Io. Samuelis Fuchs, professoris philosophiae in ill. gymnasio Leutschoviensi A. C. A. Institutiones logicae, usibus scholasticae juventutis accomodatae

vcrfalia judicia formandi , vocatnrqmf ifta fi*

«ulra* judicium rejletten: ( rcílcftircnhc Ut' tb a ltfraft) , [cujus tria fune effetta, duo pura, tertium mixtum, qua: adpcllautur ra­

tiocinia judicii e e^IúiTe U t UrtőeilSfrűft) ; nimirum.

I.

( ^itbHFfioit).

1. Q uid? Eft ratiocinium, quod hoc nititur principio: Quidquid dc multis ( aut omnibus) , ad idem genus pertinentibus re*

buj , aut ad idem Totum pertinentibus par*

tibus, valet, id valet dc iplb genere, aut Toto. Obfervatum e. g. cft fsepenumero , vi­

no quolibet, meracius, & copioflu» poto inebriatos fuiife hominis: atque hinc Conclu­

dimus : Omne vinum habet vim inebriandi.

En inductionem. Alia. Quoticscunquc vidi hominem, qnendam, toties confpcxi cum hi­

larem : hinc concludo: Ille homo cft fcmimf hilaris.

2. Quotuplex ? Eft vel

a. Completa, /i omnes res eiusdem gc*

neris , aut omnes partes ejusdem T otiu s, ds quo univcrlalc fertur judicium , rcccnfcawtur»

Exemplum hujus indu&ionis cft in Euclide, quum demonitrat, angulum ad centrum clI*

ejus, qui eidem arcui infiftit, fed ad peri*

pheriam cft , duplum. Aliud ! Ambulo pcf territorium urbis, & adfpicio primum, fecun­

dum I JO De E íC PjkR I B K Ti a.

D K E x p e r i e N' t xa. 1 3 1

rfum, tertium, quartum &c. usque ad ulti­

mum agros, atqiic animadverto, primum, fe­

cundum , tertium, quártum &c. usque ad ul­

timum , ne Unó qúidem excepto , agros cite grandine vaílátos; ex his dcniqtic lingulari­

bus animadvcrlíonibU» hoc formo univerfa*

le judicium: Omnes urbis agri limt graudiuc Vallati» Vei

h.Incompleta, íi nou omnes partes ejus­

dem generis, aut Totius reccnléantur, ut*

(* ita argumentarer: Quosciinqtie vidi veros Í lungáros > illi omnes erant robuili, & fortes t ergo omnes veri Hiingnri flint robuili, Se fortes»

3* Ejus iis probandi*

a» Completa induttio dat judícíá ál*

polule univtrfalia.

b» Incompleta indu&io dat nniverfa- litattm relativam ( comparativam, fecundum qu id)& inctum judicii contradidlorii, e. g.

hujusmodi: Quidam veri Hungari non lime robuili} & fortes, non excludit. Crefeie ve- ro verifimilitudo inductionis incompletae,

1 ) 9110 plures fuerint ejusdem quali- tatis experientke fingulires»

f ) Quo a pluribus hominibus fuerint pro veris declarata», Se agnitx»

3

tia de induftria repetita.

I * . II»

II. Analogia ( WttalDflte )k

i. Quid? Eft ratiocinium, quod hoi nititur principio: Si dure plnrcsvc res plnres notas habeant communes, habent etiam ce*

teras communes. Per analogiam e. g. fole- mus de charactere hominum morali judica­

re. Sunt duo homines ejusdem nationis, xtatis, religionis, titrique c(t fere idem ha*

bitus corporis, idein vultus , eadem ingrcilio, fimilis loquela: quid naturalius, quam ut e*

tiam mores eorum iimiles exiftimemus ? Ars phyfiognomica potiflimum nititur analogia.

1. Quee vis probandi?

Analogia non gignit abfolutam certittidi*

nem, fed tánturrt verifimilitudinent , quae eö major cit ,

a. Quoplures notas habuerint diueplu*

resve res communes.

b. Quo magis ad carum naturam pCt*

tineant ilice notre.

e. Quo certiores fimus, illi rei obje-

£tae , de qua per analogiam judicamus, non eompetere talem proprietatem, quae illis no­

tis , quas ipfi per analogiam tribuere volu­

mus , repugner. Sint e. g. duo homines ejus*

dem nationis, retatis, religionis j utrique ile fere idem vultus , idem corporis habitus, ea­

dem ingrcilio , fimilis loquela: ergo per ana­

logiam i 32 D e Ex p e r i e n t i a.

loglam fic jugumentaremur; quia pcrfona A dics nottcs ad litcramm ftudium incumbit, jdcm etiam ( ob reliquam fiuiilitudincm) fa­

ciet periona B. VcriíTmilis foret h®c ratio­

cinatio , fed obftat una nóta, qme ita argu*

mentari prohibet. Eít nempe B accr volupta­

tum verjator.

Ili, E(l denique tertium genus ratiocini­

orum facultatis judicandi , compofitum ex in­

ductione , & analogia , cuius generalis for­

mula hoc continetur fyllogifmo :

Prop, fflaj, (^uotiefcűnqite in re aliqua ob- iefta deprehendi notas a , b , e , toties eti­

am aderant notae cf, e , f;

Prap. mrn% Nunc adfunt in hac re ob- a, e (

Conci. Ergo etiam adime notae d , e , fs In hoc ratiocinio cd

Vera induflio. Nam inde, quod aliquid fitpius fuit obfervatum, inferimus , illud femper ede.

a. Vera analogia. Nam a fimilirudine ad- parente concludimus’,ad Similitudinem latentem.

Expertus eft quidam , fe adhuc femper ea*

pitis dolores altera dic fenfiile , cjuoricscun- que lucubraverit. Iterum lucubrat, & hinc concludit, fepodera die ex capite laboratu­

rum. Analogice ratiocinatus eit > & iimulpcr

inducHon coi. •

I 3 / io<

5

Dk E x r P K I K N T I A . 133

134 R

E X TER X ÉNT 1 JU

Exemplum, quod dcftruft unlverfaliwte.n Titiochiiarumjudicii* vocatur inflantia x a qm

*nduöio incompleta, analogia , & tertium ge­

nus ratiociniorum facultatis judicandi nun­

quam funt iccura, Affirmat quis, omnes ca­

nes latrare, & alter refutat aifer-riooem. hanc itt , ut.dicat; vidi canes in Africa , quinort latrant j refutavit per inftantiam,

(f IQ7. Fundatneviuvt ratiociniorum j V iicii,

Ratiocinia judicii hac nituntur veritate me-, taphyfica 5Natura univerfalibus legibus paret, falfa iit ha?c thefis, ratiocinia judicii, nullo, ut facile intelltgitur, fuffi.dta funt fulcro : ic

4

/ IoS* Hypotbefej.

Ratio noftra non cfl: contenta fetr-e , qnicj jit, aut eveniat, fcd interno ftimulo impcl.lU tur ad anquirendas rerum & pharnonicnorurn eaufas atque orgines. Verum enim vero cau-*

atque origines rerum & phaniqmenorum jfae*

pe funt fupra horizontom , ctii non univer-*

falem , ccrtc privatum, pofita:, utque adeo eas expcricqtia: adminiculo cognoiccrc nctuujanv.is, Quo in cafu confugiums adbypotbe/cT^

Vott>cfen ) . 1. tíyjto-

«

D a E x p b Ri i k t i a.

j . fíypotbejh quid ? Eft judicium problema»

ticuin explicationi r e i, qu® vere eft > inlcr- yiens. E. g, Certum eft , nodem & diem alter-*

nis vicibus fibi fucccdcrc, eo majora efle die­

rum no&iumque diferimina, quo remotior fit a- Uqtiis locus ab acquatorc, eflb hyetncm, & *fta- tciH , ver,& autumnum , horuruquc anni tem­

porum eo majora cilc diferimina , quo propi­

us accedant terr® ad poloe &c- Quaeritur ho*

yurn phaenomenorum caufa. Quoniam vero experientia nobis nullam oftendit, Phyfici con­

fugiunt ad hypotheies, inter quas eminet Co- pctnicana , quae vocatur fyftcma mundi Co»

pernieanum. Omnes feienti* empiricae i. e.

^11®, qvi® componuntur cognitionibus a pofteri- jpri hauftis, fcarciit hypotbefibus.

2. N e c e f t r i a requifita bypotbefeos.

a. Non involyat contYadi&ioncra.

b. Habeat rationem iiifficicntein , adeo- que non fit precaria , fed rebus phamo- arenis explicandis vccc inferviens.; iecus erit phanta.fi® productum. Omnia animantia ca­

lidi fangumrs c(fc ,ut Darwin lingit, ex imo Yrvo filamento, multis nnUionibus annorum ante noftram «eram a magna prima caufa vi­

ta dotato , prognata , eft figmentum , non hy' pothefis.

e, Non repugnet ulli cert® veritati. Fa­

bula:- barbararum nationum , ortum mundi cx- püwtntcí,repugnant certi* veritatibus. d.

1

3

d, Inforviat cxplicapdis omnibus íllísph®- pomcnis , quorum in gratiam aílunurur.

3. Virfutes lan# liyjiotbf/eos. fíypothcfi*

cq pcrfecftior eft, & cq propius accedit cju*

veriíimilitiu|° ad certitudinem,

5. Quo plnra pha?uomena ex illa expUr cári poHunt,

b. Quo facilius , & fub.tilius ( g tíM fa (Ser ) illa explicari poíTunt.

c, Quo minus indiget ipfa auxiliaribus hypothcfíbuj ad fui explicationem. Integra hypothefium catena pro portione incrementi ja&tiram ftoit verifímüitudinis.

His omnibus yireutibm gaudet hypotfofl» \ Copernicapa,

C A P Ü T II.

D e u i c f l i t a & i o n © ,

/ io*. Alter módin priginarhi* acqui­

rendi novas cognitiones , casque „ quas jam habemus ^ diftipftiorcs pertioresque rcddcqdit eft meditatio ( Webitirctt).

f ' 110 flíeditptiü quid?

Eft aftio intelle&us , qua tendit ad cogni­

tionem veri per concatenationem cogitatio­

num. Elaboranda c. g. eft oratio, laudes dc*

funáii

D e R y í J H n r . K T I A , 1 3 7

funfti docentis celebrans : ergo invenienda;

fnnt iilx veritates, quibus componi debeat pratio „ & inventis illis inquirendum, quo or­

dine poni debeant. Ad utrumqne requiri­

tur a&ia mentis , que vocatur meditatio, / n i , Meditatio, quotuplex?

F:i\ vel

i , Awtfytifiei, qux verfatur in analyft con­

ceptuum , h, e. in refplutionc eorum |n no­

tas luas. Ejus tinis , ut cognitiones di- ftmftiores fiant. luceatur e, g, quis oratio*

nem, laudes defundi docentis celebrantem,

«laborare, & meditetur ifié de fenfu fibida­

ti praecepti , .. e. proponat fibi ipfe , & ftn- de?t prqprio Marte has '^ ftio n e s rcfolve- r«-. quid fignificat orationem elaborare > \iu des alicujus exponere quid? defundi docen- tis laudes exponere quid? meditatio ejus erit analytica, Vel

», Syntbetica, qux verfatur in fynthefi,

«•e»^djeéticmc, feuaequifitionenovarumcog­

nitionum. Itaque finis ejus cft amplificatio notitiarum. Synthetica ent ejusdem orato­

ris meditatio , fi per concatenationem cogi- tfttionum , quid dicere debeat, invenire itu-»

duerit.

/

/ i ia. Methodus uieditandi.

i . Quid? O rdo, quem in meditando fe, qnimur, quatenus per regulat determinatur»

vocatur methodus meditandi, a. Quotuplex / Duplex :

a. , Aualyticci, Jeti regrifjha, qu * cft ta<

Jis cogitationum in meditando ordo, iu quo, a rationato ad rationes afccndimu*. Qui d?

oratione fua laudativa ita fecum commenta-*

tus fniifet; Qrationc dc&co dcfanrtum docen*

tem laudare:

\ )* Qmdifgniffcat, laudare? ijignincar, de aliquo ita loqui, ut iuauditoribus vel le­

ctoribus fcnlus amori» & animationis orian­

tur.

^ *)• Q us fimt illa, qmc in aHis homml-.

lenius amoris, & aftimatioui» generant f Sunt virtutes ,8f farta praeclara, qua: aliis ma*.

gno nfut lunr, & pratftantiorcs úmcoii vire*

arguunt, °

} ) . Qua: funt tales yirrutc* qua: tali?

praeclara farta ? Virtutes ili* funt rtc.

9

do analytica.

b. Syntbtticafeuprogrtflv*, qmecfttaiw meditandi ordo, in ejuo a ratione ad rationau dclceudimus. Ponamus veritatem: Sapientifli- nms, bcnigniflimus & pot^ntillimusDcus guber­

nat

*38 D b M e d i t a t i o n e.

D * M k a i t a ? i o x e; 139 n.it hunc mnndum. Quídhinc íöquitur ? Hine fcquitur, quidquid fit, & fiat in hoc mundo, cíTfc bcnum , & ad veram rerum creatarum falutem pertinens. IJinc porro cogitur, ctinm hominum fota, utut fa?pe vehementer adver»

ia videantur , efle optimar unde porro re&e Conclude, edam illam, quam ego experior, tortunam, cilc optimam. 6cc. Eu exordium fynthetiea» methodi meditandi, quamquam i- pia meditatio analytica. fit,

/ Primum M meditationem requ'fi, tum,

^ e meditatio vaga fit, & mens fine, duee et ret, ucceire eft , ut adiit certa

8

minata propofitto tanquam meditationis ob*

jcétum , feu • thema meditationis, quod quajt iticuiia, Íívc problematis forma imbui poteifo

/ 114* Heleni, adcjfe in eo , qui meditatione f ili acquirere vult veri cognitio' Item ?

x, Debet pofié mentem fuam per longius temp.u* in unam eandemque rem defigere.

■ a. Habeat memoriam promtam, ti. fidam, Ut ipfi ftatim ca fuccurrantquae ad rem , de qua nicditatur 5 pertinent-

3, Gaudeat facultate feparandi & abfira- hendi.

4. ,G<*a«

4. Gaudeat facultate combinandi veritate*

ita, ut ex carum combinationc nov$ propo íitiones exillant.

In formandis ratiocinii*, definitionibus,

& divifionibus , & univerfe , in omni praxi logica bene fit vccfatijs.

6

gnitionum, quibus illa?, quas eruere vult tam quam in prjnripiis nituntur. Fruftra tcncJ-

Verit

f T15, Rcgvl* meditationis geucvalef.

1. Thematis didin diffiniam tibi forma , pd expofitionem eonccpVuum , declarationes .de­

finitiones , & divhiöncs partitioncfque , cox gnitioncrp’ atque accurate determina eapunct tam , quam meditando aflequi cupi».

a. Tum vide , quot, & quae viae ducant in univerfum ad talcin metam , qualem ob o*.

culos tibi poluifii. Hoc partim invenies iple, partim ubi , & quomodo invenire pplfis , c- doccberis , fi naturam metae, quam tibi pra?- fixifii, fcu aliis verbis, naturam effedus, quem producere vis , accuratius ferutatus fueris.

Cognito enim cffedu facile inuotefeunt caulae, ialtcm quoad generales carum determinati­

ones.

3. Infpicc porro , quas illarum viarum cal­

care 14®

D

eárc poliis, ac debeas. íd quöd intclligcs, fi tui, & aliarum caularum externarum du­

xeris rationem.

4. Illas denique ingredere , quae ce ad pro- pofirám metam ducunt.

1'aueis hifce regulis cömprehcnfam exiftimo totam theoriam meditationis , quam jam ex­

emplo illulliabo.

Eae te velle meditari de modo 4 qUo alio- irum animos tibi conciliare poffis. Ergo

I. In

eam curam

Ut

cis . te velle meditari de modo, quo aliorum animbS tibi conciliare poffis , adcoqne •

1. De tnodo , quo aliquid fiat. QuidhoC?

Efofctto nihil aliud > quam de caulis St ufu cáufarum > quiblis politis aliquis cffc&hs nc- ccífario, faltéin venfimiliter * poni debeat.

2. De modo j quo tu iri fpecie ( non ali­

ud qtíodpiam ens ) aliquid producas, h. e. de Co* quod tibi faciendum iit, ut aliquid aliud fiat*

3. De triodo , quo aliorum hominum ani­

mos tibi Conciliare poffis. In hac propofitio- hc duó fimt, quoe uberiori explanatione , 8t accuratiori determinatione indigent, nimirum

á. Aliorum hominum animos f i li con­

ciliare,, Quid hoc? Eft profc&o nihil aliud, quam efficere * ut alii homines nos non mo­

do

D c M

tlo odio non habeant,fal ctiam vére áment;' nobis non modo male nolint , led ctiam re bene velint; noítram felicitatem non ino- dó non minuant » fed ctiam ultro augeant*

b. Terminus; aliorum. Quorum ?

0

cll’c nequit. Neque enim omne» te norunt*

Ergo ponamus illorum , qui te norunt. O mníum ? Experientia d icit, neque hoc polii ficti. Laudamur ab his , culpamur ab illis. A*

dcoquc illorum , quorum animos tibi con‘

ciliare cupis. Quid, fi velis omnium, qui t«

norunt ? Accuratius determina. Determí*

nabo: illorum , quorum auxilio , & Conflit quoque tempore indigebo. Eilo.

* Ex hac .inalyricá meditatione hoc eruifli ♦ te velle meditari de eo , quod tibi fdciinduui f i t, ut illi, quorum 'auxilio * t f confitio quo*

que tempore indigueris, te non modo odio noti habeant .fed etiam vere ament; tibi non modo male nolint ^fid etiam vere bene Velint ; tudni felicitatem non modo non minuant, fed etiatil ultro augeant ,* paucis: te vere , & ejficacited ament.

II. His pramiifis vide , qu* fint ille ealifa:»

otii» talem, qualem oprns , effectum produce' re valcanc.Quapropter cffc£tum,quem produce­

re vis, iterum tibi ob oculos fiilc, cjufqntf naturam diligentius fcrutarc. Eli vero , uti ex iis, qux prscctrcrunc, fduiu», hoc tuum

142 D k M K D I f A T I 0 ^{Jl £.}

^níilium, ut in animis aliorum amorem tui producas , adeoque

1. Mutationem. Hinc fcquitur , te a- gere debere ita , uc alii homines percipiant tuas asiones. Probe enim fcis * omnem cf- feftum debere habere fuam caulam.

2. Mutationem £lT effeflutn certi generis*

Hinc prono alveo fluit

a. T e omittere debere illas a&ioncs, quae aliam , ac velis, mutationem producant,

& contra

b. T e agere debere illa > quas opta­

tam mutationem efficiant,

Scuolion. Hia ufi fumtt* peculiari meditatio*

ni» artificio , nimirum illo , ut loco pofiti problemati», poneremus univerfallu* problema, fub qno illud con»

tlneattif. $*pc etiam pfodefl invertere rem , «Jt lo-

<0 poűti atque flati problemati* ponere determinati- tts , quöd fub dato compreheuftim fit.

3. Mutationem talem, qua jit verus &

efficax amor , fine oJio, generalius t fine omni averfatione. (Quapropter

a. Fugere & evirare debes ea cundh, qoae averlationem tui inanimis aliorum homi­

num producere,

b. Facere illa, quar amorem tui ge­

nerare poffimt.

Meditando ergo eo pcrvenifti,ut jam nunc

* fcias,

Dk Me d i t a t i o n e. 143

«44

ít'iai, qiise facéré » öli* Oinictcrc debea» * íí .ortáro íme potiri velis. Sed iíl.i adhuc furit indeterminata. Accuratius iraqtic determi­

nentur ncccífc eft. (^üápröptcc h ic duo pro­

blemata tibi rciblvcnda reflant:

Q ua fient illa tua a Bione s * qUAt averfntib- nem lui in aliorUm hominum animis producert, Q u x junt illa aBionés hiat * qnce nmbreiA tui in itliotUm hominum animis generare va­

leant ?.

Porii generalioris propOfittOncs, tales t Qiue Junt illa , qme aver/ationem ,

Q u e Junt i Ilii, quae appetitionem in animis lumAnis producunt ?

A. Qihe funi illa > qua averfationem in animis humanis producunt ?

Hujus problematis facilis foret folittio, diuri*

mbdo tibi exploratum cifct, quae iit animo­

rum humanorum natura & indoles , ut fciffi pellis j quos quaeque res in iis producant et- fciftus. Si igittlr illa tibi ignota Fuerit > áil ultimum tuae meditationis tcritiiritirii perveni*

fti , & h*c iriterea tibi omittenda eft * db- iiec liifficicntem nadhis fueris naturae huma*

ha: cognitionem. Sed

fac

& feparatim , tc feire , quidquid ftnfum in' gratum ( tadittm ) in animo excitet, illud ef Je averjationts caujam , ‘o ohjeBUm! refte ai*

gumentaberi*, ii inde , habita ratione coriiril*

quae

quae bycvi ante tii&a erant, erueris conclu- fionem: Omnes illc/s actiones omittere debeo , ijme in animis aliorum hominum tadium ex­

citant.

Sed hic iterum quicrittir , quibus attionibus excitetur taedium in animis aliorum hominum, generalius , quibus rebus excitetur txdium in animo humano : & rclponfiouem aut ex tui»

aut ex aliorum experientia , & inftitutioiie petere debes , nifi velis ture commentationi fi­

nem facere. Pone igitur, te expertum eifc , aut ab aliis didici fle , in homine oriri fenfunt t cedi i, quoties cunejue agat aliquid in ipjum » quod ip/ius cogitandi , Jcntievdi , of adpeten- di atque averfajidi modo prorfus non ejl con- fentaneum: recte hinc concludes '. Ergo omnes illas actiones omittere debeo , quee cogitandi , Jentiendi , cJ ad petendi atque averfandi modo

aliorum hominum prorfus tton finit confentatiea.

Dctcxifti ergo generalem charaderem illa­

rum aftionum , quas non parrarc debeas , fi optatam metam attingere velis. Sed vide , au hoc feire tibi fuificiat ? Attentum defige ani­

mum ad regulam, quam tibi pr.efcripflfli , &

vide , utrum tibi jam omnia (hic plana & ex­

plorata , nullo novo Audio indigentia ? Quid requiritur neceflario , ut poffis a&iones illas non patrare , qua» cogitandi &c. repugnant ? hfanne pcrlpc&um debes habere cogitandi ,

K ien-

D e M e d i t a t i o n e. i 4f

14* D k M b D I T A ' f l O N R .

fentiendi, & adpctendi atqnc avcrfiindi mo­

dum illorum , quorum animos tibi conciliare velis? Affirmas, & hinc rc&c deducis chciim: >

Operam dare debeo, ut illum cognojcam. Ei cetera.

B. Qu v funt illa , qua adpetitiontm in animis humanis generant ?

Hujus quajftionis facilis eft folutio, fi ca , quae litera A di&a funt , memoria teneas.

Ibi pofuiinus

I. Quidquid fen/um ingratum ( taditim ) in animo excitat , illud ejl aver/ationis cau- fa , fcr objetlum. Quae erit igitur caufa »

quod objechim ndpetitionis ? Si adpetitionem cum averfatione conferamus , facile intclli*

gimus , haec efic duo cffccfa mentis, e diame­

tro fibi oppofira : quae igitur erunt ipiorum caufa? ? Profcfto etiam c diametro fibi oppo- . fit*. Quare, fi averfationis caufa & objedum fit onlne id , quod taedium in animo generat;

caufa cJ nbjt&um ndpetitionis C amoris ) erit, quidquid gratum fen/um ( voluptatem ) in a- nimo gignit. Unde mani Pedo confequitur , te illas af/iones patrare debere, qua volupta­

tis fen/um in aliorum hominum animis pro­

ducunt.

I.

D

2. In domine oritur Jenfut tadii } quoties- cunque ágit in ipfum, tjuod ijfius cogitandi}

Jéntiendi , & adpetendt atque averfandi modo prorfus non éji confentanettm. Undc igitur o- rictur icnTus voluptatis ? E x eo , quod kő- minis cogitandi , fentiendi , ad petendi at­

que averfandi modo prorjus éji conjentaneum.

Hinc intclíigis, te illas ailioncs patrare de­

bere f qua cogit audi, cT c.

p. Opera danda e ji, ut cogitandi co- gnofeas. Si hoc faciendum utne ofFcadannis:

quanto magis idem faciendum , uc etiam pla­

ceamus.

Scholion. H ’c silo uti iumus meditationis ar­

tificio , ni nlrum hoc , ut ex eo , quod in uuo ca- fu verum eft , concluderemus ad id , quod in oppo-

fito cafu verum fit.

III. Quid , ut optato fine potiaris in ge­

nere omittendum 8c faciendum fit, nofti: jam vide , quid tu om ttere, facere pofiig ac de­

beas. Ut hoc invenias, tui , & aliarum cau- farum externarum ducas rationem.

Proximum , ut diximus , thema tute inc.

ditationis nunc cft: Qua funt illa u t a tu fa­

cere , &T omittere poffis atque debeasm? H«ec quaeftio poteft cum hac permutari: Pqtesnc ( phyűcc , & moralitcr) , & debefnc etiam o-

K % rnnia

148 D k M e d i t a t i o n s.

ninia illa omittere, quae cogitando &c. re­

pugnant ; omnia illa facere , quae eidem coa- lentanca iuut

Sebo hon. Srpe m.ignopsr: prodeft una®

thcfiu cura a\la aquipolleute permutare , id quod

none faftum e ft, & imprimis ia Mathcli (#j*t;uume- r® fieri debet.

A Potcfhe 1. Omittere

a. Phyficc ? Confulc experientiam*

& videbis, etiam per leges phyficas te ixpc cogi ad aiflioncs , quas &c. Frgo quid fa&U opus , ut niliilominus optaro fine potiaris ? b. Moralitcr? Q u id , fi illi, quorum favorem exoptas, a te pofcaut, ut a&ioncm lege praeceptam non patres ? Non patrabis ■

2. Agere

a. Phyllee ? Suntne vires tuse im- tncnfae ?

b. Moralitcr ? Quid , fi velint’ , ut fcelcrc te inqvines ?

Ft castcra.

Haec elt meditationis via. Crebrius ex­

ercitium pariet habilitatem. De locis topicis coram.*

SE-

S E C T I O II.

De modo acquirendi cognitionesde- rivativo , hoc eíd , de inflitutione.

j f n<í. Nos ipíT non pofi unni s onmia , nec experiri, ncc meditatione alfcqui. Hinc multa , immo longe plurima ex aliorum hor­

reis cognitionum iimicrc, i. c. difccrc , o- peramque dare debemus, ut noftrce cognitio­

nes aa aliis partim augeantur , partiin per­

ficiantur,

j f 117. Docens , difcens.

Ille, qui alterius cognitiones auget & per­

ficit, vocatur hujus docens; ille alter , cujus cognitiones augentur $c perficiuntur, vocatur difeens.

^ C A P Ü T I.

De mftitutione genemini.

/ 118. Vehiculum inflitutionis.

Quandoquidem cognitiones , quas quis ha­

b e t, immediate iu mentem alterius tranfire ne­

queunt, vehiculo quodam opus cft, i.c. rebus quibusdam ,in lenius incidentibus, quibus per­

i i 3 ce-

Dk Ik s t i t o t. G e x k r a t. 141#

1 5 ° D k Inst it v t. C e n k k a t: eeptis, quid quis cogitet, fentiar, vclit, in- tclligi pofiit. Tales res vocantur fymbola >

qu* funt certum Jignorum genus. Eft nem*

pc Jtgnum omnis rcs, cujus perceptio infer' vit ad repraefentationem alterius alicujus re»

in mente generandam ; fymbolum verő ed íignum repraftentationis , & terminus cft fi*

gnum fonis articulatis ( verbis) expreftuffl*

Signatum ed res, cujus rcpntfenratio in a*

nimo eft producenda. Significatio cft renrae- fentatio , quam per íignum excitare volumus*

Symbolica cognitio Logicis ea dicitur , qui per figna acquiritur, aut affervatur in mente.

j f i i9. Semiotica.

Scientia lignorum adpcllatur Seviiotica C 3cid)cn(e5rc ) , cujus duas funt partes :

1. A rs Jignandi, cujus peritus effe debet is, qui per figna fuas cognitiones cum aliis communicare vult.

2. A rs bermeneutica , feu ars deregendi fignificarus fignorum , i. c. ars interpretandi.

Scbolion. Hujus arti* hermeneutlc* non modo i* debet etfe gaarus , qui ab alii:. doceri vujt , fed etiam *11«, qui experienti* adminiculo veri cognitio­

nem (ibi acquirere cupit. Habet enim etiam natura, fenfibus obvia , fua fu;aa, quibus rccoBdit» rcruni

qualitates produetur,

/ •

/ i * 0- Gcnera f.gnorum..

Plura funt lignorum gcnera: nos illa rcccn- fcbimus , quqe nobis , qua Logicis , notatu cligniflima videntur.

1. Si quantitas fignificatuum, quibus lignum quodpiam gaudet, rcfpiciatur , lignum vel cil

a. Prcecifwn, ( determinatum, fixum ) , quod tantummodo unam admittit fignificatio- ncin. Signum + eft in Mathcfi determina­

tum lignum additionis. Vel

b. Vagum C indeterminatum, ambigu­

um ) , quod plurcs admittit fignificationes.

Lacrymn fmjt indeterminatum lignum. Ar­

guere enim poiftmt dolorem, iram, laetitiam.

2. Si relatio ligni ad rem lignatam fpette- tur , lignum vel cil

a. Aptum , quod rem lignatam rc£lc ex­

primit. Viola cil aptum fymbolum verecun­

da: virtutis. Vel

b. Ineptum, ut , Ii quis horpinem pro­

bum ovem nominet, aut ita bonum eum dicat , ut frujhtm panis.

3. Si nexus lignum inter , & rem lignatam conflderettir , vel cil

a. Naturale, quod cum lignato eumha- ber nexum , qui inter caulam & caulatum cOe folcr. Rifus e. g- cil naturale lignum vel hi­

laritatis , vel accrbiflimi doloris.

K

4

D k Ins t i t u t. G h s e r a t. 1 51

b.

b. Arbitrarium, quod ab arbitrio de­

pendet. Sermo noder articulatus, qualis nunc ed, condat (ignis arbitrariis; cercinonise ccclc- fiaftica: funt pariter tigna arbitraria.

y 121. Signa perfeBiJJimtt quet ? Signa perfefhfiima funt, quae funt

1. Naturalia. H ac enim timui iunt apta,

& iutclleftu facilia.

2. Determinata , ne animus illius , qui fi.

gnuni percipit, flu&uct.

j f 12*. Sermo quid ?

1. Latiflimo fignificatu ed fydematicus com­

plexus omnium homogeneorum tignorum , quibus , quid in mente nodra adiit , exprimi­

tur.

2. Stri&iori fignificatu denotat fydemati- cum complexum homogeneorum & fimul ar­

bitrariorum tignorum, quibus, quid in mente nodra adiit, exprimitur.

3. Striöidimo fignificatu cd (ydenuticus complexus homogeneorum , arbitrariorum, &

fonis articulatis condantium tignorum , quibus

&c. Hic fermo cd hominis proprius chara­

cter , omnique alio fermone perfedtior, / 123. Pcrfcttionts Jcrmonis articulati W * ■

t *# D e In s t i t u t. G e n k h a t.

1.

D k In s t i t u t. G e n e r a l 173 t. Plenitudo , qua: poféit, ut quíelib'ctres

©b'cda íibi proprio nomine nominari poíTTc , nc unum vocabulum pluribus rebus ddi"nan­

dis inicrvirc debeat, aut longa circumlcri- ptionc opus fit.

2. Articulati foni, quibus conflat, ita dif­

ferant ut non facile confundi poiliut.

3. Reprtefentationes affines , & ex eadem radicali repncfcntationc prognatae, expriman­

tur affinibus , i. e. ex eodem primitivo , ra- dicalcm rcprsefcntationem fignante , deriva­

tis terminis.

4. Ad perfeftionem denique fermonis ar- ticulati etiam hoc requiritur , ut fcientificae tractationis capax lit.

j f 124. Subjetta injiitutionis.

In omni inftitutionc duo , ut jam monui­

mus , funt fubjcfla , docens, & difecns. Ille tradit, hic accipit. Unde patet, de inftitu­

tionc generarim agentem nrrinfquc rationem ducere debere, & tam de docente , quam c- tiain dc difeente diflcrcrc.

L De Docente.

j f 12?. In docente duo confideranda veniunt:

\

I. Virtutes ejus, quatenus ex illis inftitu- tio logicam pcrfe&ioncm nanciicitur ,

2. Methodus docendi.

A. Virtute.? docentis.

f 126. Virtutes docentis qua ? ' t. Docens' habeat plenam cognitionem il­

lius , quod alios docere vulr.

2. Habeat claros atque diftin&os concep­

tus illarum rerum & veritatum , ad quarum cognitionem difecntcs fuos perducere Iliidet, gaudeatque facultate analyticc rclolvendi con­

ceptus.

3. Noti tantum Ungularum rerum & verita­

tum , quas tradit aliis, ted rotius etiam com-- plexus carum habeat diftiiuftuni conceptum , h. e. omnes illas res objctla*, qua: funt ma­

teria inftitutionis, Unt in ipiius mente logice ciaftificatc, & difpoUtae.

4* Eius cognitio Ut iolida, i. e. principiis certis Inffulta , Utque iplc habitu pro audi inftrttfhis.

* e. Signorum , quibus utirur in docendo , Ut peritidimus: itaque , U verbis utatur, lin-' guam, qua d o cet, calleat perfe&c.

B. Methodus docendi.

j f

127

Logica forma inftitutionis , verbis faflas » vo- 154 Dk Ik s t i t i t t. Gk n e r.a t.

voearur Methodus docendi ( modus logicus , íc(jrnictÖL>bc, ícörboríraij) ,

/ i28. Genera methodi Jacendi.

I. Si ordo veritatum refpiciatur", methodii»

vel cft

i. Analytica, in qua a thefibu* proban­

dis & declarandis afeenditur ad rationes pro­

bantes, & declarationes. Vel

z. Syntbetica, in qua a principiis , &

conceptibus cognitis defeenditur ad ea , quas cx principiis probantur, & declarantur.

II. Si ipfa regula, quam quis in docendo fequitur, confidcretur , methodus vel cft

I. Scbolajiica, in qua rcgnlg fchole ob- fervantur ita, ut fecundum certos titulos lo­

gicos dilponantur veritates , & termini tech­

nici ufurpentur. Vel

c. Popularis, quat fc accomodat intelli- Rcntiae non eruditorum. Illius fedes cft cathe­

dra acadcmica , hujus cathedra ccclcfiaftica.

III. Si nexus orationis ( Ofchc ) Ipe&etur, vel cft

i. Acroamntica, qux fit oratione conti­

nua , vel

z. lirotemntica , ii inftitutio fiat per qn.-a- ftiones, & refponfioncs. Mojc cft duplex , a. Dialogica Cfocratica ) , qu>c cx il­

lis \’critatibus, quas difecn» mente tenet, per

aptas Dk In s t i t u t. C k k k s a t. 1^5

aptns qtteftiones alias dcclucit ira , ur difién*

luo injrCivo ad carum cognitionem fc pcrvc- niíie cxiílimct,

b. Caterhetica ,c\i\x inquirit, nn tradi-

t x vcrirarc^ rrfte fint intellecte.

■1 ^{1 2 9 .} V ir t u t is hona m et bojt docendi, I. Plenitudo , quoc pofeit, nt nihil , <j*od ad rem fa c ie t, omittetur, Quid verő ad rém fpc&ct , determinari debet

1. Per vires difeentis.

2. Per privatos difccntis fines, Afiro*>

nomiam eriam pucllar doceri poliunt, f"cd non co confilio, ut ipfac aliquando fiant A- ftronomx. Quare longe alia erit plenitudo inftitutionis Aftronomica;, puellis ddli inra.*, quam cfTe debet illius, qua futuri profefiorc»

Altronomiie utuntur.

II. Perfpicuitas

1. Cognitionum , qu«r quomodo obtinea­

tur, in Mcthodologia docuimus.

0. Signorum ( verborum) , quibus i i do­

cendo uti nccefle cft. Utendum igitur cit fi- gnii (verbis, terminis)

a. Significantibus. Termini , quihis nulla fiibjctta efi: notio , vocantur pUflrii. Eft vero non modo opera danda , ut fingulis ter­

minis , fed etiam , ut integris cnunciationi- bus iniit fignincatio.

i j 6 D e In s t i t u t. G e n k r a t.

b.

b. Determinatis. Quia tamen etiam vagis , ob determinatorum penuriam , uri ne­

cate cft , figatur eorum fignificatus, aJic£tis quibusdam determinationibus.

e. Talibus , quorum iignificatio illis , qui docentur, nota cft. Hinc regula : Ab ufu loquendi , ubi roíftus fuerit, non cft re­

cedendum.

III. Praecifio. Abiit igitur oportet, quid­

quid foret luperabundans , h. e. ad rem non Ipcitans. Praecifionc careret illius infticutio , qui in praele&ionibus logicis de origine ani­

marum , de Spiricualiftis , Materialiiti» &c.

dillcrerct.

IV. Subtilitas, quae fc duplici modo ma- nifcftat, analyii conceptuum in notas, & di- viiicnc. Debet autem hac fubtiiitas non ma­

jor clfc, quam admittunt I. Natura rei , 1. Vires difecntium ,

3. Finis inftitutionis

a. Generalis, qui cft, ut veri cogni­

tionem acquirant diiceiltcs. Omnis igitur ta­

lis liibtilitas e. g. in dividendo, quas nec au­

get iiitellctftuui nova veritate, nec cognitio­

nes , quas adfunt , diftincliorcs ccrtioreique reddit, cft fuperHua & putida.

b. Individuális, feu privatus cujuiquc difccnris.

Db In s t i t u t. Ge n e r a t. 157

V.

V. Soliditas

C^efíttfWO

bilis & ccrta , adcoque bene & firmis funda­

mentis fuperftrudo aedificio fimilis eft.

II. De difeente.

f 130. Etiam in difeente duo confide- randa veniunt:

1. Virtutes ejus illa: , fine quibus nullos, aut certe paucos capere poteft ex iullitutio- nc , licet optima , fru&us.

2. Modus faifccndi.

A. Virtutes diicentis.

(f 131. Virtutes difcentis quee ?

1. Amor diiccndi cum diligentia inde- felín.

2. Acumen ingenii, ut facile intelligat ve­

ritates traditas, & docentem in abdita atque recondita lcientiarum penetralia comitari va­

leat.

3. Judicium fanum , quod verum a fallo dignolcat , & in verba magiftri non juret.

4. Memoria tenax , fida , & promra, h. c.

tali», quae fine labore, quolibet tempore , Promat ca abfquc confufionc , quas ipfi con- creoita fuut. Tritum enim, fed nihilominus

vc- i?8 D e Ik s t i t u t. Gf n í k a t.

virum eft proverbium : Tantum icimus , quantum memoria tenemus.

5

B. Modus diicendi.

/ 132. Inftiturio , fi vehiculum ejus rc- fpicintur, eft duplex. Vel enim fit viva voce , cujus particeps fit auditor , vel per feripta , qua fruitur lettor. Utrique feorfum pauca»

dabimus generale* regulas.

a. Regule, quas auditor obfervet.

jf 133. Qua funt ilice regula?

1. Diiccn» ita ordinet in mente fua diver- fas illas cognitione*, quas fibi acquirere vult protici altera ex altera pendet , & declara­

tu r, illifque, cx quibus cetera» pendent,pri­

mam navet operam. Ad Phyfices itaque ftu- dium nemo accedat , antequam Mnrhefcos ptira? veritatibus fufficicnter ftierit inftrudhis;

Ex egeim facram nemo ante adgrcdiatur, quam graecte , & hebraica: linguarum fat gnarus fue­

rit; &c.

Adolcfcentulis itaque niagnooerc eft com­

mendandum, ut in hac re confilia virorum c- rnditorum fequantur, & illa incedant via li- tcrarja , quam ipfis prudentiores demonftrant.

2.

D b In i t i t u t. G e n e r a t. 159

2. Si is,q u i aliquid ab aliis dilcere vult, folílt dclcélum doccntuin habcrc , euin eli- g a t, cujus methodus docendi cft pcríeítilíiina.

3. Si auditor Iciat, de qua re docens di- tturus fit, ipfc prius de illa re fecum com- mentetur , immo etiam libros, eandem pertra- öantep, coníulat, atque fic praeparatus acce­

dat ad audiendum.

4. Ipfio inftitutionis tempore tota mens de­

figatur in veritates , qu« traduntur, omnef- que peregrina: cogitationes ex animo eliminen­

tur ; adiit etiam feria voluntas illa dilcendi , quae docentur. Una alrcravc , ob animum diftr dum, non audita , aut male intellc&a veritas , fiupe irreparabile noftro univcrlb ftu*

dio infert damnum.

3. Statim finita lecftionc, & priufquam he­

terogénen: cogitationes , aut cura: recepta vcftigia delere, & perceptas veritate* obrue- | re aut perturbare queant, repetat difccns ea, qua: audivit, mediteturque de iis , & diligen­

ter inquirat, an omnia rc&c intellexerit, at­

que de veritate illorum , qua: audivit , per rationes fufficientes convi&us fit.

6. Ut vero rcclc inftimi pofiit & repetitio

& meditatio , in ipfa ledionis hora adnoten- tur illa , qua: finit prxeiptia iaftitutionis mo­

menta , aut qua: facile c memoria elabi fo' lent, ut fiunt nomina & numeri.

i 6° D e In s t i t u t. G e n e r a t;.

1

7*

D

í i í s T i T i i f . G

-

tile , fi duo plureiVe ejuidem fidentiae audi­

tores unitis viribus in hoc opere laborent 3

alterque alterum inis ditet cognitionibus.

8

Sicubi difccnti dubia occurrant

quae ipl'e, quamvis contenta meditatione, folvere, áut obfcuritatcs

quas dilpellere non poteit

docentem percontetur, uberioremque expli- fcatioiicm ab eo petat.

9

. Abfoluta parté fcicntiaé, ómnia cius partis, & abfoluta tota fidentia, omnia hujus fidentiae capita dentio repetantur

fiatque ta- bellaris totius fcicntiaé cörifpedus, in qiid om­

nia regulis logicis convenienter ^ fecundum certos titulos

ordinata & dilpofita fint: hlc- que conipcctiis bene imprimatur memori®;

Sic fiet, ut qinficiinquc feqiicnti tempore five ipfi invenerimus, five ab aliis didiceri­

mus veritates; illis omnibus & fingűíis debi­

tam fedem, & quafi accöniódatum loculum ailignarc valeamus, noftraque cognitio , quem admodum fiyftematica jam e ll; fic etiam iyftcmatice, & ad fimiíitüdincm rerum orga*

iiifiatarum , creficere pofiit;

b; Regale , quas lecftor obfervet*

L /

i