUSDEMQuE FACULTATIS UT ET HIST. ECCLES.. IN ILL. GYMNASIO N. ENYED PROFESSORI SOLIDISSIMO, DOMINO ET FAUTORI VENERANDO.. DN* M I C H A E L I A. A I T A I ANTIQUITATUM ET LINGVARUM ORIENTALIUM IN ILL. GYMNASIO. N. ENYED PROFKSSOKI CELEBERRIMO, PATRONO ET STUDIORUM SUORUM PROMOTORI FIDELISSIMO, DOMINO AiTERNA MEMORIA DE VOTE COLENDO. CLARISSIMIS. UT ET AC REVERENDIS. VIRIS.. DN. M A R T I N O Z A G O N I DN. M A R T I N O A I T A I DN. IOSEPHO R O S N Y A I ILLI ECCLESIA GY SZ. KIRALYENSIS; ISTIj TANTSENSIS} HUIC MI-. RISZLQIENS1S PASTORIBUS VIGILANTISSIMIS, FRATRIBUS ET COGNATIS NUNQUAM MORITURO GRATITUDINIS CULTU PROSEQUENDIS. Prim/tias hafcc Academicas grato fubmiffoquc ammo offert atque confecrat. AUCTOR. Haáz Rezső Múzeum Tudományos Könyvtára, Székelyudvarhely.

(5) § .L Frequenter ab antiquis in rebus dubiis perplexisqe tritum, ne» ue hodiedum cum timore & tremore nomen Dei protentium, fed fub horrendis Dei judiciis fubinde gemen tium ore indignum eft decantatiffimum hoc quondam a tragoediarum confvetudine defumtum Adagium, 6tot diro Deut ex improvifo. Quo ipfo dum quispiam e rebus dubiis anxiisqe falvus evadebat, Deum quafi e machina ipfum liberaffe, vinculaque ejus folviffe inducebant. Saepe enim Deus ipfum rette invocanti bus, fed omni humano praefidio orbatis, ad irretiendos ipfos ab infenfiflimis hoftibus undiquaque cinftis, praefentiflimo adeft e Coelo praefidio: Non enim patitur ut fui gravioribus difficilioribusque tentationibus obnoxii fiant, quam fuftinere poffunt. i . Cor. io , 1 3 . neque permittit hofti, ut in eos qui puris cordibus & Sanftis ma nibus ad Aram Jehovae accedunt, in via Santtitatis ad Palatia Sanftiffimi Numinis contendunt, omni nequitiarum genere defaeviat, fed limites modumque ipforum conatibus fapienter ponit, ut tandem ad diu defideratum quietis portum ipfis enatare contingat $. I I . Quum autem hoc mihi in praefentia & prolixum & nimis o» nerofum ellet, neque inftituti mei rationi conveniens, eundo per varia Ecclefiae fata fingularem Dei erga fuos curam ab exemplis de monstrare, vivisque quafi coloribus depingere; in documentum propofitionis meae fatis erit allegafle defperatum Judaeorum e x Capti vitate Babylonica reverforum ftatum, qui poitquamlicet aegre, funA daraen, a. Haáz Rezső Múzeum Tudományos Könyvtára, Székelyudvarhely.

(6) damentum Tem pli Hierofolymitani denuo reftituéndi jeciflent, V i cinos tamen fuos aliosque, faepius experiri cogebantur hoftes, ip* fosque in opere Domini identidem conturbantes. E t certum eil Zerubabele Tem pli illius reftitutionem moliente, admodum ar&is li mitibus circumfcnptas fuiffe Judaeorum res, exiliaque & tenuia fuiffe Tem pli jam inchoati initia: Unde Deus illis omnem ferme jam ani mum de exequendo opere ftru&urae Tem pli despondentibus, vel fal téin cfe temeritate fufcepti negotii haefitantibus auxilio e machina, & quali ex improvifo adeft,Zachariam in Collegam laboris Haggaeo Prophetae adjungit, ad interiorem eum fui communionem admittit, Terűm multarum magnarumque in difpenfatione fatorum hujus Univerfi Orbis a fe gerendarum, fed per ipfum revelandarum notitia imbuit, cum-primis firmos & animo intrepidos in fufcepto negotio, additis variis iisque excellentillimis promillionibus, Judaeos per ip fum efie jubet. Quo faciunt verba Domini reftitutionem Tem pli certilfime promittentia, & ad Judaeorum fpecialiter confolationem integro hocce Capite direfta. Inter quae comparent etiam Verba in Titulo praefentis hujus Diifertationis occurrentia. Quae verba fumma fané animadverfione digna, ad Dei gloriam noftrique emolumen tum in praefentia explanare <rvv Qeüi £üi i á fa 9 -tűi fert animus. U t itaque res decenti ordine, eoque quo par eft, procedat. I. In tegrum Schema vifi Prophetae v. 2. hujus Capitis exhibiti fecun dum fenfum literae breviter exhibebo. II. Senfum fpiritualem & a fpiritu S. intentum quoad integram Vifionem exponam. III. Tum vero in fpecie oftendam, quid fint feptem oculi Domini perluftrantes totam terram. i ra. Offert cumprimis fe nobis hujus Capitis v. 2. admiratione & ampliffima meditatione non indignum, Zachariaeque imaginationi objettum Vifum. In quo fpecialior fpiritus S. fcopus erat, fraftam Populi Ifraelitici de certiffime reftituenda eorum Rep. Politico Eoclefiaftica cumprimis Tem plo fpem erigere. Cum quofcopo reftriftivo & magis fpeciali ii conjungamus fenfum abfolutum & cum myftica interpretatione Emblematis hujus conjunilum; patebit in hoc illuftri Vifo fcopum generalem & abfolutum fpiritus S. effe: Deum nempe in Mundo habere Ecclefiam fuam tanquam in tenebris lu centem, eamque'a fpiritu Dei perenni influxu foveri, agitari, ani mari, confervari, in mediis etiam Perfecutionibus, & difficilimis Ecclefise. 9. Haáz Rezső Múzeum Tudományos Könyvtára, Székelyudvarhely.

(7) clefiae temporibus; fimulque indicare fpiritum S ., Tempium illud materiale aliquando commutandum fore cum Tem plo fpirituali, quod Deus tempore fuo per filium fuum erigendus eflet. §. I V . In Vifo autem monito, repraefentatur Prophetae propter illuftres revelationes & Vifiones quae praeceflerant, jam in ecftalin rapto* & quafi fomno fepulto, Candelabrum aliquod aureum, lenticula in fummitate & feptem lampadibus vafis fcilicet Olei capacibus, feptemque infundibulis in extremitate lucernarum conftitutis, five tu bulis, inftruftum, qui tubuli e lenticula derivabantur in Lychnu chos, in quibus lucernae ardebant, nec non duabus Oleis dextrum laevumque in fummitate Candelabri lenticulae latus ambientibus or natum, v. 3. ex quarum qualibet procedebant duo rami Oleis one rati, v. 12. qui per duo praela aurea preffi, fundebant oleum ad lenti culam, atque ita e lenticula mediantibus feptem tubulis in feptem Lychnuchos ad animanda Lychnuchorum ellychnia derivabatur Oleum. Ubi paucis de myftica fignificatione hujus Candelabri ut moneamus* res ipfa poftulat. $. V . Candelabrum autem myftice denotare Ecclefiam San&am, Ca tholicam, focietatem eleftorum, ad Ipem vitae aeternae per Verbum gratiae vocatorum, fpiritus S. gratia & influxu & mutua fibi charitate uniendorum & ad confummationem faeculorum perfeverandorum aperte innuitur in Apoc. Ubi Johanni videnti Chriftum in me dio feptem Candelabrum ipfe Chriftus hujus Vifionis myfterium ipii reserat. Cap. I. 20. dicens: Et Candelabra qua vidifti feptem Ecclepa. fan t., Ubi num feptem illae Ecclefiae particulares ad quas Johannes Literas jubetur fcribere, num potius Catholica & Univerfalis intelligatur Ecclefia? remoram aliquam nobis injicere videtur: Sed tota haec prima faltem fronte adparens difficultas evanefcet, fi utrumque fupponamus cum Cei. Vitringa, & admittamus, hic fecundum pri mum & literalem fenfum intelligi pofle feptem illas Ecclefias Álla tka s ; fenfu vero myftico Ecclefiam Catholicam, vario modo fefe oftentantem fub* variis temporum aetatibus, five periodis. E t porro quum hic habeamus unum tantum Candelabrum, ad formam Can delabri Mofaici (cum aliqua licet differentia) quod quondam per Mofera confici, in Tabernaculumque inferri jufferat D eu s, & quum A 2 omnes r. Haáz Rezső Múzeum Tudományos Könyvtára, Székelyudvarhely.

(8) omnes particulares Ecdefiae in centro quafi coeant, & in punílo tanquam Ecclefia Univerfali uniantur; rite redeque ponimus Can delabrum hoc efle Emblema Ecclefiae Univerfalis, catholicae, quae fit focietas.una omnium fidelium & credentium.. •$. V L Sed quoniam Candelabrum hoc inter alia erat inftrudum feptem lampadibus, vafis fcilicet Olei capacibus, & quoniam candelabrum lucebat, & repraefentabatur hic per feptem facri Lychnuchi lucer nas, fic utique Ecclefia hic repraefentatur in fuis Dodoribus publi cis, & Miniftris in ea lucentibus, fimili modo, quo feptem ftellae in manu Chrifti dicuntur Angeli feptem Ecclefiarum. Quorum eft praecipue fe folida inftruere D od rin a, qua aliis praeire & praelu cere in omni honeftate & verecundia, morum fvavitate & folida Do&rinae cognitione, tanquam verae regenerationis & fpiritusjS. frudibus poifint. Quorumque eft notante Cei. Vitringa. * Officium decere, & quidem locis eminentioribns, Cathedris t fuggtftit, ut flurtkus vft ftnt qui fimul debent fe veftire, ut cum Tertulliano loquar, ferico probitatis byflino, fanditatis purpura armilla pudicitiae, fa ciles non morofos fe ad docendum praebere, omnem occaiionem ad lucrandas animas captare exemplo Pauli A poftoli, qui jfuam Palaeftram KaAot Jyuiva, praeclarum certamen nominat. Hoc innuere. Videtur Chriftus D. Math. 5. 14. Vos eftis lux Mundi, neque accen dunt lucernam & ponunt eam fubter modium, fed iit Candelabro, ut lu ceat omnibus qui funt in Domo. Hoc fenfu apellavit Johannem etiam Baptiftam lucernam ardentem & lucentem. Sic Luc. 12 . 15. $. V I I . Quamquam autem proprius & reális Ecclefiae Charader fit, ut luceat, tanquam in fe habens principium cognitionis falutaris, & fandimoniae, lucemque veram, quae publice praefertur, & oftentatur ad illuftrandum Mundum totum quantum tenebris obrutum,' ita ut extra eam, nec vera lux, nec confidentiam tranquillans laetitia ullibi reperiatur, fed omnia fint merae renebrae; tamen D odores & Miniftri publici Ecclefiae funt praecipue, qui habent materiam in fe lucen d i, gratiam in ipfis fpiritus S. fovendi, oleum nempe myftícum,quo animi illorum in vera D ei, Chriftique cognitione, non altas tantum agunt radices, fed etiam plene inftruuntur, undionisque fpiritus fandi potifliZ Comm. in Zacb, pag. SJ7. f X# Haáz Rezső Múzeum Tudományos Könyvtára, Székelyudvarhely.

(9) 5 potiífimum participes evadunt. Quod praecipue denotabatur per duas oleas, dextrum laeuumque lenticulae latus ambientes, ubi proponebatur propter fimilitudines & proprietates Oleae, quae infunc e i, & quae maxime conveniunt cum proprietatibus fpiritus S. ipfa illa perfona fpiritus S. non tamen cum refpettu ad ipfam virótamr, S. S. quam certum eft eiTe unicam, fed cum refpeftu ad duas illas notiílimas v. & N . T . Oeconomias, qui fub duabus illis Oecono miis, eadem bona, diverfo beet modo, & gradu, ad inftru&ionem & Confolationem fidelium communicavit Ecclefiae, ex quibus pro deuntes rami, per prelaque prefli, fundebant Oleum in Lychnuchos ad animanda Lychnuchorum ellychnia. Quo ipfo ad ellychnia lu cernarum oleo animatarum manifefte alluditur, quum mentio fit feptem fpirituunl coram Throno Chrifti Itantium. Apoc. i . v. 4. Quo rum miniiterio Deus in fundanda, inftauranda, & confervanda in Mundo Ecclefia, per omnia temporum intervalla ufus eit, & etiam demum utettir ad confummationem faeculorum. Quorum vigilan tiam , prudentiam, fpem & fidem elegantiflime adumbrant quatuor animalia Apocalyptica, oculorum undiquaque plena. Apoc. 4. 6. Qui inftruftí funt ocubs maxime fagacibus & acutis, feripta Prophetarum & Apoitolorum diligenter ruminando, in abditum fcripturae S. fenfum, interioremque ejus cognitionem penetrare (ludendo in fuccum & fanguinem convertendo, & ad Ecclefiae aedificationem utiliter di rigendo. Qui fpretis hujus faecub commodis & voluptatibus, & cum fervo Dei Mofe omnes iE gyp ti thefauros fpernentes, & minas hoftium veritatis contemnentes, omnia adverfa pro Ecclefia Chrifti his in terris propaganda, & gloria ejus dilatanda perferunt; generoli ubique teftes Jefu Chrifti, decori & pulcri in ocubs Jehovae, facie rutilantes inftar Proto-Martriis S. Stephani. A£i. 6. 15 . coram Mun do exiftentes. In quorum numero referente „ C e i. Vitringa * maf, xime fuerunt Apoftoli & viri Apoftolici, tum quoque Prophetae, ,, Evangebftae, & D oftores, lingulari D ei gratia extra ordinem pri„ mo Ecclefiae tempore inftrutti; tum denique his inferiores, nec ,, tamen hoc ordine eximendi, ut fuerunt; Clemens Polyc. Orig. „ Athan. Gregor. Nazian. Chryfoft. Auguft. Beda. Bemard. Calv. Oeco„ lamp. M artyr, UiTerius-Armach. & his fimiles. $. V I I L Hoc vero Prophetae exhibitum &jam a nobis breviter excufíum B 3 vifum * Comm. in Apoc. pag. 1*8. Haáz Rezső Múzeum Tudományos Könyvtára, Székelyudvarhely.

(10) vifum refpiciebat i . Ecclefiam Judaicam, tunc temporis per Zen> babelem, aliosque fimilis generis Miniftros reftituendam. Quo ipfo volebat Deus labafcentes Judaeorum animos erigere, largiflimam fpiritus S . gratiae copiam apud fe praeito efle indicans, eumque fpiritum S . fore au&orem & confummatorem Tem pli per Zorobabe» lem reaedificandi, remota omni vi & induftria humana, promittens. Erant enim Judaei fibifolireli&i, in exantlando ftrutturae Tem pli opere inidonei, invalidi nullis opibus viribusque adverfus varii generis hoftes inltrutti, contra quos vix quidquam potuiflent, nili Deus per po tentem fpiritus S. operationem opus illud promoviflet. Ita ut in to tum fpiritui S. qui fub Emblemate olearum oleique in vifo repraefentatur, & quo mediante Lychnuchorum lucernae animabantur, acce ptum referri debuerit, quod confummatum fuerit opus ftruiturae Tem pli. Qui inter Judaeos etiam multiformi fua gratia & ope ratione excitavit egregios, & ad opus Dei perficiendum fub Emble mate lucernarum repraefentatos, & oleo myftico, hoc eft gratia fpiri tus S. apprime inftru&os Miniftros, qui totidem quafi oleo myftico inftruftae lampades & lucernae in opere D ei arderent, inchoatamque Tem pli ftrufturam feliciter abfolverent. Hoc indicant vetba Angeli Interpretis ad Zachariam. v. 6. 7. Hoc cfl verbum Jchovx ad Zorobabelem: Hon firenuitate, aeque v i, fed fpiritu meo, inquit Dominus exercituum. )uis tu es mons magnus coram Zorobabele? evades aqua planities &c. §. I X . Sed 1 . fpero etiam ambabus mihi largituros aequos rerum ar bitros & judices manibus, hanc illuftrem vifionem non poife aeque & commode his exiguis limitibus coarftari, fed extendendam efle ad laetam illam rerum Cataflr opben, quando pariete intergerino rupto, velo fciflo, & Pomaeriis Ecclefiae Judaicae fraftis, clangor Evangelii exiit in omnem terram, felici progreflu inter gentes propagari caepit Evangélium, magnaque hominum multitudo minifterio Apoftolorum introdufta eft in verae Ecclefiae gremium. Si enim Prophe tarum inter alia maxime fcopus erat omnem Regni Chrifti ordinem, ad finem ufque, & tam propagationem ejus & confummationem, quam initium, & conftitutionem praenunciare; & fi templum per Zorobabelem reftituendum in omni fuo ambitu confideratum fuerit T yp u s Ecclefiae N . Teft. tum & Zorobabel & Propheta debuerunt cogitare de Templo myftico, quondam per Mefliam erigendo, in , - •; -______ ‘ quo. 6. Haáz Rezső Múzeum Tudományos Könyvtára, Székelyudvarhely.

(11) 7 <jüo erigendo remota omni vi & potentia externa, iimiii m odo, ac hic occafione Templi materialis reftituendi, fpiritus S. per Apoftolos totidem myftici Candelabri incernas cooperabatur Evangelio, & pro more ut foletpromovebat & animabat, haud fecus ac tem pore Zorobabelis. Et fane omnes circumitantiae diftant ( quas nobis nunc brevitati litantibus excutere non licet) admonitas fuifle occafione reftituendi Templi inter Judaeos omnes fideles, ne fcilicet animos fuos umbris, iftis praecife infigerent, fed ad altiora inten derent, majoraque fub umbris iftis latere, animadverterent, vtiZach. 3, 8 . & Cap. 6. 13 . Unde reftitutio Tem pli cum reftauratione cultus Levitici, & facerdotii, certiffimum erat fignum adventus Mefliae in carne, cum quo conjunfta erat abrogatio totius cultus Ceremonialis. Gen. 49, 10 . & cujus adventus promiflio erat certiffimum, ac folidiflimum argumentum & pignus gratiae Divinae, & gratiofae D ei propitii praefentiae, imo centrum omnium promiflionum, & libera tionis omnis five temporalis, five fpiritualis, quae Ecclefiae D ei ullo qualicunque tempore obtigit. $. X. Hac itaque generali totius Vifi explicatione praemifla, tranfimus ad fpecialiorem trattationem verborum, quae proprie Argumentum funt Diflertationis praefentis; nimirum ad feptem Oculos Domini perluftrantes omnem terram. Quorum verborum cohaerentia & nexus, cum praecedentibus fic fe habet: Poftquam Propheta ab An gelo ipfi aditante ad vifionem videndam, e fomno quafi excitatus finfiet, & ingenti angeretur defiderio plenius cognofcendae iftius vifionis, non amplius fe continere poteft, fed v. 4. interpellat Ange lum de referando myfterio fublimis hujus Vifionis, qui poft lenem ignorantiae Prophetae exprobrationem, utpote, qui jam generali ter in hocce Vifo indicaverat, a v. 1 - - 4 . certifiimam Templi reae* dificationem, incipit porro, hanc rem ulterius declarare. 1. Adden do Caufas, 1 . Kar’ap<ri». 1 . Kara im . quarum Caufarum primariam dicit fpiritum D ei, v. 6. Secundariam Zorobabelem v. 7. 8- & 10 . 2. Modum: per remotionem obftaculorum, & ' montis magni omni nifu huic operi fe objicientis complanationem. 3. Adjunfta: congra tulationem, nempe, & fauftum Populi clamorem, de gratia Divina ipfts propitia. V. 7. 4. Effefta: quae forent agnitio miffionis Jehovae. v. 9. & laetitia vifurorum perpendiculum in manu Zorobabelis. Qui dicun*. 9. Haáz Rezső Múzeum Tudományos Könyvtára, Székelyudvarhely.

(12) 8 dicuntur feptem oculi Jehovae perluftrantes totam terram, in proxi me fequentibus. §. X I . Quibufdam horum verborum Interpretibus placuit vocabulum Hebraicum cum verbis oculos Domini immediate praeceden tibus conjungere, in duo membra dividentes, hoc modo: Videbunt & latebuntur feptem h i, cujus laetae vifionis ratio contineretur in proxime fequentibus: Oculi Domini luftrant omnem terrem. Verum potius a partibus veritatis ftare exiftimo illos, qui idem vocabulum re ferunt etiam ad Oculos Domini, etfi non excludant feptem laeta turos & vifuros perpendiculum in manu Zorobabelis. Uti Junius, Trem ellius, Drufius aliique Syrus & Arabs: Hi fant feptem oculi Do mini, qui intuentur omnem terram. Nec non L X X . Interpretes irrxd aro» iurtv (St. Quibus etiam Hungarica noftra verfio cal culum addit. Si enim verba feripturae. S. fecundum Regulam Hermenevticam, ex antecedentibns & confequentibus, locisque paralle lis, rem eandem tangentibus debeant exponi: Haec feriptursm Sar eram interpretandi ratio, fine dubio, hic quam maxime locum ha bebit. Exprefle enim videmus praecedentis Capitis v. 9. Septem Oculorum fieri mentionem, quos feptem Oculos noftris efle paral lelos in fequentibus fufius fumus demonftraturi. Et denique Apoc. 5. 6. aperte videmus Agno Dei tribui feptem Oculos, qui locus certiifime eft ex noitro defumtus. §. X I I . Sicuti porro variae extant virorum Doftorum in hunc locum expolitiones, fic in totidem etiam ferme opiniones funt diftra&i, quibus lucem aliquam huic difto adfundere conati fuere. Nonnulli autem, uti Libera aliique, in eam pedibus ivere Sententiam: quod 7. hi Oculi in ftanneo perpendiculi globo fuerint infculpti; Sed alio totius argumenti feries nos ducit, incidenter enim quafi haec verba, quae fonant de perpendiculo in manu Zorobabelis, ab Angelo Inter prete proferuntur, quae ad eflentiam rei non adeo faltem me judice pertinebant. Ubi bene notavit Cei. Coccejus. * quod perpendiculum illud nec ars nec vis Zorobabelis fit fed divina delineatio (S adificetio. E t potius verba haec faciebant ad confolatinem Iudaeorum, & omnem e x animis illorum de non reaedificando Templo tollendum ferupulum: * Comm, in Zach, pag. 638. 5. 9.. Haáz Rezső Múzeum Tudományos Könyvtára, Székelyudvarhely.

(13) tum: ne icilicet eflent animis deje&is, propter hoftes eos in opere Domini fubinde conturbantes, & praecipue ob parva & tenuia ope ris initia, nam ad áx^n'v certiffime hoc opus deducetur, & tantum abeft ut opus illud inceptum in tenuibus iílis fubfiftat initiis, quando perpendiculorum adhuc exiguus aut nullus eft ufus, ut potius parie tes ejus exfurgere incipiant, ita ut perpendiculis pro aptandis & diri gendis parietibus & angulis aedis Iaerae opus habeant. Hanc explica tionem ufus perpendiculi in hoc loco confirmant verba Iefaiae 34, 1 1 . ubi fic fatur: Et extendet fu per eam lineam inanitatis & perpendiculum confujionis, defumta Metaphora a lineis & perpendiculis, quibus arti fices, fabri, & architefti in'aequandis proportionibus arearum & aedi ficiorum utuntur. In textu equidem originali, quod obiter notan dum , utitur Propheta vocabulo p N quod equidem fignificat proprie lapidem, fed fenfuimproprio debere hic reddi, innuit fequens voca bulum accedente etiam n demonllrativo, conjunftum cum voce p N . Quod fic acceptum ,f indicat lapidem ftanni, vel itanneum, aut pondus vel perpendiculum. Simili modo, quo llilo non prophano rum feriptorum tantum fed etiam facrorum argentum & aurum occur rit pro nummis ex iis fattis, arundo, calamus, tibia, pro inftrumentis muficis, aera pro cymbalis, ligna & lapides pro vafis ex illa materia paratis. Hinc pondus "} bon p N lapis regius dicitur, 2Sam. 14, 26. §. X III. Alii opinantur 7. hos oculos exfculptos fuille in lapide primario, cujus mentio fit v. 7- Verum non adduci polium ut intelligam ibi la pidem primarium fundamenti, & fuftinentem univerfam aedificii mo lem, qui fine dubio erat jam fundamento impofitus, fed lapidem ca pitalem & eminentem in faftigio confummati aedificii cum Calv. Munftero aliisque, cujus generis lapis imponendus erat faftigio quoque Templi. Nam vocabulum ru u jo quo ibi ufus eft Propheta, in ge nere foeminino, fignificat non tantum id quod primum &tanquam prae cipuum fundamento quis imponit, fed etiam quod faftigio aedificii fuper imponitur. Quo ipfo, alluditur notante Pempello ad morem, quo in publicis & fplendidis aedificiis fummus Magiftratus & primum & ulti mum lapidem imponit. Iam vero quis dixerit ultimum hunc lapidem fuifle faftigio Templi fuper impolitum, quando hanc Prophetiam Zachariae commendaret Dominus ? Quum fundamenta eaque tenuia fue rint eo tempore tantum ja£la. Eo minus kaque 7. oculi lapidi capitali B fuerint Haáz Rezső Múzeum Tudományos Könyvtára, Székelyudvarhely.

(14) fuerint infculpti 2 j . Quia Zacharias quafi jam intelligens myíterium candelabri fubjungit petitque enixe de olivis, quae folae in explicando' hoc vifo fuper erant. § X IV . His itaque allatis, & pro' ratione inflitud mei breviter quantum licuit excufiis, nihil fuperefl, quam ut & contextui, & circumflandis, & fcopo fpiritus fanftus his in verbis intento exafte correfpondentem proferamus fententiam. Fieri autem illud pofle non defperamus, fi ilatuamus 7. hos oculos Domini efle vel refpicere feptem Zachariae in vifione v. 2. Candelabri exhibitas lucernas ac earum infuforia. Qua in re confentientes nobifcum habemus Vdtablum, Tirinum & Pifcatorem. Sed quaerere merito & poftulare a nobis B. L. poteris: Si ad illas quidem lucernas earumque infuforia fpiritus Santtus his verbis di gitum intenderit, quanam apta Metaphora dici poterit, lucernas iitas videre quid in manu Zorobabelis fit, h. e.perpendiculum five pondus ? Verum non tanti momenti quaeftionem illam cenfemus ut noflrae len tendae obfit, nosque a propofito noftro divellat; fcrupulum enim qui prima faltem fronte nobis oboriri pofiét, eximere polfe infpeflionem linguarum tum occidentalium tum orientalium fequentia invifte do cebunt: In iflis enim linguis latis frequens & receptum efl, oculos & lumina faepiffime permutari inter fefe. Ita enim Lucianus de Argo animam efflaturo loquitur. Profequitur tacito tantum petit ofcula vultu. Invitatque patris claudenda ad lumina dextram. Sic apud Ovidium Penelope ad Ulyff. introducitur loquens * Refpice Laerten; ut jam fua lumina condas. Notiffimum efl illud etiam Virgilii ** Monflruin horrendum cui lumen ademtum Cernimus adflantes nequicquam lumine torvo. Similiter locutus efl Salvator nofler Math. 6, 22. 0 k v%voc ra erconatos i~it őcQSak/uLÓi, Lucerna corporis efl oculus. SicDan. 10,<5. de Michaele Archangelo dicitur tBK' ,T ' 3b?3 V 'J'yl Et oculi ejus ficut ardentes Lych nuchi. Nec non fapientiffimi Rabbinorum Gem. babha bathra dicun tur oculi mundi. Videmus porro hoc ufu venire in aliisetiam linguis orientalibus, apud quos fimiles loquendi formulae oc currunt praecipue de fole grato fuo lumine in terras hominum profpiciente* * Epift. 1. v- 113« ** Aeneid, 1. 3. v. 6jg, & 677Haáz Rezső Múzeum Tudományos Könyvtára, Székelyudvarhely.

(15) ciente. Unde Malacis 'obfervante Cei. Relando * dicitur fol ‘'‘ INlYOo oculus diei: Arabes etiam főiem per p S^ N oculum, ortum vero ejus per f VTQ oculi emicationem exprimere folent eo quod fol tanquam totius mundi lampas inftar oculi humani omnia curiofe circumfpicientis & accurate obfervantis radiis fuis omnia penetret atque perluftret. §. X V . Sed necui dubium aliquod amplius fuperiit, proferam irrefragabile fcripturae facrae teftimonium ex Apoc, 4, 5. Ubi in templo myltico, in coeleiti vifo Johanni oblato, polt exeuntia e Throno fulgura devo ces exhibentur 7. lampades igneae ardentes, quas Apocalypleos 5 , 6. occurrere fub Emblemate 7. oculorum, & tandem fpirituum in omnem terram immiflorum, & quidem hoc Emblemate ex loco Zachariae aperte defumto. 1). Nam quemadmodum Zacharias meminit 7. oculorum omnem terram perluftrantium, perinde hic quoque fit mentio 7. fpiri tuum qui dicuntur efle leptem oculi agni, in omnem terram immiflorum & 2). neque Angelus interpres de diverfo quid videtur cum Pro pheta noftro verba facere, fed digito quali monftrat, ipfumque manuducit ad ea, quae in fuperioribus viderat, cujusque rei elavem ab An gelo ipfi aditante folicite quaefiverat. $. X V I. Huic fententiae non parum roboris accedit ex eo , quod Zachetiam 3. v. 9. Septem oculi in allufione nihil aliud fint, quam 7. lu cernae magno Expiationis die accendi folitrn, quando Pontifex elevato velo in fandum fandorum intrabat, verfus lapidem fundamenti converfae** eumque totidem quali oculis refpicientes. Referente enim Mofe Exod. 40, 24. lucernae illae vel lampades collocatae fuerant in an tica tabernaculi parte, & quidem ad latus aultrale fandi. Quae fine dubio in Tem plo etiam Salomonicorefpeduikndi, & fandi fandorum inter decem cande’abra a Salomone Templo illata quoque hunc difpofitionis ordinem retinuerunt, quae non tantum conclave illud illultrabant, fed remoto velo quum fandum S. magno Expiationis die fummus pontifex intrabat, ipfum etiam Dei Thronum lumine perfundeB 2 bant. * Diff. Mifcell. XI. pag. 71. ** Confuli poteft de fundamenti lapide erudita Teod. HaCei DiiT. ia Bibi. Brem. Claff, 1. Falc. 4. p. 560. & feq. Haáz Rezső Múzeum Tudományos Könyvtára, Székelyudvarhely.

(16) 12. bánt. ** Quam fententiam probabiliorem reddunt Iudaei, quando con tendunt Lychnuchorum medium converfumfuiflead fanftum S. Suppo namus itaque virorum eruditorum fententias, qua contendunt totum Hierofolymitanum Templum fuifle typicum , licet in Antitypo inve niendo nonnihil difcrepent, variis in varias abeuntibus fententias, fed tamen in hoc plurimis convenientibus: Quod ficut totius facrae ÍEdis moles divifa in tres fuit partes:- Atrium nempe, fandlum Tem pli, & fandlum fandiorum; fic omnes ejus partes fuifle certarum rerum T y p o s : Atrium fuifle Typum Ecclefiae cbmparate ad opera civilia, a religione nunquam a v e lle n d a fed cum ea conjungenda: Sandtum Tem pli Ecclefiae verae his adhuc in terris militantis: Sandtum fandio rum Ecclefiae in coelo triumphantis. Iam vero candelabrum 7. Lych nuchis inftrudtum erat eredlum in fandto Tem pli, quod erat figura Ecceiiae in his adhuc terris militantis, in cujus medio funt et lucent dodlores, prophetae & veri fpirituales facerdotes, qua les omnes etiam N. Teilamenti fideles eife facrae paginae perhibent. Quorum corpus in candelabro per lucernas h. e. fuos Dodlores & Miniftros repraefentabatur, qui potiffimum fignificabantur allegorice per lucernas ardentes in fandto Templi eredlas, qui veris fidei & amoris oculis intuentur in lapidem fundamenti in fandto fandi, h. e. Iefum Chriftum in regno beatorum & in Ecclefia triumphante, & cui tanquam angulari & fundamentali lapidi fiaperaedificati funt non tantum illi, fed etiam omnes fideles, ex ejus plenitudine accipientes gratiam pro gratia, & plenariam peccatorum per fidem remiffionem confequentes. $. X V IL Hanc explicationem horum verborum probat feries quoque ha rum rerum in duobus hifce capitibus geftarum, & immediate fibi ipiis invicem fuccedentium: Poft exhibitos enim Prophetae Cap. 3. v. 9. Septem oculos in lapidem unum diredtos, & poft pacis Spiritualis inter gentes per praedicationem Evangelii promifllonem, immediate efficacius excitatur Propheta ad ruminanda & animo fuo volvenda ea, quae jam didla erant, fub Emblemate candelabri feptem Lychnuchis inftrudti: Cujus etiam myfterium dum mentem Prophetae lateret, & fe manuduci in hoc myfterio ab Angelo folicitaret, paret Angelus ipfius vo to , myfteriumque hujus vifionis aperit. Ubi pariter poft praemiflam, & cum confolatione Judaeorum conjundtam interpretationem- fubj un git 7. oculos Domini. Quae fine dubio eo nos ducunt, ut 7. oculos hic ** Eleganter h«c illuftrant'ea, tqu* habet Cei, Vitring. Comm. in Apoc, pag ijjjo. ‘ ' * "* Haáz Rezső Múzeum Tudományos Könyvtára, Székelyudvarhely.

(17) hic loci memoratos, nihil aliud efle in allufione credamus, quam 7. lucernas e candelabro eminentes, magnoque Expiationis die accendi folitas, & lapidem fundamenti totidem quali oculis refpicientes.. $. XVIII. Haud equidem ignoro magni nominis virorum cumprimis Cei. V itringae folidam & rationibus minime contemnendis fuffultam conje&uram * qüi hic loci vocabulum verti debere cenfuit per fontem hac praecipue inductus ratione: quod fic ratio dari poterit, quare aperturae lapidis confequeiis & fruftus ftatuatur deterfiofive amotio ini quitatum &c. Sed refpondeo 1 , Verum equidem efle vocem illam fignificare fontem etiam fkpe,fed obfervantibus Lexicographis, ut Clar. Leich & Buxtorfio ad hanc vocem , fenfu fecundario, adeoque per metaphoram. Proprie itaque fignificat oculum; a propria autem vo cis lignificatione ad impropriam minusque ufitatam nifi jufta de caufa, argumentis fcilicet , & circumftantiis Textus id pollulantibus non eft tutum recedere, cujus recedendi ratio hic nulla eft. 2). Neque fatis convenienter phrali dici poteft, fontem elTe fupra lapidem, quum de beat efle in lapide, aut potius in rupe. Quare praeferimus verfionem hanc: Oculos fore fupra lapidem vel in lapidem direttos, quo niam particula Hebraica ^y qua hic ufus eft Propheta faepiflime poni tur pro S n determinationem ad certum aliquod objeftum fignificans, utlef. 17 , 7. Ier. 1 1 , 2. alibique paflim. 3). Duo hic lubjefta acurate funt diftinguenda: Lapis nimirum, qui eft Emblema filii D ei, Salva toris noftri & fundamenti totius Ecclefiae: & oculi qui funt Emble mata fidelium veris fidei & amoris oculis intuentium in Iefum Chriftum, & impetrantium plenariam peccatorum per fidem remiflionem. Quo rum T ypu s erant fummi facerdotis Jofuae focii, qui fecus non ellent. 2). Diftinguendum efle inter au&orem falutis adduttaeque aeternae Iuftitiae, & auftores impetrationis adplicationisque ejus: Illud in lucem tulit Iefus Chriftus; hoc debent ipfi fideles mediante fide & fpiritu fant\o fidem in ipförum cordibus excitante & operante impetrare. Secun dum verfionem autem illam fequeretur hic agi de addu&ione tantum aeternae Iuftitiae; non autem de adplicatione ejusdem beneficii, quod toti contextui & omni in hoc capite argumentationis feriei repugnare videtur. 2). Quod ad deterfionem iniquitatis adtinet: Vocabulum Hebraicum tuio contendimus hic fignificare amotionem, receffionem. B 3. ani. * Obf. II, c. 6, j,‘ 6, 7. 8. 9> &, 10, Haáz Rezső Múzeum Tudományos Könyvtára, Székelyudvarhely.

(18) 14 •. aut expunftionem ut lob. 23, 12 . Iof. 1, 8. Ief. 2 2 , 25. Zách. 14 ,4 . alibique. Sicque tranfitive acceptum cum accufativo fignificabit autamotionem aut expunftionem peccatorum noftrorum, non itaque deterfionem, quod fundamentum effe volunt V iri doftiííimi hujus verfionis. $. X IX . E x diftís itaque quaeftio non levis momenti neque confideratu in digna fe nobis excutienda offert: Siquidem hi 7. oculi Domini fint 7. candelabri aurei lucernae v. 2. hujus capitis Prophetae exhibitae: Cur érgofpirituifanfto placuit hac varietate Emblematum uti in re ejus dem argumenti? Refpondeo non id difficiles habere explicatus, fiquidem notio Emblematis oculorum divinorum latius quadantenus pateat quam lucernarum. Notum enim eft fcripturam facram frequentiflime oculos D eo tribuere ad defignandum methanhorice non tantum ejus favorem amorem, iram, indignationem, fed etiam ad indicandam ejus Provi dentiam & omnifcientiam, qui omnipotente fua voluntate feu jufiu ac vocatione, quae de creaturis ab aeterno decrevit, fine ulteriore nifu aut conatu u llo, quafi folo adfpeftu & juffu voluntatis fuae, non exequitur tantum fingulisque momentis confervat, fed etiam omnia quae in hoc univerfo contingunt adcurate in numerato habet, Nam ejus oculi vident, & ejus palpebra explorant filios hominum, Pf. n , 4. Qui modus providentiae divinae praecipue in hoc temporis articulo, circa Judaeo rum collapfas res reftaurandas fe exerere debebat. Ubi inter mille pe ricula & totidem difcrimina rerum accingebant fe ftrufturae templi Hierofolymitani. Verum fub confideratione providentiae divinae quatenus illa toti Trinitati communis eft, quam etiam hinc non excludimus, ul terius in hac expofitione progredimur, & oeconomicam fpiriritus fanfti operationem hic fubinnui demonftrabimus. $. X X . Habemus hac in re nobis praeeuntem Johannem in Apoc. 5 , 6. Ubi Chriftum Agnum Dei 7. oculorum Emblemate ornatum nobis pro ponit, qui dicuntur feptem efle fpiritus emiffi in omnem terram. Quo ipfo indicatur fumma Chrifti potentia, univerfalis providentia, quam exercet in Ecclefiam per totum mundum difperfam. Quam in rem notabilia funt verba Cei. Vitringae * quum dicit: Chriftum Dominum “ Ecclefiam fuam univerfali cura profequi, omnia illi neceffaria fub mi„ niftran-. * Comm. in Apoc, p.. 210 .. Haáz Rezső Múzeum Tudományos Könyvtára, Székelyudvarhely.

(19) JS83I. )o (. 15. “ niftrando per fpiritum fuum, qui Chrifti Iefu fecundum ejus exceí“ lentiorem naturam fpiritus élt oeconomice illi fubordinatus omnium “ fpirituum Princeps, per quem totam adminiftrat Ecclefiam per omnía temporum intervalla & ftatus. Adeoque liic per 7. oculos Chrifti defignari fpiritum fanftum refpeftu multiformis varietatis donorum fuorum, cujus ope operatus eft in omnium temporum ac aetatum fideli bus, & quidem propter conformitatem & fimilitudinem operationis fuae per media fapienter ad id deftinata, cum generali providentia di vina toti S. S. Trinitati communi, qui ab ipfo élt infeparabilis, & quafi in ipfo, Joh. 16, 1 4 .1 5 . Quique fecundum oeconomicum munus fibi demandatum au&or eft omnis lucis & verae laetitiae, & in quo divinae eflentiae lux & intelligentiae qua Pater & Filius duae S .S . Trinitatis perfonae gaudent, tanquam in ultima virotrutrei veluti refleftuntur. Quod cum grano falis accipiendum effe velim. Simili modo quo fpiritus dicitur ferutari etiam profunditates D ei: Quemadmodum enim dicente Apoflolo , nemo novit qua funt domini nifi fpiritus hominis, ita etiam qua funt dei nemo intelligit nifi fpiritus Dei, 1 Cor. 1 1 , 1 1 . $. X X I. Hi autem oculi Chrifti domini non tantum illuminant fidelium & eie&orum Dei mentes, falutaris doftrine cognitione eos imbuendo, fi dem in ipfis per occultas & mirabiles fuas operationes mediante prae dicatione verbi Dei excitando, defiderio coeleftis hereditatis ipfos adficiendo, fandtimoniam non in externa morum puritate confidentem, fed in interna pvfritate mentis, non laetitiae externe, vagae, corporalis, fed interne v e re fpiritualis in ipfis producendo, fed etiam ex homini bus a veri Dei notitia aut alienis, aut aftu v e re Ecclefie membris, fed ad promovendum opus divinum propter conditionis tenuitatem, aut propter rerum circumflandas, qnibus res innexe funt minime habiles, egregia & eximia Dei organa faciendo, ut ex illis in populum ecclefiamque Dei ingentia deriventur bona, resque divina letum confequatur fucceflum. U t hic faftum eft per Zerubabelem, Zachariam, Jofuam, Ezram, Nehemiam, eorumque in opere Domini focios, illosque quorum mentionem $. V II. fatis prolixe fecimus. Quibus quum maxime communicentur donaípiritus S. quorumque opera cum precipue utatur in gubernanda & confervanda Ecclefia; rite re&eque, oculorum myfticorum Jeh o ve nomine infigniri poffunt. $. XXII. Hi vero myftici 7. oculi Jehovse dottores nempe Ecclefie & ad opu» Haáz Rezső Múzeum Tudományos Könyvtára, Székelyudvarhely.

(20) opus aliquod arduum exequendum a fpiritu S. excitati,eximii Miniftri, egregie poterant repraefentari per 7. e candelabro aureo eminentes lu cernas , & radios fuos quaquaverfum projicientes: Habet enim Chriíhis D. Ecclefiam veram inftar candelabri in mundo lucentem, ex omni gente natione, & lingua colleftam, & pretiofo fuo fanguine redemtam, & habuit quoque ohm ecclefiam Judaicam, quae dicitur pupilla Dei, Deut. 32, 10. Zach. 2, 8. Habet fuos Miniftros totidem quafi lucer nas & lampades ardentes, & oleo fpiritus S. copiofe animatas, qui to tidem lampadum inftar oleo myftico fpiritus S. inftructi, falutari reli gionis cognitione & donorum fpiritus S. uberrima copia imbuti, feli cem Ecclefiae propagandae confirmandae & confervandae navarunt ope ram , egregia fidei fuae documenta, mediis etiam in perfecutionibus ediderunt, lucem quam a Patre omnium donorum inexhaufto fonte acceperant, totidem quafi lampades in mundo quam laetiflimej fparferu n t: Habet medium efficaciflimum quo voti fui compos reddi, & quo inftru&iilimos in mellem fuam ad exequendum voluntatis fuae propofitum emittere pofiit Athletas, feptem nempe oculos qui eft fpiritus S. cum multiformi donorum fuorum varietate inftruttus, qui potente fua & efficaci operatione omnia illa quae jam breviter anticipata funt in me diis talibus ad id aD eo ordinatis, executus eft. Hoc moliebatur etiam fimili via, fed modo fapiendflimo, occafione reftituendi Tem pli Hierofolymitani, dum non armis, non robore, non vi externa opus illud fanftiflimum perficiendum promittit Deus , fed fpiritu fuo, qui nunquam deferturus eft Ecclefiam, fed eam protetturus, foturus, & ad confummationem faeculorum potenter conferuaturus. $. X X III. Verum in allufione hac 7. oculorum Domini ad 7. aurei Candela bri lucernas ardentes non fubfiftere fcopum fpiritus S. habita ratione ftatus, & circumftantiarum temporis, quibus res Judaeorum hoc tempore innexae erant, facile quivis augurari poteft. Erant enim Judaei tunc temporis adime participes captivitatis Babylonicae, & abfoluto Regum Perfarum dominio obnoxii, quo tempore Zacharias etiam a fpiritu S.a&us vaticinationes fuas vulgabat, quorum favorem omnibus quibuscunque poterant modis captare debebant; praecipue quum fpes illis in dies ma jo r majorque de reftituendo Templo exconniuentia& propenfione Re gum Perfarum adfulgebat; Regibus nonfolum libertatem propofitum illud exequendi concedentibus, fed fumtus etiam ingentes ad promo vendum. Haáz Rezső Múzeum Tudományos Könyvtára, Székelyudvarhely.

(21) )o(. J?. vendum opus Dei per Praefettos fuos conferre iubentibus, Esr. 6, 4. Ita ut durante hoc favore in opere Domini felici pede pergere po suerint provida fine dubio Dei cura, qui mediante hominum miniitesio res populi fui. promovere confuevit. $. X X IV . Hoc fundamento jacio, & (latus circumitantiasque ejusdem tem poris relate ad Judaeorum res adtenta mente perpendendo, intrepide pronunciare audeo: Spiritum S. hic per 7. Domini oculos totam ter ram perluflrantes, alludere fimul ad 7. Regis Perfarum primarios Miniitros, per quos folebant populos fibi fubie&os gubernare, Regni fui ne gotiis abunde profpicere, & cognofcere quid rerum in toto fuo Regno gereretur agereturve. Quo fuppofito, non dubito te B. L. (tátim in limine a me poftulaturum, ut tales primarios Regum Perfarum Miniftros oculorum nomine adpellatos fuifle ex teftibus.omni fide dignis, de-* monftratum dem. Faciam itaque & te voto tuo potiri tam diu (tudebo, ufque dum fatietas tuas diligentiae & curiofitati modum & limites ponet* • i XXV. Quum ergo haec fit res fafti, utar teilimoniis veterum eorumque dele£tum faciendo, praecipuorum faltem teftimonia in medium profe ram. Cumprimis habemus Apuleum * ex Ariit, aulae Perficae faftum deferibente huius reiteftem, qui dicit: Sed inter cos Aures Regi* & im peratoris Oculi quidam homines vocabantur, j>er qua officiorum genera Rex ille ab hominibus Deus ejfe credebatur. Habemus & teftimonium Suidm qui fic feribit: ÓQ&aAfiás fdctriAeoos , ctvti tS niyct iiivocpms vapu @cttriAe . ilio iudAuv SctTfcíircts , di uv ttiI vtoc i ( a<nA.itis i Truncoorti, aif / a n Atus uveo, nts oútanúâs di űv cckÚii ra irpetTTCftira iu.ci<?cu vavTa%S. Oculus Regis i. e. qui multum apud Regem potelt, fic autem vocant fatrapas, per quos rex omnia videbat: Üt Regis Aures adpellanteos, per quos Rex audiebat ea, qtiaubicunq ue a quolibet gerebantur. Sic Ariitophanes in Com. quae, A-ga^tis inferibitur: Kai röv ayoires nuopiev d/ívda^vdQao Tts (daciAius etp&aAfjtóv. Et nunc una huc adducimus Pfeudoartabanum Regis Oculum. Ad quem locum Scholiaftes fic habet: Sto inaAtt* tus l a t j á rtas, di uv Trana 0' (iacnAttis émaKOTtti. tűs (iacnAsais <*>ret> ói &Taxgv«), di űr citiü'si ree teggittófieret inactu T ra n a ri’ etf u( aveá^yois xfrjrat. Sie vocant fatrapas, per quos, Rex omnia videt: Quemadmodum Regts Aures vo cantur OtacufU, quorum delatione qua ubiuis locorum aquouis geruntur diC icit: • In libro de Mundo.. 3. 3. Haáz Rezső Múzeum Tudományos Könyvtára, Székelyudvarhely. 7.

(22) 18. fcit: Quibus veluti Regni fut fodis utitur. Similiter Philoltratus in vita Apollonii *idem ipfe alioin loco ejusdem libri. ** aV>?f/gy tti (Pûpi 7ctVTtj (TSTctHTOV /3«(T<Af»í T/f ( cifiot.) oCp&dAfióf. Satrapa buic cufódat Frafcftus erat, exiisunus, qui Regis oculi folent adpellari: Oportuna etiam funt in hanc rem verba Luciani de mércédé condutt. Aures enim ö" oculi Regis multi funt , qui nonfolum vera vident fed femper aliquid addunt ne dormitare ■ videantur. Nec non Ariftidis *** Xerfis | aliorumque innumerorum, quos nec iuuat nec vacat nunc allegare. Hinc vulgo apud Perfas in Proverbium abierat: Perfarum Reges multos habere oculos auresque permultas. Vnde Dio Chryfoft. plurimorum oculorum & aurium apud Perfas obfequiaOrat.III.de Regno,velut rem abfurdam ridet, referen te Sehol. 11 $. X X V I. Hic autem Do&ores & Praefe&os oculos adpellandi mos, non in frequens erat in aliis etiam linguis & nationibus. Sic legimus Num. io , 3 i . Mofen adlocutum fuifle focerum fuum Hobabum in haec verba: Vt fis nobis oculus i. e. ducem & viae monllratorem te nobis in hoc de ferto errantibus viae locorumque ignaris praebeas, Job 29, 15. Oculus eram caco & pes claudo. Sic Paulus Apoitolus primarios Ecclefiae doftores in reliquo Ecclefiae corpore comparat oculis. Nec non apudRabb. ad Targ. Cant. 4, 1 . Oculi exponuntur per Seniores & Ecclef. Praefettos. §. X X V II. Porro hanc fententiam non parum commendat, quod fundamen tum habeamus 7. praecife cohiiliarioram Regis Perfarum, quorum coniiliis in cunttis agendis & iudicandis utebantur Reges Perfarum. Con flat vero hoc ex L . Eflh. 1 , 1 2 . 13 . 14- adduftis nominibus quoque An gulorum confiliariorum quos & Io f.ff-f &EftheraAhafverumfuper con tumacia uxoris fuae confuluifle memoriae produnt. Nec non ex diplo mate a R eg e& 7. Confiliariis Ezrae conceiTo, quum ad dona ampliflima a Rege & proceribus Regni Perfici ad cultum veri Dei fponte oblata fecum Hierofolymas deferenda,& litteras ab Artaxerxefibiconcreditas Aerarii Regii Praefe&is Trans - Eufratenfibus reddendas amandaretur, Ezrae 7, 14 . Ubi dicit fe a Rege & 7. Confiliariis miffum fuifle. $. X X V III. libr. I. g. ** libr. I. i*, initio. * * * Orat, Panegyr. CyZic. *. f Chii. 10. C. 35. f f E x Arift. libr. 3. Pol.. 6. i f j Antiq. Jud. 1. XI. c- .. Haáz Rezső Múzeum Tudományos Könyvtára, Székelyudvarhely.

(23) $. x x v m . Habemus Platonem quoque * de Dario fcribentem, quod poftquam ad principatum perVeniffet, in 7. partes totum fuum Imperium partitus fuiiTet, atque ita fanxiffet diftributionem vel potius delineatio nem illam Cyri quam Perfis pollicitus fuerat. Quae quidem «SeJofephi teftimonio ** & Ezrae *** de conftitutionibus Darii Hyftafpis repug nare videntur: Quorum uterque fcribunt Darium C X X V I1. Satrapias feci (Te. V erum ut has repugnantias aliquo modo in concordiam redu camus, forfanhuic conie&urae hic locus erit: Darium equidem conftituiffe totidem Satrapias quot nobis & Jof. & Ezra referunt, iisque to tidem Satrapas praefecifie; fedfimulillis omnibus7 .praefecifiecumfum ma poteftate viros, inftar numeri feptenarii confiliariorum, qui fupremam haberent auttoritatcm adminiftratae Provinciae rationem exigendi a minoris ordinis Satrapis «St praefe&is, Regemque in omnibus tanquam totidem Oculi certiorem facerent; Simili m odo, quo Darius etiam Medus omnibus fuis Satrapis tres cum fumma Poteftate praefe cerat viros, referente Jof, A ntq.jud.L. X . c. 14. Quorum in provin cias minorum Satraparum aduentu tanto gaudio Plebis animus adficiebatur, quafi Regem fuum attu praefentem in terris fuis contemplaretur, Regisque filium, Fratrem, Oculum, in fuas terras defcendifle fermonibus ia&aret, Qua de re notabilia funt verba Xenophontis f quae in veriione fic fe habent: Is ubi rem audit, de eo qui prater imperium fefe gef fit , deliberat: ac fiepe numero i i , de quibus dicitur Regis filius defendit, Re gis frater, Regis oculus, $. X X IX . His ergo in teftimonium huius rei praemiftis, non fine fundamen to contendimus fpiritum S. per 7. oculos Domini hic potuifie adpolite & commode alludere ad 7, Primarios Regum Perfarum Miniftros: fivp illi fuerint 7. praecife Confiliarii, five ab his diverfi, Satrapae nempe vel eorum fummi infpe&ores cum fumma poteftate ipfis praepofiti, quos ex variis produftis, teftimoniis certum eft oculorum nomine infignitos fuiffe, aut per comparationem: aut per oppofitionem: Per compara tionem : ut indicaretur inter Judaeos quoque, in ipfo etiam corrupto Reip. Judaicae ftatu non defuturos tales eximios Miniftros, qui rebus a Deo ipfis commifiis tanquam totidem Oculi diligenter infpicerent, res C 1 dubias *** 1. 311. c. 6. * 1. 3. p. 29S. ** Antiq. 1. XI. C, 4, t 1. VIII. jr a ii P- **!• Haáz Rezső Múzeum Tudományos Könyvtára, Székelyudvarhely.

(24) i. .. ,. «labias ii quae fuborirentur ad Deum referrent, precibusfuis pro populi peccato apud Deum intercederent,omnia quae ad incrementum aut 'ta-' tus Ecclefiailici aut politici pertinerent diligenter & fideliter obirent, per quos totidem quali oculos cognofceret Deus quid rerum apud ipfos gereretur, & quomodo cuiusque ftatuS fele haberet. Superius vero pro dubiis teltimoniis addimus hoc etiam: Quod Xenophontem * de Agefilai laudibus dicentem, fed non nihil de Regum Perfarum quoque mo ribus feribentem, obfervemus eadem phrafi utentem qua fpiritus S. apud Prophetam noftrumufuseft,quum dicit: t <ü ?ri/»<r«5raarav yij» rrepiipônaf & c. Perfarum Rex habet quosdam qui terram univerfam circumeant is?. $. X X X . Sed potuit etiam per oppofitionem eo alludi, quod non raro in operibus divinis faftum fuifle omnibus notum efle debet. Sic feptem ilellas in dextra Chrifti Apoc. 3. 1. oppofitas fuifle faftui Domitia ni divinitatem adfeftanti & fuperftitiofo Iudaeorum errori feptem; planetis totidem Angelos praefides praeficienti obfervavit Cei. Vrimoet ** Quod licet vaftum illud imperium Perficum inltar magni alicujus mon tis ipforum conatibus adverfari videatur, Rexque illorum fit omnium mundi Monarcharum potentiilimus, qui plurimorum oculorum obfequia habens inftar Dei fit quafi omnifeius , per quae quafi uno intuitm omnes Regni fui res cognofcere jactet; nequaquam tamen ille fit com parandus cum omnifeiis 7. oculis Domini utpote, qui mortalitati|& fra gilitati humanae fit fubiectus, cuius potentiae, a potentioribus 7. oculis meis facile limites poni poliunt, quos transgredi donec quidpiam hu mani fpirabit minime ipfi licebit. Alt non ego talis fum , non ego tali hominum minilterio ad cognofcenda ea quae in univerfo orbe terrarum geruntur, indigeo, fed cui nota funt omnia mea ‘opera ab aeterno qui abtiones creaturarum liberarum non tantum praefeio, fed etiam decer n o , quique nunc etiam effecturus fum per omnipotentem & effica cem oculorum meorum operationem, Vt vobis impedimento hocce va ftum Imperium non fit, fed evadat in aequam planitiem, ad Operisque huius abfolutionem vobifeum concurrat. $. X X X I. .Porro pro fuperius excufla horum verborum fignificatione appri me facit numerus feptenarius, utroque in loco depraedicatus, & a Jo. hanne Apoc. non fimplici vice repetitus. Qui numerus in facra S. admo dum frequens & celebris eft, & notus unicuique cui fcripturse S. lettio curse * 1. de Agefilai laudibus p. 53*, ** QW. Milcell. 1. I. c. 6. Haáz Rezső Múzeum Tudományos Könyvtára, Székelyudvarhely.

(25) Curae cordique eít. Dupliciter autem in fcriptura S. ufurpatur; v e f pro perfe&a quantitate, vel pro numero multitudinis liue infinito auti indeterminato. Illud conftat in creatione totius univerfi, intervallo fex dierum feptimique benedi&ione, Geft. 22. Mandatoqup de obfervatione ejusdem, Exod. 9, 10. Exobfervationefeptem feptimanarumindie Pentecoftes, Lev. 23, 15. & totidem annorum in lubilaeo, Lev. 25, 8. Hoc ex Prov. 26, 25. Ne credideris ei quoniam 7. abominationes in corde éius, hoc eft múltáé aut innumerae, quarum numerus iniri non poteft. Sterilis peperit 7. 1 Sam. 2, 7. h. e. numerofam prolem. Septies in' die laudo te Pfal. 1 1 9 , 1 6 4 h. e. faepe, iive identidem non ceffo ce lau-* dare, juftitiamque tuam depraedicare. Hoc fenfu etiam hic loci fumi contendimus numerum feptenarium, pro variis nempe & infinitis fpiritus S. donis, qui Ief. 1 i , 1. 2. quoad varias & diftin&as fuas inani' mis credentium operationes fepties repetitus'occurrit, ubi dicitur: E t requiefcet fuper ipfum fpiritus flehova, fpiritus Sapientia & (fpiritus) Prudentia, fpiritus conjilii, & (fpiritus) virtutis, fpiritus [cientix & fpiri tus reverentia Domini. Quam donorum fuorum multiformem gratiam non denegavit Ifraelitis quoque ex captivitate Babylonica reverlis tem plique ftru&urre reflitutionem molientibus. Quae tamen dona ad di~ verlas N. T eli, aetates íivé periodos a magni nominis viris adcomodantur, quod etiam certo fenfu fieri polfe non negamus, fed ulterius profequi nunc inftituti ratio non permittit. X X X II. Non multum memorantur diverforum interpretum fententiae,quo modo explicandam hanc phrafin voluerint,&quidper7,oculos Domini fignificari contenderint, vt Lyrae, Jofephi Medi & Cornelii a Lapide; quorum illi per 7. oculosDomini univerfitatemAngelorumcoramDeo adfiilentium, hi vero feptem Archangelos Providentiae Divinae adminiftros fubinnui & fignificari voluerunt : Praeterquam enim quod hae fen tentiae ex ante fufe diftis corruere debeant, neque fe fpecie etiam ali qua commendare poflint: Quis fibi perfvadere in animumque induce re poterit, Johannem in Apocalypfi iblemnivoto precaturum fuilfe 7. Ecclefiis pacem & gratiam afpiritibus creatis? Quod omnino alienum fuifiet a communi Prophetarum & Apoftolorum fcopo & doftrina, qui paflimin fcriptura f. Deum imprimis fpiritum S. Auttorem & Collatorem omnis gratiae & boni fpiritualis nobis proponunt; fpiritus vero creatos illa non poiTe praeftare apertis verbis praedicant. Jam vero ut fupra non funplici vicerepetitum fuit,feptem oculi Domini & 7 - fpiritus permutanC 5 túr Haáz Rezső Múzeum Tudományos Könyvtára, Székelyudvarhely.

(26) túr: fi itaque per 7. fpiritus Angeli creati intelligi non pofiint tura neque per 7. oculos Domini; etfifeptem fpirituum emblemate uberrima dono rum fpiritus S. copia nobis proponatur; tum aut univerfitacem Angelo rum coram Deo adfiftentium, aut 7. Archangelos Providentiae Divinae adminiftros, non eft par ut intelligamus quum praecipue 7. Archangeü divinae providentiae adminiftri fabulam redoleant Iudaicam, & neque fars firmo innitantur fundamento. Quam fententiam Chriftianis a Gen tilibus quondam obieftam recenfuit & fo ide refutavit Origenes contra Celfum. In qua fententia refellenda ut inpraefentia prolixiorem collo cemus operam, non eit necefle. $. X X X III. Obfervatu praeterea non indignum erit, quidnam fibi velit hoc 7, oculorum Domini praedicatum, cum dicitur oculos Domini perluftrare omnem vel totam terram. Nonnullorum interpretum menti haec infedit fententia: Quod per terram iutelligaut terram Chaldaeam, quod nempe Deus populos idos ad mitiorem ienioremque perduceret men tem ut non amplius calamitates & adflictiones Ifraelitarum quas harle mi s perpefii fuerant, novis additis cumularent, fed ad mentem placi diorem redirent gratumque erga Judaeos ipfos juvando & ad reftaurandam ipforum Rempubl. politico Ecclefiafticam fubfidia fuppeditando animum teilarentur, Alii volunt terram Iudaicam hic fubinnui: quate nus Deus efficeret, ut non amplius immorigeri homines ibi reperirentur, fed unanimiter ad opus Dei perficiendum concurrerent. Et conflat Po pulum Judaicum in oppofitione aliarum gentium quae faepe fub maris & deferti Emblemate in fcriptura f. proponuntur, terram vocari, ut Ioel. V , 1- 6 . Zach. 1, 1-10 . 1 1 . Pfal. 3 5 ,2 0 . Alii opinantur Ecclefiam hic ex omnibus 'gentibus colleftam, quae alias nomine mundi, familiarum terrae, & omnium gentium venit, defignari. Nobis firma liat fententia neutram harum expoíitionum poflhabendam effe fed omnes has interpretationes firmo hic fla e poffe talo, fequentibus demonflrabo argumentis. $. X X X IV . im o. Nemo negare potefl Deum fpeciali fua Providentia quam oculos D ei in fcriptura facra fuperius faepe denotare diximus, per arcanam & invifibilem fpiritus fui operationem inclinafle corda fummorum tunc apud Perfas Imperantium eorumque praefectorum, ut non tantum redeundi Iudaeis poteftatem ex captivitate Babylonica fecerint, ut mons ille magnus qui huic negotio obefie videbatur, e me dio removeretur, in aequamque planitiem redigeretur, fed etiam eo adduxHaáz Rezső Múzeum Tudományos Könyvtára, Székelyudvarhely.

(27) adduxiíTe, ut de ludaeis porro quoque benenVereri pergerent. Non enim Deus femper perfe & immediate cum hominibus agit, fed utitur variis mediis, adhibendo in obfequium hominum miniiteria, ut Ecclefiamfuam omni externo robore nudatam in tutiorem collocet portum. <2do Neque hoc quoque quifpiam inficias ibit Deum eiusdem fpiritus fanfti ineffabili & efficaci operatione excitaffe inter Iudaeos exi mios & ad opus Dei perficiendum aptiffimos viro s, ut §. V II. mo nuimus, qui virtute fpiritus S. de Imperiis hujus Mundi huic operi omni nifu & conatu obftantibus, inprimis de liorentiffimo & potentiffimo Imperio Perfico triumpharent, Templique ftrufturam, feliciter abfolverent. Qui bono animo & firmo propoGto effe juberent calte ram etiam Iudaeorum Turbam, neque animos ipforum circa operis difficultatem labafcere linerent. Per quos totidem quafi oculos fpi ritus S. hoc & feliciter exeeutus eft. 3. Spero etiam hoc mihi fa cile conceffurum quempiam, Deum fimul hic promittere, fe non tan tum invigilaturum terrae Iudaicae, & rcilituendae per viros eximios Reipub. Iudaicae Politico Ecclefiaiticae; fed etiam curaturum ut fub Oeconomia illa mox perMeffiam erigenda, Gentes aeque ac Iudaei, hi, relifto terribili Molis Tribunali, illae ultimum vale cupiditatibus & vanitatibus mentis fuae dicentes, ope Apoftolorum Evangelii Doctri nam adnunciantium, in omnemque orbem terrarum emittendorum confluxurae fintjad novam Hierofolymam, qua; fu ura; que verum D e um in communione fanclorum, fide & fpe vera in Deum Chriftumque donandae. Q ii etiam officio fuo rite retteque tempore fuo funfti, primo in Iudsea muneFi Apollolatus inaugurati, tum in va rias Mundi plagas difperft, florentiffimisque in multis Mundi partibus, cum primis Aliae inferioris Regionibus, Cappadocia nempe, Ponto & Galatia, ut Epiftolae ad Corinthios, Coloflenses, Philippenfes, & Theffalonicenfes docent,Coetibus conftitutis, numerofum Chrifto Po pulum nafti fuere, fellantibus hoc ipfum feptem quoque Epillolis in Apocalypfi commemoratis. §. X X X V . Huc etiam referendos praecipue illos cenfeo, qui e medio Gentilismi exorti, ipfis Apoftolis in munere immediate fuccefferunt. Quo rum Minillerio tam longe lateque propagatum fuit Regnum D e i, ut vix effet jam fseculo fecundo R egio, in qua Chriitianifmi veiligia non confpicerentur: emergentibus novis in Germania, Gallia, Hifpania, Britannia, quin apud ipfos Dacos Mauros, Sarmatas, & Scythas coetibus, Haáz Rezső Múzeum Tudományos Könyvtára, Székelyudvarhely. ,.

(28) coetibusreferente Tertulliano * Ita ut nulla amplius natio efletfive ■ Graecorum, five barbarorum, five candida inhabitantium tefta, five humiles cafas, inter quas gratiarum actiones &fupplicationes non e£ fent ad Patrem omnium rerum Creatorem in nomine Iefu, ut loqui tur Iuftinus faeculi fecundi fcriptor. Quum autem fpiritus S. haec omnia per media ad id a Deo ordinata non fecus ac Templi fecundi ftrnfturam, perfecerit, Oeconomiam N ovi Teftamenti per Apoftolos eosque qui immediate ipfis fuccefierunt, non tantum exorfus fuerit, * fed etiam ftabiliverit, ita ut brevi tempore ftupendos inuniverfo terrarum Evangelii Do&rina, fine vi & potentia externa fecerit progrefliis; eopfe hic fignificari poterat Ecclefia quoque N . T . per fpiritum S. erigenda & confummanda. $. X X X V I. Hunc etiam in finem feptem oculi Domini hic commemorantur, ut eopfe innueretur, fpiritum S. non deftitui illa donorum Iliorum uberrima copia , qua fide nitentium, charitate ferventium, donis fpiri tus S. & quibuslibet virtutibus pulcre exornatorum quaquaverfum gra tis virtutum fuarum odoribus flagrantium, fideique fuae non confervandae tantum,verum etiam propagandae intentorum, Zelo pro Divina gloria &caufaChrifti Regis ardentiffimorum, nulla metuentium pericula, nullisque langvefcentium malis, Miniftrommfuorum inEcclefiamejus que propagationem magnum emittere poteft numerum. Quales fu erunt tum tempore, reftituendi Tem pli, tum omni tempore propa gandae Do&rinae verae intenti viri. Ita ut etfi nonnulli ferocientis Diaboli adverfus Ecclefiam infultibus, ejusque fatellitibus curfum verae Do&rinae omni nifu fufflaminare conantibus fuccumberent, ta men potens effet fpiritus S. defeftum illum aliis emifiis excitatisque compenfare & refarcire. V el 2. ut indicaretur gradus varietasque donorum fpiritus S. Ecclefiaeque Miniftrorum, fecundum illud Pauli ad Eph. 4, n . ubi dicit Chriftum D. dedijfe alios quidem Apofiolos, alios vero Prophetas, alios autem Evangeliflas, alios autem Paftores G? Doftores Ad coagmentationem fanftorum ad opus Minifterii, ad adificationem inquam corporis Chrifti. Quae donorum in Miniftris & Doftoribus Ecclefiae varietas & gradus praecipue in exordio N . T . notabilis erat: quando , erant Apoftoli immediate, a Deo vocati, acti, infpiratique,& projmovendo curfui Evangelii fpecialiter intenti. Erant quoque Prophetae, facultate futuros eventus praedicendi praediti, ut Agabus A et. 2 1. 10 . per • L. contra Iud*os C. VII. Haáz Rezső Múzeum Tudományos Könyvtára, Székelyudvarhely.

(29) per qtiöff fpiritus S. futura vincula & adfli&iones Paul? per ííngülas Civitates praedicebat. Efáfit Evangeliltae, focii Apoftolorum comitesque ut Lucas őr Marcus, quorum opera Apoitoli in Evangelio promovendo utebantur. Erant Paítores & Doctores qui certo Coe tui inferviebant, docendo populo, refellendis haerefibus, & adminiftrandis Sacramentis vacantes. Quarum licet facultatum plures etiam uni competebant,' & competunt, manebant tamenőr manent diitinöae illae facultates & officia. Quorum Miniftrorum varietatem & gradum deprehendere nobis licet in Miniftris quoque V . T $. X X X V II . Hanc denique Interpretationem ( ut breviter quae fufius executus fum in Compendium mittam) prono alveo fluere propter ar&um lucernarum Lychnuchi ardentium, cum ellychnio illudque animante Oleo, nexum: Diximus enim Candelabrum 7. Lychnuchorum lu cernis inftru&um denotare Ecclefiam veram, Catholicam, focietatem electorum & credentium refpectu praecipue Miniftrorum & DoSorum in ea lucentium, qui praecipue per lucernas e Candelabro eminentes & O leo, e lenticula mediantibus tubulis animatas iignificabantur, & 7. oculos in loco noftro effe vel refpicere feptem il las aurei Candelabri lucernas, quos itidem 7. oculos relate ad guber nationem Mundi; quoad Oeconomicum munus fpiritui S. deman datum efle fpiritum S. cum multiformi donorum fuorlim varietate inftru&um, eumque fub. 7. etiam fpirituum Emblemate proponi, fa£ta allufione ad 7. Lychnuchorum ellychnia oleo animata. Quo fpiritus S. donorum largo imbre, quum maxime Doctores & ad ar duum aliquod opus pro Ecclefiae incremento exantlandum excitati Miniftri perfundantur; eopfe defignari hic Myfticos quoque Iehovae oculos, quorum minifterio fpiritus S. Ecclefiae fuas his in terris mi litanti proyidet & profpicit. E x quibus patet hanc illuftrem vifionem cum 7. oculis Domini ad eam refpicientibus, refpicere primo Ecclefiam Iudaicam, ftrufturamque Templr externi ope fpiritus S. per Zerubabelem aliosque fimilis generis Miniftros perficiendam, & ad exitum perducendam. Tum fecundo etiam Ecclefiam N. T . per Apoftolos eorumque immediate praecipue fucceffores fundandam & fiabiliendam. $. XKXVIII. Nihilque obftat quod h*c Emblemata aut fub his Emblematibus reprasfenta.tat r«s nonnunquam feorfun & feparatim ut fit in Apoc. memorentur, hoc 1> enii» Haáz Rezső Múzeum Tudományos Könyvtára, Székelyudvarhely.

(30) erűm fit pro íubjeíla quam traítant materia, quam mcmorafle fcriptori S. pro Argumento, quod traftabat, fatis erat Arftiflirmis enim femper fu it, eft & eri rerum fub his Emblematibus fignificatarum nexus; ardis enim licet pomaeria Ecclefia: ante vocationem Gentium clauderentur Cancellis, & non nift in Gente Iudaica vera terminaretur Ecclefia, eaque non femper pari felicitatis paflu progrefla & fa:pe fpiritum ferme ultimum trahens, cingentis Diaboli machinati onibus, & variis Pcrlecutionum procellis obnoxia, triftcm & valde lugubrem fubinde induCret faciem qua facie confpiciendam fe exhibebat hoc etiam tem pore quum ad potentiffimas Haggari & Zachari* Conciones Templo per multos annos in cineribus St ruinis jacenti manum admovere inciperent Quod fatum seque Ecclefiam N. T. fub diVerfis temporum intervallis & periodis preilit, cu jus rei teíles funt #amof* illa: fub Romanis Imperatoribus Perfecutioncs, ali*qu* innumerae i quas ad haec ufque tempora ven Chrifti fid les pertulere, quae mox exiguo orbis terrarum angulo conclufa, mox ab hoftibus fuis undiquaque cricumfepta, prefia, & tantum non opprefla fuit. Non tamen in Mundo vera unquam Ecclefia defiit, fed a fpiritu Dei fuftentata, animata, corroborata, A veritatis hoftium probris & invidiofifliimis calumniis per media totidem quafi inftrumenta lucentia vindicata, feliciter de hoilibus fuiSitriumphum egit, agetque ad confummationem ufque foculorum. T A N T U M .. A D N E X A . I. Nec Myfterium Trinitatis rationem, nec ratio Myfterium T ri nitatis evertunt. II. Neque Religio Naturalis Revelatae, nec Revelata Naturali con tradicit. III. Inde tamen non fcquitur Religionem Naturalem efle fufficientem ad falutem. IV . Errant vehementer, qui exiftentiam quidem divinam admittunt, ejus vero Providentiam quo ad res mundanas negant. V . Neque ii a fimili errore immunes funt, qui hominem nulla vel na turali vel divina obligatione ad certas aftiones faciendas vel omittendas obligatum dicunt, fed per fe omnes indifferentes ajunt. V I. ludaei quoque non expendunt clariffima Prophetarum de tem pore adventus Mediae Oracula, qiium Meffiam fuum adhuc anxie praeftolantur. V II. L c et fpecioiis non deftituantur argumentis, qui Angelos tenuiffimis faltem corporibus junftos efle ftatuunt; tamen firmio ribus innituntur rationibus, qui eos meros ipiritus efle volunt. NOBIHaáz Rezső Múzeum Tudományos Könyvtára, Székelyudvarhely.

(31) N O B IL IS S IM O A T Q V E D O C T ISSIM O . DISSERTATIONIS AUTORI.. S. D.. PRi£SES. Têddo Tibi Vir DoBiJfime! quam mibi perlufirandam exhibuifli, * ' Dffertationem , absque ullts meis aut animadverfionibus, aut emendattombus additis, talem, qualem eam é manibus Tuis accepi, qualem eam ipfe, in publicum prodire voluijlt. Argumentum, in quo illufirando ver[aris, ex illuflti vifione Prophetica Zacharite defumtum, Cum haud exiguis difficultatibus fit obnoxium, atque in dwerfas, interpretes , opiniones traxerit, non absque ratione Tibi dignum vifum fu it, in quo vires experireris, quoque, quos m Jludio Prophetico, f eceris pro^refjus, publice tejlatum faceres. Quod, quo modo executus fis , rerum periti judicabunt, neque, qute ingemo doclrime Tute debetur , laude Te fruftrabunt, E g o , f i mihi inge nue mentem aperire licet, quanquam eiijfimulare nolim, me, f i meo nomine, erudito orbi exhiberetur differt at 10 , in explicando vtfo Pro phetico, paulo aliter rationes [ubduflurum fuifje, non poffum tamen non, laudare pulcherrimum conatum, exosculari, quam in ferutando verbo Prophetico, adhibuifii diligentiam, primum hoc ingemi, erudi tionis fc entiie publicum fpecimen ex animo g ra tu la ri, in eru dito f i a dio currere incipienti, calcar addere. Cumque, pro Tuo iit me effeciu , confitEius Academici Moderatorem me 'Tibi eligendum, exrfiimavens , faciam quidem, qute mearum erunt partium, perfuasus cceteroqum. Te opera mea, v ix indigere, utpote qui T u i , egregie feliaffime defendere nofli. Ceeterum eum abfoluto ]am fiudiorum cur riculo, reditum, in Patriam mediteris, Deum oro ut (e Tibi in iti nere comitem Ducem pretbere Teque [alvum (ospttem, Tuis red dere velit. Benedicat Deus laboribus Tuis eosque ad Patrite Ecclefite, variis hucusque calamitatibus preffe, nec tatnen oppreff*, commoda longe amplijfima dirigat. Met vero memoriam, ut 'Tibi comfnendatam habeas, meque amicitia Tua continuo profequi velis peto contendo. Dabam, Trancojurti ad Viadrumd. T ll. ju n . M D C C LI.. (3. (3. (3. £3. (3. (3. (3. (3. (3. £3. (3. (3. C 2. Quam. Haáz Rezső Múzeum Tudományos Könyvtára, Székelyudvarhely.

(32) rum reféras ratum myftcria magna piorum; Doftrinaeque Tua nobile prodis opus; E x a n im o toto Tibi gratulor optime Amicet Proque falute Tua debita vota fero. Te falvum fervet celfi Moderator Olympi Conatusve Tuos profperet atque beet! Tu patriae fines & dulcia qui petis arva, V iv e diu felix! Elio meique memor l Paucula harcce Do&iffimo Domino Auftori Amico fuo fuaviffimo in fui memoriam adponere voluit, debuit Opponens,. IO H A N N ES G O D O FR ED U S A N D E R SC H *. Lesna - Polonus, i>, S. Theol» Stud.-. I. ngenii vires focro molimine monltras:. Omine cum faufto Coelica te&a petis; Septem oculos Domini referas nam mente fogad ,. Lumine qui luftrant, quae latuere loca,, Inquiris, Veterum folvis penetralia vatum,, Luce fuaque heasmyftica verba D ei, Haec funt ingenii fane monumenta beati? Pettoris atque pii quod movet ipfe Deus. Eja age! iic pergas, fic gloria furgit ad Altra. Sic olim ftudii praemia larga feres. Opto adeo facili Curfu Deus orfa fecundet r U t peragas femper munus honore tuum. Grato animo finceroque adfc&u adponeire voluit, debuit.. S T E P H A N U S D A L N O K I,. Tranfylvano ídungarus & S. Tb. Si corrigenda. Pag’. 3. $. 5. lin. 6. leg. Candelabrorum. p„ 5- lin. 2?. leg; Martyris. p.to; 14. lin 3. leg. fpintus lan&i p. ir. lin. 1. leg. Malacis. Ibid. §. 15. lin. 5, ifg' & totidem fptrituum. p. 13. in not. Obf. 1. 1. c. 6, §. 6, &c. p; IS- §-20i,tűt penult. leg, nemo' novit quae funt hominis- &c.. Haáz Rezső Múzeum Tudományos Könyvtára, Székelyudvarhely.

(33)