• Nem Talált Eredményt

1520-as FORRÁSKÖZLEMÉNYEK

N/A
N/A
Protected

Academic year: 2022

Ossza meg "1520-as FORRÁSKÖZLEMÉNYEK"

Copied!
20
0
0

Teljes szövegt

(1)

F O R R Á S K Ö Z L E M É N Y E K

ANTON ÍN KALOUS

E L F E L E D E T T F O R R Á S O K A M O H Á C S I C S A T Á R Ó L Antonio Burgio p á p a i nuncius j e l e n t é s e i és azok h a d t ö r t é n e t i j e l e n t ő s é g e1

Burgio bárója, Giovanni Antonio B u g l i o pápai nuncius j e l e n t é s e i j ó l ismertek, é s szé­

les k ö r b e n h a s z n o s í t o t t á k azokat az 1520-as é v e k k ö z é p - e u r ó p a i t ö r t é n e l m e t a n u l m á n y o ­ zása s z e m p o n t j á b ó l . Leggyakrabban M a g y a r o r s z á g o n hivatkoznak rájuk, mivel azokat, igaz, s z ö v e g b e l i k i h a g y á s o k k a l , Augustin Theiner magyar történeti f o r r á s g y ű j t e m é n y é ­ ben, a Vetera Monumenta Historica Hungáriám sacram illustrantia sorozat m á s o d i k k ö ­ tetében, majd „ m i n d e n k i h a g y á s n é l k ü l " F r a k n ó i V i l m o s a Monumenta Vaticana histó­

riám regni Hungáriáé illustrantia m á s o d i k s o r o z a t á n a k m á s o d i k k ö t e t é b e n megje­

lentette.2 Ez u t ó b b i k i a d á s Lorenzo Campeggi k a r d i n á l i s , a Germania-beli p á p a i legátus (aki a n é m e t területek mellett K ö z é p - E u r ó p á b a n , k ü l ö n ö s e n a magyar és cseh királyi ud­

varban volt aktív), valamint Antonio Burgio, a lengyel földön is t e v é k e n y k e d ő Ungaria- beli p á p a i nuncius e l k ü l d ö t t leveleinek g y ű j t e m é n y e . A levelek igen j ó á l l a p o t b a n marad­

tak fenn a V a t i k á n i L e v é l t á r b a n , a Germania-be\i nuntiaturae sorozat két g y ű j t e m é n y é ­ ben.3 A Monumenta Vaticana k i a d á s á n a k levelei közül csak n é h á n y s z á r m a z i k a V a t i k á ­ ni L e v é l t á r m á s g y ű j t e m é n y e i b ő l , így Campeggi kardinális h á r o m levele a Litterae principum-bó\ került k ö z l é s r e .4 Burgio minden j e l e n t é s é t a nuntiatura g y ű j t e m é n y é b ő l a d t á k k i . 1992-ben Henryk Damian Wojtyska Burgio leveleinek újabb kiadását rendezte sajtó alá a lengyel Acta Nuntiaturae Poloniae s o r o z a t á b a n , k i e g é s z í t v e azokat Burgionak a t é m á h o z k a p c s o l ó d ó t o v á b b i leveleivel. Igaz, a levelek s z ö v e g b e l i k i h a g y á s o k k a l , csak a lengyel v o n a t k o z á s ú részekkel jelentek meg, s mind a nuntiatura a n y a g á b ó l s z á r m a z ­ nak. F r a k n ó i V i l m o s Burgionak csak egy levelét nem jelentette meg a Monumenta Vati- canábm, m é g p e d i g azt, amelyet a nuncius I . Zsigmond lengyel k i r á l y n a k k ü l d ö t t 1525.

november 7-én, s amit ma is L e n g y e l o r s z á g b a n ő r i z n e k .5 í g y Burgio R ó m á b a k ü l d ö t t le­

veleit illetően a lengyel kötet sem tartalmaz újdonságot.

' A tanulmány megírását a cseh állami ösztöndíj tette lehetővé: „Grantová agentura Ceské republiky, nr.

404/07/P275, Husité a Turci: Papezstí legáti a papezská d i p l o m á d é v éeskych zemích v pohusitské dobé (1450-1526)". A Cesky historicky ústav v Rímé (Istituto Storico Ceco di Roma) 2006-ban és 2007-ben támogatta római tartózkodásámat, amikor ezekkel a forrásokkal dolgoztam.

~ Augustinus Theiner: Vetera Monumenta historica Hungáriám Sacram illustrantia I I . Ab Innocentio PP.

V I . usque ad dementem PP. V I I . , 1352-1526. Roma, 1860. 676-802. о.; Fraknói Vilmos: Relationes oratorum pontificiorum. Magyarországi pápai követek jelentései 1524—1526. Monumenta Vaticana históriám regni Hungáriáé illustrantia II/1. Budapest, 1884 (reprint 2001).

3 Archivio Segreto Vaticano, Segr. Stato, Germania, vols. 53, 55. Campeggi-re vonatkozóan lásd Stephan Skalweit: Campeggi, Lorenzo. In: Dizionario biografico degli italiani. 17. k. Roma, 1974. 454-462 o.; Burgio- ra lásd Gerhard Rill - Giuseppe Scichilone: Burgio, Giovanni Antonio Buglio barone di. In: Dizionario bio­

grafico degli italiani. 15. k. Roma, 1972. 413-417 o.; Henricus Damianus Wojtyska: Acta Nuntiaturae Polonae II. Zacharias Ferreri (1519-1521) et nuntii minores (1522-1553). Roma, 1992. X I I - X I V . o.

4 A X I I I . , X I V . , X X V . sz. levelek.

5 Wojtyska, H. D.: Acta. I I . i . m. 151-224. o.

(2)

B u r g i o K ö z é p - E u r ó p á b ó l R ó m á b a k ü l d ö t t levelei azonban nem csak ebben a k ö t e t ­ ben, a nuntiatura 55. k ö t e t é b e n h a g y o m á n y o z ó d t a k . Fennmaradt ugyanis a V a t i k á n i K ö n y v t á r b a n egy kézirat, amely n a g y s z á m ú , szorosan ö s s z e nem t a r t o z ó s z ö v e g e t é s le­

velet tartalmaz.6 Ez a g y ű j t e m é n y a k ö z é p - e u r ó p a i p á p a i d i p l o m a t á k t e v é k e n y s é g é n e k lehet az e r e d m é n y e , amennyire az t a r t a l m u k b ó l é s d a t á l á s u k b ó l m e g á l l a p í t h a t ó . A k é z ­ iratot Lorenzo Campeggi á l l í t h a t t a ö s s z e , amint arra m á r Frantisek Palacky is g o n d o l t ,7

vagy é p p e n A n t o n i o B u r g i o , m i v e l n é h á n y s z ö v e g k é t s é g k í v ü l az ő t e v é k e n y s é g é h e z k ö t h e t ő . A g y ű j t e m é n y t vagy a R ó m á b a k ü l d ö t t j e l e n t é s e k b ő l s z e r k e s z t e t t é k , vagy a s z ö ­ vegeket m é g B u r g i o saját, napi h a s z n á l a t á r a g y ű j t h e t t e egybe az iratokat m a g y a r o r s z á g i t a r t ó z k o d á s a idején. A k é z i r a t s z á m o s s z ö v e g e tartalmaz cseh é s magyar v o n a t o k o z á s t , amilyenek p é l d á u l az u t r a q u i s t á k (kelyhesek) é s a r ó m a i e g y h á z e g y e s í t é s é n e k k í s é r l e t é ­ re v o n a t k o z ó anyagok8 vagy a m a g y a r o r s z á g i o r s z á g g y ű l é s e k dokumentumai é s t ö r v é n y ­ c i k k e l y e i . A z 1525. é v i r á k o s i o r s z á g g y ű l é s t ö r v é n y c i k k e l y e i t h á r o m v á l t o z a t b a n hozza, a k o r á b b i o r s z á g g y ű l é s r e tett u t a l á s s a l , valamint az 1526-ban, Szent G y ö r g y n a p j á n tar­

tott d i é t a cikkelyeit, amelyek k ü l ö n b ö z n e k a M a g y a r T ö r v é n y t á r b a n k i a d o t t a k t ó l .9 Ezek u t á n s z e r e t n é m az o l v a s ó f i g y e l m é t a k é z i r a t egy olyan j e l l e g z e t e s s é g é r e f e l h í v ­ n i , a m i a k ö z é p - e u r ó p a i h a d t ö r t é n e l e m h e z é s a m o h á c s i c s a t á h o z k a p c s o l ó d i k .1 0 A n t o n i o B u r g i o j e l e n t é s e i t nemcsak a z é r t i d é z t é k olyan sokat, mert a magyar p o l i t i k a i é l e t r e é s az o r s z á g g y ű l é s e k r e fontos f o r r á s a i n k , hanem sokkal i n k á b b mert a t ö r ö k h á b o r ú k r a , a hír­

h e d t t é vált m o h á c s i csata e l ő z m é n y e i r e s m a g á r a a c s a t á r a s z o l g á l t a t n a k a l a p v e t ő ismere­

teket. A n t o n i o B u r g i o k ü l d ö t t j e l e n t é s t R ó m á b a - rendszerint Jacobo Sadoletonak, V I I . Kelemen p á p a t i t k á r á n a k - a magyar k i r á l y s á g h a d s e r e g é r ő l , a R ó m á b ó l M a g y a r o r s z á g r a

6 Biblioteca Apostolica Vaticana (BAV), Vat. lat. 3924. Sajnos, nem maradt időm az egész kézirat részle­

tes áttanulmányozására. A cseh és magyar vonatkozású szövegek főleg a kézirat második részében találhatók.

Franz Palacky: Literarische Reise nach Italien im Jahre 1837. Prag, 1838. 66. o.

8 Erről önálló tanulmányt szándékozom készíteni, rövid szövegkiadással. Az előzményekre lásd Fraknói Vilmos: Magyarország egyházi és politikai összeköttetései a Római szent-székkel I I . 1418-1526. A konstanczi zsinattól a mohácsi vészig. Budapest, 1902. 355-361 o.; Balogh István: Szalkay László, esztergomi érsek ( t 1526). Kassa, 1942. 47-52 o.; Anna Skybová: Ceská slechta a jednání о povolení kompaktát r. 1525. Acta Universitatis Carolinae, Philosophica et Historica, 1 (1976). 93-107. o.; Winfried Eberhard: Konfessions­

bildung und Stände in Böhmen 1478-1530. München-Wien, 1981. 182-193. o.

9 B A V , Vat. lat. 3924. fol. 360r-363v. „1524. Articuli in conventu generali pro festo Nativitatis sacra- tissime Virginis Marie editi 1524 et in dieta similiter generali pro dominica lubilate in campo Rakos celebrata, et in dieta similiter generali in Hathwan pro festo saneti Joannis Baptiste cum regia maiestate et dominis consi- liariis reformati 1525"; 375r-380v. „1524. 1525. Articuli in conventu generali pro festo Nativitatis sacratissime Virginis Marie editi 1524. Et in dieta similiter generali pro dominica Jubilate in campo Rakos celebrata reformati 1525"; 384r-390v. „1525. Articuli in conventu et dieta generali pro festo Nativitatis beati Joannis Baptiste in oppido Hathwan appellato celebrata per universos dominos prelatos et barones ac regni nobiles editi et per regiam maiestatem approbati atque confirmati anno domini 1525"; 406r-411r. „1526. Articuli in dieta saneti Georgii martiris nunc preterita formati". Vö. Coipus Juris Hungarici / Magyar Törvénytár. 1000-1526.

évi törvényezikkek. Ed. Nagy Gyula (1000-1301), Kolosvári Sándor- Óvári Kelemen (1301-1526). Budapest, 1899. 828-852. o. Burgionak az országgyűléseken való tevékenységére lásd Kubinyi András: A magyar or­

szággyűlések tárgyalási rendje 1445-1526. Jogtörténelmi Szemle, 2006. 2. sz. 6. o.; Fraknói V.: Relationes. i . m. 51. sz. 188-195. o.; az 1526-os országgyűlésről s az utolsó törvénycikkelyek problémájáról lásd Fraknói V.:

Relationes. i . m. 94-97. sz. 367-380. o. Sajnos maradéktalan egybevetésükre nem maradt időm, de Banyó Pé­

ter szíves információja szerint Dőry Ferenc ismerte a szóban forgó kéziratot.

1 0 A csatára vonatkozó irodalom legújabb bibliográfiája B. Szabó János: A mohácsi csata és a „hadügyi forradalom" I . Hadtörténelmi Közlemények, 117 (2004). 443-480. о.; I I . Hadtörténelmi Közlemények, 118 (2005). 573-632. o., valamint a szerző által szerkesztett kézikönyv, amit a cikk megírásához még nem tudtam használni: Mohács. (Szerk. B. Szabó János.) Budapest, 2006. 636 o. (Nemzet és emlékezet)

(3)

küldött s e g é l y e k felhasználásáról, a török csapatok e l ő r e n y o m u l á s á r ó l stb. Ezeket a t é ­ m á v a l , a m o h á c s i ütközettel és a M o h á c s előtti korszak magyar belpolitikájával foglal­

k o z ó történészek m i n d m á i g hasznosítják. Jelen írásomban nem k í v á n o m összefoglalni a Burgio kiadott leveleiből összegyűjthető információkat, hanem inkább az említett kézirat­

ban a t é m á r a v o n a t k o z ó további forrásokat v e n n é m s z á m b a . Ezek között van néhány s z ö ­ veg, ami közvetlenül a csatára vonatkozik, illetve a magyar sereg állapotát írja le.

M o h á c s r a v o n a t k o z ó a n a kéziratban lista o l v a s h a t ó a c s a t á b a n r é s z v e t t e k r ő l , az el­

esettekről, a túlélőkről, és a z o k r ó l , akik nem is vettek részt a c s a t á b a n . " Ilyen listák ed­

dig is ismeretesek voltak, például Brodarics István História verissimájában.12 A két lista e g y é b k é n t majdnem azonos, a kézirat listája a B r o d a r i c s n á l említett 35 névből kilencet elhagy, de s z á m o s t o v á b b i é r d e k e s hírt k ö z ö l . A z elesettek k ö z é sorolja Bánffy L ő r i n c e t , akiről maga Brodarics nem is tesz említést, s t o v á b b i h á r o m s z e m é l y t . Fekete M i h á l y t (Michael Fekethew) és Majtényi Bertalant (Bartolomeus Maytini) Brodarics úgy említi, mint redemptusokat, vagyis akiket kiváltottak a f o g s á g b ó l . A m á s i k listában azonban azok k ö z ö t t e m l í t i k őket, akiket m e g ö l t e k , egy t o v á b b i s z e m é l l y e l Bakics M a n o j l ó v a l (Annone, fráter Pauli Bakyth) együtt. Ketten k ö z ü l ü k - Fekete és Bakics -captusokként vannak e m l í t v e , így a két lista nem feltétlenül mond ellent e g y m á s n a k . Egy t o v á b b i új név is feltűnik: Budai T ó t h L á s z l ó (secretarius regius unus, Ladislaus Thot Budensis), akinek pályafutása ismert volt B ó n i s G y ö r g y s z á m á r a , s újabban t o v á b b i részleteket tárt fel róla K u b i n y i A n d r á s .1 3 Ehhez h a s o n l ó ö s s z e h a s o n l í t á s a lista t o v á b b i részével kapcso­

latban nem t e h e t ő , mert Brodarics nem sorolta fel a c s a t á b a n r é s z v e t t e k e t é s a túlélőket, valamint a t á v o l m a r a d ó k r ó l sem adott névsort. Ugyanakkor m i n d k é t lista felsorolja a j e ­ l e n t ő s e b b v e s z t e s é g e k e t , 600 vagy t ö b b nemes ( B r o d a r i c s n á l 500); 6000 lovas (Bro­

d a r i c s n á l 3 000 vagy 4 000); 12 000 gyalogos a k a p i t á n y a i k k a l e g y ü t t ( B r o d a r i c s n á l 12 000vagy 13 000). A kézirat t o v á b b folytatja a v e s z t e s é g e k e t , m i k ö z b e n Brodarics csak annyit említ, hogy az e l l e n s é g megszerezte az á g y ú k a t : m e g e m l í t 15 000 igás lovat, 5000 szekeret, 85 nagyobb ágyút és 600 szakállas p u s k á t (barbati Pragenses) és 150 te­

herszállító s a j k á t .1 4 Ehhez m é g h o z z á t e s z i a S z é k e s f e h é r v á r k ö z e l é b e n m e g ö l t 5000 pa­

rasztot, valamint az e g é s z 1526-os t ö r ö k hadjárat alatt meghalt vagy f o g s á g b a esett 150 000 s z e m é l y t . Egy majdnem a jelen listával m e g e g y e z ő forrást kiadtak k o r á b b a n az Acta Tomiciana-ban,i5 noha eltérések is vannak k ö z ö t t ü k , amikre a figyelmet a F ü g g e l é k b e n h í v o m fel. A k ü l ö n b s é g e k a nevekben ( m i v e l az Acta n é h á n y nevet elhagy), valamint a s z á m a d a t o k b a n találhatók. A z a tény, hogy egy-egy ilyen lista Lengyelor­

s z á g b a n é s a V a t i k á n b a n maradt fenn, azt igazolja, hogy M a g y a r o r s z á g r ó l küldtek k i ilyen listákat a s z ö v e t s é g e s udvarokba.

1. sz dokumnetum. Néhány, itt már javított tévedéssel kiadtam a listát: Die Schlacht bei Mohács:

böhmische und vatikanische Quellen. In: Maria von Ungarn (1505-1558). Eine Renaissancefürstin (Szerk.:

Martina Fuchs - Réthelyi Orsolya.) Münster, 2007. 100-109. о. (sajtó alatt) 12

Stephanus Brodericus: De conflictu Hungarorum cum Solymano Turcarum imperatore ad Mohach história verissima. Ed. Kulcsár Péter. Budapest, 1985. 56-57. o.

13 Bónis György: A jogtudó értelmiség a Mohács előtti Magyarországon. Budapest, 1971. 325., 328. o.;

Kubinyi András: A királyi titkárok II. Lajos király uralkodása idejében. GESTA: Miskolci történész folyóirat, 6 (2006). 14-16. o.

1 4 A további forrásokra lásd B. Szabó János: A mohácsi csata. i . m. I. 454. o.

1 5 Acta Tomiciana.VIII. k. 1526. (Ed. Stephanus Gorski.) Posnaniae, 1876. 228-230. o.

(4)

Egy m á s i k , a Vaticanus latinus 3924-Ы kötött s z ö v e g a m o h á c s i csata időpontjánál t ö b b mint egy h ó n a p p a l k o r á b b a n keletkezett. A z t a pillanatot örökítette meg, amikor a magyar király 1526. j ú l i u s 2 0 - á n elhagyta a királyi p a l o t á t .1 6 A s z ö v e g e l ő s z ö r is megad n é h á n y s z á m a d a t o t , 4000 lovast és 3000 gyalogost. M i n d e n tíz gyalogoshoz j á r t egy utánpótlással megrakott szekér, amelyek azonban e r ő d k é n t , s z e k é r v á r k é n t is s z o l g á l h a t ­ tak (a s z ö v e g e m e g j e g y z é s e a huszita h a d v i s e l é s b e n megszokott h a s z n á l a t u k r a utal). A s z ö v e g írója t o v á b b á megadta a m é g úton lévők s z á m á t , akiknek a f ő s e r e g h e z való csat­

l a k o z á s á r a B u d á n vagy T o l n á n s z á m í t o t t a k . Felsorolja a g y a l o g s á g k ü l ö n b ö z ő típusait, s ismét leírja a szekerekkel v é d e k e z é s b e n a l k a l m a z a n d ó harceljárást. A l e g é r d e k e s e b b az, ami a z u t á n k ö v e t k e z i k , vagyis Lajos király szertartásos i n d u l á s a a p a l o t á b ó l egy órával dél előtt, 11 órakor, 1526. j ú l i u s 2 0 - á n . A király d í s z e s aranyos ruhájában ült gazdagon feldíszített l o v á n , amihez a s z e r s z á m o t és felszerelést a királyné adta. A m i k o r elérték a Szent Zsigmond templomot, a király leszállt a lováról, és a templomban a főoltár előtt i m á d k o z o t t , majd elhagyta B u d á t .

A z indulást nem csak leírja a s z e r z ő , hanem le is rajzolja: a király k ö z é p e n foglalt he­

lyet, előtte haladt a k ö n n y ű - (2500 fő) é s a n e h é z l o v a s s á g (600 fő) k a p i t á n y a i k k a l . ( A s z ö v e g szerint a g y a l o g s á g haladt az élen, 600 cseh, morva é s sziléziai - akiket nem m u ­ tat a rajz.) A király előtt ment S á r k á n y Ambrus (Sarkán), Brodarics István (Cancellier) és egy t o v á b b i b á r ó , az u r a l k o d ó t a t e s t ő r s é g ötven gyalogosa vett körül ( m i n d n y á j a n fe­

hér é s v ö r ö s c s í k o s r u h á b a n ) . A királyt k ö v e t t e T h u r z ó Elek (Turso), egy t o v á b b i b á r ó (//

signor Barone) és Szálkai L á s z l ó (e. Strigonien.). A z il Signor Barone B á t h o r i István le­

het, aki az o r s z á g első főuraként, n á d o r a k é n t részt vett a c s a t á b a n ,1 7 másik javaslatom maga A n t o n i o Burgio lenne, noha ő m a g á t l e v e l é b e n nem említi a király k í s é r e t é b e n .1 8

E l h e l y e z k e d é s e a király é s a királyi kincstartó, T h u r z ó Elek, valamint az esztergomi ér­

sek, Szálkai L á s z l ó k ö z ö t t r e n d k í v ü l j e l e n t ő s é g é r e utal. E h á r o m s z e m é l y t k ö v e t t e a kirá­

l y i z á s z l ó . A király k ö r n y e z e t é n e k négy apródja k ö v e t k e z e t t , majd ismét a n e h é z l o v a s s á g (600 fő) vonult. A s z á r n y a k o n k ü l ö n b ö z ő gyalogos e g y s é g e k haladtak: p u s k á s o k (scopietieri, scopetieri), gyalogosok nagy, cseh típusú h o s s z ú pajzzsal, p a v é z e k k e l (tar- ghoni longi et grossi; targoni grandi quanta uno huom[o]), n e h é z f e g y v e r z e t ű j ó l felsze­

relt gyalogosok l á n d z s á v a l , pikával (armati benissimi con meze piche, longo ferro;

armati con meza picha)]9 és a k ü l ö n b ö z ő l ö v e g e k k e l felszerelt t ü z é r s é g .

E forrás r e n d k í v ü l é r d e k e s , mert megjeleníti e l ő t t ü n k a királyi sereg indulási elrende­

zését é s szertartását. É r d e k e s a templom szerepe is, hiszen a király nem a n y i l v á n o s s á g elől elzárt m a g á n k á p o l n á j á b a n i m á d k o z i k , hanem egy r e p r e z e n t a t í v , királyi alapítású templomban. R e n d k í v ü l é r d e k e s a sereg szerkezete, ami persze a v o n u l á s és a menet v i ­ s z o n t a g s á g a i k ö z b e n bizonyosan felbomlott.

1 6 Lásd a 2. sz. dokumentumot.

1 7 Lásd pl. Werbőczynél Décréta regni Mediaevalis Hungáriáé V . Tripartitum. Ed. Bak János M. - Banyó Péter - Martyn Rady. Idyllwild - Budapest, 2005. 176. o. (pars I . tit. 94.)

1 8 Lásd Fraknói Vilmos: Relationes. i . m. 115. sz. 424-425. o. Továbbá levelében Burgio a király kíséreté­

ben álló katonákról eltérő adatokat hoz, ami kétségessé is teszi feltételezhető szerzőségét a rajzot illetően: „II Re hebbe in compagnia sua circa dua milia et cincocento fanti, dui cento homini darmi et circa mille cavalli legieri."

19

Itt köszönöm meg B. Szabó János értékes megjegyzéseit a forrás értelmezését illetően.

(5)

A h a d t ö r t é n é s z s z á m á r a s z í v m e l e n g e t ő a k ü l ö n b ö z ő alakú és s z á m ú á g y ú c s ö v e k k e l jelzett á g y ú p a r k leírása. Ez akár a budai á g y ú ö n t é s e l e m z é s é h e z is hasznos forrás lehet.

A kézirat tartalmaz t o v á b b á egy levelet, ami m é g i n k á b b megvilágítja a budai á g y ú ö n t ő m ű h e l y t e v é k e n y s é g é t .2 0 Sajnos, ez nem datált, de tudjuk, hogy azt eredetileg Johannes Mauthier, regie maiestatis bombardarius küldte egy olyan valakinek, akit magnificentia vestrának nevez. A levél tartalma arra utal, hogy a m ű h e l y t újra alapították, vagy t e v é ­ k e n y s é g é t l e g a l á b b i s megújították. A bombardarius s z á m b a veszi mindazokat a feltéte­

leket, amik s z ü k s é g e s e k l e n n é n e k egy új m ű h e l y s z á m á r a , m i n d szakemberekben, m i n d pedig anyagban. A bombardarius m e g e m l í t i Marcus Croacus-t, a magister agazonumoí és Cristophorus Woyttyt. H á r o m J a g e l l ó - k o r i f ő l o v á s z m e s t e r t i s m e r ü n k név szerint: guti O r s z á g L á s z l ó t (1484-1492), c s á k t o r n y a i Ernuszt J á n o s t (1493-1506) és B á t o r i G y ö r ­ g y ö t ( 1506-1526).2 1 Marcus Croacus azonban nincsen k ö z ö t t ü k , á m talán azonos k a m i c s á c z i H o r v á t h M á r k k a l , akit királyi k a m a r á s k é n t (1492-1496) és a budai vár kapi­

t á n y a k é n t (1505-1506) írnak le, majd u d v a r n o k k é n t 1491 és 1500 között. Budai v á r k a p i -

3. sz. dokumentum.

21

~ Fógel József: I I . Ulászló udvartartása. Budapest, 1913. 61. o.; Honnan Bálint - Szekfű Gyula: Magyar történet. II. k. Budapest, 1936. 528. o. lásd még az 1. sz. dokumentumot.

(6)

t á n y s á g á t k ö v e t ő e n szlavón b á n k é n t , végül pedig 1509-ben e g y k o r i k é n t (condam) emle­

getik, feltételezhetően halála m i a t t .2 2 Ha a f ő l o v á s z m e s t e r t helyesen azonosítjuk kami- csáczi H o r v á t h M á r k k a l , akkor a levél t e r m é s z e t e s e n a r é g m ú l t r a vonatkozik (habu- erunt). A m á s i k említett s z e m é l y a z o n o s í t á s a m é g k ö r ü l m é n y e s e b b . W o y t h Kristófra való utalást csak egyet találtam, aki fejérbányai ( B a n s k á Belá, ma S z l o v á k i a ) p o l g á r k é n t lép e l é n k 1504-ben.2 3 Ha a z o n o s í t á s a i n k megállják a h e l y ü k e t , a két e m l í t é s korban közel áll e g y m á s h o z , és olyan valakikre utalnak, akik a s z á z a d első é v t i z e d é b e n k e r ü l h e t t e k kapcsolatba a budai á g y ú ö n t é s s e l .

M a g á n a k a levélnek a kései d a t á l á s á h o z az nyújt t á m p o n t o t , hogy e m l í t é s történik benne az új és régi p é n z e k r ő l , ami a nem h a d t ö r t é n é s z e k s z á m á r a is é r d e k e s s é teszi. A p é n z v e r é s reformját 1521-ben hajtották v é g r e , így l e v e l ü n k ennél k é s ő b b i lehet. Figye­

lemre m é l t ó s z ö v e g ü n k b e n a régi és új d é n á r o k v á l t á s á n a k (egy régiért h á r o m újat) ará­

nya. A numizmatikai szakirodalom ezzel ellentétben úgy tudja, hogy egy régi d é n á r csak két újjal volt e g y e n é r t é k ű .2 4 Ez felelt meg a hivatalos á r f o l y a m n a k , ami m é g 1525. o k t ó ­ ber elsején is é r v é n y b e n volt, amikor B á t h o r i István kifizette katonáit. N e m hivatalosan az á r f o l y a m az 1:5 - 1:6 arányt is e l é r h e t t e .2 5 F o r r á s u n k is ezt támasztja alá, s a moneta nova iránti b i z a l m a t l a n s á g m ö g ö t t ez a magasabb váltási kulcs állhatott. Ez a megfigye­

lés persze m é g nem vezet l e v e l ü n k e g y é r t e l m ű d a t á l á s á h o z , de a 3:1 a r á n y r ó l az 1526:34. t ö r v é n y c i k k b ő l é r t e s ü l ü n k , amikor m á r m e g s z ü n t e t t é k a moneta nova verését és azt b e v á l t o t t á k a moneta bonára.26 A terminus post quem k é t s é g k í v ü l 1521, de a levél Burgio által R ó m á b a k ü l d é s é n e k t é n y e egy k é s ő b b i , 1525-1526-os keltezést is e l k é p z e l ­ h e t ő v é tesz. Persze, ha további kontroliforrásokat lehetne bevonni, például az említett magister bombardarius Johannes Mauthier személyét, az t o v á b b pontosíthatná a keltezést.

A z t a feltételezést, hogy a k é z i r a t o t Lorenzo Campeggi kardinális állította ö s s z e , m e g e r ő s í t h e t i k az említett levél utolsó sorai: mint mondtuk, Johannes Mauthier írta alá, de Burgio útján („di vostra signoria reverendissima servitore, lo barone del Burgio"

[fol. 3 4 Í v . ] ) került a k a r d i n á l i s h o z : Egy h a s o n l ó , a kardinálist m e g s z ó l í t ó sor o l v a s h a t ó a sereg l e í r á s á n a k elején: „Reverendissimo monsignore mio, supplico vostra signoria reve­

rendissima..." (fol. 257r.). A „reverendissimus" a k a r d i n á l i s o k s z o k á s o s c í m e , s ebben az esetben nyugodtan köthetjük Campeggihez, aki azután kapott meg egy levelet Burgiotól, hogy az R ó m á b a visszatért.2 7 Ez alapján az összes szöveget Burgio, a pápai nuncius küld-

Fógel J.: I I . Ulászló, i . m. 57-58., 64., 66., 68. o. (Kamicsáczi Horvát Márk vagy kamicsáczi Mislenovits Horvát Márk). Corpus Juris Hungarici. i . m. 654. o. 1500:21. te. (Marco Horváth, de Kamichácz). 1508 első felé­

ben halt meg: Dl 46830., Dl 46865. (Az eredetiket nem állt módomban ellenőrizni, lásd még a köv. jegyzetet.) A M O L Mohács előtti gyűjteményeihez készült levéltári segédletek, CD Arcanum Adatbázis, 2000; az erdeti oklevelet nem láttam: Dl 86724.; 1504. március 15.

Gyöngyössy Márton: Pénzgazdálkodás és monetáris politika a késő középkori Magyarországon. Buda­

pest, 2003. 57. o.; Soós Ferenc: Magyarország kincstartói 1340-1540. Budapest, 1999. 62. o.

25

Kubinyi András: Hungary's Power Factions and the Turkish Threat in the Jagiellonian Period (1490—

1526). In: Fight against the Turk in Central Europe in the First Half of the 16th Century (Szerk. Zombori Ist­

ván.) Budapest, 2004. 124. o.

Engel Pál - Kristó Gyula - Kubinyi András: Magyarország története 1301-1526. Budapest, 1998. 377. o.;

lásd Corpus Juris Hungarici. i . m. 850. o. 1526:34. t e ; egy-egy beváltás még 1525-ben: Corpus Juris Hungarici. i . m. 832. o. 1525:20. tc. Nagyon köszönöm Kubinyi Andrásnak, aki felhívta a figyelmemet a moneta nova megszüntetésére, és a levél keltét maga is a megszüntetése utánra tenné.

Fraknói V.: Relationes. i . m. 108. sz. 411-412. o. Más levelekben Jacobo Sadoleto-t a „vostra signoria"

és néha „vostra signoria reverendissinui" címmel illetik, azaz e levelek akár neki is íródhattak.

(7)

hette R ó m á b a Campeggio kardinálisnak, aki azokat azután összegyűjtötte és e g y b e k ö t v e megőrizte ebben, a pápai kúria használatára szánt kéziratban.

A kézirat e g y é b k é n t nem maradt ismeretlen a t ö r t é n é s z e k előtt. A m i n t m á r e m l í t e t ­ tem, h a s z n á l t á k a magyar j o g t ö r t é n é s z e k , de nemcsak ők. í g y p é l d á u l említi M i s k o l c z y István, aki a M o h á c s előtti keresztes haditervek t á r g y a l á s a k o r hivatkozik rá. H a s o n l ó ­ k é p p e n Artner E d g á r is megnevezi k é z i r a t u n k a t a m o h á c s i csata forrásai között, s utal a c s a t á b a n elesettek l i s t á j á r a .2 8 A kéziratot e l ő s z ö r v a l ó s z í n ű l e g a cseh t ö r t é n é s z , Frantisek Palacky forgatta, aki 1837-ben ment kutatóútra R ó m á b a ,2 9 s e r e d m é n y e i t egy é v m ú l v a Literarische Reise nach Italien im Jahre 1837 zur Aufsuchung von Quellen der böhm­

ischen und mährischen Geschichte című k ö n y v é b e n adta k i . Ebben a m ű v é b e n írta le a Vaticanus latinus 3924-es kéziratot, értékelte a benne található s z ö v e g e k e t , felhívta a f i ­ gyelmet a c s a t á b a n elesettek nevét ő r z ő listára, és kiadta a B u d á r ó l e l i n d u l ó I I . Lajos h a d s e r e g é n e k leírását. A rajzot azonban nem k ö z ö l t e .3 0 A fentiek i s m e r e t é b e n m e g l e p ő , hogy a m o h á c s i csatával f o g l a l k o z ó hadtörténeti szakirodalom e g y á l t a l á n nem h a s z n o s í ­ totta e forrást.

V é g ü l akad m é g egy t o v á b b i forrás, nevezetesen a bíborosi k o n z i s z t ó r i u m b a n történt m e g b e s z é l é s e k feljegyzései, amelyek kiegészítik Antonio Burgio j e l e n t é s e i t . A Liber rerum consistorialium reverendissimi domini vicecancellarii tempore dementis VII pon­

tifie is maximi expeditarumot a V a t i k á n i L e v é l t á r őrizte meg, s mint az Acta vicecan­

cellarii harmadik kötete tartlamazza az 1523 és 1531 közötti f e l j e g y z é s e k e t .3 1 T e r m é s z e ­ tesen o l v a s h a t ó k benne a k a r d i n á l i s o k 1526-os e s z t e n d ő b e n folytatott t á r g y a l á s a i r a v o n a t k o z ó feljegyzések. M e g e m l í t i k a török e l ő r e n y o m u l á s t , a magyar v á l a s z l é p é s e k e t , m a g á t a csatát s a csata utáni e s e m é n y e k e t , az új királyok m e g v á l a s z t á s á t Cseh- és M a ­ g y a r o r s z á g o n (a Szapolyai J á n o s és F e r d i n á n d közötti hatalmi harc v i s z o n t a g s á g a i v a l e g y ü t t ) stb. - mindent Antonio Burgio vagy a velencei k i k ü l d ö t t e k j e l e n t é s e i alapján.

E b b ő l derül k i az is, hogy a c s a t á r a v o n a t k o z ó hírek 1526. szeptember 19-én értek R ó ­ m á b a . Egy m á s i k j e l e n t é s is h a s o n l ó c s a t o r n á k o n jutott el a k a r d i n á l i s o k h o z , s tárgyalták azt meg o k t ó b e r 17-én. Ez említi meg azt a rendkívüli e s e m é n y t , hogy a m é g B u d á n tar­

t ó z k o d ó szultán k ö v e t e k e t küldött M á r i a k i r á l y n é h o z , hogy r é s z v é t é t n y i l v á n í t s á k férje elvesztésért. Ez első pillantásra furcsának tűnhet, de v a l ó s z í n ű l e g a korabeli udvari szo­

k á s o k és kultúra része volt. M á s r é s z r ő l S z u l e j m á n szultán talán v a l ó b a n b á n k ó d o t t I I . Lajos halála miatt, hiszen az m e g h i ú s í t o t t a egy vazallus k i r á l y s á g kialakítására vonatko­

z ó s z á n d é k á t , ami e g y ú t t a l levette volna róla a k o r m á n y z á s f e l e l ő s s é g é t .3 2 B u r g i o jelen-

28

Miskolczy István: Keresztes-hadjárat terve a mohácsi vész előtt. In: Mohácsi emlékkönyv 1526. (Szerk.

Lukinich Imre.) Budapest, [1926]. 59., 62. o.; Artner Edgár: Magyarország és az apostoli szentszék viszonya a mohácsi vészt megelőző években (1521-1526). Uo. 123. o.

29

Római tartózkodására lásd Palacky naplóját: V. J. Novácek (ed.): Frantiska Palackého Korespondence a zápisky. I . Autobiografie a zápisky do roku 1863. Praha, 1898. 190-208. o.

3 0 Palacky, F.: Literarische Reise, i . га. 66., 120-122. о. Lásd még Palacky, Franz: Geschichte von Böhmen. V/2.'Prag, 1867. 574-575. o.

3 1 4. sz. dokumentum. A kézirat lelőhelye: Archivio Segreto Vaticano, Arch. Concist., Acta Vicecanc, vol.

3 másolata megtalálható: B A V Barb. lat. 2868. A mohácsi csatára vonatkozó híradásokat az utóbbi kéziratból kiadta Bedrich Jensovsky: Knihovna Barberini a cesky vyzkum v Ríme. Zprávy ceského zemského archivu, 6 (1924). 23. o.

32

Halil Inalcik: The Ottoman Empire. The Classical Age 1300-1600. London, 1973. 35. о.; uö: Ottoman Methods of Conquest. Studio Islamica, 2 (1954). 107. о.

(8)

tései k ö z ö t t olyan h í r e k e t is t a l á l u n k , amelyeket Lajos király á l l a n d ó k ö v e t e , Francesco M a r s u p i n i r é v é n j u t o t t a k el a k ú r i á b a , aki 1517-től m ű k ö d ö t t R ó m á b a n a magyar és cseh király s z o l g á l a t á b a n .3 3

E f o r r á s o k t é m á j u k n á l fogva m a r g i n á l i s n a k t ű n n e k , s nem b e f o l y á s o l j á k az 1526-os év e s e m é n y e i t s k ü l ö n ö s e n a m o h á c s i csatát illető é r t é k e l é s ü n k e t , m é g i s b e p i l l a n t á s t en­

gednek a m o h á c s h o z v e z e t ő útra, a m e g e l ő z ő e s e m é n y e k r e s r é s z b e n a k ö v e t k e z m é n y e k - re is.

3 3 4. sz. dokumentum, fol. 121г. Lásd Kubinyi András: Diplomáciai érintkezések a Jagelló-kori magyar ál­

lam és a pápaság között (1490-1526). In: Magyarország és a Szentszék. Kapcsolatának ezer éve. (Szerk.

Zombori István.) Budapest, 1996. 126., 129. o. (-Kubinyi András: Főpapok, egyházi intézmények és vallásos­

ság a középkori Magyarországon. Budapest, 1999. 116., 119. o.)

3 4 Itt szeretnék köszönetet mindani Réthelyi Orsolyának a szakirodalom megszerzésében nyújtott segítsé­

gért; Arany Krisztinának az olasz szöveg (harmadik dokumentum) olvasatáért; Szende Katalinnak és Kubinyi Andrásnak a szöveg egészét érintő észrevételeiért és Veszprémy Lászlónak a fordításért és a latin szöveg átol­

vasásért.

(9)

1 .3 S

Biblioteca Apostolica Vaticana, Vat. lat. 3924. f o l . 252r-253v.

[fol. 252r] Qui in bello perierunt

Dominus Ladislaus Zalkanies, archiepiscopus Strigoniensis, primas regni Dominus Paulus T h o m o r i , archiepiscopus Colocensis, generalis capitaneus Dominus Franciscus Perini, episcopus Varadiensis, filius palatini defuncti Dominus Philippus M o r e , episcopus Quinqueecclesiensis

Dominus Blasius Paxii, episcopus Jauriensis

Dominus Franciscus Chaholii, episcopus Chanadiensis Dominus Georgius de Palyna, doctor, episcopus Boznensis Ex episcopis ex prelatis evaserunt

D o m i n i Zagrabiensis, Vaciensis, Nitriensis, Sirimiensis, qui et cancellarius, item episcopus Segniensis

N o n interfuerunt

D o m i n i Agriensis, Transilvaniensis, Tininiensis

Ex secularibus perierunt

Georgius, comes Scepusiensis, fráter vayvode Transsilvaniensi, capitaneus generalis collega d o m i n i Colocensi

Joannes Dragffy, judex curie regie, quod secundum est post palatinatum i n regno offitium

[fol. 252vl Barones:

Ambrosius S a r k á n , comes Zaladiensis Franciscus Orzagh, comes e t3 6

Petrus K o r l a t h k e w i i , magister curie regie Andreas Trepka, magister curie regie Antonius Palochii, comes

Gabriel Perini, comes

Mathias Z l i n i i , comes de Frangepanibus Franciscus Hampo

Sigismundus Banffy Thomas Zeechii, comes Laurentius Banffy

Joannes Batthiany, cubicularius

' A dokumentumok itt következő jegyzeteiben a normál (álló) betűs részek kifejezetten a közölt szövegek­

re vonatkoznak (kihagyások, beszúrt, margóra írt szavak az eredetiben). A dőlt betűs részek az egyéb hivatko­

zások, illetve magyarázatok elkülönítésére szolgálnak.

3 6 Linea от. Acta Тот.

(10)

Simon Horwath, magister pincernarum Nicolaus Tharchay, capitaneus, cubicularius Georgius Orlowchych, capitaneus Segnensis Joannes Paxii, cornes Tholnensis

Franciscus Balassa, comes

Michael Fekethew, cubicularius, captus3 7 Bartolomeus M a y t i n i , cubicularius prefectus3 8 A n n o n e3 9 captus, frater Pauli B a k y t h4 0

Stephanus Aczel, castellanus Posoniensis

[fol. 253r] Primores ex nobilibus cum cubicularibus et aulicis regiis circiter V IE, si non plures4 1

Secretarius regius unus, Ladislaus Thot Budensis4 2

Equitis quot milia perierunt, v i x possumus adhuc coniicere, debent esse ad VI m i l i a4 3 Peditum X I I m i l l i a4 4 cum suis capitaneis

Equorum c u r r u l i u m circiter x v m i l l i a Curruum quinque m i l i a

Tormenta maiora bellica L X X X V

M i n o r a , que nos barbatos Pragenses appellamus, V IE 4 5 Naves onerarie Hc 4 6

Interfecta prope Strigonium rusticorum v m i l l i a

Partim capti, partim interfecti per H u n g á r i á m in diversis locis usque ad l ic m i l l i a4 7

Ex secularibus dominibus redierunt Barones:

Stephanus Bathor, palatínus

Franciscus de Batthiani, banus Croatie Petrus Perini, comes Themesiensis Andreas de Bathor, comes

Sub titulo Capti Acta Tom.

48

Sub titulo Capti Acta Tom.

3 9 Manojló(?) Bakics

4 0 Annone captus от. Acta Tom.; additur Franciscus Czaki Acta Tom.

4 1 Circiter quingenti Acta Tom.

4 2 Ladislaus Toth Budensis от. Acta Tom.

4 3 Ad milia quatuor Acta Tom.

4 4 Decern milia Acta Tom.

4 5 Quingenta Acta Tom.

4 6 Palacky legit 200, ego lego 150. Vide Palacky, F.: Literarische Reise с. d. p. 66.; ducente Acta Tom.

4 7 Palacky legit 200 000, ego lego 150 000. Vide Palacky, F.: Literarische Reise с. d. p. 66.; ad ducenta milia Acta Тот.

(11)

Ladislaus M o r e , magister dapiferorum

Emericus Orzagh, magister cubicularium, comes Joannes Banffy, comes

[fol. 253v] Petrus Erdeiii Joannes T h a z i i

Gaspar Raskaii

Non intert'uerunt prelio ex secularibus Dominus vayvoda Transilvaniensis

Georgius de Bathor, magister agazonum regalium, valitudinarius Sigismundus de Lewa, cornes et baro, valitudinarius4 8

Michael Orzagh, valitudinarius Gaspar Somii

Gaspar Horwath, magister dapiferorum

Joannes H a m p o ,4 9 relictus ad custodiam Sclavonic

Ex comitibus Croatie nullus interfuit prêter M a t h i a m Z l i n i i supradictum, quia tarde v é n é r a n t

Despotus Rascie, deputatus ad custodiam Posege

2.

Biblioteca Apostolica Vaticana, Vat. lat. 3924. f o l . 2 5 7 r - v .

[Figura della partita del Re de Buda contro il Turco dell Anno MDXXVI et delle genu et provisioni che ha seco]

Erano in tutto circa 4000 cavalli nel ordine sopradetto, e fantaria circa 3000 о poco piu, et ogni 10 fante ha i l suo carro d i victuaglia, delli quali fanno castra fortissima, et serronsi dentro come i n uno castello etc., e ogni cinquanta fante hanno la loro bandiera, о puoi ce la bandiera principale in mezo.

Fra questi fand furono 1000 di Nostro Signore benissimo inordine, e 1000 sono venuti a Strigonia pur d i sua Santita, e 2000 saspectamo ognhora di Pollonia.

Questa e la gente, con la quale la Maiesta del Re si e partita da Buda, e andra sino a Tholna, che e a meza via verso Bellgrado, dove ha o r d i n á t a sua Maiesta vengha tuttol regno: sono i n ordine sino a questo d i 50 mila cavalli, l i quali tutti saranno con sua

Linea от. Acta Tom

49 Czapo vet Gappo Acta Tom.

(12)

Maiesta a Tholna, come loro e comesso fra X d i e di Bohemia e altri stati pertinenti alia corona ungarica venghono anchora circa XVI mila fand ben armati.

Lordine della fantaria e questo.

Piglono quelli thargoni grossi e fanno uno mezo tondo chinati un poco, e drietto a questi sono g l i armati darme bianche con una meza picha, e sono circa 30 (o ver 40)5 ( 1 huomini, l i quali strecti in sieme, fanno una cosa fortissima, et drietto a costoro sono scopetieri tutti, opt: et d i mille fanti fanno 3 battiglioni о quatro al p i u , et e una cosa fortissima.

D i p u o i hanno carra assai, e con quelli sono circundati, e fanno como uno muro d i n t o r n o5 1, dimodo et cavallo nisuno, ne puo saltare ne entrare. Et tutti sono congioncti in sieme quei carri, e fra carra ponghono lartaglaria grossa, la quale batte per fianchi et dogni banda done voglino, et e cosa mirabile a videre, come i n uno subito hanno fatti questo loro campare, che in uno medemo tempo, fanno uno muro delli carra, et lo sqadrone della gente inanti.

Sara gente assai e fortissima, purche sia a tempo in sieme.

I n t e n d ő che fra x v d i sara qua tutta.

Reverendissimo monsignore m i o , supplico vostra signoria reverendissima m i perdoni, sio sono presomptuoso, о ver men discreto, in mandar questa cosa, la quale se essa non gli p i a c é r a , sia per non scripta, e a quella humilliamente m i racomando.

[fol. 257v] A d i 20 di luglo 1526. Re si parti da Buda contra T u r c h i , a hore 17.

[in hoc loco additur imago exercitus regiï]

A d i 20. d i luglo 1526. a hore 17. о incirca, la Maiesta del Re si parti da castello tutto armato con uno saghio d i tela doro leonato di sopra.5 2 Rachamato per tutto i n su liste doro; la fede, e cossi tuttol fornimento del cavallo richissimamente fatto, donatogli dalla Regina; e quando fu alla chiesa d i sant Sigismondo, smonto, e fece al quanto oratione inante laltare grande, e di puoi usci da Buda con questo ordine:

1° ordine Primo circa 600 fanti B o h e m i , M o r a v i e Slesi.

2 ordine Cavalli leggieri bellissimi, fortissimi, circa 2500.

3 ordine Cavalli armati fin al ginochio bene con la loro lancia, vestiti d i leonato e verde una parte circa 600 cioe saghioni sopra larme.

4 ordine Baroni, nobili, signori alcuni.

5 ordine Re, armato sino i n terra, circumdato da 50 fanti Tedesci vestiti d i leonato rosso e biancho, con certaltri Ungari, e questa e la guardia.

ordine 6 I I stendardo regale.

margine, ms.

Dintorno dintorno ms.

Di sopra in margine, ms.

(13)

ordine 7 Quatro cavalli, con 4 ragazzi, mai v i d d i la piu bella cosa d i coperte d i cavalli, tutti armati, pertinenti alia persona d e l à Maiesta del Re.

ordine 8 Cavalli armati darme bianche in sagioni di piu divise, circa 600.

ordine 9 L a fantaria da lato con la sua arteglaria e dipuoi sequendo con

10 ordine carra circa 800 d i victuaglia, che sono ripari loro dove stanno fermi, con le loro donne et masharicie.

3 .

Biblioteca Apostolica Vaticana, Vat. lat. 3924. f o l . 341r-v.

M a g n i f i é e domine, michi graciose. Ex quo in Consilio Regio decretum est, ut officio magistri bombardarum seu ingeniorum fungi debeam. Primo opto uno mense f l . L in veteri moneta, vel III novos denarios pro uno antiquo computandos. Preterea duas vestes, unam videlicet estivalem et alteram hiemalem.

Item quatuor fabris, cuilibet uno mense f l . VIII in antiqua moneta, vel III denarios pro uno veteri computandos. Magistro tarnen fabrorum denarios vigintiquinque plus dare cogor.

Item duobus famulis artis seratorie cuilibet uno mense eciam f l . V I I I i n veteri moneta, vel III denarios novos pro uno antiquo computandos. Magistro vero X X V denarios ultra.

Item quatuor famulis artis carpentarie,5 3 cuilibet uno mense f l . V I I I in antiqua moneta, vel III denarios pro uno veteri. Magistro quoque vigintiquinque denarios plus.

Item duobus famulis artis curriparie,5 4 uni per unum mensem f l . v n i in veteri moneta, vel très novos denarios pro uno antiquo computandos. Magistro vero vigintiquinque denarios ultra.

Item magnificencia vestra oportet bombardas et i n g é n i a fundi facere.

Item p r i m o quatuor khorthwu.

Item nulla bombardarum, que foris seu sub dio iacent, ad campum vel rupcionem murorum valet.

Item pro una chiiga f l . X X I I in veteri moneta.

Item pro uno fune ad eandem chiigam f l . X I I i n antiqua moneta.

Item unum follem pro flór. X in veteri moneta.

Item uni fusori de uno centenario fundendo dantur f l . i l l in antiqua moneta.

Item ante incepcionem laborum opto ad duos menses salarium.

Item cogor cuilibet famulorum tam artis fabrilis, quam aliis famulis ante incepcionem laborum ad duos menses salarium dare et eciam expensa hue Budam versus solvere.

Carpentar. HIS

Curripar. ms (pro duo famuli-currifices)

(14)

Supplico igitur magnificencie vestre, dignetur pecuniam pro carbonibus, lignis, aqua, que ad hoc pertinent, dare et quod ipsi dominus Marcus Croacus magister agazonum ac Cristophorus W o y t t y omnia instrumenta, que iidem sub potestate, seu manibus eorum habuerunt, m i h i ad manus meas dentur. Ne ipsi famuli, cum hue Budam venerint, ociosi vadant, quia eque accipiunt mercedem, quum non laborant, ac si laborarent, et ut eo commodius Iabores continuare possim.

[fol. 341 v] Preterea supplico eidem magnificencie vestre, quatinus eadem apud regiam maiestatem instare dignetur mihique subsidio adesse, ut sua maiestas servicia mea per certos annos maiestati sue exhibita et usque modo insoluta, persolvenda dignetur. N a m fere ob multa d é b i t a in extremam paupertatem deveni, quod erga eandem p e r p é t u e inservire et promereri studebo.

Est magnificencie vestre obsequiosus

Johannes Mauthier, regie maiestatis bombardarius

C u m questa dispesa se porriuntur preparare un quar.o, sei carette d i artellaria, d i qui a quar.o, sej mesi pensi vostra signoria como va i l resto.

di vostra signoria reverendissima servitore

lo barone del B u r g i o

4.

A r c h i v i o Segreto Vaticano, A r c h . Concist., Acta V i c e c a n c , v o l . 3.

[fol. 109r] [20. Á p r i l i s 1526]5 5 De rebus Ungaricis

Reverendissimus dominus cardinalis Cibo diaconus legit litteras serenissimi regis

U n g a r i ç ad sanctissimum d. n. et sacrum collegium scriptas sub d a t u m5 6 (sic), quibus significabat adventum magni T u r c i et magna manu Ungariam invasuri, quod

omnibus molestum fuit, et presertim sanctissimo d. п., q u i consuluit reverendissimos do­

minos, quid agendum videretur in tarn gravi negotii, et discussa materia fuit conclusum, ut mitteretur aliqua pecuniarum summa ad ipsum regem, eum hortando, ut armo non

Sunt in principio omnium conscriptionum huec verba: Rome die [datum] M D X X V I fuit consistorium [nonnumquam adduntur: in Castello sancti Angeli] et expedita fuerunt infrascripta.

Inter 24. Marcii et 13. Április. Vide Artner Edgár: „Magyarország mint a nyugati keresztény művelődés védőbástyája." Collectanea Vaticana Hungáriáé 1/1. Budapest - Roma, 2004 (=CVH 1/1). nr. 136, 137, pp.

176-179.

(15)

deficiat, quoniam sedes apostolica pro eius defensione, quicquid poterit, expositura est vocarenturque oratores o m n i u m principum christianorum eisque notificaretur, quo in periculo res Ungarica versetur, ut suis principibus notum faciant et imminenti periculo providere possint.

[fol. lllr]{l. M a i i 1526]

Sanctissimus d. n. fecit verbum de imminenti periculo rerum Ungaricarum ob adven- tum exercitus Turcharum versus i l l u d regnum, et proposuit nonnulla valde necessaria pro conservatione illius regni et totius Christiane religionis. Deinde fuerunt lecte littere5 7 regis Ungarie ad sanctissimum d. n. et sacrum collegium reverendissimorum d o m i n o r u m per reverendissimum d o m i n u m cardinalem Cibo diaconum cardinalem, quibus conti- nebatur huiusmodi adventum exercitus Turcarum ad invadendum et occupandum regnum U n g a r i ç et quod iter arripiebat per viam S i r e n n i .5 8

[fol. I12r] [16. M a i i 1526]

De rebus Ungaricis

Reverendissimus dominus cardinalis Cibo diaconus legit litteras5 9 nuntii apostoliéi apud regem Ungarie existentis, quibus significabat adventum Turcarum ad invadendam Ungariam, et quod dicti Ungari sunt parati dare argentum ecclesiarum pro defensione et quod episcopus Colocen. est declaratus generalis capitaneus exercitus Ungarorum.

Item prefatus reverendissimus cardinalis legit litteras communitatis Ragusine, quibus significabatur idem de adventu Turcarum contra Ungariam confirmando ea omnia, que scripta sunt per alios.

[fol. I14r] [ 1 . Junii 1526]

De adventu Turcarum in Ungariam

Reverendissimus dominus Jano. cardinalis Cibo prior diaconorum legit litteras6 0 nuntii apostoliéi apud regem U n g a r i ç moram trahentis, quibus significabat adventum Turcarum in Ungariam, et quod vayvola (sic) provintie Transalpine6 1 iverat o b v i a m mag­

no Turco.

[fol. 115r] [13. Junii 1526]

De rebus Ungaricis

Reverendissimus dominus cardinalis Cibo prior diaconorum legit litteras6 2 nuntii a p o s t o l i é i directas sanctissimo d. n. sub datum Bude X X H I I M a i i 1526, quibus signifi­

cabat comminationem magni T u r c i versus prefatum regnum Ungarie, et quod rex et omnes d o m i n i et populi cum omnibus eorum bonis et personis volunt resistere Turcis pro defensione dicti regni agentes gracias pro subsidio per sanctissimum d. n. misso, affirmantes, quod regnum i l l u d semper fuit et est sub protectione sedis a p o s t o l i c ç .

3 / Portasse CVHI/1. nr. 137. pp. 178-179. 13. Április.

5 8 Via ad Sirmium (Srijem, Szerémség).

5 9 Fraknói V: Relationes i. m. (=MVH 11/1) nr. 94. pp. 367-370. 25. Április.

6 0 MVH Ш1. nr. 95. pp. 370-372. 9. Maii.

6 1 Pro vayvodae Valachiae.

6 2 MVH 11/1. nr. 99. pp. 382-387.

(16)

[fol. 115v] [18. Junii 1526]

De rebus Ungaricis

Reverendissimus dominus cardinalis Cibo legit litteras6 3 nuntii Ungarie sub datum Bude ultima mensis M a i i M D X X V I , quibus significabat magnum Turcham esse in castris cum tricentis milibus armatorum, et Ungariam versus venire volebat et c u m Ungaris et aliis, qui c u m eo pugnant, pugnare volebant, pugnare intendebat.

[fol. 116v] [25. Junii 1526]

De rebus U n g a r i ç

Reverendissimus dominus cardinalis de Cesis legit litteras6 4 nuntii Ungarie sub datum 5 I u n i i significantes tyramnum Turcarum ad Ungariam cum magno exercitu venientem, et quod omnes contribuere pro subventione regni U n g a r i ç .

[fol. 117v) [4. Julii 1526]

De rebus Turcarum

Reverendissimus dominus cardinalis de Cesis legit litteras6 5 nuntii U n g a r i ç et civitatis Sibinicen. ac archiepiscopi Colocen., quibus significabant statum rerum Turcarum, signi­

ficantes Boemos dataros quinque m i l l i a peditum, pro defensione huiusmodi, et dictus nuntius facturus erat nomine sancte sedis apostolice quattuor m i l l i a peditum.

[fol. 118v] [13. Julii 1526]

Reverendissimus dominus cardinalis de Cesis legit litteras6 6 nuntii Ungarice sub da­

tum Bude X V I I I I u n i i 1526, quibus significabat Turcarum tyramnum venientem persona- liter contra Ungariam, et quod Tartari veniunt contra Poloniam.

[fol. 119r] [20. Julii 1526]

Reverendissimus dominus cardinalis de Cesis legit litteras6 7 nuntii Ungarie sub datum prima I u l i i , quibus significabat adventum Turcarum prope Belgradum, et quod aque destruxerunt pontem factum super flumen Savi a Turcis.

[fol. 119v[ [27. Julii 1526]

De Turcis

Reverendissimus dominus cardinalis de Cesis legit litteras6 8 nuntii Ungarie et reve- rendi d o m i n i archiepiscopi Colocen. sub datum B u d ç d é c i m a mensis Julii, quibus sig­

nificabat, quod magnus Turchus est intra Belgradum cum magno exercitu, et quod pars exercitus est citra flumen Savii.

[fol 120r] [8. Augusti 1526]

De rebus Ungaricis

Reverendissimus dominus cardinalis de Cesis legit litteras6 9 nuntii apostoliéi apud regem Ungarie, quibus significabat Turcarum tyramnum c o m m u n i o m n i u m extimatione

MVHll/1. nr. 101, pp. 388-391.

MVH11/1. nr. 102. pp. 391-393.

MVH Il/l. nr. 103. pp. 394-398. 13. Imii.

MVH 11/1. nr. 104. pp. 398-401.

Deest in MVH 11/1.

MVHII/1. nr. III. pp. 414-417.

Fortasse MVH II/l. nr. 117, pp. 431^433. 31. Iulii.

(17)

non totum regnum, sed partem hac estate invasurum. Pechvaradim oppidum iam ob- sedisse, quoniam presidia m i l i t u m ex pecuniis sanctissimi d. n. non dum conducta et quod principes rursus decreverant scribendum esse principibus christianis, ut collabenti regno succurrant.

[fol. 120v] [17. Augusti 1526]

De rebus Ungaricis

Reverendissimus dominus cardinalis de Cesis legit litteras7 0 d o m i n i archiepiscopi Colocen. et reverendi nuntii Ungarie, quibus significabant M a g n u m Turcam cepisse ex- pugnare regnum Ungarie.

Necnon legit alias litteras christianissimi Francorum regis ad sacrum collegium scrip­

tae, quibus promittebat se facturum quicquid in se erat contra infidèles et perseveraturum in liga c u m sanctissimo d. n. et aliis principibus christianis, et erga sanctam matrem ecc- lesiam filialem obedientiam promittebat ponendo magnam spem in prudentia et bonitate sanctissimi d. n.

[fol. 121 r] [24. Augusti 1526]

De rebus Ungarie

Reverendissimus dominus cardinalis de Cesis legit litteras7 1 regis Ungarie ac etiam nuntii apostoliéi, quibus significabant ipsum Turcam et eius exercitum iam oppugnare Ungariam, et dominus Franciscus Masurpinus7 2 orator regis addidit Turcarum tirannum iam cepisse Castrum Petri Varadini et multa loca, adeo quod acquisivit unam provintiam spatio centum miliaria inter flumina Savi et Dragi, et idem etiam scripsit nuntius.

[sequuntur duo consistoria sine rebus Ungaricis]

[fol. 122v] [19. Septembris 1 5 2 6 ]7 3

Littere serenissimi ducis Venetiarum de contlictu facto in Ungaria

Reverendissimus dominus cardinalis de Cesis diaconus legit litteras illustrissimi ducis Venetiarum ad magnificum D o m i n i c u m V e n e r e u m7 4 oratorem suum apud sanctissimum d. n. scriptas, quibus significabat se ex multorum litteris percepisse die X X V I I I I mensis Augusti 1526 magnum conflictum fuisse factum inter Turcarum tyramnum et Ungaros, adeo magnum, quod Ungari cum suo rege debellati fuerant. I n damnum m a x i m u m Chris­

tiane fidei et periculum, quod d i i advertant pro earum misericordia et dubitabatur de ad- missione totius regni Ungarie, quod temporibus retroactis fuerat propugnaculum f i r - missimum pro fide Christiana contra hanc immanem gentem, et de morte prefati regis Ungarie dubitabatur.

Tune sanctissimus d. n. lectis litteris cepit deplorare conditionem nostrorum tem- porum, dixitque nullum presentaneum remedium his tantis malis fore, quam si fieret pax et concordia inter principes christianos et propterea sua sanctitas decreverat personam suam exponere, ut decet o p t i m u m pastorem pro grege suo, et ire cum non nullis trire- mibus barchinonam versus cesaream maiestatem non dubitabatque i l l a m maiestatem

/ u MVHII/]. nr. 120, pp. 436. 5. Augusti.

7 1 MVH II/l. nr. 122, pp. 437^438. 6. Augusti et CVH1/1. nr. 143, pp. 187-188. 5. Augusti.

72

" Francesco Marsupini, orator Ludovici regis Roniae ab an. 1517.

73

E codice Barb. lat. 2868 edidit Jensovsky, В.: Knihovna c. d. p. 23.

7 4 Domenico Venier, orator Venetiarum Romue an. 1526.

(18)

omnia facturam esse, que ad honorem D e i o p t i m i m a x i m i et totius christianitatis essent profutura, quoniam semper cognoverat ipsam maiestatem summa religione prudentia perditam esse, et ita de consilio fratrum huiusmodi profectionem decrevit, quam certis de causis impresentiarum publicavi prohibuit.

[fol. 123r] [28. Septembris 1 5 2 6 ]7 5 De regno U n g a r i ç

Sanctissimus dominus noster fecit verbum de amissione et iactura facta de regno U n g a r i ç , quod Turcarum tyramnus armis occupaverat, deflens huiusmodi t e m p ó r a , os- tendens nisi per reges christianos, quibus opes sunt, provideatur, maiora damna Chris­

tiane fidei Ventura, deplorando calamitates, devastationes, que secute sunt in i l l o regno, hortando reverendissimos dominos, ut vellent in tantis malis ei consilio et auxilio adesse, affirmans pro fide Christi nihil pretermissurum etiam si vitam ipsam exponere deberet, ut tanti omnino periculo et calamitati succurratur, his dictis reverendissimi d o m i n i libenti animo se obtulerant sue sanctitati, et ea omnia facere, et quecunque onera subire, prout videbitur expedire non parcentes laboribus neque expensis, dictumque fuit per aliquos reverendissimos dominos, ut sua sanctitas omnes ingenii nervos ad id ipsum tenderét, ut pax et concordia inter principes componeretur, et interim providere, ne quid res publica Christiana pateretur. Ipsique reverendissimi obtulerunt se personaliter cum eodem sanc- tissimo d. n. et aliis principibus christianis ad bellum contra Turcas proficisci.

[fol. 124r] [28. Septembris 1526]

Primo non sine lachrimis

Sanctissimus d. n. fecit verbum de iactura regni Ungarie, quod Turcharum rex M a o - metanus armis occupaverat dubitabatque, nisi reges christiani expergisserentur maiore futura memorando calamitates devastationes ruynas civitatum et locorum illius infelicis et miseri regni, hortando reverendissimos dominos, ut vellent in tantis malis rebus et urgentissimisque periculis ei consilio et prominens pro fide Christiana n i h i l preter­

missurum auxilio adesse et prefati reverendissimi libenti animo se obtulerant, etiam si vitam ipsam exponere deberet, ut subveniati tante sue sanctitatis et ea omnia facere et subire, pro ut videret sue sanctitati et inter alias fuit dictum, ut p r i m o et ante omnia, quod tractanda erat, pax et concordia inter christianos principes et interim providere, nequid res publica Christiana pateretur ipsique reverendissimi obtulerunt se personaliter cum eodem sanctissimo d. n. et aliis principibus christianis ad bellum contra ipsos Turcas proficisci, et nullis rebus parcere pro fide religione Christiana.

[fol. 125r] [ 1 . Octobris 1526]

De amissione regni U n g a r i ç

Sanctissimus d. n. significavit se habuisse litteras de amissione regni U n g a r i ç et quod regina Ungarie fugiens manus hostium i m m i n e n t i u m non potuit habere receptum i n civitate sua Posnanien.7 6 adeo, quod fuit coacta r e c i p é r e se ad civitatem Viennen.

De rebus Ungarie

Reverendissimus dominus cardinalis Cibo diaconus legit nonnullas litteras scriptas ad sanctissimum d. n. de morte regis U n g a r i ç et multorum d o m i n o r u m , et quod fuit con-

7 5 E codice Barb. lat. 2868 edidit Jensovsky, В.: Knihovna c. d.. p. 23.

7 6 Sic ms.; recte Possonien.

(19)

flictus ultra Dragum flumen, et debellatis Ungaris magnus Turchus posuit s é d e m suam in civitate Bude circha flumen Danubii.

[fol. 127r][\l. Octobris 1526]

De rebus Turcarum

Reverendissimus cardinalis C i b o prior diaconorum légit litteras ex Venetiis scriptas magnifico domino D o m i n i c o Venereo oratori illustrissimi d o m i n i i Venetorum, quibus significabat tyramnum Turcarum misisse oratores suos ad reginam U n g a r i ç existentem apud Possonium ad condolendum de morte regis U n g a r i ç eius mariti.

Legit etiam exemplum litterarum dicti magni T u r c i senatui Veneto scriptas, quibus significabat victoriam habitam contra Ungaros et ipsi senatui congratulabatur.

[fol. 130v] [16. Novembris 1526]

De electione archiducis in regem B o e m i ç

Fuit factum verbum de rebus Turcarum in Ungaria et Syria (sic), et de electione regis B o e m i ç in personam Ferdinandi archiducis Austrie ob mortem, que secuta est regis Ungarie in conflictum contra Turcas, qui erat rex Ungarie et B o e m i ç .

[fol. 136r] [7. Januarii 1527]

Littere illustrissimi d o m i n i Jo[anni]. vayvode ad sanctissimum d. n. de electione de se in regem

Reverendissimus dominus cardinalis de Cesis diaconus legit litteras illustrissimi do­

m i n i Johannis vayvode, qui se pro regem U n g a r i ç gerebat, sub datum d é c i m a sexta novembris in oppido (sie) ad sanctissimum d. n. scriptas, quibus signiftebat electio- nem de se factam in regem U n g a r i ç per barones et primatos illius Regni, promittens filialem observantiam erga hanc sanetam sedem et sanctissimum d. n. Condolens mor­

tem serenissimi domini L u d o v i c i o l i m regis Ungarie in bello contra Turchas defuneti, pro cuius qui corpus prefati regis magna diligentia anima d é c r è t e sunt a sanetissimo d. n.

quesitum et repertum humaneum, honorifice curavit exequie in capella more solito.

Protestatio nomine archiducis

Reverendissimus dominus cardinalis Sanctorum Quattuor7 7 protector serenissimi do­

mini Ferdinandi Austrie archiducis electi regis B o e m i ç fuit protestatus, quod non fieret aliquid in periuditium prefati archiducis, cum ipse archidux sit electus et ipse in regem U n g a r i ç , et pretendat ad eum regnum ipsum pertinere pleno sare, et sanetissimus d. n.

admisit dictam protestationem. C u m sua sanetitas non intendat preiudicatur iuribus a l i - cuius prout in dicta responsione eidem domino Jo[anni]. vayvode fienda aparere poterit.

[fol. 137v] [24. Januarii 1527]

Sanetissimus d. n. fecit verbum de nuntio apostolico destinando ad regem U n g a r i ç , ut moris est, et fuit conclusum, ut mitteretur.

Lorenzo Pucci, аецие protector regni Poloniae ab an. 1514 (vide Wojtxska, H. D.: Acta 11. c. d., nr. 32, p. 278-279).

(20)

J A N K Ó A N N A M Á R I A

1763-1950

ÉS MÚZEUM KÖNYVTÁRA

A HADTÖRTÉNETI INTÉZET

Hivatkozások

KAPCSOLÓDÓ DOKUMENTUMOK

Ubi q u eritur: an Illésházy ad sententiam iam formatam et decretum publicum non solum bona sed etiam vitam amittat, domini consiliarii aliud dicere non possunt,

manu duxitque in principum congregationem. Cunctis assur- gentibus et Nicholao blandientibus ,,lam" inquit, „ tempus est efficere, quod tantopere concupiscis ;

az örök Ige és a názáreti Jézus személyi egységét; a megtestesült Ige és a Szentlélek üdvrendjének egységét; Jézus Krisztus misztériumának egyetlen és egyetemesen

Beke, filius Gentus, Dionisyus, filius Horogus (Harogus), Petur cum filiis suis Opus, Ombreus; frater eius, Kuine (Kineh) et filius eius Kylien; et ceteri fratres sui, Bondu,

quibus semper omnibus placuisti, moribus te 11011 abducat. Et si multos tibi aduersantes et aemulos tua virtute, pietate et industria vicisti, te ipsum quoque vince, plusque

nem Pontifex plures litteras ad Regem Hungariæ dedit, quod ex Regis responso liquet: «Et si aliæ quoque litteræ, quæ ad me, a Vestra Sanctitate, ad hunc diem

Et si Dominus Strasburgius aliter Majestatem eius vel Dominationem Vestram Illustrissimam informandam susciperit, hoc pacto non ullo alio omnem rem actam fuisse, certo intelligat, et

Croatiae et Sclavoniae regis.patrui ac similiter praedecessoris nostri pientissimae memoriae litteras privilegiales confirmatio nales, queis videlicet idem patruus et