SA B B A T H O C R E A TIO N IS vel PARADISI In Locum Gen

Teljes szövegt

(1)CONTEMPLATIO O. C. T. A D. V. A. E. SA B B A T H O C R E A TIO N IS vel PARADISI In Locum Gen. 2. vs. 1. 2. 3. Q U A M F A V E N T E SU M M O N U M IN E. S V B P R A i S 1 7J / O. V IR I. P L U R IM U M. D. BERNARDI. REV.. ET C E L E B .. SEBAS EI ANI C REMER,. S. S. T H . Doft. Ejufdemque Facult. nec non Antiqq. Sacrarum, & Theologiae Propheticae in Illultri D ucatus G elri/e & C omitatus Z utphanle Academia, quae eft H a r d e r o v i c i , ProfelToris Ordinarii, Fautoris & Praeceptoris fui Venerandi. P u b lic a / u b jic ie t '‘D ifq u ijitto n i. M I C H A E L J A N T S O , Hungarus e Tranfylvania, A d diem 17 Juny hora X ! locoque fo lito .. ApudIOHANNEM M O O J E N , Academiae Ducatus Celnae & Comit. Zutph. Typograph. Ord. cio. iocc xaaix. Haáz Rezső Múzeum Tudományos Könyvtára, Székelyudvarhely.

(2) H 6. k-VA J. a. 4. v. • * .. . !. i. r. •j. i. •. t. : *,4 f f s^. 4. r ». •'. i. *. tV. ,c. *t. ; \. A-s A .. -x “ r. .i ■ jh. ■. I >I. f. j. > *'. '- " H A Haáz Rezső Múzeum Tudományos Könyvtára, Székelyudvarhely . -. V^.

(3) I L L U S I R I S S I MI S A C M A G N I F . D. O. M. I. N. I. S. D. S I G I S M U N D O B A N F F I L. BA R ONI L OSONTZ .. S. C jES REGI /EQUE C ATH OL: M A JE STATIS E X C E L SI PRIN ClPATUSTRANSYLVANIvEGUBERN ll CONSILIA RI 'A C TU A LI INTIM O, ECCLESIARUM ET SCH O LA RUM EJUSDEM P R iN C lP A T U sR E F . C U R A T O R I SU PREMO &c. &c.. D. G A B R I E L I A L L V I N T Z I dk B O R B E R E K .. s. C T S . REGUEQU E C A T H O L . M AJESTATIS EXCELSI I IT D. PRINCit ATU S TRANSYLVANLEGUJSERNII SE CR ETAR IO , ILLUSTRIS C O L L . N. EN YED CU R A T O RI AEQ U ISSIM O . E OMINIS DOMINIS P A T R O N IS , S T U D IO R U M M EO R U M , ET PEREGRIN/YTIONIS A C A D E M 1 CJE A U T O RIBUS PROM OTORIBUS SUM M IS MUNIFICENTIS SIMIS.. ILLUSTRISSIMIS AC MAGNI FICIS D.. D . L A D I S L A O p-p A. d. a. m. U OMl'1 IB U S. o. c t e f r. y y. 1. D e B O R O S . IK N O & c. & c.. DOMIN S ET FAUTORIBUS HUM I LIME COLENDIS.. S T E C T A B I L J B C S I T E M A C G ENEROS I S. D. L A D I S L A O. THOLDJ. de. S Z A L O N T A . IN C L Y T I CO M ITA TU S ALBENSISTRANSYLVANI E A L TERI SU PR EM O N O BILIUM JUDICI. &c. &c.. D . S A M U E L T R F T S EI. d e r e tse. ,. IN CLYTI ITID E M C O M IT A T U S ALBENSIS TRANSYJ. V A N I T PROCESSUS INFERIORIS V. COM ITI. DOMINIS ET F A U T O R IB U S D E ME O PTiM E M ERI TIS.. Haáz Rezső Múzeum Tudományos Könyvtára, Székelyudvarhely.

(4) UT. ET. VIRIS. PLURIMUM. CLARISSIMIS. D. S T F .P H A N O. AC. REVERENDIS. CELEBERRIMIS. G Y U L A S Z l G E T T.. E CCLESIAR U M IN T R A N S Y L V A N 1A R E FO R M A T ARU M SUPER INTENDENTI GRAVISSIM O , V E N E R A BILIS ITEM T R A C T U S N. ENYEDEN S 1S SENIORI VIG ILAN TISSIM O DOM INO FA U T O R I ET PER PLURES ANNOS PR/ECEPTORI VENERANDISSIMO.. D. J O H A N N I. P E L S O T Z l. ECCL. REF. OPPIDI M. IGEN. V. D. MINISTRO FIDELIS SIM O, TRACTUS CIR CU M JACENTIS SENIORI V IG I LANTISSIMO. & c. &c.. D. STEPHANO T oke M: VASARHELLYL IN ILLUST. CO LL. N. ENYED. PHILOSOPHI JE ET MATH. PROFESSORI SOLIDISSIMO DOM INO Ac PRAECEPTORI COLENDO.. D. SIGISMUNDO NAGY BOROSNYAI. SS.iTH EO L. DOCTORI , EJUSDEMQUE FA CU LTA TIS &c. in ILLU STR I C O L L . N. EN YED. PROFESSORI ME RITISSIMO D O M IN O ET FAU TO RI CO LEN D O .. D. M I C H A E L l. A.. A J T A I.. IN EODEM C O L L . A N TIQ Q . SS. ET L. L . O. O. U T ET LITF.RATUR.jE PROFESSORI DOM INO E T F A M I LIARI OBSERVANDO. N E C N O B I L I S S I M O. P.. 5 T E PH A N O. N O N A C G E N E R O S O. B O R B E R E K I. IN C L Y T I C O M IT A T U S ALBENSISTRANSYLVANUE UT EI' OPPIDI NOB. N. EN YE D SEDIS JU R ID ICIA R I jE ASSESSORI D O M IN O E T BENEVOLO OBSERVANDO. V e n e r a n d o d e n iq u e e c c l. r e f . k . v a s a r h e l t C O N S I S T O R I O . DOM INIS BENEVOLIS AM ICIS CO GN ATIS 3cc. CO LEN D IS. Difputationem hanc humilime tnfcribo. D EFEND ENS.. Haáz Rezső Múzeum Tudományos Könyvtára, Székelyudvarhely.

(5) Pa?. 239. CONTEMPLATIO O C T A V A D E. SABBATHO v e l. CREATIONIS. PARADISI. I. n. L. ocum. .. Gen. z: 1. z. 3. Sic conjummabantur coelum' £9 terra & omnis exercitus torum. Sicut confnmmabat E e u s in die fe p timo opus fuum quod fecerat : Ita quiejccbat die feptima ab omni opere fuo quod fecerat. E t bene dicebat cD eus diei Septim o , JanSfificabat illum. Quia in eo quievit- ab omni fuo opere , quod crea verat Eleus faciendo.. 5 - 1. Uia animus tantum nobis eft de SMatho Paradift fcribere, nemo exfpe&et amplum in omnia haec verba, quae eo non faciunt , commentarium. Inprimis fi nullam habeant difficultatem. Hinc per coelum Cr terram intelligi debere totum univerfum in prnecedd: defcriptum, tanquam notum fupponimus. Et per omnes exercitus eorum i. e. tam coeli quam terrae, intelligi in coelis Angelos, Stellas & coeli volucres. In terra animantia, quin & reptilia, in ma ri piffies. Quae omnia ratione Dei funt inftar Ejus exercitus. Pertinent etiam fuo modo ad homines, quatenus imperium natti funt in pifces m aris, in volucres coeli, & in omnia. Q. ani-. Haáz Rezső Múzeum Tudományos Könyvtára, Székelyudvarhely.

(6) no. De SABBATHO. CREATIONIS. animantia. Et notio & ufus exercitus, ubi datur fubordinatio eorum qui imperant & obediunt , aut imperare & obe dite videntur, comprobat. Sunt enim inter Angelos, 7 hrttti, Principatus & c. Coi. i: i<5. In flellis etiam ,fole, atque lu na ordo e f l, ut fuo modo quoque imperent diei & nobli, & fint in ilatuta tempora & c. Gen. i: g. II. Haec jam confummata fuerunt per praecedentem diem fextum , Deus enim viderat omne quod fecerat live in toto Sexiduo, five in fexta ejus die, & ecce valde bonum erat, f c fiebat vefpera, mane, Sexta dies. vf. 31. Sic confummabantur caelum & terra & omnis exercitus eorum, Quae manifefto cohae rent , & iSyi aliter non potefb verti, fi genium linguae tueri volumus, & fimul emphafin verborum. Neque enim ad coelam & terram omnefque exercitus eorum novum opus acceflit, quo confummatio fa6ta fu it, fed tantum inflitutio Sabbathi: Quod enim nunc in paflivo exprimitur, mox in aflivo fenfu occurrit , & fic illam confnmmationem ex feqq. intelligere tenemur. g. III. Et ideo verto vf. 2. Confummabat inquam Deus in vel eum die feptima opus fuum quod fecerat. Agitur de Deo, crea tore coeli & terrae, ficut antea defcripuim erat. Et fic fermo fit de naxSa de opere D ei, quod nvy fecerat, & in feqq. quod k-o creaverat Cui etiam vox omnis mox addi tur. Et fic quiuem realiter nil aliud intelligitur ac coelum & terra cum omni exercitu eorum, attamen ratio praegnans efle debet, cur non continuatur eodem modo fermo, prout coeptus erat. Mofe dicente Confummabat inquam Deus tn die fepttmo coelum CT terram Cr omnem exercitum eorum, qua fece rat: Pro quo nunc fubflituit vocem opus, ik fic notan dum efl vocem illam tribui Fabris & Artificibus Tabernacu li. Exod. 35: 31- 35. & operariis Templi. 2 Chron. 34: 13 Et faepifiime fumitur pro omni opere fervili, plena lo cutione nnap roxSo, in Sabbatho prohibito Exod. 31: 14. 15. 35: 2. 3. Illud jam hic attendendum pariter efl. Deus voluit coelum & terram confiderari ut opificium divinum , plenum fapientia & bonitate infinita: fe vero tanquam Ejus Archi-. te6tum. Haáz Rezső Múzeum Tudományos Könyvtára, Székelyudvarhely.

(7) I n L O C U M. G E N . 2: 1-3.. '. 2+r. te&um & Fabrum uti vocatur Hebr. 11: to. conf. Prov. 8^ 24- Voluit etiam id facere, uti Artifices & fabri facere folent, qui primo materiam colligunt praecipuam, tum ei for mam inducunt. Materiam vero Deus creavit. Sed ei orna tum & formam fenfim indidit, idque per fex dies conti nuos , uti in praecedd: delineatum eft. Sic ergo merito coelum & terra fpe&antur tanquam opus D e i, quod ipfe tanquam divinus Architectus fecit, tum comparatione materiae, tum formatione formae, qualem antea defcripferat. Hinc notanter vocatur opus D ei, cum ipfe Solus & ma teriam fibi comparavit & formam ei induxit. Jef. 44: 24. Opus etiam Elohim Dei Triunius, quia Verbo Dei coeli fafti funt, & Spiritu oris Ejus omnis Exercitus eo rum. Pf. 33: 6 . IV . illud opus dicitur confummJfe, i. e. finem ei impofuiife, uti colligitur ex feqq. ubi dicitur quievifie, & cerfaffe ab omni opere quod fecerat. §. V . Hoc dicitur faftum die feptimo. Nemo negat hoc intelligendum efle de die ifto , qui mox fex elapfos fecutus e ll, quibus Deus opus fuum fecit. Jam in praecedd: dies erat vel 12. vel 24. horarum. Cum Deus Lucem vocavit Diem erat 12. horarum. Cum vero dixit, & fuit mane & fuit vefpera Prima dies, tunc erat 24. horarum. Hinc cete ri quinque dies eodem modo vocantur. Quapropter cum Septimus dies eodem modo hic occurrit, ut fex proxime prae cedentes, fpatium viginti quatuor horarum pariter per Sep timum diem intelligendum erit. Tantum accurate obfervandum eft hunc Septimum diem eodem modo, uti proxime praecedentes, incipere non a ve fpera , fed a vel pofl mane. Efl enim ingens praejudicium aliter flatuere. Qui dubitat, conferat fe modo ad primum diem: ubi dicitur, & tenebrae erant fuper facie abyfTi, & dixit Deus fit Lux, & erat Lux. Et Deus vocavit lucem Diem, Cr tenebras vocavit nottem. Et fuit vefperi & fuit Mane Pri ma dies. Hic dies prima definit in Mane , Mane vero fequebatur noftem , & nox vefperam, & vefpera diem five lucem. Vel fi velimus aliter rem cernere, attende ad teH h nebras. Haáz Rezső Múzeum Tudományos Könyvtára, Székelyudvarhely.

(8) 34®. De SABBATIIO. CREATIONIS. nebras negative di&as. Quas excepit Lux i. e. d ie s, tum velpera, & tum mane, nempe intervenientibus tenebris, quas Deus vocavit nottem, & fic fuit vefpera & fuit mane pri ma dies. Quomodo quaefo dici poteft a vefpera hunc diem primum incepifle ? Nam tenebrae, quae praeceflerunt diem, vel lucem , non poliunt vocari vefpera , quia illa non ell nili deficiente luce, & fic primae illae tenebrae ante omnem omnino lucem exiftentes vefpera dici nequeunt. Tenebras etiam non excepit nox quod fieri debuiflet, fi inllar vefperae le habuillent, led illas excepit L u x , quam Deus voca vit diem. Hanc diem fecuta ell vefpera, hanc vefperam nox & mane, & fic demum primam diem habemus. Hinc Secunda dies incipit a L uce, quae fequitur ra mane, Et t« mane etiam in S. Scriptura, ut quarta & ultima pars noftis habetur. Et fic unaquaeque dies non incepit a vefpera, fed a luce, quae fequitur to M ane, & definit in mane. Quod etiam de hac Septima die ita e ll, nam vf. 31. di£him etiam fuerat, & fuit vefpera Cr fuit Mane Sexta dies. Et fic Mofes pergens narrare quid Septima die geltum f i t , intelligit etiam tempus, quod ro mane excepit, & 24. horis ablolvitur, uti in ceteris. §. V I. In illo Septimo die opus fuum Deus confummavit feu finivit. H oc non potuerunt intelligere 0» 0, & ideo ha bent in Sexto dte, quia putant Deum confummafle fuum opus per opus, & cum nihil, uti putant, operatus fuit, hinc non ad Septimum fed fextum diem haec referre voluerunt, & ideo Septimo Sextum fubllituerunt. Alii vero praefidium quaerunt in Enallage temporis, & vertunt in plusquam perfefto , & confummaverat Deus in Septimo die opus fuum, quod fex diebus fecerat. ClariHI. vero A ltingius incredibili lludio fe fatigavit, ut probaret, homines fexta die elfe lapfos, & hoc Septimo per promiffionem Spon foris elfe in gra tiam receptos, & hanc elfe confummationem Septimi diei. Sed Primum illud merito rejicitur , quia ell contra T e x tum. u4lterum non habet rationem feqq. verborum , quae omnia in futura funt cum vav converfivo , & non pollent verti in plusquam perfeBt, led debent in praterit0 imperfeft$. (ver*. Haáz Rezső Múzeum Tudományos Könyvtára, Székelyudvarhely.

(9) I n L O C U M. G E N. 2: 1-3.. 243. (verti), uti nos fecimus. Tertium dire&e militat contra Mofen, qui proxime dixerit vf. 31. Et videbat Deus omne quod fecerat, CT ecce valde bonum erat, c r fuit mane c r fuit vefpera Sexta dies. An Mofes fic potuit loqui, fi lapfus interveniffet? qui fane non fuit bonus fed malus. Cum tamen nexus ille, quem Mofes hic obfervat, clare fatis indicat bonum fuille & bonum manfifle, cum immediate fnbdit pofl drvinam omnis operis approbationem, & fuit vefpera & fuit mane Sexta dies. §. VII. Sed quvfo , in quem finem tot difficultates? An non , quod in initio diei feptimi f i t , fit in die feptimo? uti etiam 3 verti potefl per cum. Et confummabat vel confummatum ibat Deus cum dte feptimo, cum ille illuxit, omne & c. Tantum quasritur per quid confummatum fuerit opus Dei in feptimo die ? Cl: Druftus in h. 1. S i, inquit, complevit opus die feptimo, igitur opus fecit, nec plane requievit illo die. Sed hoc efl falfum. Nam Mofes limitat manifelto ditium fuum, cum loquitur de opere Dei non quod faciebat, fed quod fe cerat. Deinde fi de aliquo opere locutus fuiflet, illud aeque defcripfiflet, ac omnia cetera opera quae fecit. Denique Ipfe Deus declarat, fatlum id efie per quietem, & per fecutam benedittionem & fantlificationem. Accurate hoc expreffit Cl: L ud: C appellus in cap. 2. Gen. p. 260, licet ipfe potius pro letlione twv 0 difputat, „ Confummatio, in,, quit, operis hic non efl atlio, qua per partes opus per„ ficitur , fed eft atlionis illius finis feu extremum, tum „ enim proprie confummatum dicitur opus, quando eo per„ fetlo ceffamus agere. N ec prius dicitur aut efl revera „ opus confummatum, quam eo temporis veluti articulo, 5) atque momento, quo ceffamus agere: nam ante illud mo mentum nondum efl (mathematice loquendo) confumma,, tum. Cum itaque tempus fit continua quantitas, quae in „ perpetuo efl fluxu , ultimum diei fexti momentum, (quo „ Deus confummavit opus fuum) idem efl primum diei fep„ timi momentum (nam inter duo illa momenta non datur „ aliud intermedium) ac proinde eodem illo temporis mo„ mento Deus dici potefl & quievife, c r confummaffe opus H h 2 „ fuum,. Haáz Rezső Múzeum Tudományos Könyvtára, Székelyudvarhely.

(10) 244. De SABBATHO. CREATIONIS. „ fuum , ac proinde die Septimo confunmafe opus fuum & „ quievi/Ie ab opere luo. Ha&enus Cappellas. PolTumus etiam ex genio Lingua huic incommodo mede ri , cum duplex vav reddimus per fient & ita, Sicut Deus feptimo die confummabat opus fuum quod fecerat, ita quiefeebat & c. vel duplex vav verti poterit per cum & tum. Quum Deus die Septimo confummabat opus fuum quod fecerat, tum quiefeebat ■ & c. Sic femper ultimum erit declarativum prioris, id e ll, confummationem fitam efle in quiete Dei indicabitur, qui fenfus extra controverfiam hic intenditur. Sic enim pergit, quiefeebat die Septimo ab omni opere fito quod fecerat. §. VIII. Occurrit hic Famofa vox naw Sabbathum agere, quiefeere cum quadam deledlatione poft opus abfolatum. Difcimus hoc ex ipfa Dei expolitione , qui Exod. 20: 1 r. adhibet vocem nu, unde Noach & M anoach, quievit, cu jus cognatum ell verbum om confolatus e ll, ut novimus ex Gen. 5: 29. Hic confolabitur nos, inquiebat Lamech de Noacho. Et alterum verbum »ai recreatus fuit ru rav explica tionis gratia adjungitur. Exod. 31: 17. Paulus vero exponit per KUT»retveiv. Hebr. 4: 3. 4. Hoc vero jam tribuitur Deo. Et hoc proxime citatis tri bus locis pariter de Deo praedicatur , ut nil certius defiderari poffit. §. IX. Pertinet vero Dei illa quies & recreatio ad Septi mum diem , nempe illum, de quo proxime locutus erat, uti etiam n emphaticum confirmat. Et Epithetum, quod addi tur , quod nempe D eus, quiefeit ab omnt opere, quod fex die bus proxime deferiptis fecerat. Et exprefle ita connedlitur in Decalogo Exod. 20: 11. Recordare Sabbathi, nam Sex diebus fjehova creavit cotium 0 ~ terram , ©" mare , Cr qutcqutd in eo, Cr quievit Septimo die, nempe poli fex illos. N ec dubitare finit Paulus llebr. 4: 3. 4. docens inde a jaflo mundi Funda mento opera Dei fuij]e fafla, nam alibi dicit de Septima (die) hoc modo, Et Deus die Septima ab omnibus fuis operibus quievit. Eli ergo haec Septima dies dies, quae excipit fundationem irundi. §. X. In illa die quievit ab omni opere fuo quod fecit. Eli res. Haáz Rezső Múzeum Tudományos Könyvtára, Székelyudvarhely.

(11) I n. L O C U M. G E N. 2: t-3.. 245. res fatis mira, Ch s Itingium non pofle hic videre opus creationis Dei in praeced: bexiduo, cum totus contextus id jubeat, loquitur enim de opere noto & cfelcr ptu, quod fe~ cetat, feu creaverat, haec enim alternant in hoc nego tio, uti patet ex Exod. 20: 11. & 31: 7. Er haulus loquitur de operibus, quibus fundatio mi r ' c< nrinetur. Hebr. 3: 3. 4. Quo etiam facit noti. omnrs, quae htc exprefle additur. Diximus etiam Deum 1. c c< rrfiderari ut Fabrum & Architectum mundi , qui fex d e. -s occupatus fuit in iflo fuo opere, & ab eo nunc quiefcdat fer delettaiionem propter opus bene abfolutum & conlummatum. Fruftra dicit opus illud jam fexto die fuifle confummatum, & fic fexto die jam quiev/Jfe, id e fl, ceflafle a fuo opere. Sed hoc efb verba captare. "Fotum hoc negotium agitur per dies, & dies operis oppopuntur diei quietis. Cum ergo Sexta dies fuit dies operis, non potuit efie dies quietis. Et Mofes id infinuaverat, cum diem fextum finit per approbationem operis totius fexidui, vel c peris fex!o die fa tti, fic fuit Veffera, fit fuit mane, fexto dies. Et ubi que per fex dies Deus dicitur fuifle operatus. & feptimo quievifle, quod ideo Ifraeli in exemplum datur in Decalo go & faepe alibi. Nihil ergo magis contra Textum facrum efle potefl ac introducere Deum, etiam fexto die operan tem & quiefcentem fimul. Manet itaque verum hic opus totius fexidui ob oculos venire debere, a quo Deus dicitur quievifle. Quod ergo non tantum potefl fignificare Deum hoc die nihil novi operis fecifle, quod ad mundi perfedlionem defideral atur, & ad reliqua opera pertinebat, fed etiam fe dt 1( 61; fle in eo, quod cmne opus futim perfecerat & ahfclverat. De bet enim hoc die aliquid fieri, quod ad omne opus D ei, quod facit, refpeflum habet, & quod ctn quiete <5 c ef fatione ab opere ccnjurfhiir. e f . & hoc nil aliud eff, ac ipfa illa deledlatio, quam capit Deus ex enni fuo op ere, uti ipfe Mofes expofuit. Exod. 31: 17. § XI Sic patet nexus duorum illorum commatum. Et confummabat Deus opus fuum quod fecerat, o - quiefcefcat. Hh 3 ab. Haáz Rezső Múzeum Tudományos Könyvtára, Székelyudvarhely.

(12) * 4<5. De SABBATHO. CREATIONIS. ab omni opere fuo, quod fecerat. Sicut Deus cum feptimo die confummabat opus fuum ita quiefcebat & c Quia illa ipfa quies & deieflatio ftgnum erat confummationis & perfe6lionis mundi. H inc, quia nil ultra ad mundi perfe ctionem accedere poterat, Jeptimo die non fuit, uti antea , speratus, fed quievit, & in omni fuo opere fe delefilavit. §• XII. Vs. 3. Et benedicebat Deus diei feptimo, Cr (anclif cavit illum. Quia &C. Agitur adhuc de eodem Jeptimo die, uti 1. connexio facit manifellum. Et tamen funt viri admodum praeclari, qui Mc reperire poliunt diem feptimum poft aliquot mille an nos in deferto inllitutum fub famofo titulo prolepfeos. Pro ponamus ergo fenfum illorum virorum planis & apertis Verbis. Ponamus cum Judaeis (quod tamen fuo loco exa minabitur) primum Sabbathum incidille in 21. aut 22. diem M enlis Sivan poli exitum ex Aegypto, & tunc fenfus nollri verfus erit Ejusmodi. Et quiefcebat Deus die feptimo a funda tione mundi ab omni fuo opere quod fecit. Et benedicebat Deus diei feptimo, qui elt dies 21. aut 22. Menfis Sivan poffc exi tum ex ALgypto , & abhinc feptimo diei recurrenti c r SanBificavit eum ; quia in eo die feptimo a creatione mundi quievit ab omni opere & c. Neutiquam Ejusmodi quicquam mihi perfuadere potui, pofle Mofen fic loqui. Ubi omni no nil agit , nifi Hilloriam creationis mundi defcribere, & NB. quid lingulis feptem diebus geltum fuit annotare. Deinde dies ille 21. aut 22. deberet conliderari ut dies feptimus, quia hic loci nulli diei benedicitur nili Jeptimo. Quo colore jam dici potell Diem illum 21 aut 22. fpeftandum elTe ut diem feptimum? Denique loquitur Mofes hic de die feptimo ut de die noto, cum tamen dies ille 21. aut 22. non nifi certo calculo & artificio innotefcat. Addamus adhuc verba Decalogi, & videamus, an Ejus modi quicquam fingi poffit? Memento Sabbathi, quod in die 21 aut 22. Menfis Jiar proxime elapfi intitutum eft .......... nam fex diebus fecit Jehova coelum....... CT quievit die feptima creationis mundi: ideo benedicebat Jehova diei Sabbathi 21 & 22. Menlis Sivan Gr fanfhficabat dium. E fl ne quifquam,. Haáz Rezső Múzeum Tudományos Könyvtára, Székelyudvarhely.

(13) In LOCUM. C E N. j: i -j.. 247. quam, qui nexum orationis Ejusmodi facere poflit? fi nullum omnino Sabbathum primo mundo fuerit datum, illudque Dei inllitutum non hominibus primis fed Jfraelitis demum poft aliquot mille annos infervire debuerit in ex emplum? Et fi adhuc aliquid dubii fuperfit, addatur tertius locus ex Hebr. 4: 3. 4. Ubi Sabbathum dicitur fuifle feptimus a fundatione mundi dies, in quo Deus quievit a fuis operibus. Sed quia illud Dei Sabbathum inftitutum eft Hominibus in exemplum, quomodo fieri p o te fl, ut inde homines primi excludantur, ad quos ficut fpedlat Hiltoria creationis, ita etiam Hiftoria quietis divinae & Sabbathi a Deo obfervati. Quem locum in feqq, illuftrabimus. Adde jam 2. ad Prolepfn non debere quenquam recurre re, nili gravem ob caufam, quia aliter res expediri non poteft. An vero id ita fit, deinceps examinabitur, & , nili omnia me fallant, contrarium patebit. Nunc vero, quam dura fit prolepfis, pro m edicet Cl. C occeus in Gen. 2: 3. 6 . Hunc verfum (fcil. 3.) quidam putant ejje pojitum per anti cipationem. . . . Sed plane non fit verofimile. Mojen benediftionem <cr fanfhficationeno nullo ntodo dixijfe de Sabbatho Genefeos, fed tantum de Sabbatho ‘Judaico....... prorfus autum vis fit Textui, /I alius intelligatur dies, cui Deus benedixerit, £r quem fanflificave rit , alius in quo ceffaverit ab opere fuo. Haec ille. Sic & nolter jiltingius. „ Quis fenfus , inquit, foret aut co« „ haerentia contextus. Septima mundi die ceflavit Deus ab „ opere fuo, & plusquam vi ginti quatuor faeculisp oft be„ nedixit alicui feptimo diei eumque fandlificavit? Haec A lting . de Sabbatho pag. 6 . b. Adde < 5 t M eyerum noftrum de Feftis edit. 1724. pag. 178. Alterum vero notabo ex Cl. Friemoet, neque verba Hebraea Prolepfin pati. „ Si quid, ait, eft in celebri difto Gen. 2: 1-3. quod ,, cum Prolepfi , quam multi in memorata illa Sanflifcati„ one diei feptima agaofcunt, pugnat, hoc maxime videtur „ e fle , quod eodem prorfus tenore, abfque ulla interjetta „ temporum in verbis mutatione , omnis illa decurrat ora„ tio, de perfefla creatiene totius univerfi, de confummatio„ ne. Haáz Rezső Múzeum Tudományos Könyvtára, Székelyudvarhely.

(14) 248. De SABBATHO. CREATIONIS. ,, ne operis illius ad diem feptimum, de ceffatione Dei illa ,, die ab opere omni, de benedictione iftuis diei, 6c fantti„ ficauonc Ejufdem , nempe conftanter per verborum fu,, tura cum i converfivo, quod illis praeteriti imperfe6li fig,, nificationem addit, & continuandae narrationi hilloriarum, „ quarum finguli eventus fe invicem ordine excipiunt, „ infervire folet, funt verba D. R. L. V riemoet apud D. Gerdefium in Mifcel: Gron: Fafc. 2. p. 35 r. N ec juvat dixifle, cum Mofes lia-c lcriberet, fuifle jam Sabbathum inllitutum & lic ratione temporis, quo Mofes fcribebat, prolepfm dici non polle. fic ergo 1. concedere, debent elTe duram proleplin, cum ad hoc commentum confugere tenentur. 2. Prolepfis non confideratur ratione Scriptoris, fed ra tione materias quae fcribitur, alias id quod de manna aflervando dicitur, prolepfis etiam non elfet. & c. 3. N em o, quantum fcio, Interpretum animadvertit difcrimen inter verba hujus loci, & Decalogi. Hic nil aliud dicitur, quam quod die feptimo Deus quievit, & diei feptimo benedixit, eumque fan&ificavit. Sed in Decalogo, quod diei Sabbathi benedixit, & eum fan&ificavit, quo fcil: Deus quievit ab opere redemtionis ex ASgypto, uti in Deuteromio exponitur. Deus vero illi diei benedixit & fan£l'fi cavit, non fibi, fed Ifraeli, qui eum per quietem fandtilicare de bebat in memoriam quietis illius divinae. Sed illa quies rellringebatur a Deo ad feptimum diem. Quod Deus voluit, quia & olim feptimum diem inftituerat & fandlificaverat. Sic ergo plane diverfa dicuntur in nollro loco, & in De calogo, quod Proleplin funditus deftruit.. Nunc tantum debemus adhuc addere, 11 per feptimum hunc diem feptimus a creatione intelligendus fit, per fep timum hunc diem , aeque ac per fex alios dies, intelligi fpatium 24. horarum. Et hoc ex feptimo die deinceps obfervato merito etiam concluditur. Et fic habemus hic Sab bathum 24. horarum, uti mox ex ipfa expolitione benedittionis & fanflifcationis palam fiet. R. XIII. Et prius quidem illud diei benedicere exponunt * , l j ' ’ "J verbis. Haáz Rezső Múzeum Tudományos Könyvtára, Székelyudvarhely.

(15) I n. L O C U M. G E N. 2: 1-3.. 249. verbis Cl: C lerici. Cum, inquit, faepe contraria contra* „ riis illultrantur , ut quid fit diei benedicere intelligatur, „ non inutile erit in fenfum contrariae phralis maledicere diei „ inquirere. MalediCtus dies dicebatur apud Hebraeos, q u i... „ exfecrabilis & infaujfus apud Romanos erat, quod folebat ,, evenire propter cladem , aut ingefis infortunium, quod „ eo die acciderat. Ita Jer. 20: 14. Propheta ut quam in„ felicem duceret vitam oflenderet. Malediflus, inquit, Jit „ is dies, quo natus fum, dies quo peperit me mater mea, ne/it „ benedttlus, h. e. dies ille habeatur quali infaultus, 'ob na„ tales infelicis pueri__ Similia Jeremiae Jobus habet cap: „ 3: Die autem Ejusmodi non folebant ulli delectationi in„ dulgere, propter infelicis cafus memoriam. Hinc laudatus ,, modo Jobus inter alia exfecrantium diem, qt)o natus e„ rat, indicia, ne veniant, ait, camus in e», vs. 7. cap. 3. „ Igitur maledicere diei ell optare eum execrabilem fieri, ,, & omnia te ;tite ligna eo intermitti. Quod cum ita fit, „ benedicere diei eft optare eum diem fauflum haberi, & „ publica laetitia celebrari, diefque benedittus erit fauftus ac „ feffcus dies. Hinc fequitur, cum Deus Sabbatho benedixiffe ,, dicitur, intelligi Deum voluilTe eum fejlum haberi, & hi„ lariter tranligi. Sic C lerkus in h 1. Quid li notionem benedicendi e praeced: repetamus, ubi Deus pifcibus, volatilibus, hominibus & c. dicitur benedicere, ut fcil. crefcant & multiplicentur, fuique fimiles producant, idque, cum omnia huc ufque bona & ‘re<5la erant, non poteft non recte & bene fe habere. Hinc etiam benediCtus ille dicitur, qui bonis affluit, & ideo in felici flatu e ll, & contra malediftus. Cum ergo id diei applicatur ipfe dies non multipli catur fenfu phyfico, fed tamen fenfu quodam forenfi, in ju dicio & existimatione Hoc expofuit Jobus c. 1. Dies pereat, in quo natus fum. Quod fenfu phyfico efl impolTibile , quippe quod faClum e ll, infeftnm fieri necuit. Sed vs. 6 id expon’>ifr, ne dies ifte fe exhilaret inter dies anni, in numero menfium non veniat. Et hoc relate ad figna laetitiae , quae in memoriam primae iftius d iei, quae tanquam mater eft dierum in quovis anno & menfe recurrentium, edebantur , uti ex 7. vs: audiemui. Ii Sic. Haáz Rezső Múzeum Tudományos Könyvtára, Székelyudvarhely.

(16) 250. De SABBATHO CREATIONIS. Sic ergo feptimus dies benedicitur, cum primus ille tanquam felix & faufta mater feqq. Septimorum dierum habeatur, Ejufque felix memoria & recordatio fiat per certa quaedam figna, in ejus feptimi diei memoriam inftituta. Quod in genere obfervafle ad phrafeos explicationem huc ufque fufficit. Sic & Sanftificare diem, eft nihil aliud ac diem iftam ad Sanftum ufum feparare. Uti ufus vocis in perfonis, tem poribus, locis, & rebus fan&ificandis ponit omnem extra li tem. Sic enim Deus dicitur fibi fanfhjicalje omnem primoge nitum vulvae, a quo tempore caedit primogenitos in TEgypto. Num. 8: i<5 . 17. i. e. ad fan6him ufum feparaffe, uti patet ex iis, quae gefta funt cum Levitis eorumque beftiis, quae primogenitis ex Ifraelitis & beftiis eorum fubftituebantur. Num. 3: 40- & fic homines jubebantur fanttificare annum jubilaeum, i. e. ad fanftum ufum feparare. Levit. 25: 10. Imo & fic Ifrael Sabbathi diem fan&ificabat. Exod. 20: 11. Sic & loca dicuntur fanftificari ,cum ad fandlum ufum feparantur. Exod. 29. 44. Sic Cedefch in Galilaea fanfhfcabatur in afylum. Jefi 20: 7. Denique eodem modo res fanftificantur ad ufum facrum. Exod.28: 38. Cum ergo dies \feptimus benedicitur & fanflificatur, ille per prius ex certis quibusdam fignis declaratur pro die fauftofeftoque, & per pofterius feparatur ad fanftum ufum. Hoc ve ro fieri non poteft nifi per folennem aliquam declarationem, & promulgationem, non vero per realem influxum & opera tionem , cujus ille dies non eft capax, non magis ac cum annus Jubilteus [anthjicabatur, aut urbs Cedefch, ut fit in Afylum, ejusmodi quid fubiit, fed >itu aliquo Sanftificvtio fiebat Jubilcei , cum proclamabatur tuba libertas Levit. 25: 10. Quo ritu vero fanftificatio Afylorum fadta fuit, ignoro. Cum autem htec benedidtio & fanftificatio non homini, fed Deo tribuitur , fufficit Jehovam folenni fententia hanc benedi ctionem & far,6lificationem promulgafle, & certa quaedam figna , ad ejus recordationem inftituiffe, & ad fanfhim ufum ac finem pro natura negotii feparafle, uti ipfa Sabfcathi lfraelitici inftitutio fimili modo deinceps fatta fuit. Sic. Haáz Rezső Múzeum Tudományos Könyvtára, Székelyudvarhely.

(17) I n LOCUM. G E N.. 2: 1-3.. zgt. Sic vero intell/gitur hanc benedictionem & fanftificationcm non circumfcribi unico tlle die feptimo , fed Ut in pofterum «St ille dies feptimus habeatur fefttu & [antius. H ic enim eft ftylus feripturaj in negotio temporum, quae non manent fixa, fed fluunt, ut Dies recurrentes habeantur pro die luo origina li, atque adeo feptimus dies cenfetur efle in omnibus feptimis recurrentibus diebus unus & idem. Sic ex: gr: fe habet cum die vel no6le Pafchah Exod. 12: 14. Erit vero hic ipfe dies vobis in memoriale, O" fefttve celebrabitis illum fefium j e hova, per generationes vefiras, Patulo perpetuo feftive celebrabitis illum. Et clarius adhuc vs. 42. Nox plurimum obfer.vanda eft in honorem < J eluva, quia eduxit eos e terra tsEgrpti. Hac eft illa nox plurimum obfervanda omnibus Jfraehtis per atates ipforum. Sic etiam benedtfho «St fanftijicatio diei feptimi inde a creatione mundi fe extendet a d , «St patefaciet in quovis die feptimo abhinc futuro, qui habetur, ac fi iple ille dies feptimus efiet, cui haec benedictio & fanftificatio addidta fuit. §. XIV. Iline patet ejusmodi bened: «St fanftifi: huic diei efle propriam. Legimus quidem hoc vel illud opus hujus vel illius diei effe approbatum: & in fexto die omne quod Deus fecit, five in toto fexiduo, five in illo fexto die, appro bationem Dei tulifle: nulli tamen diei benedidtio «St fan&ificatio tributa fuit, quare id tanquam huic diei proprium merito confideratur. Videtur id vidilfe Procopius, ,, Reliquos, ait, diis honoravit operibus, quae in iis eve„ nerunt. Verum feptimum voluit elie documentum univer„ fi naturam in eo elfe confunimatam. Et eum fnnfhfcavit „ i. e. feparavk eum a reliquis, ut illius rei eflet lignum „ «St memoraculum. Quemadmodum fc/tos dies appellamus „ fan6tos, quod continent memoriam beneficii alicuius fin„ gularis a Deo nobis dati, ficuti «St illud fanthficate Jejv„ nium, i. e. feparate «St ordinate jejunandi tempus. Hsec P kocopius G az/eus in h. J. §. X V . HcCC beneditlio «St fanflijicatio tribuitur Deo, quia Deus eft fons omnis benedittionis, & a Deo etiam ordi nari d ebet, quicquid ad fanttum ufum feparatur. Alias 1i t efiet. Haáz Rezső Múzeum Tudományos Könyvtára, Székelyudvarhely.

(18) 25*. D e SABBATIIO. CREATIONIS. eflet fuperftitio & Et folius Dei efle Sacra menta inllituere, hic non probari fed fupponi debet. Tantum quteflio fupereft, an quidem Sabbathum tale fuerit? Quod in feqq. probandum erit. §. XVI. Sed nondum Icimus, ad quem benedi&io & fanClificatio pertinet, quae fepiimo diei addicitur. Dies enim ipfe, uti diCtum, quatenus Phyfice fpe&atur, nec felix nec in felix efle potell, & fic ei nec bene, nec maledici. Hinc benediCtio diei pertinere debet ad illa entia rationalia, quas illo die vivunt , & vel bene vel male fe habere poliunt. Hoc vero non quadrat in Deum, ille enim benedicit. Non in Angelos, de quibus exprefle nil dicitur in Hiftoria Mofaica. Et Nemo etiam fullinebit illos dies obfervare fuos. Ergo in hoc negotio nulli nili homines efle poliunt, quia etiam de nullis aliis entibus rationalibus in Mofaica Hiftoria agitur. Nulli vero alii Homines erant, nili Adam & Eva. BenediCtio ergo diei feptimi redundabit ad Adamum & Evam , lingulis recurrentibus Sabbathis illam diei illius feli citatem experturos. Idem mutatis mutandis de Santlijicatione diei feptimae di cendum e f t , quae etiam nec fanCta nec profana e l l , fi phyflce fpeCtetur, quia omnis SanCtitas efl: ens morale, vel moralitatis aut adjunflum, aut Jignum. Haec ergo Sanctificatio debet ad entia moralitatis capacia referri, ob quae dies feptimus ad ufum fanCtum feparatur. Quae fanClificatio faCta non efl: pro D eo, fed a Deo, nec pro Angelis propter diClas ra tiones , ergo pro hominibus: quibus ergo incumbit hunc feplimum diem ad fantium ufum feparare, & fanctificatione Dei frui. Et hoc patet etiam ex diCtis. Nam id quod in Decalo go allegatur ex hoc loco , probat quod volumus. Ifrael enim benedi&ione gaudebat , cum debebat hoc die refocillari & quiete frui, & fimiliter hanc diem Janflificare, vel in fandum ufum feparare, quia Jehova huic Diei benedixit, eumque fanClificavit, nempe non fbi fed hcminitus. Cum trgo nunc nulli hcmines nili Adam & Eva erant, ha°c terediCtio & fanCiificatio ad Adamum & Evam referri debent.. Ita. Haáz Rezső Múzeum Tudományos Könyvtára, Székelyudvarhely.

(19) I. n. L O C U M. G F N . 2: 1-3.. 553. Ita Sabbathismus Dei ad Sabbathismum populi refertur Hebr. 4: 3- Si jam a jadlis mundi fundamentis iile Sabbathismus Dei obtinuit, pro hominibus etiam ejus temporis reftare debuit. Et Sabbathismus populi eft Sabbathismus Dei, i. e. ftylo fcripturae memoriale Sabbithismi D ei, uti Ifrael Sabbathum obfervare debebat, quia eft Sabbathum Jehovae Dei ipforum , i. e. memoriale illius Sabbathi, uti in feqq. probabitur. Et fic Sabbathismus Adami eft; Sabbathismus D e i, i. e. ejus memoriale. Si enim Sabbathifmus Dei non • ad hominem referendus fit, qualis erit Pauli illatio jubentis, ut populus contendat in Sabbathismum live requiem Dei in rare ? Si jam a jaiftis mundi fundamentis Ejusmodi Dei Sabbathismus inftitutus fuit, ergo & illi primi homines con tendere debebant , ut in illum intrent. Et fic hominibus primis quiefcendum erat feptimo die , ut lpe quietis pro ni ilice fe laftent. Adde fic patere emphafiri ditfti, Sabbathum fa&um efle propter hominem, non hominem propter Sabbathum. Mar. 2:28. H oc enim vix dici pollet, li tantum Ifraelitae ufum Sabbathi habuifient, fic enim diceretur, Sabbathum propter Ifraelem fuifie, & non Ifraelem propter Sabbathum. Nunc vero ad primum Sabbathum nos Jefus relegat , quia & Sabbathum Ilraeliticnm pariter eo revocatur. Accedit, fi propter hominem Sabbathum fit, ut benediffio & fan&ificatio Sabbathi efle debeat benediftio & fanttificatio hominis. Et hoc convenit cum difto Dei apud Mofen, Sabbathum efle fignum inter Deum & Ifraelem, Deum efle Sanftificatorem & Deum Ifraelis, & fic etiam Deum efle fanttificatorem & Deum hominum primorum , Adami & Evae, prout illa in illos adhuc reftos quadrabat, qui fan6ii quidem erant, fed fatftlificari adhuc poterant. §. XVII. Et haec quidem huc ufaue bene fluere videntur. Et nihilominus htc quam maxime aqua videtur haerere, quaenam illa felicitas , & quis ftnftus ufus fit , qui ad homi nes primos in die Sabbathi redundat? Et in univerfum qui dem conftat omnia pro fubjedla materia efle accipienda, ficut ubique, ita hic. Alio modo fe habet benedi£tio in leIi 3 mine. Haáz Rezső Múzeum Tudományos Könyvtára, Székelyudvarhely.

(20) *54. De SABBATHO. CREATIONIS. mine Abrahami benedicente , alio modo in femine benedi cto. Aliter & aliter fe habet San£lificatio Aaronis , & Fi liorum Ejus. Alia effc San6lificatio Feftorum, alia ell Ju bilaei. Omnia pro fubjedla materia fe habent. Sic etiam na tura feptimi diei fpeCtanda e l l , ut Ejus & benediClio & fanftificatio intelligatur. Jam de natura feptimi diei e il, ut fit5dies quietis & recreationis divinae ob confummatum opus creationis. Hinc ejus benedictio & fanchficatio intelligenda ell relative ad illam quietem, ut illa hominibus fit beata & fanCla. N ec fine autoritate hoc modo incedimus. Et pri mo quidem hoc eliciendum puto ex addita ratione, quia in ea quievit Deus ab omni fuo opere, quod creaverat faciendo. Ob via funt quae de vocibus ma 6c narp circumferuntur. Et diftinCtio CJ: A ltingii , ut prius ad opus creationis, pofterius ad opus redemtionis pertineat, negligenda omnino e ll, quia duo illa verba de omni Dei opere pr edicantur & fic dividi non poffunt. Et Cl: G ussetus ad V . naty putat adverbialiter poffe fumi verba, quae cumm?p conjunguntur, ut hic loci fecit Creative. Jud. 13: 19 /TOpS fe c it msraculofe & c. Sed. D. L. C. M iegius in Biblio : firem: clafi 2. p. 585: ingeniofe vertit, quievit Dominus ab omni opere fuo, quod creavit ipfe ad agendum vel ad faciendum. Scii: Deus ipfe non amplius novas producit fpecies, fcd indidit vim fui mulciplicativam rebus ipfifmet. Ita eas creavit, ut poflmodum ipfe age rent , feque augerent....... Polfet tamen etiam ad Deum re ferri/, ut quae creavit, tum pofthac perficeret ipfe. Id nau» notat. Haec Miegius. Sed nos in noflroNazir. p. 111. oftendimus illud rwj? augere fignificationem, & notare perfedlionem, quae ad 'creationem accedit,quo ultimaMiegii obfervatio tendebat. T a ceo etiam perfe£tionem creaturarum imo vero cerni in e o , quod fub Deo agant, vel in Deo vivant & moveantur aeque ac fint. En quicquid etiam de hac diflione fit, ad quaeflionem noflram fufficit obfervafie , Deum hic introduci tanquam creatorem gcfaflorem, quia ram materiam quam formam omnis fui ope ris condidir, ufus divino verbo & fpiritu, uti diblum. Fuit in omni fuo opere occupatus, uti Faber & Archite&us per. Haáz Rezső Múzeum Tudományos Könyvtára, Székelyudvarhely.

(21) I n. L O C U M. GEN,. •; r-3.. *s s. fex continuos dies. Sed feptimo die quievit, i. c. ceffavit, & delectatus fuit omni fuo opere, eo quod tam feliciter Colophonem ei impofuerat , uti jam explicuimus. XVIII. Sed jam habenda eft ratio connexionis, quia in eo feptimo die quievit & fe deledtavit, ideo ( jp-Sy Exod. 20: x i . ) benedixit eidem feptimo diei, eumque fandfi fica vir, nempe, ut vidimus, propter hominem, atque ad hominis tum felicitatem, tum fandhim ufum. Hinc 1. Felicitas hominis quaerenda etiam eft in certo figno , quod eft memoriale iftius diei, & felicitatis iftius diei teftis, quod fignum p. d. fitum eft in quiete & cum ea con juncta delegatione, quia Dei fabbathifmus datur in exemplar Sabbathifmi populi juxta ratiocinium Pauli Heb. 4: 3 .‘Et fic etiam pro hominibus primis in negotio Sabbathifmi a fun datione mundi inftituti. Hominibus ergo iliis feptimo die quiescendum eft, & recreandum, quia Deus quievit & fe delectavit. Et hoc confirmatur ex Sabbatho. Ifraelitico, ubi pariter illis eft quiefeendum , refocillandum, ut totidem verbis legitur Exod. 20: 11. & 23: 12. Iisdem vocabulis nu & »33, quibus quies & deledlatio Dei exprimitur. Quia Deus fex diebus & c. Exod. 31: 17. 2. Sed ita fponte delabimur, ut inquiramus, quaenam illa opera, quis ille labor fit, unde homini quiefeendum e ft, & ob cujus confummationem ei deledlandum eft? jam novimus Ejusmodi opera efie opera fex dierum prtecedd: fi in fepti mo fit quiefeendum. Et hoc pariter fequitur ex eodem exemplari, quod hic prae oculis habere debet, nempe Deum , qui fex diebus operatus eft, & feptimo quievit, ita & ho mini fex diebus operandum eft, & feptimo quiefeendum, & ideo obledtandum. Quod pariter fequitur ex Sabatho Ifraelitico, fex diebus operaberis &c: Sed feptimus ejl Sabbathum Domino & c. Exod. 20: 9. & 23: 12. Sed quaenam illa opera fint, unde hominibus ceflhndum fu it, quaeritur ? Et illa facile intelliguntur ex ftatu hominis pofiti a Deo in Paradifo, ut illum cuftodiret & coleret, ubi vox ia? Gen. 2: 15. eadem e ft, quae in negotio Sabbathi eft familiariflima, notatque opus rt nsy fervi, quale fervi faciunt, & quale , veti-. Haáz Rezső Múzeum Tudományos Könyvtára, Székelyudvarhely.

(22) i 56. D e SABBATHO CREATIONIS. vetitum erat Ifraelitis, ut in ipfo Decalogo totidem verbis dicitur, ideo enim operari non licebat aeque fervis & an cillis ac Ifraelitis, Imo bobus & afino seque ac peregrinis itidem fervis. Ideo Sabbathum indicium ell libertatis, oppofite ad fervitutem, quam olim ferviverant in dEgypto Deut. 5:1.5. Et lic etiam homines primi erant ferv i, qui cujlodire hor tum debebant, uti vigiles folent facere & cuftodes nodlurni. io» fumitur de agricolis ventum coelique tempeflatem obfervantibus Eccl. 11: 4. De homine gregem folhcite cuflodientc Gen. 30. 31. Sic Homines primi illum hortum confervare debebant contra beflias. Sic &. obfervare inftar agricolae tempus ferendi & metendi. Imo follicite cullodire debebant fumma cum circumfpedlione & attentione, quia ibi arbores erant vitae & mortis. Ibi tentandi erant, & tentari pote rant. Et fic in periculo verfabantur : quare cullodire folerter debebant hortum cum omni vigilantia. Debebant etiam illum hortum colere, id e lt, agrum ejus ita fubigefe & arbores plantasque excolere, ut ferant frudhisfuos in homi num ufum. Hoc ergo fex diebus illis facere incumbebat, led feptimo die prohibitum, in quo erat quiefcendum & Utandum, quia quievit Deus feptimo die ab omni fuo opere, quod lex diebus fecerat & creaverat. Septimus itaque dies benediftus erat ob libertatem, qua tunc fluebatur homo, oppolite ad illam Servitutem fex dierum in cullodiendo & colendo horto. §. XIX. Attamen hic non eft fubfiftendum. Deus non tantum benedixit ei diei, fed etiam illum faniJtfcavit. Quod tam beneficium Dei quam officium hominis corunere debet, quando diem illum tum homini ad fanclum ufum dedit tum in lignum fe elle fandtificatorem hominis. Et beneficium divi num in eo latere facile creditur, Deum np. conlideruri debere, ut qu: donator efie velit quietu, libertattfque hominis, & Deum illum feptimum ideo fand/ficaffe, & feparafle a ceteris, ut illius linert itis a Deo accipiendae fit lignum. Si vero ad homi num officia referatur, quatenus diem illam fandtam obfervare modo rationali tenebantur Primo quaeritur, an commemoratio creationis pertineat ad San£lum. Haáz Rezső Múzeum Tudományos Könyvtára, Székelyudvarhely.

(23) I n. L O C U M. G E N. 2: 1-3.. 257. dum illum ufum? Ad quod non poteft nifi cum diftin&ione relpondc-ri. Fieri fcil: non pofle, ut homo leptimo die quiefi cat, quia Jehova fex diebus omnia creaverat, & feptimo quieverat, quin eo ipfo creationis fa&ae recordetur. Sed fieri etiam non poteft, fi homini fex dies operandum fit ad exemplum Dei fex dies operantis in creatione mun di , quin etiam homo San&us ejusdem creationis memori am teneat. Et fic ifti dies fex eo fenfu fanftum etiam fuum ufum habuiflent. Et nihilominus Septimus dies faftftificatus efl:, & non ullus alius dies. Itaque manendum lemper efl; in eo figno, quod feptimo diei proprium e l l , quod eft illa quies inftituta ad exemplum D ei, qui fex die bus omnia creavit & feptimo quievit. H inc, ut feptimi diei quies, libertas, & laetitia fan&um accipiat ufum, etiam dies ille feptimus ratione illius quietis ab hominibus feparari ad ufum fandum debet. Sandus vero ufus pendet inde, ut omnia fint a Deo , per Deum , & ad Deum, & fic, fi Deus ab hominibus habeatur pro autore & fonte omnis benedidionis, fi gratiae agantur ei pro quiete & libertate, & pro feliciter perado opere & labore fex dierum , tunc illa quies (anftum accipit ufum , & feptimus dies fic ab homine (anfltficatur. 5. XX. Sed nondum fatis patet nexus inter quietem Dei & inter hanc diei fandificationem , quae tamen requiritur, quoniam dicitur, & benedixit Deus diei feptimo, & fandificavit eum, ejuio quievit ab omni &c. & delectavit fe. Jam non videtur Deus multum deledamenti capere pofle ex eo, quod homines quiefcant feptimo die, quodque fruantur liber tate, & vacent a cuftodia ac cultura horti Ejusmodi. Neque tanti e f l , ut homo re d u s , fandus, fapiens, totius terrae Dominus fub Deo , feptimo die quiefcat a follicita cuftodia & cultura iftius horti, quia fine fudore panem fuum ede b a t, & fine defatigatione ulla res fuas agebat. Lti etiam Deus ejus fine moleftia & defatigatione omnia fua opera creaverat & fecerat. Hinc fenfum fublimiorem hic fuLefle credibile eft. Quod etiam confirmatur ex Sabbatho Ifraelitico, quod fignum erat feedtrts divini, duraturi per gereraKk tiones. Haáz Rezső Múzeum Tudományos Könyvtára, Székelyudvarhely.

(24) 258. De SABBATHO CREATIONIS. tiones eorum , unde quietem iflam Sabbathi tanquam facramentum & figillum quietis in fine dierum obtinendas traClare debebant, uti ex Exod. 31: 17. nobis jam innotuit. §. XXI. NecefTe ergo eft , ut Sabbathi hujus ufum fan dum tam ratione beneficii Dei , quam ratione officii homi nis refte cognolcamus , ut cogitemus de foedere, quod Deus cum protcplaflis erexit,vi cujus Deus certa homini promifTa dederat, & eum ad debita officia obligaverat. Poftquam enim alibi in terra creati erant, & . imagine atque fimilitudine D ei induti , imperium denique & dominium in terram , atque eius bona, in animalia, pilees, atque aves acceperant, tunc fjekova Deus accipiebat jidamum, Cr ponebat illum in Horto Eden ad colendum eum, ©“ cuflodiendum eum. Et preripiebat ‘Jehova Deus sldamo dicendo, ab w.ni frudiu hnjus horti omnino edere poteris. Sed ab arbore jcientia boni mali , ab illo (inquam ) non comedes, quo tempore comederis de illa, omnino morieris. Gen. 2: 15-17. Cum vero illa comminatio contrariam promijfionem includit, inde confoederationem Deum inter & hominem reCte inferimus, uti etiam ex aliis ratio nibus id probari folet, & quis ignorat locum K of. 6 : 6? Nos ergo id tuto hic tanquam notum fuppenimus. Tan tum nos folliciti fumus de ifta introductione Adami in Paradifum, ut hortum illum coleret & cuflodiret, & fimul in illo obfervaret Dei foedus, idque vel edendo vel non edendo de arbore iflius horti, cogitantes omnia haec fimul fymbohee accipienda effe pro natura iflius flatus foederisque cum Deo. Si enim in obfervando praeceepto de arbore fcientioe b. & m. a morte fibi cavebat & ad vitam tendebat, quamefii arbo ris vitae pro renata ratam firmamque reddebat, ita pariter dicen dum' efl de cuflodia & cultura hujus horti, ipfi pariter a Teo demandata. Quomodo enim nobis perfuadere poffumus, Ada mo integrum fuifTe non cuflodire & colere hortum contra mandatum Dei fui? Que medo ficut inebedientia* ita ingrati snin apud Tcum, Dcminun & Patrem fui m, fe non feciFet reum?Et quomodo non fic contra illud foedus & amicitiam fe in ter & Deum graviter peccaflet, fi iftam cuflodiam & culturam ne*. Haáz Rezső Múzeum Tudományos Könyvtára, Székelyudvarhely.

(25) I n L O C U M. G E N. 2: 1-3.. 25.9. neglexlffet, aeque ac fi e contrario de arbore vetita comediUet ? Hinc merito infertur a cultodia & cultura horti illius pependifie vitam , uti ab efu fruftus vetiti mortem. Attamen quis fibi perfuadere poterit vitam pendere ab ejufmodi exercitio <?«,«.*tikv, & mortem ab efu ejusmodi, nifi quia fymbala & figua fuerunt animi Deo dediti, & ad prae cepta Dei omnibus viribus obfervanda prom ti, & viceverfa fi contrarium faceret, animi perfidi & ingrati, beneficia Domini & Patris fui dilapidantis, aut atfverfus eum recalcitrantis. Hinc itaque tuitura & cu/fodia Paradifi procul dubio Adamo etiam fymbolica efie debuit , refpiciens illud ipfum foedus operum, de quo nobis elt fermo. Talis enim flatus erat Adami. Erat Viator, pofitus in hac vita tanquam via & fta d io , ubi ipfi contendendum erat ad metam, ad beatam fcilicet vi tam. Erat pofitus in ftatu admodum felici, & donis bonifque fpiritualibus abundante & inftruitillimo. Attamen illa dona erant excolenda & cullodienda folerter. Quod faci li labore fieri poterat, quia imagine Dei praeditus. Hsec omnia ei in cultura & cufodia illius horti praefigurabantur, vel ob oculos ponebantur, quomodo per culturam donorum & folertem cufledum bonorum, quae acceperat, foedus Dei obfervare tenebatur, uno verbo, quomodo ipfe erat fub foe derum operum, quod tam facile ipfe fervare potuit:, quam facile ipfi erat hortum illum cullodire & colere per opera ejus fine ullo fuctare & molellia. XXII. Ut jam Adamo currenti & operanti calcar ad deretur , Deus feptimo diei benedixit, eumque fandlificavit, quia Deus quievit in illo ab omni opere fuo & c. Hinc ergo Sabbathum hoc accurate delineabat & quietem & temvut quietis, & modum. Primo quietem dico feu Ubertatem , erat enim in fervitio quodam per illud foedus operum, erat in quodam labore, non fine follicita cura & cultodia ad do na a Deo accepta confervanda & multiplicanda, fed Sabbarhum, quo quiefeere ab opere fuo debebat, promittebat quietem, & libertatem, ubi perfofl-im fervi viatoris depo net, fietpue kuyyty*, & fic in beata Dei communione fe lix. Secundo promittebat tempur quietis, nempe poli fex Kk 2 dies. Haáz Rezső Múzeum Tudományos Könyvtára, Székelyudvarhely.

(26) i<5o. De SABBATHO. CREATIONIS. dies laboris, quibus totum negotium libi a Deo demmdat i n abfolverit, uti Deus fex dieb is opus fuum omne confutnmavit, & feptimo die quievit. Hinc non ftaum libi illam promittere quietem & felicitatem debuit, uti non flarim ex quavis horti cultura & cuflodia frudlum percipie bat, fed li perfeveraverit conftanter in omni bono opere. Imo fenfim ad majora & altiora contenderet, uti Deus fex die bus etiam ad majora progrellus .fuit. Tertio medum quie tis delineabat, nempe per opera illa fe ad quietem perventu rum, & in operibus illis fuis fe polle deleftare, quia adeo feliciter & Itrenue illa ad finem perduxerit, uti Deus ab omni fuo opere , quod creavit faciendo, quievit & in eo fe delectavit, quia omnia fadta fuerant bona. Ecce itaque fandum Sabbathi vel feptimi diei ufum. qui conjunttus e ll cum benedsdione five felicitate illius diei, & omnino convenit illi quieti & deledlationi, quam Deus ha buit ex omni fuo opere, quod creavit faciendo. Quare etiam hominibus primis tam beatam quietem definito tem pore promifit, & Ejus Sandificatorem fe declaravit. V ice verfa illa San&ificatio promifla, & quietis feptimi diei ligno obfignata faniium ufum homini imponebat. Et fic facile patior, ut Adam hanc leptimi dici quietem etiam feparaverit ad hunc fandum ufum, ut Canticis inter alia fuam teflatus fuerit Laetitiam, propter fptm . qua madlabatur, fe aliquando per fua opera ad quietem & felicitatem paradifi cceleltis perventurum, ficut per culturam & cullodiam pa radifi terrellris ad quietem & recreationem deferiptam die feptima ad exemplar Dei perveniebat. Adde etiam gratia rum adiones ampliflimas Deo & Parri fuo pro tanta do norum & bonorum c o p ia , quia fine ulla molellia ipfi contendere licebat ad illam quietem, cujus lignum ipfi erat & figillum ipfe ille dies feptimus, five ejus quies. PolTum etiam preces & vota Adami hic reperire in quovis feptimo die, ut tandem pro firno & figillo quietis & libertatis pro mifla: ipfa illa adver. at, quo e ftatu fervilis viatoris in fla tum ccnfirmarum P; radii' ccelellis trenfferatur. Talem fimilemve alium fandtum ufum derivo i . ex cognatione cum ^ " Sab-. Haáz Rezső Múzeum Tudományos Könyvtára, Székelyudvarhely.

(27) I n L O C U M. G E N. 2: 1-3.. 261. Safcbatho Ifraelitico , ubi convocatio [anAa requirebatur ut qvuetem Sabbarhi i» honorem Dei fuamque falutem conver tant, fovendo fpem inftantis quietis & libertatis promiflse, eainque teftando canticis, aliifque exetcitiis facris. 2. Ex fiu * hominum primorum, qui cum prudentes < lanfti , & boni erant, non poterant non iftis amicitia; Dei piguorbus & ri~ giihs uti ad tam fanttum & tam noMlem finem, qua tec tum ibant Deum efle fuum Sanftificatorem, feque omni bus fuis operibus ad communionem Dei beatam adfpirare. §. XXTV. Cum vero omnis ifta (pes quietis & libertatis futurae nitebatur bonis operibus, & perfeverantia in illis , faftum etiam eft, ut Adam deficiens in bonis fuis operi bus quoque exederit ex ifta ipe. Et hinc ficut foedus ope rum diftolvebatur & abrogabatur per hominis tranfgrefiionem, ita etiam facramenta obfignandi vim perdiderunt, ve!, quod idem eft, abrogata fuerunt. Et fic Sabbathum primum ab rogari debuit & abrogatum fuit, ldque tam ratione fanftificationis divinae, & iftius quietis beneficio divinae obti nendae, quam ratione fanfti iftius ufus. Non 1. poterant feptimum diem quieti deftinare in fignum & (igtllum g!oriorae fanftificationis ex operibus fuis acquirendae, quia ex operibus fuis fibi accerferant reatum mortis ac infelicitatis fummae propter foederis operum trangreflionem & violatio nem. 2. Non poterant feptimi diei quietem ad fanflum mfunt deftinare & feparare, quia cantica, & gratiarum aftiones in totidem lamentationes convertendae erant, & vota, fafta irrita, cruciare potius ac recreare debebant infelices Pfotoplaftos, poftquam a foedere operum per fuam apoftafiam exciderunt. Et hoc, ne quicquam defit, probo tribus rationibus, r .exfaffv divino, quo Deus hominem relegavit Cr expulit e paradtfe, ut non edat de arbore vtt*, ftd ut colat terram, unde ae\un.tus erat. Gen. 3: 22. 23. Hinc difeimus cufiodiam & culturam paradifi homini fuifie ademtam, & firrul ufum arboris vitae: unde, ficut cultura & cuftcdia Paradifi quiete feptimi diei claudeba tur, ut figuraret hominem per culturam donorum a Deo accep-. Kk 3. torum. Haáz Rezső Múzeum Tudományos Könyvtára, Székelyudvarhely.

(28) 2<Si. D e SABBATHO. CREATIONIS. torum perventurum ad quietem et libertatem, ita expulft» ex paradifo figurabit homini non licere per culturam illo rum donorum ad quietem pervenire, fed fe omni ifta fpe excidifle, & hinc in Paradifo nec operari nec quitfcere poffe. Accedit quod homo relegatus cx Paradifo condemnatur ad colendam terram unde defiemus erat, terram maledictam, tribulos & fentes ferentem , in qua cum fudore vultus ei laborandum erat, idque tantum vi&us quaerendi caufa, do nec in illum pulverem, unde defumtus erat, revertatur, hinc ergo omnis Sabbathi ufus plane tollebatur, imo divini tus adimebatur, atque ac ufus arboris vitte. Addo 2. llilloriam Patriarchalem, qute ne jota quidem habet de obfervato Sabbatho. Quae enim de calculo per heb domadas aut per numerum feptenaritsm circumferuntur , nil probant de obfervantia Sabbathi vel diei feptimi. Et quod de fine dierum Gen. 4: 3. in quo Cain & Idabel fua facrificia obtulerunt, producitur, longiilime pro obfervato Sabbatho petitum argumentum efl. Nam fi concederetur Sabbathum tunc fuille, non elfet Sabbathum Paradiftacum, quia illud nitebatur bonis operibus, hoc vero fi bonum f i t , fide, ut Abe) teflabatur. Hinc Sabbathum de novo debuiflet inllitui, ut aeque pro figillo foederis gratias fit, ac pro figillo fotderis operum fuerit, quod nemo probare tentavit. Deinde per haec fua opera, nempe lacrificiorum oblationem, teque Sab bathum prafanafent, ac fa cerdotes deinceps profanafle dicuntur per fua minifleria. Matth. 12: 5. & fic debebant exprefia man data Dei fuifie, ut ita iacrificent in die Sabbathi, ut pofiint efie infontes a profanatione, t^uod quivis videt huic loco neutiquam convenire,quia faltem Cain non placuit Deo,qui tamen magis quievit ac Habel, quia a Caino minus opera in offerendis frugibus terne, ac ab Habele in adolen-1 s ov.bus earumque adipibus, requirebatur, & fic magis ad quietem Sabbathi ae ce uftt Cain pras Habele, & minus profanaflet Sabbathum ac H abel, quod quivis videt ab omni ratione alienum efie. Sic fuimus liberales, concedendo per finem dierum poffe intelligi feptimum diem. S e i nemo facile tam vagam Iocucionem aliquid nota dico certi, fed probabilitatis habere prae-. Haáz Rezső Múzeum Tudományos Könyvtára, Székelyudvarhely.

(29) I n L O C U M. G E N . 2: 1-3.. 263. praefumet , quia tota Hiftoria patriarcbalis ne fpeciem ve ri huic cogitationi lubminiftrat. Et videtur ipfe textus le fatis explicare. Solet enim fm s dierum incidere in tempus, ubi fruges maturuerunt, ex quibus Cain obtulit, & pariter finis ejje durum dellinatorum offerendis primogenius, quia vero non praecifius aliquis dies duabus illis rebus convenit, ideo generali notione finis dierum prudenter contentos nos effe Moles vult , & potius cogitandum dat Cainum & Habelem in id tempus libere conveniffe, & hunc dierum a fefe fix orum finem exfpedtafle, ut.dona fua in grati animi tefferam Deo offerant. Non enim haec, ut a Deo ipfis prselcripta ha benda fu n t, fed libere oblata effe, ex facrificiorum vario gerere & modo rite concluditur. Saltem Cain non obtulit ex Dei praefcripto, cur ergo diem facrificii ei praeferiptum fuiffe crederemus? Nefcio tamen, an pertinax .Antiqq. Mofaicarum {ludium mihi non in hac obfcuritate fuccurrat? Novimus D'D’ notare annum Levit. 25: 29. 1 Sam. 27: 7. conf, 2 Sam: 14: 29. 2 Chron. 21: 15. & 19. Novimus in fine anni, id e ll, cum annus exiverit, Felium Tabernaculo rum obfervari, ubi frugum primitiae Deo offerebantur, & lacrificabatur modo folenni ob finitam vindemiam. N o vimus annum Patriarchalem in illo menfe Felli Tabern: incepifie. Et hunc annum lub initio mundi fic fe habuiffe. Novimus ilio menfe probabiliter hominem creatum , & lapfum fuiffe, & ex lapfu rellitutum. Denique novimus rellitutionem illam fadtam effe cum inflitutione lacrificio rum , & exinde didicifle Cainum & Abelem le debere a fine anni Deo homagium reddere per folennem facrificio rum oblationem. Deviavit vero Cain a priflino inftituto in e o , quod tantum obtulit incruenta, fed Abel ejus tenax fuit oblatione primogenitorum & adipum eorum. Uude & hoc nomine in fide obtulit. Haec fane in Antiqq. Sacris quam maxime cohaerent, fed nullum locum relinquunt Sabbathe, quia plures cies forte hmc folernitati dederunt: uti & piures vi&imas Deo Atti facrificavit. Manet faltem rarum & firmum totam Hifforiam Patriareha’em nelcire nbjervmunn feptmi diei vel Salbathi, quod inauditum effet,. Haáz Rezső Múzeum Tudományos Könyvtára, Székelyudvarhely.

(30) 264. De SABBATHO. CREATIONIS. fi non flatuamus illos fanftiflimos viros abftinuifle ab iffca obfervantia, vel quia ejus inllitutionem ignorarunt, vel quia carebat fanftifieatiox: Dei Sabbathum, pollquam femel cuni foedere operum abrogatum fuit. 3. Hinc exprejjo mandato in deferto inflitutum fuit. Q_uod plane novum e ll, quia aliam naturam inducit Sabbathum Ifraeliticum ac Sabbathum Paradili, illud enim lignum fuit foederis gratia, hoc fuit lignum foederis operum. Et finge foedus Sinaiticum effe idem cum foedere Abrahami, & Abrahamum (imiliter Sabbathum obfervafle ex inflituto D e i , elt ne credibile, fic potius ad Sabbathum Paradili feu hominis primi relegari Ifraelem, ac ad Sabbathum Abrahami, ( Ifaaci & Jacobi)? Sed quia Scriptura non novit aliud Sabba thum nili Paradili, non poterat Sabbathum decalogi nifi eo relegare. XXV. Ex di&is jam liquere opinor Sabbathum Paradili & Sabbathum Ifraeliticum in eo convenire, quod utrumque fit pojitivum, licet non deflituatur morali fuo ufu, & ideo in Decalogo inter fe conjungi. Formalis enim ratio lita effc in quiete feptimi diei a cultu ra Paradili per fex continuos dies habita , uti addita ratio ponere debet omnem extra controverliam, quia Deus in illo quievit ab omni fuo opere quod creavit faciendo. Quae quies feptimi diei erat fefliva & fanfta, quia fanflo ufui flatus Hom ini, benedicente\ & Sanfhficante D eo , fubfervire debebat, ut fcil: fpem hominis aleret, & currenti calcar adderet, fe per bona opera perventurum ad flatum confummatum, uti coelum & terram Deus fex diebus confummaverat, & fic cum dele&atione quieverat. Hoc omne in fanftunt fuum ufum convertere debebat homo per cantica, preces, gratiarum abhonej ifli negotio conformes. Inde, nili omnia mc fallant, claret Sabbathum vel quietem Sabbathi diei praeceptum elfe pofitivum, quia ex libero Pei inflituto pendet ita agere , quippe qui pro fex diebus potuifi fet quinque aut quatuor, aut etiam 06I0 & novem dies elegifie, quibus mundum crearet, & fic aeque quintus & quar tus , aut odlavus & nonus Sabbatho hominum deflinari po-. Haáz Rezső Múzeum Tudományos Könyvtára, Székelyudvarhely.

(31) I n. L O C U M. GEN.. 2: 1-3.. «55 Et quae hic obtinet moralitat, illa etiam ex in-. potuillet. flitutione liberti e lt, non ex immutabili ratione. Cantica, preces, gratiorum adtiones, & fimiles fandlae occupationes funt morales, fed illae per fe non faciunt moralitatem Sabbathi vel feptimi diei, quia omni tempore tales funt, i. e. funt pia exercitia , & religionis naturalis pars effentialis, & hinc perpetua & immutabilis obligationis. Semper enim viatori precandum e ft, femper pro acceptis beneficiis , inprimis abfoluto curfu, gratia agendae funt. Sed omnia cantica , preces, & gratiarum adtiones non funt Sabbathica, i. e. Sabbatho pro priae : fed tales, uti defcripfimus, ubi Homo Deum lauda bat pro donis, quibus abundabat, & quibus ipfi datum erat ad beatam quietem per bona fua opera contendere, Dei que beneficio polle fe illa quiete uti frui in lignum & Tigil lum futurae beatitatis &c. Talis moralitas eft Itbera inftitutionis, quia, fi Deus ejusmodi fignum & figillum non inflituilTet, »0» habuiflet fuum iftum ufum, fic enim fe habet cum ufu fanflo omnium facramentorum. Uno verbo fan dius ille ufus non facit diem fandlum, fed inflitutio Dei diem facit fandlum & quietem ejus ordinat in fandlum finem. Et fic fandius ufus facit, ut opus illud in fandlo die conducat in Dei honorem, & in hominum felicitatem. Eli ergo moraJitas & fandlitas hypothetica. Hinc & illa definit, ubi homo perveuit in flatum confummatum, in quo non datur locus figillis feu facramentis, fed tpfi rei (perata. Uti etiam cum ipfa feptimi diei quiete pofl rupium & abrogatum foedus ope rum ille moralis ufus Sabbathi ceffavit, & defiit, ubi homini non per bona opera, vel foedus operum, fed per fidem, & foe dus gratia graflandum eft ad beatitatem aeternam. Hoc fenfu ergo Sabbathum Paradifi efl pofitivum non deflitutum fuo morali ufu. Hinc, fi ita placeat, etiam partim pofitivum, partim morale erit, e o , ut diximus, fenfu. Quod vero hoc ipfum conforme fit Patribus Dordracenis in fuis politionibus de Sabbatho, in feqq. aperiam, nunc Verbis unius ex ProfelTi.ribus, qui illas politiones compofuerunt, CI. viri A . W amei, didta mea obfignabo, quate nus fpedlant Sabbathi primi pofitivum jus, in locis Comm. L 1 de. Haáz Rezső Múzeum Tudományos Könyvtára, Székelyudvarhely.

(32) t6 6. D e SABBATI - I O C R E A T I O N I S. de Sabb: cap. 4. p. 595- ubi illis, qui Sabbathum mora’e vo lunt, quia in ipfo Paradifo inflitutum , hoe modo refpondet. „ Primo. inquit, eeremomalt afferimus fuifle Sabbathum, quia inter Leges ptfuivas ftcramentales in flatu innocentiae erat. Nam „ quemadmodum arboi fciendae boni <5t mali, item arbor vi„ tae , primi illius flatus facramenta erant, ita & Sabbathi quietem & JanHtficatitnem tanquam tertium facramentum „ aut Sacramentolem Typum quietis aeternae ab operibus ani„ malibus, ut Urfinus infra reite obrervat, adjunftum fuifTe „ ex Ileb. 4: ficuti antea oflendimus, evidenter probatur. Hactenus Vlra1aus. N ec differt illuflris Sph>he>'ius Dub: Evang. part. 3. p. 585. Hifce adderem CI: virum Lui: Cappellum, fi non in feqq. opportune magis allegari poffe videretur. Miror interim viros omnes pofle cenfere foedus operum fuifle abrogatum, & non fimul Ejus Sacramenta. Quod fua fponte inde fluere mihi videtur. Et vix dubito, abhinc fore, qui, prius fi concedant, poflerius in dubium vocabunt. §. X X VI. Ex his difputatis pofium jam rationes promere, quibus refpondeam illis, qui nullum Sabbathum Paradifi agnqfcunt , aut qui illud tantum morale efle fcifcunt. Dicam tamen id fine mentione ullius perfona , quia nobis animus efl neminem irritare, multo minus fratres in D. CharilFmos , aliter fentientes traducere , fed viam flernere aliquam ad lites fopiendas, fi, favente D eo , fieri poflit. 1. Objicitur non efle hic Sabbathi injlitutionem,'quia Deus huic diei non benedixit , neque eum fanttificavit, nifi poflrjuam quieviflet, illeque dies jam ad finem eflet perdudhis. Ita quippe legitur, quia in eo quieverat. . . . Ergo pofl diem feptimum demum. Quod fi fit, praeteriit ergo primus dies feptimus abfque cultu & quiete fingulari primi hominis refi pedtu, & ab eo non cultus. j)t. In praterito tmperf. verba vertenda efle juxta linguae genium , contendimus, & tunc manifeflam habemus Sabba ti* inptutionem. Et quiefcelat die feptimo ab cmni opere luo ----Et ( v e l iie» ex Exod. 20: I I . ) benedicebat I t u s &. Haáz Rezső Múzeum Tudományos Könyvtára, Székelyudvarhely.

(33) I n LOCUM. G E N.. 2: 1-3.. 267. & fanttificdat diem feptimum. & c. San&iiicabat vero non illum diem libi fed homini. Ilom o vero non poterat feptimum creationis diem obfervare, quia illo die demum injUtutio facta efl:, ut fequente feptimo die, poft culturam, horti per lex dies , quiefceret , quia Deus fex dies & c. N ec homo pridie creatus poterat feptimum primum diem celebrare cultu & quiere, quod plane fallum fuiflet. Debuit enim antea fex dies operari, uti Deus fecit, & lic pariter quiefeere feptimo die, quia Deus in illo quieverat. Uti Ifrael quiefeebat feptimo die, quia Deus in illo quie vit , & nos interpretative id idem efle diximus , ac fi illo primo feptimo die quiefceret homo, quia in memoriale feptimi primi diei fit. 2. obj. Quia nulla mentio efl termini feptimi diei, inde „ non male obfervavit celcb: Interpres, facro illhoc filentio „ quafl notari, in pofterum omnem Adami vitam inftituen„ dam efle ad gloriam D ei, creatoris fui, a quo etiam non ,, abludit noflra catechefis Qurefl:. 103. „ Et certe, fi Gen. 2: 2. aliquod mandatum fit tradi„ tum Adamo, ut quiefceret die feptimo, quia & Deus „ iftlioc die quievit, certe tenebatur tunc etiam Adamus „ quiefeere die o&avo, nono, decimo & c. Similiter ad „ Dei exemplum , quia illis itidem diebus Deus quievit, „ & adhuc quiefeit ab operibus creationis. Ita ut hoc „ Sabbathum fuiflet tale Adamo, in quo Deum debuiflet „ glorificare omnibus diebus vitae fuae. Quod non obfcure „ etiam doceri videtur, quia , ubi dittum erat de om„ nibus creationis diebus praecedd:, fuit vefpera, fuit mane „ primus, fecundus dies & c. hoc non dicitur de die fepti„ mo, ac fi Dei Spiritus eo indicare voluerit non tantum „ die feptimo, fed omnibus vitae fute diebus debere A„ damum Sabbathum colere ad Dei gloriam, uti & Deus „ ipfe deinceps femper fabbathizavit, i. e. quievit poli diem „ fentimum. a. Non orus efle memione termini diei fept’m i, quia ille in voce diei later, & quidem feptimi. b. Non licet Adamo facere, quod facit Deus, nili Deus * L ia id. Haáz Rezső Múzeum Tudományos Könyvtára, Székelyudvarhely.

(34) 368. D e SABBATHO CREATIONIS. id jubeat vel ratione quadam naturali vel exprefio manda to , utrumque hic deeft. Ratio naturalis non poterat Adamum inducere, ut femper quiefcat, llcut D eus, quia ei injun&a erat cuflodia & cultura Paradifi. Et contrarium fuadet ratio. Si Adam debuiftet quiefcere feptimo, oftaro & c. die, ergo Adam nunquam operatus fuifiet, & tamen Deus non quiefcit nifi poft opera fex die rum , itaque Adamo etiam operandum erat, fed quando, fi femper abhinc quieviflet ut Deus ? Deeft vero exprefjum man datum Dei ut femper quiefcat, quia contrarium ei injun&um e ft, ut vifum. c. Per feptimum diem nullum alium pofle intelligi nifi il lum folum, & non ottavum , nonum & c. patet ex Decalogo. Quomodo cohaeret, memento Sabbathi, fex diebus operaberis, [op time quiefces, quia Deus fex diebus coelum Crc. creavit, Cr fep timo , ottavo & c. die quievit? d. N ec intelligo cohaerentiam verborum , Adamum non tantum die feptimo, fed omnibus vita fua diebus debere Sabbathum colere ad Dei gloriam, uti Cr ipfe Deus femper fabbathizavit, i, e. quievit, po(l feptimum diem. Si Sabbathizare eft quiefcere, ergo Adamus debuit femper quiefcere ad gloriam D e i, uti Deus femper fabbathizavit i. e. quievit. Ego huc ufque credidi Adamum debuifle femper operari, & non quiefcere donec ad beatam immortalitatem perveniat, uti ftatus via toris neceflario infert. Si vero de externis operibus fermo fit, eum debere ad inftar Dei fex dies operari & feptimo quiefcere. „ 3. Obj. Cefiatio ab opere fuo inter alia fignum eft , „ quod quis, cum impurus fit, nequeat Deum fingulis mo„ mentis in fuis operibus glorificare, adeoque id ut prae„ ftet modo decenti, debere eum ab iis ad tempus abfti„ nere. Qui igitur poteft tale praeceptum quietis datum „ fuifle Adamo in ftature&itudinis, in quo continuo Deum „ glorificaflet in omni opere quod agebat. Haec objeflio fponte fua ruit , quia opera hominis primi erant, uti Dei opera, bona omni fuo modo. Et fi de Sabbatho fermo fit ipfius D e i , cujus Sabbathiftnus a remin®. Haáz Rezső Múzeum Tudományos Könyvtára, Székelyudvarhely.

(35) I n. L O C U M. G E N. 2: 1-3.. 2. ne negari poreft, externa tantum erant, a quibus quiefceb&t Deus, quae fcilicet per fex dies creaverat faciendo, & fic homini quiefcendum erat leptimo die a fuis externis operibus, quae per fex dies ei demandata erant, in cuilodia & cultura Paradifi : cetera finguntur. 4. „ Obj: Cefiatio ab opere, quod tunc erat cultura & „ cuftodia horti Gcn. 2: 15. (nam moleflus ille labor, qui „ cum fatigatione conjunftus erat, demum poli peccatum in„ que poenam Ejus, Adamo incubuit Gen. 3: 17. ) non „ fuit necefiaria, quia illud opus non potuit impedire cultum „ D ei, ut hic non prmftaretur nifi illo intermilTo. Hoc nititur falfa hypothefi Sabbathum confiftere in cultu D ei, & opera illa efie prohibita, quae impediunt cul tum Dei. Quia ergo cuftodia & cultura horti non impe diebat cultum D ei, ergo etiam cellationem non efie neceffariam. Nos itaque hoc invertimus, & dicimus Sabbathum litum efie in quiete, uti Deus quievit ab operibus, fi ergo opera homini funt injun&a, uti funt Gen. 2: 15. & quies pariter feptimo die, uti hic, ergo necefiaria erat cellatio leu quies ab ifio opere in feptimo die. Et fi die illo leptimo operatus fuifiet, profanaflet Sabbathum, uti Praelitae profanarunt per fua opera. N ec necefie ell fingere opera illa debere efie molefta, ut quies fit grata, nam contrarium teftatur exemplum Dei fine moleftia fex dies operantis, & feptimo cum deledlatione quiefeentis, fic cum homine re6lo idem contingebat. 5. „ obj. Cefiatio ob eodem opere Adamo non fuit li„ cita. Hoc enim fine Deus eum collocavit in horto , ut . „ hunc coleret & cufiodiret Gen: 2: 15. & quamdiu ifiic „ fuit ad culturam & cuftodiam illam obligabatur, nec „ licuit alterutrum horum omittere fine inobedientia, nifi „ fimul voluifiet amittere ifiud voluptatis domicilium. Ex„ ceptionem diei Sabbathi nufpiam reperire e fi, & cultus „ Dei illo die praeftandus prae ceteris non poreft con„ jungi cum violatione muneris in ipfa creatione impofiti. Non opus eft quicquam hic reponere, nifi quod idem L1 3 Deus». Haáz Rezső Múzeum Tudományos Könyvtára, Székelyudvarhely.

(36) 2 7o. f. De SABBATHO. CREATIONIS. D eas, qui voluit, ut fex diebus cuflodiat & colat hortum, feptimo die quietem injunxerit, ficut ipfe fex diebus opus fuum fecerat & feptimo die quieverat, uti ex difputatis huc ulque palam efl. „ 6 . Obj. Meditatio operum Dei & celebratio creatoris , „ quatfptchtim Sabbathica Adami exercitia fuiife dicuntur , „ redtius ab eo proeliari potuerunt prteilitaque fuerunt fex „ diebus , quibus vacabat fuo operi , quam feptimo, quo „ abllinuilTe traditur. Namque colens hortum, & ad cu„ fbodiam obiens, plura habuit objedla identidem nova, „ quae Creatoxis fapientiam, potentiam, & bonitatem exhi,, berent, quam dum ociofus quiefeeret. Quod experientia „ Sexti diei confirmat, quo omnibus befliis agri & volu,, eribus coeli ad fe adduciis nomina impofuit, naturae fingu„ larum convenientia , fimiliterque mulieris fibi fociatoe or,, tum & focietatem individuam agnovit, adeoque in am„ pliflimum meditationis campum exfpatiatus ell , qualem ,, per omnem deinceps vitam non impetravit, ut feptimus „ dies nihil par aut comparandum in operibus naturae ha,, buerit repraerentandum. ij£. Haec objebtio me non ferit, qui contrarium teneo, quod forma Sabbathi fita fit in quiete feptimi diei ad ufum [antium feparanda eo, ut diximus, modo, iu lic per omnia tempora Meditationem operum Dei & celebr tionern crea toris extendo. Praecepta vero moralia Sabbatica in praecedd: a nobis expofita fuerunt. „ 7. Obj. Quod jugiter citra ullam intermi ffionem homini integro praedandum incubuit, illud non fuit proprium & peculiare officium feu exercitium diei feptimi, five „ Sabbathi. Meditatio operum creationis , & celebratio „ Dei Creatoris, homini integro jugiter citra ullam inter,, miffionem exercenda incubuit. Rom. 1: 20. 21 ....... Ifta ,, proinde exercitia agnofeendi & glorificandi Deum non „ fuere diei feptimo feu Sabbatho propria & peculiaria. lg.. Concedo totum. Sed erat tamen Sabbathum, in qui ete fitum cum fuo fandlo ufu, & feptimo diei proprium, ut vifum. 8. Obj.. Haáz Rezső Múzeum Tudományos Könyvtára, Székelyudvarhely.