H U N G A R I AE H I S T O R I C A. SCRIP TORES. X I I I.

(1)

M O N U M E N T A

H U N G A R I A E H I S T O R I C A .

SCRIP TORES.

X I I I .

(2)

MONÜMENTA HUNGÁRIÁÉ HISTORICA.

MAGYAR

TÖRTÉNELMI EMLÉKEK.

K I A D J A

A M A G Y A R T U D O M Á N Y O S A K A D É M I A

TÖRTÉNELMI BIZOTTSÁGA.

MÁSODIK OSZTÁLY: ÍRÓK

T I Z E N H A R M A D I K KÖTET.

PEST, 1867.

EGGENBERGER FERDINÁND M. AKAD. KÖNYVÁRUSNÁL,

(3)

B R U T U S J Á N O S M I H Á L Y

M A G Y A K K I R Á L Y I T Ö R T É N E T Í R Ó

MAGYAR HISTÓRIA JA

1 4 9 0 - 1 5 5 2 .

PEST, 1867.

EGGENBERGER FERDINÁND M. AKAD. KÖNYVÁRUSNÁL.

A M. K. EGYETEMI KÖNYVTÁR EREDETI KÉZIRATÁBÓL

A S Z E R Z Ő É L E T É V E L

KÖZLI

TOLDY F E R E N C Z ,

F. A K A I ) , B . T A Ö s A T Ö R T É N E L M I B I Z O T T S Á G E L O A J J Ú J F * .

MÁSODIK KÖTET.

II. L A J O S KIRÁLY T R Ó N R A L É P T É T Ő L 1537-ig.

(4)

. . . ín eo maximus mihi mei la- borig fructus constabit, si, q u o d m a x i m é s p e c t a n d u m e s t , f i - d e m m e a m p r o b a r i rebus nar- randis iis, quibus cognitae et, per- spectae sunt; rationem scribendi qua sum usus, viris iisdem bonis et non imperitis, quos spero me aequos habituros, haud penitus improbari in- telligam.

BR VTVS in Praef. Flortnt. Hist

1866. Nyom. Emieli Gusztáv, m. akad. nyomdász.

(5)

E L Ő S Z Ó

A jelen kötet Brutus Történetének V — V I I I . köny- veit hozza, szinte mint az első kötet az első négy köny- vet a „Pesti Codex "-bői, ennek hézagait, ahol lehetett, a „Bécsi Codex "-bői pótolva. K ü l ö n ö s e n :

az V. könyv, mely Brutusnak előttünk már is- meretes, állandó, íródeákja1) által íratott (ezt nevez- tem „első kéznek"), egy levél liíán, melynek ívj egye F 8 , teljes (1. itt a 12. lapot).

A V I . könyv, s a VII-dik nagy részt, szinte ez első kéztől vannak. E z e k már csonkábbak, hibázván a P P i v . és v., a QQiv. és v., a V V 1 — 8 ívjegyü le- velek, s minden, mi a ZZ jegyű ív után következett.

E hézagok közöl az elsőnek csak felét pótolhattam a

„Bécsi Codex "-bői, ez is e helyt hézagos lévén (1. itt a 158. l a p o t ) ; — a másodikat egészen (1. 1 7 2 — 1 7 7 11.); — a harmadikat egy levél liíán (1. 2 3 9 — 2 5 0 11.); — végre a ZZ. ívvel megszakadó eredetit a má- sodik kéz folytatja, mely nem egyéb Szamosközi Ist- ván, a jeles történetiróénál (itt a 3 0 2 — 3 3 7 . lapokon), de ez is megszakadván, a VII. könyv végét ( 3 3 7 — 353. 1.) a „Bécsi Codex "-bői adtam. Végre

a V I I I . egy helyet kivéve (468 1.) ép, s Szamosközi kezétől van. Azonban nem hallgathatom el, hogy e könyv k é z i r a t á n a k 22-dik lapja alján e szavak u t á n :

„ N e m i n i e n i m d u b i u m e r a t , q u i n . . . S o l i -

') L. az 1. köt. Bevezetését a LXXXI. lapon.

(6)

VI ELŐSZÓ.

m a n u s p e r t i n a c i c e r t a m i n e e s s e t u r b e m i n p o t e s t a t e m r e d a c t u r u s " ezen aláhúzott s rögtön megszakadó mondat eleje k ö v e t k e z i k : „ E x i n - d e n o n a p u d V n g a r o s m o d o , s e d a p u d e x - t e r a s e-t i a m g e 111 e s, p e r t a m i 11 s i g 11 e m &c.,"

s e l a p ö r : „ p a r t a m " (tán victoriam), mi azt gyaníttat- ná, hogy itt a codex c s o n k a ; és c s a k u g y a n az utolsó beköttető (Pray) négy üres levelet tétetett e hely után ; a következő'lapon pedig a szöveg folytatólag így kezdő- dik : Turcarum aliae naves stb., (mikép az itt a 375. 1.

8. sorában látható.) A Bécsi Codexben itt semmi hézag nincs, s így feltehető, hogy Brutus e helyt egy pótlást szőtt be, mint több helyt a Pesti Codex által képviselt második dolgozatban. De mit jelent az „ & c " ? A lapör „ p a r t a m " mutatja, hogy még következett va- lami, mit nincs már ma honnan pótolnunk.

Nem szenved kétséget, hogy a Szamosközi által irt részek, ki már a V I I . könyvben váltja fel az első kezet, szinte részét tették a Brutus saját példányának, mert az ő másolataiban is találok Brutus igazító keze némely n y o m a i r a , noha felette kevésre, s azok mind- össze csak idézőjelekre, aztán a szórendet megvál- toztató betüjegyekre, s nagyritkán egy-egy betűnyi vagy szótagnyi igazításra szorítkoznak. D e így áll a dolog az „első k é z " által készült másolatra nézve is már a IV-dik könyvtől kezdve, hol szinte csak a pon- tozatokban, áttételi jelekben, s egyes betű- és szótag- javításokban ismerünk Brutus kezére, pl. egy qui&tts,

egy-egy kimaradt eí,vagy nam, kisbetű nagy helyett stb.

S valóban feltűnő, hogy a 4-ik könyvtől kezdve valódi szövegjavításokat egyáltalában nem találunk, milyek az első három könyvben oly nagy számmal for- dulnak elő, még pedig nem csak irályi, hanem dolog-

(7)

ELŐSZÓ. VII

beli javítások is. SÖt sok hely arra mutat, hogy Bru- tus ezekben nem csak a stílnek nem adta meg az utol- só simító kezet, de még saját s a leirók valóságos hi- báit sem igazította ki. Mintha első t'ogalmazatai e má- solatait ú j r a el sem olvasta volna, annyira darabos helyenként a nyelv, s ugyanazon szókat egy mondatban ismétlő, hol sem ékesség, sem a hatály nem kivánta.

A leírói hibák gyakran a rövidítések hibás feloldásán, néha rossz olvasáson alapszanak. Szamosközi, hol az előtte volt szövegnek hibáit javítani bírta, a javításokat tartózkodván a szövegbe bevinni, azokat az oldalra vetette, s hogy teljes legyen a kiadó calamitása, ezeket is sok helyt elvágta a buta könyvkötő, ki már az I. II. I I I . könyvekben is Brutus sajátkezű számos oldaljavításait és pótlásait megcsonkította. í g y te- hát itt is Brutusnak igazítatlan s megromlott szövegé- vel van dolgunk. Ahol a hibák nem csak bizonyosak, hanem világosak is, természetesen nem volt szabad azokat igazítatlanúl hagynom. 2) De vannak, mint az imént érintettem, oly helyek is, hol a codex csonkított, vagy átlikasztott, vagy elszennyezett: az ily hézagokat

5) Példák : Itt a 17. 1. 20. s 21. soraiban reprehendendos és regi áll, a PC. reprehendentfo és regi hibás olvasása helyett. A 23. 1.

18. s. quod ómen obruat deus állott, abnuat h. L . 35. 19. s. exole- visseí exolevissfnt h. A 26. 1. al. 7. s o r : transigenrfis van a codexben, transigendí h. A 67. 1. 15. s. verae állt vere h. A 69. 1. 18. s. sic, si h. A 73. 1, al. 6. s. agendam, agenduw h. 1 77. 1. i. s. opponaí, opponant h., s a végelőtti sorban viszont intelligerewí, intelligereí h.

A 82. 1. vég szava volt pro,iprout h. A 83. 1. 1. sorában ^oena, plens.

h. A 9 8 . 1 . 14. s. ahnt, allxxit h. A 1 2 4 . 1. 11. s. credebant, cedebant h. A 1 3 5 . 1. 10. s. alul exstitisse, excessisse h. A. 145. 1. 15. s. per állott penes h. A 1 5 1 . 1. végelőtti s. exíremum, externum h. A 1 5 7 . 1. 11. s. quo áll quod h. A 1 7 6 . I. végelőtti s. constantiam í'nconstan- tiam h. A 2 0 9 . 1. 18. s. defemft, defendendi h. A 3 2 7 . 1. 2 0 . s. par, pariter h. A 4 2 1 . 1. 7. és 8. sorában alulról rerurn gestarum, rebus gestis h. A 4 5 2 . 1. al. s. per, post h. A 454. 1. al. 10. s. vivendo, ve- renda li. A 4 6 6 . 1. — s. usque maxima, világosan iisque maxiims h A 467. 1, dinainutw/«, diininutam b, — s így számtalan más.

(8)

VIII ELŐSZÓ.

már csak sejtelmi úton lehetett, ahol lehetett, pótol- n i3) ; több helyt kénytelen voltara a nem pótolhatott hézagokat kipontozni. Végre nem kevés helyen egész szókat hagyott ki a Brutus tisztázója ; a hol a kiha- gyott szót sejteni lehetett, a conject urális pótlás z á r j el közt áll4). S ily Íráshibái nem csak a P e s t i Codexnek vannak, hanem a Bécsinek i s ; itt is tehát a conjectu- rális eritica ugyanazon ovakodó szabadságával szaba- dott, de kellett is, eljárnom⁵).

Mindez igyekvés mellett távol vagy ok attól, hogy correct szöveget véljek nyújthatni. Sőt számos akad nálam is a zavart, s az igazítatlanúl maradt, első dol- gozásra mutató hely, melyeknek megigazítása sikeret- lenül kísértetett meg. Van tehát valahára B r u t u s u n k , de romlott szövegű; s még csak azon remény maradt fenn, hogy, ha netán az eltévedt s általam eddig hiába nyomozott erdélyi-fejedelmi codex elékerülne6), jobb kiadást érhetünk,— t. i. ha az csakugyan correctebb volt, a mit azonban eddigi tapasztalásaim után, mi- ket nagy számú codexeink mivolta körül gyűjtöttem, kétségbe vonnom méltó okom van. Minden, mit ily fel- fedezéstől v á r h a t u n k : egy teljesebb szöveg nyerése.

3) Ilyeket lel az olvasó a 2 8 8 . 2 9 1 . 2 9 3 . 3 6 2 . lapokon.

1) Mint a 45. 166. 2 0 5 . 3 6 5 . 3 7 6 . 4 0 8 . 417. 4 5 0 . lapokon.

') Péld. a 173. I. 15. sorában inmstas, inwstas h. A 2 3 8 . 1.

végelőtti sorában regum, regnurn helyett. A 2 4 0 . 1. 2. s. mtavvecii, interfecti h. A 2 4 9 . lapnak alulról 9. sorában proferet hihetőleg páter et h.

6) A B.-codex lehetett az (1. az I. kötet Bevez. a L X X V I I I . 1.), melyről gróf Teleki Sámuel 1 8 0 2 . dec. 21-kén ezeket írta Eder Jó- zsefnek : „Das Original-Exemplar vom ganzen Werke soll vermög der Anordnung des Fürsten Stephan Báthori (tán inkább Zsigmond feje- delem) an das Capitular - Archiv von Carlsburg zur Aufbewahrung depositirt worden seyn. Es ist dort gesehen, und um die Mitte des vorigen Jahrhunderts durch manus rapaces entwendet worden. Der seli- ge Cornides hat mich versichert; dass es durch die Jesuiten nach Wilna in Polen gekommen ist." ( E levél-kivonatot Trausch József erdélyi szász atyánkfiának köszönöm.

(9)

ELŐSZÓ. VII

De addig is, míg* ily remények teljesedésbe me- hetnének, örvendjünk hogy a M. Tudom. Akadémia módot nyújtott három századi hányatás-vettetés után Brutust, habár csonkán s nem ritkán az érthetetlenségig hibásan bírni, de bírni mégis: mert ennek, s az írónak szemére lobantott minden szaporaságnak d a c z á r a , nagy becsű forrása marad ö a XVI. század történetének.

A III. kötet nyomtatása, melyben a munka be leszen fejezve, s melyhez Brutusnak magyar érdekű Levelei, s egy név- és tárgylajstrom járulnak, dereka- san halad, s még- e nyár folytán történetbarátaink ke- zeiben lesz.

Pest, május 1. 18G7.

T O L D Y F E R E N C Z .

(10)

T A R T A L O M .

Liber Quinctus 1- 1 Liber Sextus

Liber Septimus 219 Liber Octavus 357

(11)

10. M I C H A E L I S B R V T I

VNGARICARVM RERVM

U B E R Q V I N G T V S .

M O N V U . H V N Q . H I S T . S C R I P I O E E S X I I I . 1

(12)

(13)

LIBER QVINCTVS.

Ludo vicus annum decimum quintum ágens, de more, iustis parenti solutis, iniit regnum, ut iam pridem infans sumptis regiis insignibus, ita ea aetate suscepta mole imperii, qua parere salutaria imperanti grave esset, Yngaris imperare, quorum ferocia ingenia moderari vix sapiens rex, et multoriim annorum usu confirmatus recte posset, et sibi imperare adeo, qiiod in omni vitae parte arduum est, esset gravissimum.

Itaque postea non defuerunt, qui inter infelicis regni initia memoria repetentes, illius natalem diem, ut suo loco commemoravimus, in eorum omen verterent, quae postea evenerunt. Negabant vero debere mirum videri, si euius ortus matri occasus exstitisset, eius esset inte- ritus pesti patriae et exitio futurus. — Alios in spem regni natos, quae speranda populis de his, quae timenda, aliquot annorum progressu in apertum ingenii indole erumpente, certa signa dedisse : ne quem falleret Ludovicum ipso statim vitae ingressu ita primam huius lucis usuram hausisse, ut Yngaris mi- nimé difficile esset divinare, qui eo capessente regnum esset rerum status in Pannónia futurus. Neque educationem rege dignam nato infelicibus auspiciis, quae si quid boni a natura inesset, perpoliret, si qua

1*

(14)

4 1 0 . MICHAELIS B t t V T Í

vitia, aut tolleret aut emendaret, contigisse. Natum per matris interitum, in patris regis luctu, cui, quiplu- rimum faveret, unam maximam laudem impertiret, ita actae vitae, ut nemini volens prudensque incommoda- ret, propterea patriae non fuisset subsidio, quod voluntatem facultas agendi destitueret, certe minimé dignus haberetur, cuius proles, a natura ficta ad parentis inge- niuni, in Vngaros, lioc est in viros fortes, obtineret im- périum. Atque haec quidem nonnulli, Ladislai memoriae parum faventes. Fuit enim in Ludovico virtutis indo- l e s ; animus in primis (quamquam multa essent, quae deprimerent erigentem se naturae instinctu) ad honesta studia proclivis, elegantia morum, gravitas inpueroad- huc, index regii animi, sed quae tarnen popularis esset, et abesset procul a regio fastu. In eodem mite ingenium, lenitas summa, comitas, morum elegantia. Iam quae conspici maxime in rege debent in adolescentia praesertim, gloriae cupiditas, rei militaris Studium, exerci- tatio armorum, equitandi usus assiduus, atque omnium aliarum artium peritia quae dignae maiestate regia haberentur. Quae omnia commendabat formae decus, qua nemo illi erat aequalium p a r ; statura procera, .firma latéra, atque optima totius corporis constitutio.

Tribuunt illi in primis fidei, et constantiae laudem, iis tegendis, quae illi arcano crederentur, sive ad se, sive ad alios pertinerent: quae in adolescente virtus eo admirabilior, quo pauciores sunt, in quibus natu etiam grandioribus non desideretur. Ynus deerat adolescentiae moderátor, qui ea, quae illi natura largita esset, prolixa eo ornando atque augendo, cultura meliora redderet. Ferebantur vero in illo nonnulla, quae cum aetatis, non ingenii essent, danda opera videretur, ne tum obessent, cum esse ingenii 11011 aetatis crederentur.

(15)

VNGARICARVM R E R V M L I B E R V . 5

Neque deerant, qui insidiarentur pueri aetati, improbi homines, atque earum voluptatum administri, quibus maximé adolescentia capitur, nusquam in regia satis tuta innocentia,'atque adeo quamquam illa praeclare a natura, atque a domestica disciplina educationeque munita. Nam prater illám infamem assentatorum tur- bam, quae regum indulgentia alitur, et magiiam habet illecebram ad eaptandos imbecilles animos, paucorum infesta melioribus potentia accedebat, per quam adi- t u s a d regem omnes recta suadentibus obstruebantur;

nonnulli enim per Ladislai inertiam regnare assueti, haud sperabant, ubi filius, innixus sapientium hominum

consilio, evaderet melior patre, quo illum natura im- pellebat, diutius quam ipse pateretur, regnum s e p r a e - dae habituros. Itaque variis artibus se in interiorem illius consuetudinem insinuantes, non aegre ferebant lu- sibus aetatis indulgentem sensim assuescere, ab ingenio degenerare, in rege modo agnoseere licentiam agendi quae blanda et suavia haberentur; 11011 personae ma- iestatem agnoseere, 11011 munus, 11011 decus; in primis ab eorum congressu refugere, quorum prudentia melior fieret, totus iis deditus, qui ea, quae vellet voluptatum illecebris deli ni tus animus, 11011 ea quae regem velle deceret, suaderent. Inde, exolescejüibus sensim, quae praeclare a natura inchoata haberet, quae, ut a d f r u g e m perducerentur, fonnatore prudenti homine, et sedulo, atque industrio indigerent, corruptum ingeiiium improborum assentationibus, cum se esse crederet, 11011 qui esset, sed qui esse deberet, vitiis iis patuit, quibus, nisi opportune oceurrat magna virtus, regna maxima, et principes civitates convulsae, atque eversae corruunt. Hinc bonorum assiduae querelae, quae temporum rationi opportunae, parum aequo animo acci-

(16)

6 1 0 . MICHAELIS BttVTÍ

piebantur, obsessis regis auribus paucorum blanditiis, qui per eins infirmam aetatem, magna quidem cum invidia, sed 11011 minori cum impunitate, privata commoda honoresque, deiectis melioribus, captabant.

Itaque, et monere inter se principe», et hortari pal am non desistebant apud regem gratiosos homines, et patriae amantes (nondum enim virtus pudorque plane e regia exsulaverat), ut puerum Regem, aversum ab improborum consiiiis, ad ea quae essent se digna ca- pessenda, quae digna Vngarorum g e n t e , qui multa praeclare audendo tantum regnum posterisreliquissent, serio de constituenda republica agerent, neu paterentur ulterius, permissum sibi regem ea aetate, quae vix cum frena aeeiperet posset regi, se, regnum que Uni- versum una in certam perniciem trahere. Ita in unius regis, multorum salutem verti, ut nisi sibi fuleiendam pueri aetatem, viri graves sapientia et consilio statuerent, brevi esset verendum, ne respublica rege desti- tuta, quod votis omnibus, preeibusque esset detestan- dum, subito exorta a T u r c a hoste belli procella, pes- sum iret. Quibus enim viribus sperandum ab eo regium munus posse sustineri, quem nullae artes dignae tanto futuro rege commendarent; natura quidem adiuvaret, sed quae vix, cum benignius ageret, daret nobis inchoata, quae elaborata pertinaci studio, atque indus- tria aegre perficerentur. Multa in Ludovico laudanda, quae ab ingenii indole manarent, avorum magis, maxi- morum regum, quam parentis similem futurum spon- dente; sed quae ea conditione liaberet, ut nisi contento studio et sedulitate excolcrentur, quemadmodum in generosis plantis accideret, quae incultae siluescerent, et in frondes luxuriarent, in vanam, atque irritam spem, utinam non in magnam multorum perniciem red-

(17)

V N G A R I C A R V M R E R V M L I B E R V . 7

undarent: „magna enim ingenia raro conspici sine ingen ti populorum malo in summa rerum potestate, nisi ea summa v i r t u s , et magnitúdó animi moderare- t u r ; ut in furentis manu telum praevalidum, quod numquam a viro forti, nisi pro eorum caussa, quos aequi- tas et ius defenderet, emitteretur." Dandam operam iis, qui rempublicam saluam vellent, ut regis ingenium, quod, pro excolentium studio, aut virtute aut vitio excel- leret, quocumque illum, a u t p r a v a educatio flecteret, aut castior et severior disciplina, quae numquam semina virtutis iaceret sine certa spe proventus, quando propria virtus minus regni impotentem adiuvaret, aliena inni- xum, ut regem deceret sui officii memorem, regium munus tueretur. Ita fore, ut iusto, sancto, moderato regi Vngari p a r e r e n t ; rex miti, faeili, atque aequabili imperio Yngaros haberet, cum iis benignitate, amore, liberalitate, et munificentia certando. Exterminatis e regia hominibus impuris, quorum illecebris, etlenociniis emollitus fatisceret regis imbecillus animus, ex omnium delectu sapientes homines evocandos, quorum consuetudine disceret rex esse; quem 11011 genus solum, quod saepe posteri multis scelerum et flagitiorum tenebris obscurarent, sed virtus, iustitia, sapientia, sanetitas, casti mores, redderent in quavis fortuna iiatum regno dignum. In primis deligendum ex omni nobilitate, cuius prudentiae regis imbecilla aetas regenda, et quasi fulcienda adversus adolescentiae aestum tuto permitteretur : cum qua quidem liceret sperare corro- boratam virtutem sapientium praeceptionibus, suo tempore opimos, atque uberes fructus suis edituram. Ita fore, ut neque de eins voluntate, qui ita esset educatus, neque de facultate, ubi per aetatem liceret per se obire regium munus, quisquam dubitaret. In quo duo illa

(18)

8 1 0 . M I C H A E L I S B t t V T Í

cssent, ab eo facile impetratum iri, ut quam diu sub melioris imperio hauriret bene aliis imperandi prae- cepta, oblitus ad tempus, se regem esse, regi se, ac flecti ad meliora vitae instituta, atque lionestiora pateretur. Neque dubitari oportere, in quo esset virtus, et sapientia tanto mutiere digna, quin disciplinae suae alumnum, magno studio ad regium decus conformatum, haberet in potestate : numquam enim specta- tam virtutem auctoritate caruisse, ubi mollia ingenia nondum, pravis consiliis a rectis virtutis studiis de- torta, in seelerum et ilagitiorum licentia obduruissent.

In primis avertendas teneras aures a vocibus assentatorum, quibus esset aula referta. Hanc unam olim pestem nobilissimas Europae regias evertisse; hanc omnes eversuram; quas non sapientium liominum consilium, et altis stirpibus haerens animis muniret virtus.

„Vt vero eins esset deploranda salus, cui, cum gravi morbo laboraret, persuasum esset, se optime valere ; ita de eo omnem spem abiiciendam, qui cum ad sum- mám virtutem contenderet, infirmis viribus, tum se crederet verticem teuere, cum vix ab imo exsurgere coepisset." Eiusdem aetatis maiorum memoria Hierony- mum Syracusanum (facesseret tam triste omen a L u d o - vici regia), cum hereditate crevisset regnum peropulen- tum, et cuius magnitudini vix sufficeret fortissimus rex, et per se adnixa validior ac robustior virtus, reiectis meliorum consiliis, quasi sub iniusto fasce, ceci- clisse. Ac non illum quidem eins regis prolem, ut eredi posset, vitia a genere hausisse; sed Hieronis regis, qui, et aliarum virtutum omnium clarissimum exemplar, et ad extremam usque aetatem documentum illustre regibus exteris colendae fidei exstitisset; ut⁵ q u e m aemularetur rex adolescens, optimum regem

(19)

VNGARICARVM R E R V M L I B E R V. 9

iustissimum, in suos aeque, atque in exteros munifi- centissimum, domi haberet, magnum futurum semper ad summám laudem incitamentum. Adolescenti regi, non externos magis timendos, quam iutestinos hostes:

tanto enim illos infestiores, quaiito tecti magis, per insi- dias certius et gravius laederent, ne facile vitari possent, amicorum persona, quae incautum falleret, as- sumpta. Sed omnium infestissimos esse, quos ipseper- petuos hostes, dies noctesque alte abditos in pectoris penetralibus haberet, effrenatos impetus mentis, et cupiditates animi, quae nullo intermisso spatio, hinc laseivientem rerum omnium opulentia, hinc ferocia exsultantem, quae raro a summa potestate imperii, sine pari moderatione, abesset, ad se raperent totum, ne esset aut sui, aut regii muneris memor. In eoenim r e g u m , quam privatorum deteriorem conditionem, quod hos metus legum a maleficio r e t a r d a r e t , illos legibus subtraheret regia potestas, et volentibus quae leges vetarent, quantumvis tetra, flagitiosa, nefaria, dedecori sibi, privatis, et reipublicae exitio adeofutura, frena licentiae laxaret, quae pestis, capitalis iis ipsis, qui sibi omnia licere vellent, magna quondam regna, atque imperia evertisset, usque adeo quidem regnanti- bus infesta, ut adversus eius vim, atque impotentiam, ne satis quidem tuta essent munita pectora virtutibus omnibus, quas homines colerent; certe ut innequitiae, et probitatis contentione, iis victoriam difficillimam redderet. Quae gravis caussa olim fuisset sapientibus, quorum consilio regia potestas esset inter homines instituta, ut cum diffiderent, cuiusquam sapientiam tan- tarn esse, ut illi tuto committi multorum salus posset, eandem ipsam regiam potestatem, arctioribus vinculis sibi esse constringendam censerent. Inde perscriptas,

(20)

1 0 1 0 . M I C H A E L I S B t t V T Í

et sancitas leges populorum et gentium omnium con sensu, quarum divinam vim, atque aeternam, ad praemium recte hominum factis, ad poenam sceleribus im- minentem, mortales in terris venerati horrerent: e quorum numero non nobilitas quemquam, 11011 copiae, non regia maiestas eximium, cui leges parcerent, haberet.

Additum delectorum hominum consilium, in quibus fidem sapientia, sapientiam fides, utramque virtus par, et constantia tueretur : accedere scripta veter um, et antiqnitatis monumenta, quae omnia excogitata, a pru- dentibus hominibus, et litteris prodita essent; ut liabe- rent populi, quibus impares hominum vires administrandis summis imperiis, quasi virtutis firmioribus vinculis vincientes, confirmarent. Quid sperari de puero debere, qui ea aetate regnaret, qua vix esset creden- dum tuto posse a tutorum lateresinediscrimineavelli?

Ysu iam pridem tritum, ut, „qui male velit regnoomi- nari, illi aut regem puerum, aut feminam precetur : in altero enim aetatem, in altera sexnm obesse, quorum utrum esset hominum rebus pestilentius, liaud facile posset diiudicari."

Haec a rerumperitis hominibus, magno cum assen- su, audiebantUr ; sed quod minus ea sententia vinceret, quae et honestior, et tutior erat, nonnullorum ambitio efficiebat, qui eadem quidem, sed aliaratione,etconsilio, cum non idem propositum finem haberent, suadebant : moderanda enim Ludovici aetate, verbo prospicere communi saluti videbantur, moderatore aetatis consti- tuendo, cum potentium quisque per tutelae speciosum titulum munire sibi viam ad regnum crederetur, id quod minime iis poterat probari, qui cum patria pietate coniunctam prudentiam, atque usum rerum haberent.

Yigebat tum in omnium ore recens Ludovici Sfortiae

(21)

VNGARICARVM RERVM LIBER V. 1 1

sceliiB, qui, matre pupilli deiecta tutela atque imperii procuratione, Insubrum regnum Joanni Galeatio fratris tílio ademptum tutelae nomine invaserat, ne quando aetate, animi virtute, et studio ingenuarum artium cor- roborata repeteret iura paterni imperii, molli educati- one, et perniciosa indulgentia depravato, atque a cura regni averso. Quod hominis seelus, non prius aliis, quam illi ipsi exitio fűit, cum quidem insigni cum liominum invidia, violato divino, atque humano iure, per suorum ruinam, sibi viam ad iniustum impérium stra- visset. Atque in hís, qui hoc acrius urgerent, ii maximé ferebantur, qui Scepusium, aut necessitudine aliqua, aut familiaritate attingebant, facilem calumniae viam viri potentia, et auctoritate aperiente. Alia erat factio, qui contra atque alii sentirent, neque detrahendum quidquam de regis maiestate, et eundem tamen regno imparem muniendum auctoritate legum, acprudentium hominum consilio tutelae iure minimé astringendum censebant : ita fore contendentes, ut maturius quam ferret aetas, assuesceret rex esse, et munera regia obeundo tuto disceret regnare. In unius tutoris moderatione non regi solum, sed populis etiam multa esse metuenda, qui ipse exlex, regem, qui quantus esset minus nosset, haberet in potestate. Quae impunitas quasi quaedam ad peccandum illecebra potenti liomini obiecta (verisimile enim, cui tantum munus deferretur virum principem delectum iri) non aliis solum, sed ei etiam ipsi, cuius tutelae praeesset, pestem atque exitium importárét. „Ambitionem enim, quo animi morbo fere potentes homines laborarent, ita ingenerare in magnis animis regnandi cupiditatem, ut cui per tutelae occasionem quantum vellet liceret, conciliatis variis artibus eorum animis, in quos ius imperii obtineretj

(22)

1 2 1 0 . MICHAELIS B t t V T Í

vix crederetur tantam adeptus potestatem a scelere et malificio temperaturus. Nam tametsi interdum in principibus viris excitata virtus, ad officii respectum sui potentes excitaret: saepius tarnen eam ipsam in magnis animis invictam virtutem ambitioni cedere; unde semina ingentium malorum, quae hominum vitam infes- tam haberent, iacerentur. Lubricam quidem, et peri- culosam rationem esse aliena invidia et periculo regnare, ut si tutor male rem administret, tegat pupilli nomen, quod speciosum in primis in reipublicae procuratione iactatur, quidquid male administratum s i t ; si quid ex sententia, in tutoris laudem vertat, cuius ductu, alienis auspiciis est res praeclare g e s t a ; quam fallaciam, etsi prudentes homines non ignorarent, 11011 tenere tarnen imperitos, qui cum numero bene sentien- tes longe superarent, sibi rerum iudicium sumerent,

magno rerum Immanarum incommodo *) Ergo Sigismundus, cognitis Yngarorum postulatis, iis

ita respondit, ut ingentibus gratiis actis, quod de se tarn lionorificum iudicium fecissent (non enim deesse e suis, qui virtutis, et generis splendore clari, pares tanto muneri haberentur), diceret, se primo quoque tempore, quemadmodum illos velle intellexisset, legatos in Vngariam, qui iis, quae sua esset sententia, sig- nificaret, missurum. Sumpserat vero hoc ad deliberan- dum spatium, non alienus quidem a suscipienda Ludo- vici tutela, quem fratris filium, ut aequum erat, statue- rat sibi filii loco habendum, sed Yngarorum constantiae diffisus : quorum propter domestica discidia, et veteres simultates, ita erant variae de republica sen- tentiae, ut non ignoraret suo ingenio esse aversos a regni procuratione exteris tradenda, tametsi nonnulli

*) (Itt a „Pesti Codex"-ben egy ívrét ]evél, F. 8., hiányzik).

(23)

V N G A R I C A R V M RERVM LIBER V. 1 3

viderentur privato consilio secus statuisse. Nequevero eundem fugiebat, quamquam temporis caussa dissimu- larent, quid de Maximiliano Vngari sentirent, a cuius amicitia, et affinitate, praeter insitum in Grermanos odium, semper supra omnem fidem abhorruissent, prae- potentis principis, et cuius non solum opes, quae essent tantae, sed voluntatem etiam, quam agendi facultas, et vires pares consequerentur, sibi cavendum sta- tuebant. F a v e b a t porro Sigismundus sua sponte Ma- ximiliano solito impensius; tum quod existimabat ad minuendam Vngarorum principum potentiam, qnae Ludovici securitati officiebat, maiore auctoritate inni- tendum; tum quod sperabat per suam suffragationem sibi conciliatum, aequiorem in iungenda secum affinitate habiturum : mortua enim per idem tempus fere Barbara regina, Scepusii sorore, relicta insigni probitatis, et pudicitiae fama, ambiebat Eleonorae nuptias,

quam Philippus Maximiliani filius, ex Ioanna Hispani- arum regina, susceperat. H a e c est Eleonora, quae postea Emanueli Lusitanorum regi, atque eo vita functo, Francisco regi gallorum nupsit. Quae cum ita se haberent : destinatos iam in Vngariam legatos Ioannem Laschium, Archiepiscopum Gnesnensem, et Chris- tophorum Schidloviczium regni Cancellarium, summae liomines dignitatis accelerare iter in Vngariam iubet, datis ad illose Litvania litteris, quarum sententiam, ut adhuc exstat in Polonorum monumentis, huc piacúit transferri : Certiorem se factum Ioannis K a r n k o w s z k j litteris, sui apud Ludovicum regem legati, rogareprin- cipes Vngaros, ut, ex mortui regis sententia, quae illi cum vita postrema fuisset, filii pupilli tutelam, et regni procurationem susciperet; quod quidem, 11t generis, et sanguinis propinquitas, atque eximium adeo suum in

(24)

Vngaros Studium abesset, cuius a prima usque adoles- centia, praeclara documenta iis dedisset, hoc unum se plurimum movisset, quod intelligeret quam gravis, et acerbus casus propinqui regis e s s e t : qui quidem or- bus, pupillus, puer, cum magnis regnis, et multis populis imperaret, ne quando oppressus mole imperii succumberet, esset alienafide, et sapientia sustinendus.

Atque esse quidem tanti honoris percupidos multos, sed ut in quibus insignis esset voluntas, et fides, quodfere accidere consuevisset, sapientia desideraretur, in quibus prudentia et vis consilii, requireret fidem; cui a nulla alia re gravius periculum immineret, quam a magni animi hominibus, in quibus non solum regnandi cupiditas, sed facultas regni potiundi per studiosorum hominum factiones, et multitudinis studia adesset.

Karo vero inventam fidem in privatorum tutela, com- monefacere Vngaros, quam exigua spes esset in tutela regis inveniri, cuius augustior fortuna multo ube- riorem materiam ad scelus, et nequitiam, oblito tutori suae fidei, subministraret. Quae calamitas tanto esset maior, quanto plures essent populi, nationes, gentes, ad quos illa per unius incommodum et pestem mana- ret. Rem fide sua, et constantia dignam principes fa- céré, qui postularent, ut communi consilio de consti- tuendis rebus ageretur, dum Vngari r e g e , infirma regis aetas rectore c a r e r e t : sed ignorare se tarnen, quid usus Vngaris esset allaturus, ubi per belli curas congredi sibi cum iis liceret, quibus gravissimis esset districtus, ubi sui potestatem ad colloquium faceret.

Nam si prudentium hominum consilio indigerent de t a n t a r e agentes, dei immortalis beneficio superesse Vngaris, unde alii sumerent, tantum abesse, ut illis foris esset precario quaerendum. Neque magis de

(25)

eorum fiele dubitandum videri, cuius saepe documenta insignia a primis usque regis sui incunabulis dedissent, praesertim tum cum consultarent de regni salute, quae esse non posset a regis salute separata. Rogare vehe- menter, atque obtestari, pro sua in illos voluntate;

egregia eorum in se observantia; in suum regem pietate, qui In ulnis nutricis, regem consalutassent, ut e principibus deligerent primarios homines, quorum auctoritate, et prudentia conciliatis discidentium animis, atque omnibus de regno controversiis sublatis, si qui essent modo a tam sulutari consilio aversi, communi consensu, quod maximé in praesentia videretur salu- tare consilium, constitueretur. Haud satis compertum habere, quo res esset evasura in magna sententiarum varietate, quibus animi distraherentur : non enim se ignorare, etiamsi a nonnullis sibi tutelae procuratio, et regni deferretur, 11011 omnium ea de re eandem esse sententiam : cognovisse praeterea ex iisdem Karn- kowszkj litteris, prineipes in magno metu esse, ne flagrantibus partium studiis, et in diversum rem tra- hentibus, iretur ad a r m a ; quorum esset exitus, utra- vis pars superior esset, calamitosus reipublicae futurus. Orare se illos maiorem in modum pro sua in pá- triám pietate, in regem amore, atque observantia, cuius, quasi aetatis crepundia, seeptrum, coronam, et alia regni insignia esse voluissent, darent operam, ut odiis et simultatibus aliquem statuentes modum, in eam sententiam inclinarent, quae proeul ab omni cupi- ditate, unam modo publicam salutem respiceret et quietum reipublicae statum, quo illos curas omnes co- gitationesque intenclere aequum esset. Nam, quod a nonnullis sibi praeeipue hic honos haberetur, ut summum ius regni, et regis pueri tutelam sibi nitro de-

(26)

1 6 1 0 . M I C H A E L I S BttVTÍ

ferrent; agnoscere se vero eorum erga se praeclaram voluntatem, atque animi Studium, euius uumquam es- set immemor futurus : sed se iis aequo animo eum honorem remittere, et quod intelligeret minime id regni rationibus expedire, quod perincommode, regi extero sibi permittendum statuerent, satis nativa virtute sua, et robore validum, et vero, quod vix crederet, sine insigni Maximiliani oifensione id posse accidere. Quem enim 11011 suspicaturum, eo eonsilio id actum, utMaxi- miliano per adversam factionem exqluso, unus Sigis- mundus capesseret, aliorum eonsilio, atque auctoritate, si id modo crederent expedire, obeundum, atque ad- ministrandum munus ? Meminisse vero Schidloviczium posse, quae in conventu Posoniensi, cum de ea re men- tio fieret, acta essent; nimirum spem factam Maximi- liano a rege fratre, si quid sibi humanitus accideret, in illius tutela simul regnum, simul regem filium se relicturum : ut non posset ipse regis patruus, et quidem, qui fratri fere fuisset iungendae affmitatis cum Maximiliano auetor, ab eo separaia eonsilia habere.

Itaque, ubi prineipes sua sponte sibi aeque, et Maxi- miliano pari auetoritate rempublicam administrandam permitterent, habere, quod statueret neque se recusa- turum. Sperare vero eos intelligere, ubi id accideret, multo praeclarius secum, quam cum iis ipsis quibus hunc honorem haberent, agi : labores enim, molestias, euras, quas maximas et gravissimas ii sustinent, qui non sibi, sed suis reguant, penes se, et Maximilianum fore; eorum fruetum omnem penes Yngaros futurum.

Cum illos vero, per lianc rationem, allaturos plurimum firmamenti ad stabiliendum convulsum reipublicae statum, tum ad confirmandum affinitatis, atque amici- tiae ius, quo iuneti cum Maximiliano essent, maximas

(27)

V N G A R I C A R V M RERVM L I B E R V. 1 7

accessiones, atque opportunitates addituros. Postre- iniim erat mandatum , ut cum Caesaris legatis , qui in Budensi conventu essent affuturi, consilia omnia com- municarent, atque adeo iis ostenderent omnium quae de hac re iis mandata dedisset, unum potissimum imperatum, non solum, ut ne quid agerent, in quo suspicari possent, vei levissime illius animum praestringi, sed ne q u i d , quod plane intelligerent, ex illius sententia non administrari. Quodsi principe» tarnen per- tinacius in suscepto consilio manerent, et sine suspi- cione ingentis motus, negarent se posse Maximiliano summum regni ius permittere, et vicino regi, et poten- tiori, quam crederent Vngarorum rationibus eondu- cere: iam minimé obscuris argumentis, probata sua in Caesarem fide, suo nomine, id poscentibus iussisse significare, quando id esse e republiea existimarent, se illis in mora non f u t u r u m ; arbitrari enim, se amici regis officio f u n c t u m , ubi per lianc rationem suam apud Maximilianum fidem liberavisset. Neque vero se credere Vngaros repreliendendos, ubi diffisi extero r e g i , fidei suae regni procurationem permitterent, quem scirent in fratris filium gerere paternum ani- nmm.

Atque liaec quidem Sigismundus; legati uti erant iussi illius nomine spondent: quod felix faustumque utrique regno Vngarorum Polonorumque esset, rnul- tis necessitudinibus devincto, alacri et praesenti animo munus sibi impositum fide, et constantia par adminis- traturum. Quem suum in illos animum, quoniam per reipublicae tempóra, et belli curas minus sibi liceret praesenti praestare, piacere, ne qui locus querelae relin- queretur, id quod accideret, multis praeteritis qui aeque nobilitate et gratia excellerent, unus de sua sententia

M O N V M . H V N G . H I S T . S C R I P T O R R S . X I I I . 2

(28)

rebus administrandis praeficeretur, quemadmodura iam Posonii convenisset, alterum ex pontificum collegio, e principibus alterum deligi, qui potiores dignitate haberentur, et multa suae fidei et prudentiae documenta dedissent, penes quos, absente se, summa reipublicae esset. Ac ne eos f u g e r e t , quos maximé idoneos cen- seret tanto gerendo m u n e r i : piacere (si ita eis videretur) e pontificum online Thomam Cardinalem Stri- goniensem; Colocensem, et Quinquecclesiensem epis- copos rebus praeesse : ex nobilitate, ut. videretur, et muneris, et personae ratio liabita e s s e , regni P a l a - tinum, tum Ioannem Scepusium, qui tum cum império

Transilvaniáe p r a e e r a t , Petrum Comitem Groffium, aut si mallent, Mosern aulae regiae praefectum. P e r lios delectos optimo consilio, qui in regenda Ludovici adolescentia sibi essent collegae, sperare fore, ut omnes intelligerent, et in mandando munere hominum probitatem et sapientiam, et in habendo honore spec- tatam nobilitatem esse, more atque instituto maiorum, qui ex utroque ordine, ne quis invidiae locus relinque- retur, deligi semper voluissent, qui propter singula- rem virtutis, et sapientiae opinionem haberentur digni qui in arcano regis consilio de republica consuleren- tur. Postrema orationis p a r s , adhortatio f ű i t : Quando eorum virtus excelso loco sita iam pridem omnium in se oculos convertisset, in spem certam erectis animis, f o r e , ut eorum auctoritate et consilio republica con- stituta, regnum pristinum suum decus recuperaret, (larent operám, ut inde partam glóriám, pari constantia pergerent tueri : permagni quidem interesse ad hominum famam, hoc 11011 ignorari, maluisse Yngaros exemplo esse ceteris ad moderationis, et constantiae laudem, legitimo agnoscendo r e g e , quam ad levitatis,

(29)

V N G A R Í C Á R V M R E R V M L l B . V. 1 9

et inconstantiae dedecus, rescindendis convellendisque i i s , quorum ipsi auctores exstitissent. Quando Omni- bus idem atque unus esset tinis propositus, regni se- curitas, libertás, otium, s a l u s : de cei*ta via et ratione, qua perveniendum ad euin finem e s s e t , turpe esse inter eos jjarum convenire. E s s e quidem gravem con- sultationem de re tanta, ut cum alii, pueri regis aetatem regendam censerent unius prudentia, quod sibi patruo munus ultro detulissent; alii n e g a r e n t , ei ex alterius praescriptione imperandum, cui leges traderent, et gentium ius, liberam regni administrationem: videri eo con- fugiendum, quo in gravioribus consultationibus descen- dere maiores consnevissent; ut ordinum conventus indi- ceretur, ac, dictis in utramque partem sententiis, decer- neretur quod maximé ex regis dignitate consilium esse, atque e republica constaret. Id voluisse Sigismundum regem Yngaris significari pro vetere sua in illos vo- l u n t a t e , proque eius coniunctionis vinculo , quo esset Ludovico devinctus, quo nnllum arctius haberetur, ubi esset a patria sanctitate descendendum : atque adeo id magis amoris s u i , et benevolentiae testitican- dae caussa, quam eos monendi, prudentissimos hoini- nes, et qui, pro sua sapientia, quantae res essent, de quibus in praesentia a g e r e t u r , tum ex regis aetate nondum matura r e g n o , tum ex praesenti reipublicae statu facta coniectura, minime ignorarent: certe, quae esset temporum ratio , quae hominum ambitio, quam immanis cupiditas, quanta nonnullorum conspiratio advgrsus bonorum consensum, quam perniciosa consilia, dubia et fluxa fides, interesse permagni eos cog- noscere, quorum prudentiae, et fidei esset summa reipublicae permissa. Optime vero cum Yngaris agi, quibus a teneris annis datus rex e s s e t , cuius studia,

2*

(30)

et vitae rationes liceret conformare ad patrios mores, ac quasi ipsi sibi effingere regem suis m a n i b u s , cuius ubi cum aetate adolesceret v i r t u s , dignus iis rex lia- beretur, quorum in se exiinia studia adhuc vagiens in cunis esset expertus. Nam nisi molle illius ingenium eo flecterent, quo reipublicae ratio, et temporis postu- laret; de quo quererentur, praeter se, habituros nemi- nem. Brevi oratione l e g a t i s , regis nomine responsum e s t ; qui quidem, ininime ignarus,quo totius eius lega- tionis summa spectaret; ubi minus etiam patrui regis auctoritas accederet, satis per se erat aversus ab eorum sententia, qui aetate diffisi uni regni tutelam, et regis mandabant. Agnoscere se vero in patruo rege, quem patris loco coleret, eandem, quam praestare pa- rentes aequum esset in liberos indulgentiam: ut mi- nimé sibi esse orbatus patre videretur, in cuius locum regem maximum et sapientissimuin , eundeni patruum f o r t u n a p a r e n t e m studio animi, atque amore successisse animadverteret, q u i , quasi lianc unam haberet sus- ceptam contentionem laudis, mereri praeclarius in dies de sua salute conaretur. A t q u e , ut multo sibi accideret gratius hoc ab illo tum persolutum officium , ado- lescentiam suam facere; quod tarnen officium in omni alia vitae suae parte fuisset gratum f u t u r u m : satis enim intelligere, aetatis suae imbecillitatem, nisi auctoritate tanti regis fúlta staret, non uni regi sibi solum, sed multis etiam gentibus, et populis, quae illius impe-

i

rium, auctoritatemque respicerent, esse pestem, et perniciem importaturam. Cetera in adolescente posse esse praeclara, vim ingenii, et solertiae a natura, virtutis, et probitatis Studium, a disciplina et parentum edu- catione, ad magnas gerendás res conformatum ani- mura; desiderari prudentiam, quae ab usu, et tractatione

(31)

rerum comparanda, una vere virtus esset, quae a mu- tis animantibus homiuem diseriminaret. H o c proprium haberi patriae pietatis munus, quod in omnibus regibus conspiciendum, sibi Sigismundus rex praecipuum sumeret, ut maiestate honoris inter homines, ita inter r e g e s sapientia et virtute s u m m u s : facere enim pro- lixo quodam in se amore, ut per unius regis perso- nam, una officii p e r f u n c t i o n e , de multis simul bene mereretur. I t a q u e 11011 iam suo m o d o , sed omnium etiam n o m i n e , e a s illi g r a t i a s a g e r e , quas tanta illius in se suosque Caritas p o s t u l a r e t , quod tamen officium desperaret se ullo genere verborum posse aequare.

Profectis l e g a t i s , nihil prius Ludovicus sibi sta- tuit agendum , quam , ut indiceret nobilitatis conventum, in quo, quid de se statui, et totius regni administratione p i a c e r e t , in primis , quo quisque in se animo esset, e x p l o r a r e t : sive enim Sigismundi adhortationi- bus, qui paucorum potentiam suspectam haberet, sive sua sponte in eos male animatus, qui illius adolescen- tiam subiieiendam unius arbitrio censerent : quidvis potius videbatur facturus, q u a m ut p e r s p e c i e m tutelae, r e g i p u p i l l o i n v i s a e p o t e s t a t i s , et regio imperio officien- tis, quod unum maximé animo a v e r s a b a t u r , quemquam, vivente s e , r e g n a r e pateretur. F e r u n t quidem , frequenti iam c o n v e n t u , interrogatum a rege T h o m a m C a r d i n a l e m , qui proxime regiam sellam a s s i d e b a t ; quaenam eius esset f u t u r a p o t e s t a s , quem sibi recto- r e m , moderatoremque r e g n i , nonnulli imponi vel- l e n t ; minimé hominem nobilitati aequum respondisse : Quae uni in regem s i m u l , et in omnes regni ordines summum impérium traderet. I n d e cum Ludovicus indignabundus , et quo loco esset ipse f u t u r u s ? addi-

(32)

disset; tum cardinalem renidenti ore, ut appareret, in respondendo, non plus r e i , de qua a g e r e t u r , quam odio dedisse, quo in nobilitatem inexorabili ferebatur, ita excepisse dicentem, eam illius rationem futuram, ut tutor pupilli regis vere regiam potestatem obtine- r e t , ipse regni insignia g e s t a r e t , statuae persimilis, aut tabulae pictae, quoad tutoris imperio' pareret. Hic Ludovicum, tantum enimvero flagitium negasse um- quam admissurum s e , ut cui regia potestas in alios, legitimo regni iure tradita esset, is nitro prudens, et volens, cuiquam, quo ille cumque nomine animi cupiditatem t e g e r e t , regium in se deferret impérium. Ad haec Cardinalem, praeclare illum v e r o , et, ut magno rege dignum esset, respondisse: neque passuros magis suos, ut in excutiendo servitutis iugo, quo, per ho- nestam officii speciem, constringere nonnulli eos vellent, degenerare a maiorum virtute, atque adeo parum dignos se ostendere tarn augustae indolis rege viderentur. F r e q u e n s Pestum convenit ad in dictum genti s concilium, qui patrius mos e r a t , Yngarorum armata multitudo, neque ita multo post Scepusius, adductis secum, praesidii caussa, delectis equitibus sexcentis, quae r e s , adversae factionis hominibus, nactis verisi- milem m a g i s , quam veram maledicendi materiam, oecasionem praebuit innoxium, ut postea cognitum est, apud regem criminandi. Nihil vero facilius, quam male sua sponte in illum affecto, etiionnullorum assentationibus, atque incitamentis gerenti sauciumanimum, pro veris in e u m , quem odisset, falsa p r o b a r e : qui morbus tum a e t a t i s , tum ingenii, quod praesertim nullá rege digna disciplina excoluisset, non regem prius, quam, cui erat impositus, perdidit regnum. Ea vero in pronas aures ad sua mala insiisurrabantur:

(33)

V N G A R I C A R V M RERVM LIBER V . 2 3

Iam nonScepusium per occultas artes imminere regno, sed per multitudinis studia, cuius duccm se, contemp- ta regis aetate, proíiteatur, quae ratio explicatissima esset eo viam molienti. Regiam unam Budae constitu- tam, quae legitima Vngaris esset, quam regum sédem agnoscerent, in qua venerari eum soliti essent, quem sibi iustis suffragiis, et per omnium populorum con- sentientia studia, regem creassent. Sed 11011 earn unam in Vngaria regiam e s s e : liabere Scepusium alteram ad Pestum institutam, quae legitimae obiiceretur, non iure uílo, non veterum m o r e , sed multitudine armata f r e t u m : et quideni, ut maiore stipatus f r e q u e n t i a , et splendidiore comitatu incedere, quam Ludovicus Rex conspiceretur. Neque hoc naturam rerum p a t i , neque ulla gentium i u r a , ut ullum in terris regnum duos simul r e g e s , q u o , quasi duo capita unicum corpus, niillum esset immanius monstrum, agnosceret. Quem vero posse dubitare, si, quod omen abnuat d e u s , hoc Vngaris accidat, quin brevi opulentissimum regnum, quod concordia coalescens, maiorum virtute in tantam magnitudinem pervenerit, discissum et convulsum, sit ruiturum ad extremum c a s u m ? P e r Ladislai mortem, ludificatum pueri Ludovici aetatem; regnandi immanem cupiditatem, quam male diu latebra ulla animi occultas- set, detegere a u s u m ; cuius spe inflatus, cum in regis Ca- put, tum in aliorum vitám, et fortunas insultaret, quibus stantibus omnis illi aditus ad regnum esset praeclusus.

Quae si non essent, cur non mailét in magna principum frequentia, qui regi adessent, primae vir dignitatis, quam succinctus túrba armatorum conspici in incondita liominum multitudine, qui libertatem haberent veualem, quam prae iis contemnerent, quae sibi praemium uni addictae sponderent, agros, latifundia, insignes militiae liono-

(34)

r e s ? Nam si vere crimine esset auimus insons, si integra a fraude et maleficio mens, cur regis offensio- uem, cum recte posset declinare, augere potius, magna sua invidia, pari existimationis iactura pergeret ?.

H a e c atque alia Iiis similia multa in Scepusium dicebantur, ut multi credebant, ni partam antea gló- riám, infelici ad Cernovicium expeditione corrupisset, facile regnum, revocato ad antiquum morem iure cre- andi regis, per nobilitatis suffragationem obtenturum : quod, per exterorum connubia, Ladislaum perturbasse quererentur, non meliore conditione futuro Ludovico, quam multi maiorum memoria fuissent, quibus deiectis legitima regni successione, meliores ad regnum, id pos- tulantibus reipublicae temporibus, adsciti essent. Ys- que adeo vero suscepta spe frustratum, ut (silioc modo d e v i r o t a n t o liceret suspicari) unde sperarit secundain sibi auram afflari, contendenti ad regium d e c u s : inde exorta saeviore tempestate, ex eo loco sit reiectus, quo fortunae indulgentia provectus incredibili hominum plausu pervenisset. D u r a enimvero eorum condi- tio, qui reipublicae serviunt. Nam „raro apud praesen- tes liomines est recte factorum memoria diuturna; id quod cum alii multi apud Graecos, Miltiades, Tliemis- tocles, tum alii apud Romanos, in bis Camillas, Afri- c a n u s , Asiaticus fráter, docuerunt; quantumvis enim levis oü'ensio, magnum meritorum cumulum deruit, temere quiclein vulgo, atque ex eventu rerum de virtute virorum principum, non ex certa ratione iudicante;

quam ut quis maximé in cursu gerendarum rerum ducem sequatur, non Semper habet tarnen fortunam in potestate; cuius est vis magna, et praeclare aiit secus quam quis velit inceptis respondeat eventus." Haec con- ditio summorum virorum, uti eorum dignitas multitu-

(35)

V N G A R I C A R V M R E R V M LIBER V. 35

(liiiis iudicio pendeat, quae de iis, sive quid bene, sive quid male agant, statuat fere fernere Semper, 110» fortunam, non temporum vim, non liumanos casus sibi censeat spectandos, pari temeritate quos odit, et quibus favet, ex suo s e n s u , fallaci semper, 11011 ex certa ratione r e r u m , afficere p o e n a , aut praemio assueta.

Eodem tempore, principes Budám convenerant, quorum auctoritas in sanctiore regis consilio eininebat, et pontificatus honore insignes alii. E quorum numero nonnulli, sive de regis salute vere solliciti essent, sive ad conflandam Scepusio invidiam , esse videri vellent, minimé regis salutem multitudini armatae committen- dam, et, suspensis de eventu bonorum animis,in regia urbe conventum peragendum censebant, haud hominum invidiam veriti, quod ita viderentur discedere a gentis instituto, quae indicere armatorum concilium, ubiagen- dum esset de gravioribus rebus, ad P e s t u m , quem campum Rákos vocant, consuevisset, ut alibi dictum est. Itaque de eorum sententia edictum, ut quibus potestas legibus fieret in regis consilio sententiam di- cendi, Budám intra certam diem coirent: e x t r a , nisi quem constaret abfuisse reipublicae caussa regio senatu moveretur. Ad huius edicti famam furens licentia multitudo, accitis ex ulteriore Danubii ripa circi- ter tribus hominum millibus, planitiem occupat, quae peramplo spatio ad urbis arcem protenditur. Inde muris succedens, clamore sublato regiis denunciat, ni animum inducant, conventum quo leges iubeant et veterum consuetudo Pestum transferre, se invitos, et recu- santes, vi, atque armis coacturos: simul ad portás con- cursu facto contendunt, u t , iis r e f r a c t i s , in arcem impetum faciant, quo se rex cum suis receperat terri- tus metu. E r a t ad portás dispositum yalidum praesi-

(36)

dilim , cui praeerat Paulus Tomoreus magni animi vir, atque audaciae, quo duce aliquot postea annis res est male ad Moliacium gesta. I s ubi multitudinem tumultuantem nulla alia ratione sedari posse animad- vertit, obiectis ad portás maioribus tormentis, ad infe- rendum terrorem, arrnari s u o s , atque ultro portis re- c l u s i s , erumpere in tumultuantes, et vim facientes iubet. Ita illi regiorum audacia perculsi, eífuso cursu, cum plures esse ex a u d a c i a , atque animorum íiducia suspicarentur, se fugae m a n d a n t , nonnullis ex suis desideratis, quibus oppressis improvisa re, et animus et sui servandi defuit facultas. l ü d e a regiis, qua prae-

cipites ferebantur, in subiectam fossam deturbati, ad unum fere omnes interierunt. Interea missi a rege nonnulli, quorum erat prudentia p e r s p e c t a , et probata

virtus, multitudinem a d e u n t , iam , tumultu sedato , et a r m i s ferocia r e p r e s s a , imperii potentem. Hi docent, gravissimis de caussis r e g e m , quas scire eorum mi- nimé intersit, Budae peragere concilium constituisse;

simul pollicentur, ubi velint, positis armis , amentia desistere. et postridie manc inermes eodem venire, regem cum suis quoque, quod iis indicium lenis ac clementis animi sit, ad illos processurum. E r r a s s e illos quidcm , s e d , ut abductis aliena fraudc a recta via, locus resipiscendi, et certa spes impetrandae ve- niae fi e r e t : omnia enim in rege suo ingenio mitissimo,

ad condonandum iis temere admissum proclivia, ubi, id quod divinae, atque liumanae leges iuberent, unum regem agnoscerent, a quo omnia sibi speranda statuerent, reiectis eorum consiliis, qui munerum et lar- gitionis spe impulsos in f r a u d e m , secum in eanclem

perniciem traherent, eorum vitám, et sanguinem pre- tium improbae dominationis, ad quam scelerate viam

(37)

V N G A R I C A R V M RERVM LIBER V . 2 7

affectarent, facientes. Ita rem gestam nonnulli tradunt, quibus quidem fides habenda e s t , minimé as- suetis ad gratiam scribere de iis rebus praesertim, quibus aut interesse ipsi potuerint, aut discere ab iis, qui ipsi interfuissent, quod illis fűit facillimum factu. Alii quietiora omnia, et tranquilliora fuisse affirmant: multitudinis seditionem nullám, nullum tumultam, nullius, ne paullo quidem ferocius dictum, quod index esset ad vim atque ad arma spectantium: quae essent in eo conventu agenda, cuncta magna omnium approbatione, et consensu, et ut maximé rex voluit administrata. Yn- garosaxones, quamquam origine G e r m a n i , quorum lingua institutisque u t u n t u r , pariim faventes Scepusii rebus, caussam certam tradunt, quare indicto Budensi conventu , ingredi in urbem recusarit: veritum enim, ne opportunus regiorum iniuriis, ubi se illis temere permitteret, opprimeretur, (id quod 11011 aegre poterat scire, nonnullis iu regia, qui occulte illi favebant, de iis quae agebantur sollicitum singulis lioris docenti- bus), foris, multitudine armata septum, cum non caussae magis, quam inimicorum iujlicio diffideret, apud regem domesticam potentiam allatrantium, mansisse. Inde cum rex de ingressu u r g e r e t : parva scheda monitum a studioso sui homine(nomen non traditur) paucis, qui comites fugae e s s e n t . equos conscendere, atque se subsequi iussis, regi irato, cui se esse suspectum 11011 ignorabat, materiam in se saeviendi subtraxisse. Inde cum aliquot dierum iter Buda a b e s s e t , scripsisse ex itinere ad r e g e m , quae caussa sibi profectionis tam subitae exstitisset; qua in re erat culpae suspicio timenda, inde industriae et fortitudinis laudem visus promereri, ubi dictis exstitit fides, id quod brevi postea accidit, Accepisse literas e Transilvania a suis, Sicu-

(38)

los, per siuim discessum armorum occasionem nactos, in provinciáé fines, magna coacta armatorum mann, irrupisse, vastare, populari agros, urbes, caedes fa- céré , exurere p a g o s , praedari omnia longe lateque, cum res eo loco essent, ut non poscerent opem modo, sed certa ac valida auxilia adversus vim tantam, cui propulsandae impares essent, flagitarent, ne quid aifer- ret moram properanti, assumptis secum paucis, ad tumultum compescendum discessisse. Ita Scepusium frustratos sua spe inimicos, cum fortuna occasionem captanti affuisset, elusisse, qui regi et aliorum eonsi- Horum auctores, et sui opprimendi exstitissent. Neque secus quam perscripserat rem actam: subito contrac- tis copiis, adSiculos comprimendos profectum, aliquot secundis proeliis f a c t i s , victos redire. ad officium coe- gisse. Inde falsi de Scepusio coepti dissipari rumores;

ab eo tempore de rege T u r c a e prodendo consilia coe- pisse agitare, saucio dolore animo, cuius ulciscendi in dies gravius iniuriae memoria recrudescentis, nulla certior, atque explicatior via ostenderetur; neque prius quievisse, quam, perniciosissimo concitato bello, per insignem suorum cladem, et regis interitum, dum cunctaretur oppresso opem ferre, per infandum admissum scelus , diu malis rationibus expetitum invaderet regnum. Quae ne ita accidisse credam, cum nie aueto- ritas principum movet, qui non videbantur proditori p a t r i a e , sceleris praemium, quo nulluni est in liominum rebus m a i u s , quasi optime de suis merito dela- turi; tum Ferdinandi regis auctoritas multo maior, Scepusii acerrimi bostis: qui cum alia multa eo accu- sando , insectandoque colligat, quae tarn immani faci- nore multo leviora s u n t , 11011 videbatur hoc, ubi vere illi obiici posset, dissimulaturus. Neque vero, ut ce-

(39)

V N G A R I C A R V M RERVM L I B E R V. 2 9

tera abessent, is erat Scepusius, ut in eius vita tanti sceleris suspicio h a e r e r e t , popularis hominis, et ma- ximé apud nobilitatem, etiamsi nonnullis uteretur parum aequis, gratiosi: cuius nobilitatis studia, earum virtutum commendatione comparantur, quae in pari- éi da, et proditore patriae, neque sunt, neque esse pos- s u n t , iustitiae, magnificentiae, liberalitatis, temperan- tiae, moderationis; etsi enim aliquando latent immania scelera adumbrata specie virtutum maximarum, 11011 diu illa tarnen latent; peccandi consuetudine, siiuu- landi Studium, ut alte etiam prematur animo, aliquando vincente. Neque vero, ut maxime vellet, lice- bat Scepusio tantum scelus conceptum animo nisi magno existimationis periculo perficere: qua amissa, quae illi erat spes reliqua regnum adipiscendi ? Grave est viro forti complecti animo taetrum et dirum facinus, cui virtute innixo, institutus cursus ad gloriam s i t ; multo gravius id scelus complecti, cuius qui sit auctor, ut perficiat, quod iustituit, multorum conscientiam requirat, in paucis inveniat fidem. Quot vero, Scepu- sium sibi illigare tanti sceleris conscientia oportebat, ut esset, quorum opera, tanta res, tarn plena invidiae, dedecoris, infamiae, cum spe certa eventus transige- retur. Nam, ut adeo desperatos homines, tetro adeo ac praepostero ingenio inveniret, atque adeo inveniret multos, id quod necessario agendum e r a t , per lianc rationem regno imminenti, quando nemo gratis se pa- titur in sceleris societatem vocari, qui poterat sperare, e o s , qui magnitudine praemii ad prodendam patriam impellerentur, ubi affulgeret uberioris quaestus spes, qui maximus detegentes tarn nefarium consilium ma- n e b a t , perdiu in officio futuros ? Nemo vero tarn improbus, nefarius, sceleratus est. qui, cum utrumvis

(40)

3 0 10. MICHAELIS BttVTÍ

lieeat, non cum laude malit, q u a m cum dedecore ditari.

N a m si quis contendat, 11011 defuturos Scepusio suarum partium studiosos homines, et de quorum fide minime posset d u b i t a r e : cum p r a e s t a r e fidem virorum bonorum sit, quomodo speraret, qui viri boni e s s e n t , suam ope- ráin paricidae ad prodendam suorum s a l u t e i n , coniu- ges, liberos, T u r c a r u m Servitut! emancipandos, incen- d e n d a m , atque evertendam patriam accomodaturos ? S a g a x , et solers ambitio omnia circumspicit, explorat, maxima minima quaeque scrutatur, sedula innocen- tiae custos, ne ubi in minimis offendat, apud eos, quorum suffragiis crescere vult, excidat maximis, ad quae non sceleris fama, sed virtutis opinione aditus p a r a t u r ; certe minime verisimile, quae nobis cogitare venit in m e n t e m , illius personam ad tempus suscipientibus, i l l u m , cuius res erat, praeterire facile potuisse. Sed Scepusii adhuc litterae permultae e x s t a n t , qui potitus regno ad Carolum Quinctum Caesarem d e d i t , ad Im- perii p r i n c i p e s , ad reges Christianos omnes, Grallum, Anglum, Lusitanum, ad Venetum senatum, sed omnium ad d e m e n t e m V I I . Pontificem scriptas a c e r r i m e , in quibus ita multis argumentis calumnias, et criminatio- ues inimicorum r e f e l l i t , ut de illius innocentia nemo possit d u b i t a r e , in quo non plus odium et potentiae aemulatio, quam ratio et fidei Studium possit. Sed de bis alius est nobis certus institutus locus, ubi de illius

iure agitur in V n g a r i c u m r e g n u m .

I n eodem conventu Stephanus Batthoreus in P e - rinnii demortui locum P a l a t i n u s suifectus; cuius iam mentionem fecimus. Grravem Scepusii potentiae aemu- lum, per se hinc maiorum g l o r i a , hinc domesticis opibus tlorentem, summo lionore piacúit augeri, ita existi- luante rege, quantum huic dignitatis accederet, tantum

(41)

V n g a r i c a r v m RKRVM LIB. V. 81 de Scepusii auctoritate decessitrum, quem destitui viribus, appetentem r e g n u m , placebat. Dicitur Ludovi- cus de eonsilii sententia in conventu Boeinos, Moravos, Slesitas voluisse h a b e r e , sive honoris c a u s s a , ne exclusi a regis consiliis, ab eo alienarentur; sive, ut ad subitos casus haberet fidele praesidium paratum, si quid accideret, quod minus vellet, aut publicae rationes postularent, parum ex meliorum sententia regnanti, cum in assentatores p r o l i x u s , et illius aetati insidiantes, plane esset a rectis consiliis aversus. Men- tio de regis tutore alto silentio sopita; qui etiamsi optimus contingeret,, cuiusmodi credebatur Rex patruus f u t u r u s ; ne in ea r e , in qua una salus omnium verteret, parum prospexisse reipublicae viderentur, prudentes homines, de quorum sententia erat administranda, sibi dandam operám censebant. Malum quidem consilium poterat videri, puerum regem, qui, fervente tum maximé adolescentiae aestu, sua sponte, ubi sibi per- missus esset, ad deteriora quaeque r a p e r e t u r , duce, ac moderatore destituere, (in praecipiti enim cursu aetatis, vei eius levissima prolapsio, multis populis, et gentibus pesti, atque exitio erat f u t u r a ) : sed qiiod tarnen ut mitius malum crederetur, tempóra efficerent;

quibus nonnumquam parendum ratio docet, atque adeo, cum id videtur in primis a ratione alienum esse;

nam ubi suffragiis nobilitatis stari oporteret, haud dubie apparebat, uni Scepusio , etsi ex iis nonnullis parum aequis u t e b a t u r , hunc honorem mandatum iri, in quem maioris partis studia propendebant; quibus sive rex esset assensus, aemuli potentiam per se mag- n a m , multo sua auctoritate maiorem efficiebat; sive obviam iret constans suo iure tuendo, 11011 satis regi aequum,a quo aditumsibipraecludi ad maiora animad-

(42)

v e r t e r e t , infestiorem reddebat. Hoc spectasse qui tum in regia pollebant, Scepusio iniquos liomines, illud indicio e s t , cum tantis opibus munitus ad extra- ordinaria imperia adspirare c r e d e r e t u r , nihil autem non sibi spondere, quo animum intendisset, ei ne locum quidem dignitati regiae proximum, illis refra- gantibus teuere licuisse, quem honorem Stephanus pater, atque ante eum eius Emericus frater gessisset.

Neque huius rei caussa tarnen est obscura : vereban- tur enim, ne viri principis auctoritate, per regis tutelam rerum potientis, frena iniicerentur regis aetate ad privata sua commoda abutentibus. Nam ad cetera nobilitatis studia, cuius, ut diximus, potior p a r s illius tota e r a t , accedebat eum Perinnio additum collegam regiae Coronae custodiendae, qua, magna cum cere- mónia reges inaugurari consueverunt: ut quasi ominis praerogativa quadam ad maiora appetenda speranda- que illici videretur. Uatur Ludovico tarnen, qui eum instituendum conformandumque susciperet, ad vitae instituta rege d i g n a , Greorgius ßrandeburgensis prin- ceps; qui, ut par esse tanto muneri crederetur, tum fides suadebat, atque egregia voluntas, tum prudentiae opinio, quam illi aetas iam adulta, et rerum usus non- nullam conciliabat. E r a t Greorgius natus ex Sophia Ladislai sorore, quae Friderico Marchioni Brandebur- gensi nupta numerosam prolem liberorum ediderat, quorum octo mares fuerunt, in his Albertus, quicum

magistro Marianorum equitum, bellum Sigismundus avunciüus gessit, quemque postremo acceptum in fidem, primum Pruthenorum ducem (Borussi veteribus erant) appellavit, magna cum Romani pontiticis oiFensione, et Caroli V. Caesaris, quorum uterque summum eius ordinis ius sibi sumebat. At Greorgius apud avaneu-

(43)

V N G A R I C A R V M R E R V M L I B E R V. 3 3

lum Ladislaum a parentibus rnissus, ac magna indulgentia h a b i t u s , uxorem duxerat ex praecipua Vnga- rorum uobilitate, Bernardini F r a n g i p a n i s filiam, quae olim Ioanni Corvino Matthiae Regis filio u u p s e r a t : qua mortua, Ladislai muniflcentia atque V n g a r i c i senatus, omnia possedit, quae in uxoris ditione erant, ei a supe- riore viro testamento relicta. Actum hoc vero, ut videtur, ex Sigismundi sententia : quem cum domestica bella a tutelae administratione avocarent, non erat sperandum, ubi eam curam susciperet, satis idoneum regno administrando, tanto praesertim futurum. Sed, ut in Greorgio et fides a e q u e , et voluntas praeclara aderat, ita aliquando prudentia desiderata e s t , certe disciplina severior, atque a c r i o r , cum iis bonis, quae in adolescente aderant, excolendis, tum resecandis tol- lendisque m a l i s , quae etiamsi 11011 essent indolis atque ingenii sua sponte ad bonum vergentis, adolescentiae tarnen a e s t u s , et mollior in regia educatio, nonnulla invexisset: sive enim hoc Georgius haberet a natura insitum, cui plus aequo morigerabatur, sive a vitae instituto, quod ab adolescentia haustum animo haesisset, aptior fruendis iis bonis, quae belli artibus comparantur, quam bellicis artibus excolendis crede- b a t u r , quibus quaeritur p a x , ubi a b s i t , et colitur parta. Hinc tlieatra, ludi, speetacula, dies festi, sal- tatores, ludii, mimi, convivia, musici cantus, atque Iiis multo pestilentior assentatorum plenissima cohors, qui tenerum animum turpi lenocinio delinitum corrum- p e r e n t , quam quidem perditorum hominum nianum, quasi dato e regia signo , per Ladislai mortem , pueri aetas in magna rerum licentia pravis consiliis oppor- tuna conciverat. Horum illecebris et variis artibus animi vires enervatae, regni oneri tanto iis graviori

M O N Y M . H V N O T . H I S T . S C R I P T O R B S . X I I I . 3

(44)

3 4 1 0 . MICHAELIS B t t V T Í

succumbere facile potuere. Diffhiens lascivia sua sponte a n i m u s , ut cetera abessent, cum hine unius importuna aemulatio hominis nobilissimi, et sauguinis propinquitate coniuncti, qui 11011 posset sui exemplo, iis persequendis, quaedigna regnum capessente essent, se reddere meliorem; liinc rerum omnium affluentia, alendis vitiis materiam suppeditaret, a quibus nulla iniecta frena licentiae sui impotentem r e t a r d a r e n t : nullius erat auctoritas, cuius salutaria consilia, et reipublicae statum respicientia, ab eo audirentur, semel patefactis auribus blandientium vocibus, et suadentiuni e a , quae cum reipublicae magna pernicie, paucis, quibus nihil poteratesse satis, usui et compendio erant.

Ita fiebat, ut neque publica re, neque privata administranda adesse frequenti liceret, cum in regno maximo atque amplissimo, quotidie novae controversiae inter privatos exorirentur, quaruin ad illum cognitio specta- b a t , in bis tantum memorem se esse regem, quae per immanes sumptus quaesita futura voluptati crederen- t u r : quasi hoc uno rex a privato differret, ut alter, quo minus ad nequitiam praeceps ferretur, legum metu, quae ad exitium peccanti imminerent, prohiberetur : regi legum metus experti, conditione quam privato, etiamsi secus crederetur, deteriore, agere ut visum esset, quantumvis foeda, et flagitiosa liceret.

Eodem fere tempore legati in Boemiam missi, qui docerent, quae in Budensi conventu acta essent: simul postularent, ut et Regem Ludovicum veterum more et instituto agnoscerent, cui vix in lucem suscepto ultro regnum detulissent, insigni pietatis tum in patrem, tum in filium edito documento, et in regni paterni posses- sione confirmarent. I a m , quod sui muneris in primis esse statueret, hortari iussi, ut civilibus discordiis