Vaiiarum in Dacia

O R T U S

P R O G R E S S U S

Vaiiarum in Dacia

^Gcntmm ^% ac Religionum

Principibus cjusdcm

LAUREATO HONOR.!

Perillujirium,

Revcrcndomm ^f

Uobilium

^f

Exc ellent ium, Z>oftijjt*

morum DD. A A. LL.& PhilofipU«

NEO-MAGISTRORUM,

Cúm in Alma Rcgio-Princip. Acad. S. T.

Claudiopolitana Suprcmá PhU. Laurcá condecorarcntur

P E R

R. P. ANDREAM ILLIA

é ^Sociecatc

^JESÜ

^{, \ ,} A A. LL. & Philofophise0^orétnV

ejusdémque Profcflbrem /dforium LV

nec non Incl. FacultatiMilofoph. ' í r /

, P- t. Senior«4n.

⁴

/

•nbOtútari*

^FmhU.

Annt MDCCXXX. «g

CLAUDIOPQLI TYPIR^^S^JÉT

PeriHuftrcs, Reverendi, Nobí-

les, ExceUentes, ac Doaiflími D. D

NEO-DOCTORES.

A^D/^HmHI'T^U^ ^& * * "*ptr Stnttus Pipultquc Academici pl/ufi.

tus

tmxtt

primam PhilofiphU l/nrclm grMtuUbAmur, cmensi hcMc fitdto S*pi.

'»t,*yedtx triumphis AppUnJümu,. V*

tus U impertt confvetíidof qu< ^f„^prtm$t Vobis nobis obfi^qHin^m iecernit.

& aum tn Uborum mcrccdcm deftintt Uh.

rc4s,Hos pArittr *d cfficium jnbct tcccdc.

quod.ffico VobíS dcbú. ^mHHKÍ

demttm longc non rlceírT

zri-??**

tum *b tA tpft regsone, in ^qua Itnros ^{m e t e} .

cl ^°

^{n U m} &P'og,cf.

V

*

ⁿ

*

^{r M t H D}

"

^{c U Gent}

<»>*

Rétin:

uum

Vobis

i*fcripjimus no inügnnm fyunuk V e f t r á , ^ rerum enrü prin*

' &**dittOHc Accipitis: ne 9 tum

*

fpeciofum, qnkm necefarinm ejfc Philofi- phis, lapfas rtrum teporumq, vices memó-

ria complctti j H9<fi enim fapientis nomen . implevcrit , prtteritorum cogniticne

praditus non eft. Hoc ut laboré compendia•

aJfequercmÍHÍ,idoneum fuppednavimut inftrumentum, fl»f'##s illfid quitlc ^y quam

cjfíod meritis , triumpho Veftro cowv*-

; opportunum tamen^tcurn minora eti*

*m ad tnagnomm ornamentum, ut in pi-

ÜHris umbr&y confentiant. Plurima in ec⁹ peregrinarü gentinm, ac religionü occafio-

ne, in folo Veitro, pauca alibi gefta ojferi- mut i quo tanto magts oculos animosq; Ve-

Vtiosalliciant. Principes demü, quibns ab ufnrpato hoc nomine parcbat Dacia, per- firinximus: Veftrum r r#> gefta difpi-

terc, Ht cjH* a virtutis regula Hfcejfijfe com•

pererit is,

Vobis

homine vitand*

flatuatit, quavorbexilliuJ prafrifto reílé fapu entírq; conflituta wieritis^t /* /«i Vos /frfr*.

ib/iwf ivnitationo, ifc* qui Veftr» *ftctff

wor sídig** legitis^% UgYiA etia futura recorda- /iow<r jrrjíix. Admittetis verb tenue hoc affeflü*

argumentum, CM* / benevolentiam adjetcritit tonntüs noflri tnercedem sonfeqjiemur.

HONO&I VBITE® AdditféJJl

Rhct. Claudiop.

A D L E C T O R E M .

R Erum nondum íatís orbi cogni- tarum narratio innata quadam . virtute cupidos ad fc animos trahit,

atquc invítar. Supervacancum pro- indc, Ortum &Progtcffiuii varíatum in Dacia gentium, ac Religionum cum Principibus ejusdcm monumcn-

tis confignatLirus, exiftimavi Lccto- rum bcnevoicntiam qusfitis laborc improbo rationum momentis con- ciliare. Mifla igitur omni aflcmatio-

11c,

iis

^ctiam

^ncglc Gtis , qu* £

^far-

culorum antcaftorum tcncbris, qui- bus Dacia quám maximé involvcba- tur ; in luccm Seriptorcs accuratifíi.

mi produxérc : ad ca mc confcro ^

dc quibus plurími pcnitus racucrunr^

paucí admodum > iíque fparfím dun- taxat , meminerunt.^ Seriem verö

temporis fccutus prímüm Judaeo- rum in Dacia natalcs , deinde iEgy-

ptiorum, ac Valachorum adventum . commemorabo

^f

poft ad Religionis

©rthodoxae antiquitatem , & varia- rum fe&arum , qux hodic in Dacia reperiuntur , origincm digrediar : Principcs demum, qui rerum in Da- cia ultimis poticbantur faeculis, tam

finc adulationc , quám finc odio perftringam. Undc non mediocre

narrationi reliquse lumen arfulgebit.

Tuá Lcöfcor benevole intereft , ocu- lo minimé vitiato foliola hxc luftra-

rc j meá inftitutam proíequi narrationera»

PJRS PRÍMA .

Ortus, & ProgreíTus variarum

in Dacia Gentium » ac Rcligionum*

§ . i .

3)e ludtorum in *tranfylvanidm

y ttdvepttu.

2 ^K

Nno á reparatt mortalium falute fupra ftptuagefimum fecundő, ab Imperatoribus ulr* Chriíli neclf nomine gloriofiílimis Tito, & Ve.

fpafiano , imminente Hierofolymis exeidio, Judaeorum profugorum coloniae poft lonpag tandem ambages in Daciam Mediterraneam, qu* Tranfylvania cft , appulerunt. Daciam co tcmporc univerfam gubernabat Dcccba- lus Rcx , prpclio contra Romanos , i quibui

demumdevi&us fűit, inelytus, Is ut inteni, pore Romanis refiftendo eflet , exterai in legnum nationes ultró admittebat, easprse-

fertim , qusc ihercatur* operám impende*

bant fuam. Has inter pxipii ojnniurn fuc-

IC

Judaei, quibus ad peranguftum

^ • é

Valachia Tranfalpina in Tranfjlvaniam ingreflum ri-

tmus erigenda? poteftatcm concellit

^f

co

«umprimis nominc

^t

ut ncgotiationi , aut auro cx aquis Tranfylvani» »urum ferenti- bus corradcndo operám darcnt. Urbem pro- yriis ere&am imptniis Thalmum dixére ,

qu» deinde Armenorum , Graecorum

^t

Thra-

cum ^t

Moeforum, ac Triballorum acccifij in florentillimum cvallt Emporium , celeber.

iimo

Rubra Turris

propugnaculo á Tcmpla- riis extru&o munitum ac dccoratum. Mul-

tiplicabantur fubindc Judaei non in Tranfyl-

*ania modó, verüm ctiam in Ungaria adeó, ut variis Rcgum Apoftolicorum coercendi fuerint ftatutis, quorum é numero triacom.

memoiafle fufficiat. Primum D.

^Regis

La- dislai L. i. Dccr. c.

26

. de Judaeis Fefto die

„laborantibus itá decernentis

: ^f, Si

in die

„ Dominico , aut aliis majoribus fcftivitati-

f

, bui Judacum laborantem invcneris , nt

„ fcandalizctur Chriftianitas , cum quibus

„inftrumentiilaboraverit, illa amittat. Al- tcrum AndrexII. Jud»is Ungaria, Zabolca,

Rcgécz , & confinibus exceptis, feveri inter.

dicentis : Novillimum denique Ludovici I.

t

, Hc brwot, fidcfcercnt á Alis erroribus, pro

t

, Ungaris cum ufu privileporű agr.ofcendos,

„ fin

miniül, cx

Ungaria

^osnncs

peliendos fta.

,, tucntis. Supcrfunt vcro etiamnum iufeli- ces corum poíleri fparfim in Tranfylvania

^f

\it nihil dicam de Üngaria , in errore fuo per- tinaciffimi, Albw praefertim Carolin* , ubi

obtentő extra Urbcm domicilió ílatas in dics obeunt cerimonias.

§ . 1 L , I j

Origó , & *Progrejjus lingarorum

in Dacia.

*~J Ingari , vaga hominum colluvies,

Sc

ab artis Autholicaé notitia cclcberrima , quando in Tranfylvaniam pcnccrárint, non

xcferunt Annalium Scriptorcs. Verior eft conje&ura ingreílbs eíTc fub Decebalo Dacia Rege, qui feu divitiarum corradendarum fpe illc&us, feu comparandarum adverfus Ro-

manos virium ftudio facilem peregrinis gen- tibus aditum in ditionem fuam conccddbat.

Tota

(cré

difperű Tranfylvaniá , Cívitarcs amabant ac prwíidia, ad quorum muros ere.

&a etiamnum tuguria, aut tabcrnacula in.

colünt cum amplilUmis Principum privile.

giis. Infamia alii obeunt munia

, fympho-

niacos agunt alii nullis in Dacia fecundos

^t

cacteri ad incudcm defudant. Religionem aut feftam üt plurimüm arbitrariam

profifeni

fur, ac feré quam heri, aut ii, ^uormn ope

^f

ac patrocinio fruuntur. Lingvá haud múl- túm ab ypcia difpari utuntur : Hinc fre.

euens inysr cot Pharaonis memória ; diale.

öum tamen locii, in quibui degunt, coa- formant.

III.

Ortus , & Vropagatio Valacborim irt Tré»fjlv*»i*.

C'Lavum Imperii Romani tenente Augufto ' Cxfare aliquam Iflri Regionem poffe- diflé Romano» , iifque Cajum Pomponium Flaccum Ducis nomine prxfuilfe canit ad Grmcinum exul Poéta Sulmoneníli Lib. 4.

de Pont. Elég.

Prufuit, bit Grjcine, iodt modo Flaceut; &• illa kip.t ftrAx IJiri fuí> Dutc tuta fűit.

Hit temüt Myfa gf»ttt in p.ice fideli, Hic arcú fifot terruit tnfi Cttat.

Opinio multorum eft á Pomponio hoc fjacco Valacharum nomen derivatum efle , Domjtiano deinde ac Trajano Dacis bcllum inftiente majores eorum coionias ex Italia In ha» oras devenifle, ac etiam fedem in Dacia fixiire, quorum pofteroi fefe hodiedum Valachi, d dufta á Romanis nomtnclatione Ru nwt , five kotn un, fatentur. Valachos Italorum gentiks cűc illud quoque non va_

lío fuent argumento , quod diverfa eorum a fuperiore appcllatio Italum, aut quidpiam Italo atííne fonet. Valachui quippe Wfacb Slavis, Ungaris OAídieitur parvo admodum ab Oldj-,i, quod Italum defignat , difciiminr.

Nifi malii poftremum illud Valachii indi- tum, quöd ritum amplexi fint Ruthenorum, qui , tefte rerum Poloniearum feriptore Alexandro Guagnino fub Olha Duce , &

Volodimiro ejus filio, Rulfije Monarcha r.- ftituts perChriftum falutis Anno 942. Chri- ftiana Sacra Grsecorum ritu fufceperunt : i qua proinde ritűs illius propagatnce MoM»- viw , Sc Tranfalpin* populos Daci reliqui Oláhot nuncupárint. Linguam fibi familia- rem Romanam habuére , quam adeö bodie corruperunt, ut Latini etjain fermonis gua.

ris peregrina efle yideatur. Gens ipfa rudis admodum, & Schifmati ac fuperllitionibu»

fxculii fuperioribui involuta Spiritum San.

öum i folo Patre procrdere credidit, falu- taria Orthodoxorum lavacra , eatteróiqut ritus damnabac, execrabatúrque. Exemplum a Ciero accipe : adeó huic exofa fűére Ca.

tholicorum facra , ut fi Romani ricfli Sa- cerdotum quempiam ad lapideS Valachorum

aram rem Divinam facere contigi(Tet, illám funditúi diruerit , ipfot etiam parimenti laterct velut pollutos evciteril , arímqu*

innovárit. Cathol cis addi&os Sacrii gravi af- fedlos morbo falutari rurfű initiabant lavacro, renuentes honorc privabant fepulturac. Ex quibus demum , cxterísquc innumeris erro- ribus, acfuperftitionum,quas confultó prae-

•crco , tencbris, DEO miferente emergere, operáque Pauli Bárányi S.J. Sacerdotis Evan.

gclicas veritatis luccm coepit intueri. Hic Theophilo Valachorum id temporís Anti- ftiti author fűit 1696. ut ejurato cum fuú Schifmate ^t Romanae Ecclefiac reconciliare- tur. Coa&a ioicur Synodo mcnfc Februario Anni 1697. rcm adeó felicitcr geífítTheo-

philus , ut ejusdem Anni mcnfc Martio Re- ligionis Catholic* profejfio omnium con-

fcnfu rcciperctur, quam ad verbum hic fub.

jicio.

„ Nos Theophilus DEI gratia Eccleftae Va-

„ lachic* in Tranfylvania , partibúsque Un-

„ gariac eidem annexis Epifcopus , & uni-

„ verfus ejusdem Ecclefiac Clcrus memo-

„ liae commcndamus tenore pracfentium ,

„quibus expedit univerfis , quód cum ela-

„ pfo Februario Albae-Juliae generalem Sy-

„ nodum celebrarcmus , unanimi confcnfu

f, conclufimus, nos redire in grémium fan-

„ ót» Matris Ecclefi* Romano-Catholicae , 1, cidémquc reunire , ea omnia admittenres,

Profitcntcs, ac credcntcs, yuac illa admit*

lm* ^x *> tit.

tit, profitetur , ac credit. Atque imprimis

„ illa quatuor puntta , in quibus ha&enus

„ diflenfimus, profitemur:

„ 1. Agnofcimus Romanum Pontificem

„ totius Eccleíiae Chrifti per orbem difFufaa ,^f caput eíle viíibile.

„ 2. Profitemur praetercoelum, fedem Bea- ,, torum ^f ac infernum , carccrem damna-

„ torum, tertiumdari locum, in quo animac

„nondum expiatat detineiuur , ac pUiifi-

«» cantur.

„ Pancm Azymum fuflícientem mate-

„ riam Coenac Dominicae, ac Sacrificii Miflae,

„ feu Liturpiw non dtibitamus.

„ 4 . Spiritum San&um tertiam in Trini-

„ tatc perfonam á Patre & Filio procedere ,, credimus , ac reliqua omnia admittimus,

„ profitemur, ac credimus, quae fanóla ma.

„ ter Ecdcfia Romano-Cachoiica admittit.

„ profitetur , ac credit»

Pracmiíía Fidei profeflíone tria viciTm a Sarratitíima Caefarea, Regiáque Ma;eftatcpo-

„ flulárunt. „ 1. Ut Saceidotes , & ritűt

„Grssci Monachos eorundem privilegiorurn,

„ & juríum participes facérét , quibus jam

„gaudent non folűm Sacerdotes Romano-

„ Catholici , fed etiam Ariani , Lutherani,

„Calviniani. 2. Ut in quolibet pago > in

„guo Parochus eft, domum habeat Ecclefia

„ Parochialem , nc in aliena domo aut fon.

„ do cogatur Parochus habitare. Ut ací-

M ?cquata dependentia , & diípofitio Paro- ,,chorum fit penes Epifcopum ^t & nullo

„ modo penes feeulares * űt ha&enu». Qni*

bu$ demum hunc in modum fubfcripferunt:

„ Nos inquam nrsenominati TheophiluS

„Epifeopus , ac Clerus univerfus hscc á Sua

„ Sacratiífima Casfarea Regiáque Majeftate hu.

„ millimé hic poftuiamus , ac ad praemen-

„tionata pundia obligamus coram R.P.PauJo

„Bárányi Eccleíia: Romano-Catholicac Albx- ,, Julias PhbanOr In cujus rei fidem ac ro-

„ bur manu noftra fubfcripfimus , 3c tum

„ Epifcopali, tum Univerfitatis figillö com-

„ munivimus. Dátum Albae-Juliae 1697.

„die 21. Mártii.

THEOPHTLUS Epifcopus, ac Clerus univerfus.

H?cc erat príma Valachorum ad Ecclcíi* Ro- mán* authoritatem redeuntium confeiíío ; quac ut Fautoies , ita adverfarios Viennae nafta eftcomplures , eorum prícfertim é nu-

mero , quibus grave eít Religionis Catholi- cae intucri incrementa. Vicit tamen probí- tas

improbitatem , &

hoftium molitiones

graviilímis

magni

id temporis arcanorum Caefaris arbitri, Eminentiífimi S.R. E. Car-

dinalis á Kolonics Strigoaienfis Archicpifco-

pi confiliis fuccubuére. Ita enim An, 169$*

„ 1 4 . Április pro Valachis conclufum : „Qüi

„ ex Sacerdotibus Grxci ritűs Valachus edi-

f, ta profé Hione ad obfervantiam ritűs Grae-

„ ci apud Catholicos cum agnitione Summi

„ Pontificis fe declaraverit , gaudebit pri-

„ vilegio Catholicorum. &c.

Ita rebus in Auftria compofitis gravius ín Tranfylvania periculum Valachos excepit, Succidenda brevi nova laetitiac feges in Theo- philo menfe Julio fatis fublato poterat exi-

ílirrvari , alienis pr*fertim á vera fidc,poft- habitá fanciii C»farei reverentia , Valacho- ium Sacerdotes parum urbané exagitanti- bus^; nifi folers Pauli induílria eam in Atha.

naiio Theophili fucceíTore ab interitu vin- dicáílet. Nihil hunc de Catholicis cogitan- tem faeris induxit , ut ea dectíToris exem.

pló profiteretur, fuéque , ac Albtnfis coe- nobii íigilló ad május robur obtinendum typis mandata . die 7. Julii An.l69S.com- muniret. Et habuit ea Praffulis integerrimi fuum in Cleri, plebejorúmque animis pon- dus, nec ullis feu minis, feu blandimentis eorum, quorum didonem incolebant , ad- duci potuere , ut ritűs antiqui normám, fa- lutare Crucis fignum, DEIparae, San&orúm- que invocationem , recens juratam in Spiri- tum Sanólum Rclígionem herorum ftunura

gratia pofthaherent. Cujus rci fmcerum non minűs , quám luculcntum extac teftimoni- um , in quo, juris ctiam jurandi rtligione teftabantur nolle fe „ ab unione Eccleíi»

„ Romano-Catholica recedere , ncc ulli re-

„ligioni Eccleíiae Romano-Catholica adver-

M fanti adharere. Athanaíius Epifcopus, Ar-

„chi-Diaconi, ac Clerus univerfus Albac-Ju-

„ lia lópp. die 30. Septemb.

Quo veró hac omnia teftata magls facérét Athanaíius, Viennam conceiíit Anno 1700.

nóvum impetraturus diploma, quo, quid tlnio fonet, dcclararetur. Reducem IlluftriíH D. Omes Stcphanus Apor Epifcopalibus in-

dutum ornamcntU in feftivo Proccrum ac fymphoniacorum comitatu Albam Juliam

induxit, Valachorűmque Epífcopui» Cafaris nomioc dixit, ac piornulgavit.

Juvat hic c plurimis pauca Valachorum propria attigiflc. In San&orum cclebranda

memória , temporéque, quo á carnibus ab- ftincre folcnt, obfcrvando, cujus violatio- nem rudes piaculum homicidio május eífc ducunt, vetcres fcquuntnr faftos. Quatuoi

in anno majóra habent jcjunia : Vernum

*ntc Pafcha hebdomadarum feptem; antt Chrifti Natalitia alterum , uná pauciorci

complcftens. Ab oftava item Pentccoöcs ac ipfa

Divoium Pctxi, &

^Pauli

folcnnia, <5

3 Calendis Augufti ad XIX. Cal. Septemb.

carne, & quidquid lafteum eft, non ve- Fcuntur. Abftinent etiam feriá quartá, &

fcxtá : hác in memóriám Salvatoris ín Cruce mortem oppetentis, illa , quód hu- mani generis Redemptorem die á Mercurio nuncupata natum, ejusdémque mortem in Judaorum concilio decretam eíTe credant.

NulHui cx adverfo San&i vigiliam (fi pra- di&os Apoftolorum Principcs, & Domini Pracurforem exeipias ) é Rúthenicorum faflorum ritu , jejuniö venerantur, Crucis (imulacrum, Deiparae , ac Sanftorurn ima- gines magná profequuntur reverentia : Pa- rentes vita fun&os detefto lugent capite.

E vulgo complures tanta laborant infeitia, ut vcl Orationcm Dominicam ignorent, ad Dominos & Sacerdotes minus occupatos laboribus id pertincre diftitantes. Sacerdo-

tes diebus tantűm feftis & dominicis ritu graco rem Divinam faciunt, nulloi feré,

fi cultiores qnosdam exeipias, ad populuni i memória dicunt fermonei, fed typis edi- tos pro concione pralegunt , reprehende*

rentur alioqui (út ii quidem perfvadere ni- tuntur) á populo, qui perfvafum habét, ei*

fe ratione harefes , ac adverfas vera fidei

©piniones praecavere; rcipfa fuam fpeciofa hoc coramento tegunt infeitiam 5 plericjuc

cnim vix aliud praeter cerimonias quasdam norunt, quám legere. Mitto ca?teros gentis hujus ritui • ac confvetudines, quae adcó in Tranfylvania au&a numero, propagatáquc eft, ut Anno 1696. dum fundamenta verar cum Religione Catholica communionis jace- ret Theophilus praeter bis mille Sacerdotes

o&uaginta plcbejorum millia numerarentur*

Athanaílo vita funfto furrogatus eft lllu- ftriifimus ac Reverendiifímus D. L. B. Joan- nes Nemes de Patak, ritűs anré Latini Sa- cerdos facris , profanísque literis apprimé jnftru&us. Q&o in munere dum ftrenué,

quá fubje&os populos contra malevolorum conatus propugnando, quá priftiais aberro.

ribus ad Eccleílae authoritatem revocando defudat, non finé porre&i veneni fufpicione moritur Anno 1727. Ingemuerunt ad Pa- tris integerrimi obitum íilii, quibuscordi erat popularium falus, nec ante luílum abfter- sére , quam Prxfulcm in Illuftriífírao ^t ac Reverendi Ilim o D. L. B. Joanne Klain Se- minarii S. Adalberti Tymavienfis Alumno redivivum acciperent Anno 1729. quem nandum fuo fungentem munere, diu eft, quod anhelent. Clerus interea populúsque

adverfus variorum injurias femet tueri ne- fcius; ita volente Caefarea, Regiáque Ma- jeilate Academici Socictatis JESU Collegii

« — . . . • u . . .

Claudiopolitani Rettoris ope ^f conílliis 9 3c direftione utitur.

§. ív.

Antikvitás Keligionis Catbolic*

in Tranfylvania.

OCyt^iam D. Andreae Apoftoli pradicatio.

^ o'ne fuifle excultam communis eft opi- uío, & D. tradit Hieronymus. Unde veri-

tati confentaneuro videtur nonnullos ex eo- rum pofteris, qui tum Chriflo acceíTerant, Daciw Religionem Catholicam intuliíTe. Ex vetuíliflimis etiam Dacia® Ripenfis traditioni- bus acccpimus Gen*um Dottoicm Paulum in Valachiam, quam Transalpinám dicimus,

penetráíle; cujus veritatis complura Anno fupererant indicia. Adhuc enim fe- ftarii in non mediocrem Chriftianae do-

(Jtűíix corruptelam devoluti reperieban- tur, qui femet Divi Pauli Apoftoli Difcipu.

los, utpote ab Apoftolorum temporibus per continuam Valachorum Trogenitorum fe-

liem propagatos, nuncupabant. Sacelium etiam in pago Nemojeft cum porta, fene-

flris, cathedra, Altari, vafe luftralibus un- dis facro, miró artificio ex eadem petra ef- formatura, ac juxta hoc rarae molis arbor ccrnebatur, fub qua Doftorcm gentium ver-

» — — ^fe

ba ad populum fecifle non tam illius pagi incolfle, quám rcliqui Valachi afíerebantr

Collapfam fenfim feu docentium defe&u, ftu tcmporum iniquitate Religionem Ca- thoíicam in Dacia S. Nicolaus Epif. quartö áChrifti Nativitate faculo inftauravit, dum tefte Martino Szenulvanyio MifccJ. Dec. X.

„ parte j. Synop. g. 2- „ Bofnenfet, Vala-

„cho$; & Moldavos ad Religionem Ortho-

„ doxam convertit. Unde facili conjefihira af- fequi licct Tranfylvanos quoque, populum Dgcia , Myrenfis Antifdtis opera rurfus Evangelii lucem afpexiíle, Opinionem ades

D. Nicolao facra , & gratus S. Ladislai Un- garorum Regis animus firmám reddunt ,

quo per Ungariam , annexáque Regna, &

Provincias dicm S. Nicolao facrum inter fe- ílos eífe voluit, Decr. Lib. 1. c. non ta- men accedente Summi Pontificis fufFragio feriarum honore caret , ac celebritatc.

Nicolao ccelis recepto Anno 326. evulfus Dacorum animis idolorum cultus alliduam virorum Apoftolicorum follicitudinem re-

quirebat, ne, quod inutilibus herbis olito.

tum negligentiá evenire folet, fuccrefceret iterum, propagaretúrque. Eorum é numero

S. Nicetam Epifcopum fuí/Te feribit in An- nalibus Baronius ad An. $97. & 397« quem magúi Apoftoli in lignit nomine , quod Bef-

fas, Getas , Scythas, Dacósque, pulfts vana- cum fuperftitionum tenebris, faeris Chriftia- nis reddiderit. Hunc in Dacia mortem op-

petiiíTe Romani Martyrum Fafti teftantur;

„ hac enim die 7. Januarií referunt : „ In

„Dacia S. Niceta Epifcopi, qui feras-& bar-

f l baras gentes Evangelii pradicatione mites

„reddidit, ae manfvetas. Verő etiam fimile videtur San&orum Epifcoporum alterutrum

Epifcopatús Agenfis öc Milkovienfis funda- menta jecilíc, quod Diílertationi Paralipo.

menica rerum memorabilium Ungaria in-

„ feruit Mariinus Szent-Ivanyi S. J. „Tran-

„ fylvanienfem Dioecefim antiquilfimis tem-

> f poribus, & longé ante tempóra S. Stepha.

„ ni Regis di&am Agenfem & Milkovienfem*

S. ittm Nicetam fuiíTe Dacorum Epifcopum circa A. C. ex Annalibus Romana Ec-»

cleíia aílerens. Catalogum ibidem texuit Epifcoporum Tranfylvanienfium ab Anno 1262. ad Annum ufque 1697. unde non obfeuré cum Melchiore Inchotfer Annalium Ungaricorum feriptore conjicias adta^Bi^e Ecclefia ad Divi Regis Stepha^Ktem^ora

pauca admodum fuiíTe monurrientis conS>

gnata, aut temporum injuria/fnjeriiíle.

tiquatam fuifle Diaecefim, Dacosáxiidtfv lórum cultum reverfos ve|ojnde\ifcani(y-^>

ftum fieri videtur j quod ^stjp/ D^Stepha^S é

primus Ungarorum Rex.ejedo fimulacrorum cultu, Chrifto c?epcrit inftaurare : ita enim

Melcior Inchoffer Soc. JESU ad An. ioo?.

M S. Stcphanus Rex Tranfylvaniam Chrifto

„ peperit , populiquc omnes eundem Daci»

„tradum incolentes, metu, an fponte, re- ligioni manus dederunt, primáque cura

M maximé pii Regis Stephani fűit Ecclefiam

„Chrifti in vafto^ & opulento fundarc Prin-

t l cipltu, & Antiftitcm , qui Rcligioni for-

„ mand», ordinandaeque praeeíTet, conftituere Et cert* ftatim á confedo cum Bulgarispne-

ttó, Cea eorum Duce interfedo, ditiílím*

Regioni, in qua bellum geftum fucrat, Du- cem Rcligioni Catherlic* addidilfimum Zol- tán dídum , Proavum fuum pr*fecit, ge-

minóque in Reipublica? tutelam Epifcopatu reflaurato Tranfylvani* confuluit.

Interea dum Albae-Juli* impeníls D. Re- gis Stephani é fani, honoribus quondam An- tonini Pii, & Juliae Matris fub Jovis & Ju- nonis nomine ab Ulpio Mutiano Duce Le- gionis xiii. eredi ruderibus affurgeret , Tran- fylvania tota ditioni fuberat Archi-Epifcopi

Strigonienfis : poftea veró Epifcopatu Coio- cenfi in Archi-Epifcopatum evedo ita rera

partiri piacúit , ut Alba-Julienfis feptem complexa comitatus : Albenfem , Hunya-

dienfem, Coloücnfcm, Dobocenfem ^f Belső-

CTAL

Szólnokienfem , Tordenfem , & Kükull&ien- fem, Coloeenfi fubeflet^Milkovicnfis verő Si- culiam ; 8c feptem Saxonum Civitates Ci- binium , Ciaudiopolim ( cui fubinde Száfz- váraíinum fubftitutum eft ) Biftriczium, Co- rona, Medgycfinum, Segesvarinum, & Száfz- febeiinum continens Archi-Epifcopum Stri-

S

onienfem Metropoliten agnofeeret. Qua e re h*c Georgius Haner feriptor Luthe- ránus ex manuferiptis vetuftiifimis fu* de Tranfylvanica Ecclefia hiftoriae inferuit.

„ Ecclefia poft Albenfem prima erat, qu»

Mad perfedionem veniebat , Milkovieníis , M etiam Epifcopatfls oíffcium concredeba- wtitr * reliqu* his duabus fubjiciebantur : j,unde etiam fadum , ut tota Tranfylvania

„antiquitus duos Epifcopos haberet, Alben-

„fera, & Milkovienfem, quorum ille Ar-

t, chi-Epifcopum Colocenfem , hic Strigo.

M gonienfena agnofcebat Metropolitanum.

Qua veró radoné poft Albenfem Epifcopa- tum primam ad perfedionem veniife Mil- kovienfem Ecclefiam aíTerat, non videó, ut- pote quam multó ante Divi Regis Scephani tempóra extűiíTe BuiJac Summorum Pontifi- cum Bonifacii IX. & Pii IL probant ^; nifi temporum iniquitate coilapfam , florente jam Epifcopatu Albenfi reftauratam intel-

Rurfus Anno 1 J4*« eversá funditus, dele- táque per Tartaros Milkovia Epifcopatus vetuftiifímus antiquatus adeó eft , ut fedes etiam ejus é memória hominum exeident,

cui proinde jure íllud Poet* occini queat:

Nunc Jept eft , ubi Tr$ja fűit s Jura nmen Epifeopalia Pontificis ac Regis jurtu ad facra-

tiorem Cibinienfium Sacerdotum Senatum funt translata. Numerabat íd tempons fa- crum illud Canonicorum collegium Sacer-

dotes omnino vicenos, & quatuor, c quo.

mm numero munere Vicario unus Archi-

Epifcopi StrigonienGs fungebatur. JEdem perquam magnificam Exaltat* dicatam Cru- ci aris numero Sacerdotum sequalibus ínü-

enem , & ampliilimis dotatam pofleffiom- bus annexam habuit. Totidem Epifcopatus

Albenfts in facratiorc Senatu viros nume- ravit, Bafilicámque D. Miehaéli Archangelo

facram á D. primum Stephano fundatam , a Joanne deinde Hunniádé reftauratam , am- pláque dote inftruftam poflidebat. Stetit Sémin* huic baft innixa Religio Catholica,

& fi ne ullius hserefeos labe integra , ílliba- táqve per quinque omnino fsecula perfeve-

rabat : aftUfta demum quá inteftinorum ^f quá externorum hoftium tumultibus,

gemino Epifcopatu erepto illa quoque nu- tare coepit , ac pravis vitiata opinionibu»

n ^ ? ⁿ r í ^e - ^{e v} , 1 ( 1 c b a t u n V.Vit tamen , qu«

DEf. Divinaequc Matrisin nobilillimam pa.

trimonii fui portionéra eft providentia, vt.

resque ind.es colligit virorum Apoftolico.

rum induftná , séque jam parte íüi reftitu-

• Caefareis fubnixa Aquilis gratulatur.

Juvat nmen hic calamitati Religioni, Ct.

ftias toti

olim Provinciáé domináns

fit re.

dafta , „ Patri* I c p i b u s o f t c n d e r c . p o f t r e -

mo inter receptas fuiíTe locű illud certiiíímo eft documento. quód cúm omnibus Epifco- pum per regni ftatuta habere liceret , uni.

.d

negatum

fi. Ctholici. , útque Vic.riu.

p • • ^{n o n} < l ^{u e m} vellent, fed quem

Pnncep, confirmaret, pr*ficeretur , « 2 2 rum. Grati* locó dátum ( falvo caeteris re

ligionis ufu )

^{u t}

ad procunndos Z o c"

« í ? v S S ^p í m Sacerdotc « ^admi ««-

Udvarhely,

^w

«lem facran. habere

^licu?

E í ?

m a t c r i a m

. ne tamea

^Obduöa,

utcunque eicatrice» refricem , p

^{a u c}

i , «m.

Aüficiat. Epifcopatuum T '

Milkovieníis iniquő oppreílus jugő. gemit' etiámnum : Albenfis, fuum c coclis de-

frndente munus Stcphano , operám veró fuam conferente hodie glauofilíímé regnan-

te Auguftiffimo Principe CAROLO VI. no- vis indics augetur incrementis. Et fpcs af- ful^et longé maxima fore , ut fub Excellen-

tiiíímo , ac Reverendilfímo Domino L. B.

Gregorio Sorger , quem anno hoc Romani Sacrorum Praíldis, Rcgísque Apoftolici vo-

luntate Antiftitcm accepic , finintegra, po- tiori certé parte prifHno repoíitum fplen- dori boni omnes gratulentur.

§. v.

Vrimus Arianorwn in Iranfyl-

lAnittn ádventus.

" ^ O a multis ante Attila in Pannoniam ad- vcntum annis Gothorum , & Geta- rum plurimi Religione Catholica imboti Da.

«iam incolebant; quorum pars Hunnorum exofi Impérium fedem in Mafta & Thracia ab Aiiano Orientis Imperatore Vaiente ea

lege impetrárunt, ut Romanum propugna- rent Impérium , ejusque fines abHunnorum incurfionibus tutarentur. Trans Iftrum igi-

tur cum liberis, & uxoribus profefti ^fc Ala*

vivő Ducc , Epifcopoi aa&i .font. Arii dogma*

dogniate imbutos, Princepi eorum in nu- mero Ülphilas ^f natione Geta , iiteraruin Gothiearum author fűit, is ipfe, qui Con- eilio Nicano Antirtes ineerfuerat, hic á Ca- tholicii defcifcens facris, Arii amplexus cr- rores divinorum feiiptorum monuraent*

Gothico donavit fermone, effecítque vei i fincera Religione alienus, Theodoreto, <fe Sofomeno terte, ut rudes admodum Gothi, Getaque facris in literis evolvendis ftudu um omne collocarent > quő velut ham»

capti, Arianorum fimul Epifcoporum fer- monibus addufti Arii fendm errores imbu

berunt, nec fuis definitos limitibus inGen- tiles, Daci* prafertim Mediteranea incola»

propagárunt : quó demum sif Authoribua pleno velut alveö pravum Arii dogma ir.

rupit , nec anté defiit habere fe&atores , quam primus Ungarorum Rex D. Stephaiiu/.

GyuJa Duce debellato, rebúsque feditiofig pace compoíitis Tranfylvaniam Chrifto, ae Ungari* adjecilíet Anno circiter ^IOOJ.

. ¹ - V I .

Origó

^#

& propagatio Luther amrum

in TranfylvtnU.

•yindicatam i fuperftitionum tenebris Di-

•i Regi» Stephani virtute Tranfylva-

niam príma omniura nova Lutheri do&ri- na fub Vajvoda Catholicis imbuto facris Joanne de Zapolya , Stephani Ungaria Pro- fcegis, & Adviga filio , quantumvis cona*

tikus obfiftente ^% tenebris itcrum involvit.

Rei feriem paucis comple&ar. Anno 1^17.

Martinus Lutherus gente Saxo , é Monacho Ord. D. Auguftini fadtus novi evangelii Apo- ftoius , poftquam adversüs facram Romani Pontificis authoritatem ^% Virginis DETpara, ac Divorum culcum , cateráque pracipua Catholiea Religionis capita non tam vérbő,

& difceptationibus palám habitis, quam li- bellis in lucem editis novas opinio- nes fpariifíet audaciüs ; quod non de*

eííent , qui prater avita religionis ftudium avidé eas arriperent, atque ( út novitate fa*

eilé curioíi capiuntur animi ) aceriimé eti- am propugnarent. Lapsobienniő negotiato-

rum ultró citróque comeantium íludiő ejut libelli Cibinium ^f Saxo-Tranfylvanorucn

Metropolim penetrarunt. Eos curiofiüs ca- teris volvere , ftudiofiüs ie&itare Mathias

Colomanus é Venerabili Canonicorurn Col- lég o publicus Sacrorum Minifter , adeóquo

Romana Ecclefia reformanda neceilitatem in animum immittere , ut nondum elapsé bienniö novarum opinionum philtrö itnbu- tus á veritate dcficerct, óbque

navaum

^égre-

giam

giam

Luthero operám Anno i?2i. $.

Aug.

diem obiens Lutherani in Tranfylvania pro.

pugnaculi Lapít fundamentális, ac alté* Moy- íesffifides habenda Mathia Milefio,

rerum

id temporis geftarum fcriprori Lutherano ) nuncuparetur. Colomano vita fun&o fuc-

celfit

Mathias Ramafchius, qui non minút ob propugnatam Lutheri fe £tam, eodem te-

fte Mileíio , Altér Jofue i Cibinieníibus fu- fpiciebatur. Curatorű exemplis obfequeban-

tur cives : Viri religiofa profeifi inftituta , ac Virgines Dco dicata five ncrceifítate com«

pulf*, five novi evangelii ad carnis volup- tates accommodati fvavitate jlle&a caeno- biis nuncium remittebant , verbi Divini

pradicatores in errorum magiftroi transfor- mabantur , advena Cathol cis alibi facri»

initiati Lutherom fecuti ad civilia recipie- bantur munia , excurrebant ad vicinos cir- cum populos avita religionis hoítes, rudém- que plebeculam á Romani Pontificis , ab

Orthodoxorum Sacerdotum obedientia ad falfarum opinionum commenta traducebant, Magiftratus demum ipfe publica harefeot exercitationis , tradendaque Lutheri do&ri- na poteftatem íecit.

Auxit nutantis in Dacia rei Catholiea ca- Iamitatem lu&uofus Georgii Satthmari Stri- gonienfis, & Georgii Frangepani Colocenfif

Arehi-Epifcopi obitus ^f quorum fuprema authoritate nqvatorum ftudia cohiberi po- tuiflcnt. Etfi veró parcs virtute, ac fan&i- titc Antiflites, hic Paulum Tomoraum , illeLadislaum Szalkanum na&i íint fucceflo-

res, qui comminationibuscrebris novi dog- matis fe&atorts perceikre, & facra qua.

dam deteftationf piorum communione eje-

&os jugulare nitcbantur : fuis item ver» fi- dei cultorcs interceflerint votis, quibus ar- dentilfimc Ludovicum II. Ungaria Regem

„ exorabant Anno i? 23. „ ut Lutheranos ^f

„ & eorum fautorcs , ac fa&ioni* ipforum

„ adharcntes, velut hareticos, hoftcsque fa-

„cratilfima Virginis M ARIAL paná capiiii,

f , & ablatione omnium bonorum (uorurn

9, Majeftas Regia, veluti Catholicus Prín.

p, ceps, punire dignetur. Anno veró

publica RegniComitiaincampisRakofienfibu»

cdi&o comuni Lutheranos omnes é Regno ^y quo tum pcrtinebat Tranfylvania . extir- jpandos decrevcrint; nc tamcn falutaria pio- rum confilia proficerent, funefta cum Tur- cis belli diílidia effecerunt. Jam enim inde

ab txpugnato Beigrado Anno pei utramq^ Valachiam laté fe fe diffundebant ⁹

Tranfyvaniam depopulabantur.

Et quamvis omnia rumore , timo- léque belli pleaa ellent; tamen Ludovi-

cus Rex út ex literit ad LÍulislaum Szalka- num á Coilegio Canonicorum, & Vicario Archi-Epifcopali Petro Ihonhaufero datii intellexit in adibus Joannis Csukatii viri

ordinis Senatorii apertum eíle ludum lite- rarium, cantari lingvá vernaculá Symboium Nicanum , adeóq; Miflam fieri Germanicam : in iisdem adibus degere Georgium quendam

Monachum ab Ambrofio Sleíita Concionatore quondam Cibinieníi ex Saxonia miílum , qui in vicis finitimis ab obediencia , pracep- tisque Ecclcfia populum avocet • ai&itét-

que Evangélium annis plus quadringenti»

fuiíle abfconditum : Cibinienfem item ur»

bem ingredi plures dogmata Lutheri profi*

tentes : rurfus Monachum alium apud Ec- cleiiam D. Eiifabetha eíle , Joanntm Sur- daftrum, qui fermonibus fuis ordinem Ec.

clefiafticum infc&atur : nullás denique de- cimas Parochis dari , á Marco PentHingero Judice Regio Templum quoddam violari, á Qyaflore Regio, cateríiqj rem familiirem

Clericorum diripi : tributa imponi, mini*, ac probri» omnes vexarij üt inquam h*e„

alilque intellexit ⁵ Sixonum Judici Regio cum poena privationis Magiftratűs deman.

davit, literis Buda dacis pridie fefti B. Ma*

ria Magdaléna, ut ejusmodi homines com- prehendat, ac quemque pro £raviUtc culrn

caftiget*

Kon minori ardore Ladislaus Szalkanua Archi-Epifcopus, uc invalefeens lutheranum dogma inTranfylvania filterét, Decanis fu»

jurisdi&ionis Cibinienfi, & Coronenft i?.

Aug. literas dcdit, quibus diftri&é pracepit, Ut cos, qui libros Lutheri le&itaverint, eme-

•int, vtndideiint, ejúsque dogmata ample.

zi fuerint, ac á Matre Ecclefia fefe fegrega- verint, anathemate defigant, continuisDo-

minicis, feílísque diebus. Decanus tamen Cibinienfis, & Paiochus á pana promulga- tione ob imminens vita pcriculum abftinere debuerunt. Aut certc(ut tempus docuit)

Curio Cibinienfis , Mathias Ramaschius in malum confenferat. Tum fupprefsö man-

dato Cibinienfes licentia frana íaxantes Lu- theri aíleclas peregré adventantcs hofpitiö lecipere, comple&i, fuflentare : quin imó-

Marcus Peniflingerus fpreto Regiö, ac Ar- chi-Epifcopali decretö Georgium Sleiitam

vita Religiofa defertorcm domi fua alere.

Hac dum memoro, alterum ruina ca- put occurrit,ex quo non mcdiocrcm res- Chriftiana cladem accepit. Lutheri veró fe- fta maximum fampfit incrementum. Dum

nempe Ludovicus II. immenfis Orientis vi- ribus bellum inftruit ; Antiftite, majoií- que parte virorum fan&iiíimö praditorum íkceidoüö ad caília cvocatii ncccüario de-

íhtuta prafidio hoftium longé perniciofilli.

morum rapinis pateat TranfyJvania. Farali fubmde ad Mohácsium accepta clade fpes uná Dacia cum Ludovico & Ladislao Szal-

occubuere. Hic , ut publicis comitio- rum tabulis Lutherana feda homines fui»

cum patronig capite damnarentur , boníquc arano addicerentur, impetraverat, ut com.

muni ordinum omnium decretö fevera de írs quaího haberetur, eflecerat^; vires pene, fotrnti adeó cumulatus auxilio, Luthero ademerat, nifi Mohácfienfi in campo cha- Jybs turcicus priűs vicam AntiftU ade-

miílet.

„ ^{A h} i^maturo Ludovici II. Regis vita Ion.

fiore digniiíimi ad Mohácsium interitu Joannes de Zapolya Procerum nonnuHorum factione , vei ( út variant Hiltorid) plero- xfímque fuffragio Rex Ungaria renunciatus Anno is26. ac luce D. Martino facra Re-

|io diadém a te redimitus Petrum Perényi Vayvodam Tranfylvania dixit. cuius ple.

rumque abfentis indulgentiá impuné Luthe- ii aflcclarum gra/Tabatur audacia , profana,

bantur Divorum »des, occupabantur Sacerdo.

tum collegia , paroecia, gymnafia , poflef.

üoncs per fummam injuriam eiipiebantun Cauta hac quidem Joannes Rex, vei remo.

yoluit , literig ad Cibinienfes Budi da-

tis Anno K27. dic Converuonis S. Pauli , quibus, ut novitiam religionem abjicerent ^T mandavit ^t bonorum omnium publicatio- nem iis comminatus. Paulus item Varda- nus Metropolita Strigonienfis miílo inquifi- tore Decanum, Curiones , ac Rcligiofos €i- binicnfis ditionis feveré monuit ,⁴ ut popu- lares ad antiqua facra reducerent. At maju*

i Lutheri fcintilla jam inccndium evaferat;

quám ut eorum ftudio fopirctur : duorum quippe Regum Joannis , & Ferdinandi con-

tentione in fuum tffi commodum Cibinien- fes Anno Magiftratu civili ^t ac cen- tum-viris Lutheri dogmate infe&is menfs Februario collegium Canonicorum , Sacer- dotes, Deóque facratos viros , & mulieres

•mnes cum literarum cultoribus capitaliedi-

&o ex urbe emigrare jufíerunt. Direptis , qua majorum pietas a:erno Numini doná-

rat , bonis, templö ctiam Prapolitura fan-

&a Cruci dicaco vicenis & quatuor aris confpicuő Lutheri evangelio addi&ö. Illud

tamen non mediocrem religioni Catholica commendationem attulit, quod unus dun- taxat in mifcrabili hac direptione ex omni

Clero repertus fit Martinus Fólckerus Sacer- dos , qui ne beneficium , quod in Xenodo- chio piaguius ob Jnuertt, amicteret, ad Lu.

thefum tranfiit*

Divina interea Nemefis feveré inTranfyl- vanos, Saxones prafertim animadvertit, &

turpem adeó ab avita religione defe&ionem dade Patria anno eodem vindicavit. Pe-

trus, quem alii Petrafconem appellant, Mol- davia Vayvoda irruptione in Trantylvani- am fa&a collatis ad Marimburgum fignis , ac manibus vi&or pridié fefti DD. Apofto- lorum Simonis & Juda , oppido Psasmari- enfi ignrm fubjecit , fequenti veró die, ob.

fefsá Coroná , arcé potitus eíl , eunétáque diripuit ; inde pradis inefcacus Biílricium ufque procurrit , ac demum repulfus eíl,

Saniora, recenti hac ftrage admoniti, con- filia capere potuerant, nifi novus error In- cém , qua veritatem intuerentur , ademif.

fet. Ademit veró eam & Coronenfibus , qui Anno I^JO, JCibinienfium exemplum fecuti Catholicos Sacerdotes in exilium ab.

legárunt, Ordinis Seraphici Sodales, qui Di.

vina ad SS. Petri & Pauli Apóit, procurabant, in Csikienfem Provinciolam abire , Pradi«

catores templum, ac caenobium cum feptem pagis deferere coegcrunt. Grevit in dies ma.

lum Joannis Honteri opera, qui poftcaquam cum fcientiis variig , tum Lutheri dodrina

plcnijfimus Bafilcá Coronam , unde ortum duxerat , rediit ^f ut opera fua Geographi- ca, libcllósque do&rinam Lutheri continen-

tes procuderet , Typo^raphiam erexit. Pri- mus etiam in Patria é fuperiore Joco evan«

gtlium Lutheri proraulgáííe- fertur reela- mante matre , filiúmque diris devovente.

Vulgatis libcllis catecheticis , & Auguftana confelfione ^% abrogatö item privató Miíla facrifició ^f facram coenam fub utraque fpe*

cie adminiftravit ,ludúmque literarium ape- ruit, fruílra obnitente Paulo Bencknero Ar- ehi-Presbytero ab urbe relegato*

Anno 1^42. Biftricienfes quoque cives ad Lutheri dogma transierunt, duee Matthao Tcitfchero ^t faeri cujusdam Ordinis deferto- re. Aliis item Saxonum civicatibus avita

facra profitentibus interdiftanu

Hxc crat, rrgnante Joanne Zapolya ^t Iu.

öuofa Dacia converfio. , hac fe&a Luthe*

rana propagado. Nunc ad ea , qua.ejus mortem confecuta funt^f gradum facio* Jo-

annes Rex ubi Anna 1940- fata fe proxi- mum fenfit, Georgium Martinuüum exOr- dine D. Pauli p.fmi Eremita , Epifcopuira Varadienfem, & Petrum Vichium, feu Pe- trovichium íibi fangvine junttum tutores filio Joanni Sigismunda, & Ifabeüa Régin»

•onftituit. Mtliora , tutore tanto- Prafule Martinufio, quem Anno 1^50. ob navatam in Dacia operám Archi-Fpifcopatu Stiigo- nienii donavit Fcxdiaandus J. Julius veró 11L

oítrö Romanó iníignvic : meliora inquam

Í

jollicebatur Dacia; at brevi per cadem fub- atus, authore parricidii Caftaldo, locum in aula celfit Petrovichio, quem dum viveret, amulum femper experiebatur. MartinuGi crediderim confilió , ftatim atque Álba Júlia fedem fixit Ifabella, Lutheranum dog- ma profitentes ad conventum evocavit^f intérque reliquos Honterum cum nonnullis é Senatu Coroneníi quo , cum exiftimaret

Honterus maximum fediferimen aditurum*

collegam fibi fufFecit Matthaum Calvinum exemplo- do&us aditui Varadinenlis , in

quem Martinufius graviter animadverterat, quod mulieri ante quandara imaginem de genibus prcces fundenti colaphum impegif- fet. Verám nikil

pene

in eo conventu pro Religione fancitum eft : Quantum enim Martinuítu* Lutheri aíTeclis adverfabatur ^y tantum illis Pctrovichius patrocinabatur,quin etiam illata vi templis ac aris , animos ad.

debat* Et Cibinii quidrm Joannes Surdafter pertinaciifimé Lutheri facra procurabat, Hon- terur,exa&&Decan6.pofIeHiones Ecclefia ere-

ptum ibat, Valentinul veró Wagnerus ad in- efeandos Gracos rudimenta novelli cultús Dit

Graco fermone vulgabat, incitante ad hac au- denda Petrovichio. Hicanimo audax, ingenio verfutus, voluntate pamm inomnemmobi- li* ⁹ qui á Catholicis primüm faeris clam ad

Lutherum detecerat , demum Arii dogma palám profitebatur j pofteaquam Paulura Bornemifza Epifcopum Albenfem, ftrenuum adverfus harefes Religionis Propugnatorem in Ungariam rediiíte animadvertit ; quod Tranfylvani poíTeliiones Epifcopatíis, & Ec- • cleftarum patrimonia, Ifabella rem gratam fatturi , eripuiílent: eje&is palüm, Florimun- do Raymundo tefte, iegitimis faerorum mi- niftris, ac viris DEO dicatis, facultates eo- rum Regio arario addixit, fuo cumprimisin- tentus peculio, quó fortunas proprias alie*

nis per fumum nefas locupletaret. Parű Pe- trovícfio videbatur erepta miferis fortuna, nifi fama quoque ac exiftimatio ignominii notaretur. Crucem igitur virorum Numini

devotoru frontibus inuri, cutem uná &car- nem é coronatis, cultúque ac veneratione

digniifimis facerdotio initiatorum vcrtici.

bus , fi quos pro jure & aquo obfiftentet reperiífct, auferri juilit duplici iníignis la.

trocinio, bonorum, & fama. Quibus omni- bus fi talionem hodie reddere liberet, non dceíTet forcaifis remetiendi facultas : fed ni-

mirum Religionis Catholiea propriű eft in- juriis vicém non reddere, aut casdem be*

neficiis etiam compenfare. -

Verum deteftanda hac Petiovicíii tyran- nis, Onhodoxorum ferrentioiibus incita-

mentum fűit ad Religionem Catbolicam ge- nerofiűs propugnandam. Qua in re dum ca- teris ftudiofiűs é facro Canonicorum Alben.

fium Collegio facerdos defudat, inventam* - que reddenda feiieitati priftina rei in Dacia Catholiea rationem Ferdinando Regi pörre,

fturus Viennam contendit, Colos-Monofto- rini quiefeens ab infidiatoribus hareticis,

fpiritu pulvinis intercepto fuffocatur. Fran- cifeus Athleta gloriofiífimo nomen, folum

natale vetus Tranfylvania Urbs Medgyefi- num. Vita inftituto Sacerdos, facra Chru

ftiana Mufna procurabat; unde a Luthera- nis exaftus Vicarii Epifcopi Albenfts mune- re fungebatur , noménque Antiftitis Tran- fylvania Martinufii ad tiaram Strigonien-- fem vocati fuffragiő obtinuerat. Demum

piis conatibus intermortuusPrafulintegerru rnus Religionis Catholiea veritatem occafu gloriofo pofteris teftatam reliquit. Sepultus Colos-Monoftorini in Templo Virg. DEIpara ín Coelos AíTumpta ante aram majorem.

Anno i??*. Dignus enimvero Chriftianus pugil, ín tanta virorum e:iam facratiorum corruptelá nullá unquam harefeos labe vi- ' tiacus, odiő veró fidei interemptus ea in

tede tumulari , qua profanati* cateris pei Tranf) lvaniam delubris inta&a femper, in- violatáque permaniit. Qiia de rc gloriantem

non invenufté expreflit avi noftri Poéta'

dum cecinit : ¹

Catera nupferunt peregrtnu culmina fponfc At de me laudem nultus ndulter habct.

Non longo á Francifci obitu intervallo Lu- theri quoque fedla fautorem amifit Petro- vicfium , Claudiopoli feptuagenarium na- túr* concedentem Anno i Hatedes Ifa- bellam Reginam , & pupiJIum Joannem Si- gismundum fcripfitj beatam oxxafu fua red.

diturus Daciam , fi nullosl opinionum fua«

rum harede* reíiqtuflet. Superfant verő etiamnum copioíi , ad quorum propagatio- nem gradum facio»

§ . V l l

Ortüsj & propagationis Umtariorum

rnoáns ^> & occtfio.

A Rii feftam , quam Divi Regis Stephani temporibus in Tranfylvania fepultam diximus , initiő faculi decimi íexti rurfus excitavit Michaél Servetus , medicus Tarra- concníis. Varia fubinde á variis ejus fefta- tores fortiti funt nomina : Servetiani á Mi.

chaélc Serveto diai ^f qui pcrcgrinum Arii dogma ex Africa in Hiípaniam, & Galliam intuht , demum Geneva captus erroris fui

tcnax vivus crematut Anno icc*. Tríthci-

ta a Valentino Gentile, quod trium in Di*

vinitate perfonarum locó Deos totidem pro.

fiteretur. Hic Berna Helvetiorum An.

capite plexus pertinacia poenas dedit. Da- vidifta á Georgio Davide, Bafilea A. i ^ S . flammit exufto. Sociniani denique á Lalio,

& Fanílo Socinis , quorum ille Samosate- num ab orco revocatum Pelagio fociavit ^t hic Lalii do&rinam Bafilea á Sebaftiano Ca- ftilione explicatam audiens in eandem abiit fe&am.

Servetus inter varios fufcitata harefeo»

alumnos fideliorem cateris nattus eft Geor- gium Blandratam , Pedemontanum , qui é Ticineníi facra inquiíitionis cuílodia Gene-

vam priműm, inde in Helvetiam , Germa.

niam , Poloniam , demum in Tranfylva- niam elapfus artis medica bcneficiő , ac Pe- trovichii ope in auiam Joannis Sioismundi etiamtum adolefcentis penetravit An. 1991.

Glám primo quidcm irrepferat ob Ifabella Regina metum , atque adeó ípfius Soly- manni Turcarum Imperatoris , qui id tem- porit Joannem Sigismundum in folium Tranfylvania reponens , novis religionibus pacem turbare folitis aditum pracludi om- nino juflerat : iis veró extin&is liberé adeó peregrinum dogma fparfit ; ut Proceres » ipsúmque Sigismundum non raodó ad pa*

a

trocinium aperté fufcipiendum , verüm eti- am ad dodrinam palám ampledendam in- duxerit.

Sic Arii redivivus ertor in Tranfylvaniam eft invedus , cui Blandrara fadurus acceílio- nem , Fauftum Socinum Baíilea evocavit Anno i$6o. Paulum verő Alciatum , Gen- tilem ^t Sylvanum cum non paveis é Calvi- ni feda ad Arii dogma tradudis focios cr- rorum nadus afTumpto Unitariorum nomi- ne , quod Arii memória exofa foret, jus Typographia , ac fcholarum Alba-Juli»

obtinuit, cui ab An. praficiebatur Pau- lus Julianus. Conícripta protinus adversuf fandiifimam Trinitatem volumina , eorru-

pti faeri codices, & varias in linguas non finc mendis converfí Ungaricam prafertim, ut viritim a populo legerentur ^f Ariíque virus facillirnc ab incautis aureo facrarun>

literarum caiice propinatum biberetur : Ty- pis editi , prafixó Joannis Sigismundi no- mine vulgabantur. Nec fpem fcfclJerunt novatorum molitiones : ut enim nihil de rnobilis fidei hominibus Arii lepra infedis , nihil de Calvini aííeclis in ejus dogma tra- dudis, nihil de cateris urbibus illius opi- nione imbutis dicam : adeó nova hac feda

Glaudiopolim occupaverat, ut é Lutherana in Arianam abierit, éque Saxonicarum urbi-

um numero , furrogato Siáfz-Váraíino , de- leta fit. Ipfe quin imó Tranfvlvania Prin.

ceps, & ab ejus confiliis conftituti ( ut re- fert locupletilíimus rerum Ungaricarum feri-

ptor Iftvanffius ) Nicolaus Chaquius , Sta- nislaus Nisovius , Joannes Salancius, Gafpar

Bekelííus , penes quos fumma rerum erat , Blandrata dolis circumventi Ariana feda non um fautore» , quam compliccs funt

elfedi.

Gravitfimis interea Divinum Numen ab iis laceffebatur convitiis, nec deerant, qui

fefe ferrő & igne Trinum é Tranfyvania DEum exaduros ore nefario affirmarent.

Aufus etiam Anno 1^70. Alba Júlia fum- ma inter faos authoritatis Francifcus Davi- dis reos eriminis pronunciare, quotquot hu- mani generis Redemptor^m DEI Filium in- vocarent, non fecus, ac qui DEI Matrem, aut SS. Petrum, & Paulum obteftarentur.

Verüm triumphavit de conviciatore DEI Fi- lius, impudentia; condemnatus Devenfi ia arce earceiis miferiis, ac fordibus confedui animam Arii labe inquinatam exhalavit.

Joannes quoque Sigismundus paucis menfi- bus á Davidis Unitariorum (üt vocant) Su- perintendentis obitu, neutiquam revocatis fancitis, quibus immiíla in Tranfylvaniam Lutheri, Calvini, Ariique evangelia tole.

' • - • — • I I — — — »

randa praceperat , longis confli&atus dolo- ribus, qui fuípicioncm veneni porre&i crea,

verant , nullá feré familiarium admifso in confpe&u Blandrata , Hagymafii , aliorúm- que Arii fe&atorum Alba-Julia tfalebs obiif Anno if7i. cum annum atatis compléfíet piimum fupra triceíimum. Corpus Ariano ritu ad D. Michaelis dclatum in marmoreo fepulchro conditum eft. Ita cum eodem ha- redis experte ftirps Zapolyiana interiit , fa-

Háqne eft TranfyhdnU ( Mathia Milefii funt verba ) crrorwn omnium nidus ^$ & domi- tilium.

Pi incipero fecutus eft medicus Blandrata A.

J?SS. q'Ji , nefcio quid horrendum incla.

mans cum accurrenti ncpoti Religioni Ca- tholica addi&iílimo vocem, & anirnam in- tercludcre conatur , ab eodem fenex capu- laris folliculő fabulis pleno, qui forté ade-

rat, interficitur.

Bcfpirare ab horum obitu fub Catholicis Principibut Stcphano , & Chriftophoro Ba- thoriis videbatur Tranfylvania , accita JEfa Societate ed potiilimüm confilió , ut renafcentis fedtw incendium extingue-

ret. Verüm magnam paucis póft annis ve- xanda religionis facuftatem dedit ínfirraus admodum Sigismundi Bathorii anrmiis , eo prafertim temporc ^t quo Moyfca Siculi»

' - — • •

Prineipem Arianum auxilio contra Rudol- phum Cafarcm vocavit* Is enim mox ab abdicato Sigismundi Principatu patentibus portis ab Ariano Magiftratu Claudiopolim admifTus ea lege , ut de Societatis Collcgio

civium arbitratu ftatuere liceret • domici- lium, adémque facram antiquö in DEI Fi- lium , ejúsque defenfores odiő incenforum

Arianorum imanitati celfit. Primus eorum furor in templum feeffudit, ubi, maledica prius confixa linguá, deturbata DEIpara, Di.

vorúmque fimulacra ^f everfa ara ; in San- ftum ipfumSan&orum facrilega inje&a ma.

nus, myfteria facrofantta ncfario pede con- culcata. Non túlit execrandam impietatem adit facra Cuftos Emmanucl Niger , quam dum in medium irruens furentűm agmen

cohibere conatur , impa&ara fronti fecurim exeipiens , & plumbea glande transfixus occumbit. Fclix roorte fic oppetita , dum Chrifti divinitatem ^f & cűElettis myfterii veritatem propugnat. Nec folus Arianorum furorem excepit Niger : á templo in colle- gium convolantes hos cadunt, illos vulne.

rmt, cateros maiedi&is laceífitos , aquatit folo te&is exturbant, ftolide glorlantes plu- rium Deorum cultores urbe fua pulfos.

Sed non impune fcelus Arianis ftetit : Moyfes duplici pralio viüus ia acie cecidit.

Claudiopolis tertio poft menfe , quam in hoftium poteftatem vcncrat eft recepta, Se.

nator nefarii author faederis ex infelia ar*

bore f u f p e n f u s , everfarum denique adium

lccö alia in űrbe domus Societati data, ía- crilegi in carcerem conjedi, quos egregié ultus eft P. Joannes Argentus Prafidis Pro-

vincia Societatis JESU vices gerens; evicit enim apud Georgium Baftam Belliducem

Cafareum, ut omnibus parceretur. P. veró Majorius Collegii Redor induci nunquam potuit, utficarium a quo graviiíimum vul- nus acceperat, quamvis probé cognitum in-

dicaret. . Vari is exinde vidbus Arii feda in Dacia

excepta, & fub Principibus quidem Auftria- cis nunquam non infeliciifimis, plerumque

aliis fecundis. Statim certé á fubjeda Ru- dolpho II. Tranfylvania Anno íóoj. diffu-

gientibus Claudiopoli Arianis rediit fua Ca.

tholica Religioni libertás, reftitutum augu- ftum Divi Michaélis Templum, publico, pcivatóque religionis ufu Arianis interdi-

dum. Ab anno veró 1 quó ad Princi- pem heterodoxum devoluta eft , amicam f: mper fortunam experirbatur ^t donec poft continuam duodecim ejus feda Principum feriem vidticibus AquiiisLEOpoLDi I. glorio-

fiiiinxi Komanorum Imperátori* celíit Anno

t6%y. Tunc enimveró alterum quoddam religionis diJuculum diuturnam nodem ex-

cepit, quod non mediocrem fub AuguftiiE- mis Magni ^LEOPOLDT Magnis Filiis ^JOSIPHO

& C A R O L O lucis accepit accelfíonem , adeó • ut quam fi non fuperiorem parem certé re- liquis in Dacia receptis religionibus intue- bamur, minimis hodie pollere viribus expe.

riamrr. Et fpem facit invida Auguftiinmi Principis , qua longava Jit , Fortitudo &

Conftantia , ut fugatö Arió fua DEI Filio redeat reverentia , & plenior orbi Dacico meridies illucefcat.

§. VIII.

Initia & progrejfus Calvinianorum

in DACÍA:

J

Oanncs Calyinus Novioduni in Picardia natus Anno i?o<?. , ubi atate adolevit, ad condifcendas humaniores literas Parifios miílus novas opiniones á Roberto Olivetan®

baufit, Bituricis vtró, quó ad comparan- dam Juris Civilis , ac lingvarum cognitio- nem abicrat, familiaritate MeJchioris Vol.

mar mentem ampliűs erroribus imbuit, fa.

cro demum Canonicorum Coliegio adferip.

tus diuturna inter Lutheri cum Zvinglio

diilidia novas clucubravit inílituúones, vei

potiüs antiquas congeffit, quas gallicam in linevam converfas Francifco I. Regi Chri-

ftianiifimo infcribere veritus non eft. Parifui deteftis molicionibus c fupremi Magiftratfís, ad tuendam avitam religioncm, novas ve- ró abolendas intentiffimi manibus linteorum beneficiő elapfus Engolifmum fe recepit, in.

de in Germaniara excurrit, quem ubi Eri.

fmus de controverfis Religiom» quaeftionu bus diílérentem audiit, ita de eo vaticina.

„ tus fertur : „ Videó quöd jwenis ífte pe-

„riculofam parturiat p e f t e m, qu* aliquan- ,do magnam in Ecclefia pariét perturba-

„tionem. Piftavium fubinde digreflu», di- fcipulos (út proni ad res novas ampleflen-

das mortalium funt animi) é Jum Dofto- ribus, aliísque levis animi hominibus co-

piofos naftus eft; quos inter non defuere lu- pe rftiiiosé ad tó novw dottrin* addifti, ut

abdicata, quam gerebant provinciá, quadam velut jumjurandi religione femet obftnnge- rent ad eam latiüs in regnis acurbibus, itt

vicis ac oppidis diíTcminandam. . . Horum é numero cujuspiam opera Calvi.

ni hserclim circa Annum i f f » . » Tranfyl.

vaniam irrepíifle non vana vei mde eft con- jedura , quód errorum Lutheranorura mi- nidri concilium ea tempeftate celebrarint,

cuju»

^inter

ftatuta

Sacramentanorum ( >»

Calvini aíTcclas vocitabant ) art. 4. his ver- bis meminerunt : „ De articuiis controver-

„fiscontra Pont.ficios, Sacramcntarios, Ana-

„ baptiftas , Anti-Tiinitarios , & íimilesve-

„ ram fententiam oftendant . ac tcflimonjjt

confirmenr. Ünde non obícuré conjicíat Sacramcntariorum fe&am circaannum

quó fynodus illa celebrata eft ^f in TranfyL vaniam penetráíTe. Novatorem veró , cu.

jus opera eft invetta , monumentis dudum confignavit Florimundus Raymundus L. 4.

c. 2. „ Non multó poft multiplicatos ( in.

„quit iile) Anti-Tiinitarios Gallus quidam

»»nomine & natione Calvinifmum apporta.

'»vit , adjutus á Mathia Deneio

, & aliis

>, quibusdam excucullatis Apoftatis.

. Majorcm caeteris

ruinam

avit* religioni intulit Petrus Melithus , qui relig.ofa ^{p r} L mum inftituta fecutus, deinde á Catholicis defcifcens,

faeris

Debreczini , urbe Calvino

tota llngaria

^maximé

obnoxia

errorum pr».

cqnem , & reformati evangelii Pr*ííd*m iSuperintcndentem vocant; aliquamdiu eoe-

rat.

Inde

Tranfylvaniam petens majorem brevi Ungarorum , atque Siculorum partém

Calvini dogma te imbuit , ia ejúsque partei eallidé traduxit.

Copiofa inter h*c in üngaria procreve.

««it zizania

^f

quibui ut iaCgaif Novatorui»

fáutor Petrovichius Ttanfylvaniam faecun- diret , Martinura Kalmancfchium gnavum

eorum feminatorem induxit Anno K<r7- Controverfam illico de falutari

arinam vulgare , veterem facro fonté ab- iuendi ritum abrogare , nova ratione bap- tifmo initiare. 'Fertur in publica urbis via

his i vera faeri lavaeri norma longe ahenis verbis aqui lintri infusa infantes abluiíTe :

Hmc e/I libertás Cbriflian4. qua de re videre licet Hanerum de Tranfylv. Eccl. L. 4« Nt-

mirum ut religionis reformátor ex vero au- diret veterem , & jam inde ab Authont

Chrifti, Apoftolorúmque temporibu* recep- tum íacrorum morém innovare oportebat.

Non minori de faero-fanfto Euchanfti* my- fterio palám n ó v u m dogma feminabat, dam- nandam alterius fpectei prohibitionem ,

áít veró & vini converfioncm omnino non admittendam pronuncians. Et hac quidem.

horúmque Gmilia per Kalmancfchium ja«a fucre nova doarina femina . qua tapen , ne radices egiíTe , nedűm in fementem, ex-

crevtíTe videre potuit An. ifcJ. morte ex- tindus. Hanc, ne ruborem novatoribu* ja- ducam , habeántque ^f cur fincero

Kripton

fucccnfeant ^f iilentió potiüt involrendam díixí. Si quem tamen Kalmancfchii

erroret,

mortísque ratione»

legeadi cupid*

inccittt.

feriptorem adeat Lutheranum Gcorgiu©

Hanerum Annál. Eccl. Tranfylv. L. 4.

Varia deinde variorum é Calvini aíleclis ftudio enata opiniones , qua regni Primo- ribus i religione etiam Catholica alienit occafionem prabuere , ut de perturbata tegai tranquillitate publico in confeífu cum Joanne Sigismundo expoftularent. Audiit

Princeps fuorum querelas Procerum , & ne deincepi audiret, An. 1^4. his per Blan- dratam fuum ( egregium fcilicet Fecialem ^t qui nuper inimicam paci doarinam in Tran- fylvaniam invexerat ) perfonatum Enye- dienfe coneilium convenit :

f

, Joannet II. Dei gratiá eleaut Rex Utu

„garia &c. in prafenti fynodo Enyedieaí

„conftituttt falutem & favorem. Delegavi-

n

mut ad prafentem fynodum cum plea«

^maadato, & authoriute noftra hunc pra- 99 fentem noftrum Excelleruiifimum Ge-

„orgium Blandratam Doftorem noílrurm

„phyficum virura gravem, eruditum & ia

„(áeris literit non mediocriter verfatum, ut

11 colloquiit, & diiferentiit veftris de Ccerté

fl

Domini, conciliandit interiit, & univerfa*

„rixat vergentet iti civilét tumultut, acdif- '„feafionec in ipfa fynodo pro viribut feda-

„re, & compcfcere ftudeat, atque hacoc-

Í4 cafione odia, ütjuria, CQntentíoaéique ia-