S z a l a y K á r o l y
A narráció mint középkori elbeszélő forma
M in d e n k o rn a k m e g v a n n a k az u r a lk o d ó m ű fajai. Az Á rp á d o k id e jé n e k a le g e n d a , a k r ó n ik a, a g esta, az in te lm e k , v ag y is a k irá ly tü k rö k , a z s o ltá ro k s m e lle ttü k jo g i v o n z a tú irato k , az o k le v e le k . C sak a le g s z ű k e b b sz a k m a tu d ja , h o g y e z e k b e n a sz á ra z n ak v é lh e tő h iv a ta lo s d o k u m e n tu m o k b a n a la tin n y e lv ű m ag y a r s z é p p ró z a csírái, k o ra i e lő z m é n y e i talá lh a tó k .
Az o k le v é ln e k E u ró p a -s z e rte sz ig o rú sz e rk e z ete v o lt. K e z d ő d ö tt az in v o c a tió v a l, b e v e z e tő fo h á sz k o d á ss a l, fo ly ta tó d o tt a sa lu ta tió v a l, ü d v ö z lé ss e l, az a re n g a az o k ir a tb a n fo g lalt in té z k e d é s jo g i, te o ló g ia i, n e tá n filo zó fiai in d o k lá s a v o lt, a n a r ra tio p e d ig elm esélte a b ir to k a d o m á n y o zás o k á t. E zu tán k ö v e tk e z e tt a d is p o s itio , a jo g i in té z k e d é s, a lén y e g . V égül o k ira ti e le m le h e te tt a p ro m u lg a tio , a k ih ird e té s , a c o r ro b o r a tio , a m e g e rő sítő , s ő t o ly k o r a fe n y e g e tő zára
d é k is.1 M in d e ttő l, lé n y e g é t te k in tv e, alig té r t el a m ag á n le v é l sz e rk e z ete.2
A n a rrá c ió a k e d v e z m é n y e z e tt, a m e g ju ta lm a z o tt é r d e m e it v o lt h iv a tv a fö ls o ro ln i. A m i fö ltű n ő , h o g y a m ag y a r d o k u m e n tu m o k az e u ró p a i o k lev é lírá s le g jo b b h a g y o m á n y a it ő riz té k , é s ig e n m ag a s s z ín v o n a lo n .3 S z á m u n k ra e z ú tta l m é g fo n to s a b b az a m eg állap ítás, h o g y a m a g y a r o k ira to k n a rrá c ió i so k k a l b ő s é g e s e b b e k , e p ik u s a b b a k v o lta k , m in t a n y u g a t-e u ró p a ia k .4 Vagyis, a jo g i írá s m ű b e n b e n n e fo g la lta to tt e g y e lb e sz élé sfé le , a m it b iz o n y o s m é rté k ig m ag y a r s a játo ss ág n a k n e v e z h e tü n k .
A k ró n ik a író k fö lh a s z n á ltá k az o k le v e le k n a rrá c ió it. K ü k ü llei J á n o s , N agy L ajos u d v a ri tö r té n e tíró ja a n e k d o tik u s e lő a d á s m ó d já b a n to v á b b fe jle sz ti az o k ir a to k b a n talált s z é p p ró z a i e le m e k e t, a k árc sa k a D u b n ic z i k r ó n ik á b a n fö lle lt s z ö v e g e k b e n L ajos k irá ly „ m in o r itá ja ”.5
S o k a p r ó a d at, utalás, n é h á n y m o n d a tb a s ű ríte tt tö r té n é s n e m c s a k a k u tató , h a n e m az o lv a só sz á m á ra is é rd e k e s le h e t. E zek et p e rs z e n e h é z le n n e s z é p p ró z á n a k k in e v e z n i, d e az igény, a le h e tő s é g b e n n ü k rejlik . P éldául: 1 1 6 2 -b e n IIl. Istv á n k irá ly e g y F o rc o s n e v ű s o p r o n i v á rsz o l
g át sz a b a d d á tesz és m e g ju talm az , m e r t a h ű tle n e k által o s tr o m lo tt K ap u v ár v é d e lm é b e n k i
tű n t. M ár-m ár z s u g o r íto tt e lb e s z é lé s k é n t é rté k e lh e tő e se m é n y le írá s . III. B éla m ag atartására, p a tria rk á lis g o n d o lk o d á s á ra v e t fé n y t az az o k lev é l, a m e ly b e n lán y a d a jk á ján a k G y ő r b e n é lő te s tv é re irő l g o n d o s k o d ik .6
E gy 1199-ből sz á rm a z ó n a rrá c ió m á r s z é p író i t ö r té n e t, m é g h a r ö v id is. L ő rin c is p á n a m á- ra m a ro s i v a d á s z a to n a lo v á ró l le b u k ó Im re k irály é le té t m e g m e n ti. Az e s e m é n y tö m ö r e n van m eg írv a, d e tö b b e g y sz e rű jo g i k ö z le m é n y n é l. E gy-egy ré g ió n a k , f a lu n a k tra g ik u s s o rs a is fö ltá ru l tö rté n e lm i h á tté rk é n t a s z e m é ly rő l s z ó ló o k le v e le k b e n . P u s z títá so k ró l, d ú lá s o k ró l, á ru lá s o k ró l, lá z a d á s o k ró l is sz ó t e jte n e k a m éltatás o k .
S z é p író i s z e m p o n tb ó l a le g fo n to s a b b m o tív u m o k — a m ese, a tö r té n é s m e lle tt — a ré s z le tez ő le írá s o k , a „ m ik r o - k o n k r é tu m o k ”, a m e ly e k h ite le s íte n i h iv a to tta k az e s e m é n y v a ló d is á gát. K ü lö n b e n is, a jo g i b iz o n y ítá s é s a s z é p iro d a lm i je lle g e p o n t b a n találkozik: az a p ró té n y e k jo g ila g é s e p ik a ila g is h ite le s íte n e k . M e g tu d h a tju k , h o g y k ard , d á rd a v ag y é p p e n h a jító g é p k ö v e által s e b e s ü lt vag y h a lt m e g az é r in te tt szem ély, m i m ó d o n h a jto tta v é g re h ő s te tté t vagy é p p e n á ru lá sá t, s o ly k o r re a lis z tik u sa n , a k ö rn y ü lá llá s o k ró l is szó esik.
V alóságos k is a n e k d o ta k e re k e d ik a b b ó l, h o g y 1 2 7 0 -b en V. Istv á n b a jv ív á st r e n d e l el D o m o k o s sá ro s i is p á n és F ü lö p e s z te rg o m i é rs e k k ö z ö tt, a S a jó p ü s p ö k ih e z és P o g o n y p u s z tá h o z k ö z eli sz ig e t ü g y é b e n . A vitás b irto k jo g i k é rd é s t v é g ü l is sik e rü lt tárgyalással m e g o ld a n i. T ö b b m in t a n e k d o ta , ro m a n tik u s re g é n y sű rítm é n y , 1214-ből: M ysca isp á n , S a lam o n m e s te r a ty ja G e r tr u d k irá ly n é m e g ö le té s e k o r B éla k irá ly fit m e g s z ö k te ti, m a g á h o z v eszi, m e g h a tó g y e n g é d sé g g e l E n d re k irá ly irá n ti s z e re te tre n e v eli. O ly a n n y ira , h o g y n o h a a fiú e ls z a k a d h a to tt v o ln a v é g le g a p já tó l, b o ld o g a n e g y e z e tt b e le a b b a , h o g y M ysca v isszav ezesse ő t a c sa lá d i k ö te lé k b e . A tö r té n e t a z o n b a n b o n y o ló d ik ; a p á r th a r c o k k ö v e tk e z té b e n a p a és fiú m ég is sz e m b e k e rü l e g y m á ssal. A d o k u m e n tu m e c s e te li a c sa lá d i v isz ály t — a m e ly az o rsz ág n y u g a lm á t is fö ld ú lja
— , s ú ja b b f o r d u la tk é n t a zág ráb i p ü s p ö k ö t m ag asztalja m in t a b é k e h e ly re á llító já t.
R ö v id is m e rte té s e m b ő l a z o n b a n n e m sejlik föl a s z é p iro d a lm i jelleg . M ib e n lé té t M ályusz E le m é r fo g lalja ö ssze o ly p o n to s a n , h o g y n e m is s z o ru l k ieg é sz íté sre : „ A m in t a le írá s o k te rje d e lm e m e g n ö v e k sz ik , s z e m b e tű n ő v é v álik a k e r e k d e d fo g a lm az á sra tö re k v é s. M e g n y ilv á n u l ez e ls ő s o r b a n a b b a n , h o g y az e lb e sz é lé s u tal a h ő s g y e rm e k - é s ifjú k o rá ra, k ie m e li a fo k o z a to s
s á g o t e ré n y e i m e g s z e rz é s é b e n é s ta le n tu m a i m e g s o k s z o ro z ó d á s á b a n . Vagyis n e m e g y s z e rű e n az e s e m é n y e k e t fű zi az é le tra jz fo n a lá ra , h a n e m az e g y é n is é g k ife jlő d é s é t, tö k é le te s e d é s é t teszi az e lb e s z é lé s a la p já v á ... Ki k ell to v á b b á e m e ln ü n k , h o g y a fo k o z a to ss á g stiláris v o n a tk o z á s b a n , a sz é p k ife je z é se k e lle n té tp á r o k sz e rin ti c s o p o r to s ítá s á b a n is m e g n y ilv á n u l.” 7
A n a rrá c ió k talá n le g fo n to s a b b s z é p iro d a lm i jellem ző je , h o g y n o h a a 13- század e le jé re fo rm a v ilá g u k n a g y já b ó l k ialak u l, m é g s e m k é s z ü ln e k e g y k a p ta fá ra ...az é le tra jz o k v á lto z a to sak, s sz in te m in d e g y ik b e n o lv a s h a tu n k o ly ré sz le te t, a m e ly h e z h a s o n ló v a l a tö b b ib e n n e m ta lá lk o z u n k .” 8 Vagyis az o k le v é l-n a rrá c ió k java, a n n a k e lle n é re , h o g y a h ű sé g , a h ely tállás, a h ő s ie s s é g , a k a to n a i v ité z sé g és a d ip lo m á c ia i s z o lg á la tb a n sz e rz e tt é r d e m e k is m e rte té se , k e rü li a „ s z te r e o típ iá k a t”, e g y é n it, m ás sz e m é ly re n e m je lle m z ő e r e d e tit e m lít, é s ezzel n a g y b a n h o z z ájáru l a „ jo g i sz ö v e g ” s z é p író isá g á h o z . E zek az o k le v é l-n a rrá c ió k m a jd h o g y n e m e g y Jókai- r e g é n y tartalm i k iv o n a tá ra e m lé k e z te tn e k , am i d ic s é r e t s n e m elm arasztalás, h is z e n a k o rsz ak a d o tts á g a ib ó l k ö v e tk e zik rö v id s é g ü k . A k o r g estái, k ró n ik á i s e m ré s z le te z ő b b e k , a le g e n d á k és m o n d á k se m s o k k a l b ő v e b b e k . A kézzel v a ló írás g a z d a sá g o s fo g a lm az á sra k é sz te t. A 9 — 12.
század az írá s b e lisé g ú jra s z ü le té s é n e k , a k a n c e llá riá k k ia la k u lá sá n a k a k o ra. E zért e z e n id ő sz ak s z é p iro d a lm á t se m az ó k o r i la tin -g ö rö g , se m az ú jk o ri s z é p p ró z á v a l n e m m é r h e tjü k . H iszen e sz té tik a i k ö v e te lm é n y re n d s z e rü k m e r ő b e n m ás. A m e g s z ü le té s ü k e t k iv áltó o k ir o d a lm o n k í
v ü li, d e n e m e lle n té te a n n a k . S zép p é ld a e r r e M átyás k a n c e llá r IV. B éla u ra lk o d á s á n a k legkez- d e té r ő l v a ló o k lev e le, a m e ly e t a sz a k iro d a lo m n a rrá c ió -g y ö n g y s z e m k é n t ta rt n y ilv á n .9
A t ö r té n e t D é n e s fia D é n e s lo v á s z m e s te rrő l szó l, o ly te rje d e lm e s e n , a m ih e z f o g h a tó t n e m találtak a k u ta tó k az a z t m e g e lő z ő h a rm in c -n e g y v e n e s z te n d ő b e n . D e ily e n m e g h a tó lírai, fam i
liáris h a n g v é te lt sem . D é n e s és a k irály fi e g y ü tt n ő föl, e g y ü tt g y e rm e k e s k e d ik . D é n e s k ö z ö s g y e rm e k k o ru k ó ta h ű s é g e s e n ra g a sz k o d ik B éláh o z. A m id ő n A n d rá s a S z e n tfö ld re u taz ik , fiát e lk ü ld i az a q u ile ia i p á triá rk a , B e r th o ld o lta lm á b a , S ta h in v á ráb a . D é n e s o d a is k ö v e ti, barát- és s z o lg a k é n t. É rd e m e s s z ó ró l sz ó ra id é z n i az e lk ö v e tk e z ő ré s z le te t, m e r t a m ag y a r fo rd ítá s o n is á ts ü lt a s z é p író i ih le te tts é g , a k irály i lo v á s z m e s te r k e le ti re v e re n c iá v a l m e g írt la u d á c ió já b a n , m é lta tá s á b a n . „ E lm ú lv á n v é g ü l a g y e rm e k k o r évei, m e ly e k s o rá n v e lü n k fö ls e rd ü lt, m id ő n a v irág z ó ifjú k o rt e lé rte , e r é n y t e ré n y re h a lm o z v á n sz ilá rd o s z lo p k é n t k ita r to tt f o g a d o tt h ű s é g e m e lle tt, n e m m u la s z tv á n el, h o g y sz á m tala n je lé t a d ja d e re k a ssá g á n a k , m e ly e k fé n y é b e n g y a k o rta tü n d ö k ö lt fe ls é g ü n k s z e m e e lő tt, s z ü n te le n ü l és fá ra d h a ta tla n u l. K ed v ező és k e d v e z ő tle n k ö rü lm é n y e k k ö z ö tt, a m ily e n e k e t az e világi é le t ta rto g a t, d ic s é re te s m ó d o n m e lle ttü n k á llv á n n e m ria d t vissza a ttó l, h o g y javait és sz e m é ly é t e g y re g y a k ra b b a n a s z e re n c s e b iz o n y ta la n e s é ly e in e k k itegye.” 10 E lírai h a n g ú d ic s é re t u tá n k ö v e tk e z n e k az e p ik u s ré sz le te k , a m e ly ek v is z o n t k o s z tü m ö s k a la n d re g é n y b e ille n e k . A b u lg áriai h a d já ra tb a n is ré sz t v e tt D é n e s fia D é
n e s, k itü n te tte m ag á t B u d u n g v ára o s tro m a k o r, d e n e m a k á rh o g y a n ! Ú gy v e rte v issz a az e lle n
sé g e t, h o g y e g y e tle n k a to n á ja se m s e b e s ü lt m eg . M ajd a b o lg á r c sászár ö c c s e , A le x a n d e r e lle n k ü ld ik , aki re jte tt ra jtaü té se iv e l, le p le z e tt c se lv e té s e iv e l s o k zavart k e lte tt, s m é g Z u b u sla u s fiát, B o g o m e riu s c o m e s t, a s z é k ely ek p a r a n c s n o k á t is e lfo g ta. D é n e s a z o n b a n n e m c s a k b á to r v o lt, h a n e m k ö r ü lte k in tő é s e re d m é n y e s is. Ily e n ré s z le te s e n m e g je le n íte tt e p iz ó d o k tó l é k es ez a n a r r á c i ó : ,,... G alícia v á ra tö v é b e n tá b o r t v e rtü n k , az e m líte tt D é n e s ő r t állv án , e g y sz er c sa k m e g p illa n to tt e g y k a to n á t, aki az e m líte tt v á rb ó l irá n y u n k b a n k itö rt; e ls ő n e k h a jítv á n rá m e g fo rg a to tt lán d z s á já t, s ú ly o s s e b b e l a fö ld re d ö n tö tte , s az o tt a h e ly s z ín e n k is z e n v e d e tt.”
M ásu tt: „ k a rd já t s o k u k v é r é b e n m e g fü rd e tv e ” fo g ly u l e jte tte az ig e n je le s H e rty n ig u s lo v ag o t, m é g a c s a ta k e z d e té n . Y rislo v v ára o s tr o m a k o r a z o n b a n e lh a g y ta h a d is z e re n c s é je . M ásokat m e g e lő z v e b e v e tv é n m a g á t a k ü z d e le m b e , a v á rb ó l (n y ilv á n p a ritty á b ó l v ag y k ő d o b ó a lk a lm a to ssá g b ó l) k ilő tt k ö v e k z á p o rá b a n s ú ly o s a n m e g s é rü lt, a m e llé n k a p o tt k é t é le tv e sz é ly e s s e b e t, é s k is h íjá n m e g h a lt. R e n d k ív ü li je lle m é re v a llo tt, h o g y L u c h u c h k u v á ra m e g v é te le u tá n a k in c s e k e t n e m ta rto tta m e g , h a n e m b e sz o lg á lta tta a k irá ly n a k , a z é rt, h o g y a zo k k al a h a r c b a n ré sz t v e tt k a to n á k a t m eg ju talm az za .
M á ty ásn ak g o n d ja v a n a rra , h o g y D é n e s fia D é n e s n a g y s z e rű s é g é t azzal is é rz é k e lte s se : r e m e k , ravasz, c se lv e tő . K iváló k a to n á k a t, lo v a g o k a t g y ő z le. És a la u d á c ió s u m m á z a ta k é n t stiláris fo rd u la tta l zár, o ly m é r h e te tle n ü l n a g y sz e rű k a to n a é s je lle m , h o g y „ a z t n e m c s a k e lm o n d a n i le h e te tle n , d e m é g e lk é p z e ln i se m le h e t, m iv e l m e g h a la d ja az e m b e r i k ife je z ő k é p e s s é g m in d e n le h e tő s é g é t”. A le írá s o k m a jd h o g y n e m fo to re a lis z tik u s a n p o n to s a k , az a k k o ri írá s sz o k á so k k ö r n y e z e té b e n m in d e n k é p p e n . E lle n té te s e n is, p á r h u z a m o s a n is s z e rk e sz t. H a v a la k it m e g s e b e s ít, a zzal s z e m b e á llítta tik az ő m e g s e b e s ü lé s e is. A h a d i e s z k ö z ö k p o n to s m e g je lö lé s e m e lle tt a „ te c h n ik a i” m e g o ld á s is: m eg fo rg a tja lá n d z sá já t. H a v a la k it fo g ly u l e jt, azzal e lle n té tb e n k i
sz a b a d ít is é s n e m ak árk it! A k iv á ló M áté lo v ag o t.
A 13. század i n a r rá c ió n a k m á r k ia la k u lt az e sz m e i m o n d a n d ó ja , e rk ö lc sfilo z ó fiája. A h ű ség, a m e g b íz h a tó s á g , a lo v ag i p a tr io tiz m u s je g y é b e n s z ü le tn e k e n a rrá c ió k . Az A n jo u -k o rb a n ez a sz e lle m isé g to v á b b e r ő s ö d ik , s k ieg é sz ü l a k o rsz a k ra je lle m z ő e le m e k k e l. T ö r té n e te s e n a R ó b e rt K áro ly által m e g fé k e z e tt a n a rc h ia u tá n a b é k e é s n y u g a lo m ö r ö m e is su g á rz ik a n a rrá - c ió k b a n , a zzal az e s z m e i a la p v eté sse l, h o g y a r e n d és a b é k e le té te m é n y e s e a király, a k i h a ta lm á t Is te n tő l n y e rte , te h á t fö ld i e r ő tő le el n e m v e h e ti. D e azt se m tag ad ja, h o g y tám aszai a r e n d m e g ő r z é s é b e n a b á r ó k é s a lo v a g o k — a k ik n e tá n o lig a rc h a k é n t k o r á b b a n e g y általán n e m tar
to zta k a tö rv é n y és a n y u g a lo m ő re i közé.
Az o k le v é l-n a rrá c ió fe jlő d é s e e lle n tm o n d á s o s . Az e g y re s z a p o ro d ó o k le v e le k k ö z ö tt, am i m e n n y is é g i fe jlő d é s n e k m o n d h a tó , tö b b „ iro d a lm i é rté k ű e lb e s z é lő ré s z t ta lá lu n k ” 11, a m it az
„in d i v id u u m k u lt u s z” is g e rje s z t. Az o k le v é lk u ltú ra ig én y e ss é v álását jelzi, h o g y k ü lö n ö s e n a 13- sz á z a d b a n k ü ls e jü k is szép, n y e rsa n y a g u k is k iv áló : p e rg a m e n . A k é s ő b b ie k fo ly a m á n a z o n b a n n e m c s a k s z o k v á n y o s sz ó k é p - é s h a s o n la tr e n d s z e r a la k u l ki, h a n e m az o k le v e le k k ü l
se je is „ e ltö m e g e s e d ik ”. Az e g y é n ie n k id o lg o z o tt sz ó k é p e k e t, az e r e d e ti m o tív u m o k a t, f o r d u la to k a t fö lv áltjá k a „ s z te r e o típ iá k ”, a m i ö n m a g á b a n n e m le n n e b a j, h is z e n a tö r té n e tír á s b a n is b e v e tt szo k ás v o lt az ism é tlé s , a „ k lis é ”, a v á n d o r m o tív u m , az, h o g y k o r b a n és id ő b e n e g y m á s tó l táv o l e s ő a la k o k k al is u g y a n a z tö rté n ik . Ez a v issz a esés a z o n b a n c sa k v isz o n y la g o s, m e r t u g y a n a k k o r az o k lev é líró -sz o k á s e lte rje d é s é t je lz i.12
S z é p író i ig é n y ű a n a r rá c ió k sze rk e z ete. Az az eljá rá s p é ld á u l, a m id ő n a „ h ő s t ú g y e m e li ki, h o g y b e á llítja zav arg ó k o rá b a , és ú g y á b ráz o lja , m in t az e g y e tle n h ű s é g e s t a h ű tle n s é g k ö z e p e tte ’’.13 A jó é s a ro ssz d rá m a i s z e m b e állítá sa , az e ré n y fé n y esség e a k ö ré je fe ste tt s ö té t k ö rn y e z e tb e n k é ts é g te le n ü l s z é p író i és n e m jo g i d o k u m e n tu m o t s z e rk e sz tő tev é k en y ség .
A n a r rá c ió k jó ré s z é n v is s z a tü k rö z ő d ik az é p p e n az id ő tájt fö lv irá g zó lovagi e p ik a sz e lle m iség e, e rk ö lc s i é rté k re n d je , s ő t m e g je le n íté s i m ó d ja is, a n n a k e lle n é re , h o g y az e g y ik vers, a m á s ik p ró z a . Vers és p ró z a a z o n b a n n e m áll e g y m á s tó l táv o l, h is z e n az 12 50 -es é v e k tő l k ezd v e az o k le v é líró -g y a k o rla t á lla n d ó a n alk alm azza a ritm u s t, a rím e t, az a llite rá c ió t. És n á lu n k , k ü lö -
n ő s e n a m o h i csa ta v eszté s u tá n ú jjá é le d ő é s ú jjá s z e rv e z ő d ő o rs z á g b a n tö k é le te s e d ik az o k le v é lírás m ű v és ze te , d e m á r azt m e g e lő z ő e n , az 1190-es é v e k tő l k e z d v e e g y e n le te s e n fejlő d ik . A c u rsu s, a p ró z a ritm u s p e d ig , m in t e m líte tte m , a 13. század k ö z e p é tő l á lta lá n o ss á válik. D e n e m is a fo rm ai, h a n e m az e sz m e i h a s o n ló s á g o k a fo n to s a k . A lovagi iro d a lo m a 11. sz á za d b an , a lo v ag i e p o s z a 12. és a 13- sz á z a d b a n b o n ta k o z ik ki, te h á t v a g y m e g e lő z i, v ag y p á rh u z a m o s a n e g y ü tt fe jlő d ik az e u ró p a i o k lev é lírá ssa l.
A h o g y a n a lovagi iro d a lo m , ú g y az o k le v é l és a m a g á n lev é l is a v ilág i é s n e m az e g y h á z i sz e lle m isé g része. A k o rsz a k le g jo b b o k lev él- és lev é líró i n e m c s a k vallási, h a n e m je le n tő s v ilá
gi: ó k o ri, la tin -g ö rö g k las sz ik u s m ű v e lts é g rő l is á r u lk o d n a k m ű v e ik b e n . A lo v ag i s z é p iro d a lo m e sz m e is é g e és az o k le v é l-n a rrá c ió e rk ö lc s i é r té k r e n d je u g y a n a b b ó l a k o re s z m é n y b ő l fa
k a d t. A h ő s a h ű sé g , a lo v ag iasság m eg te ste s ítő je , a h it, a király, te h á t a tö rv é n y v é d e lm e z ő je e p o s z b a n é s o k le v é lb e n e g y a rá n t. É lete itt is, o tt is k a la n d ró l k a la n d ra a lak u l. B a jv ív áso k , c sa ták , c se lv e té se k , á ru lá s o k . A lovagi e p o s z o k b a n a z o n b a n — és ez fig y elem re m é ltó — n e m m in d ig e g y é n ítik a h ő s ö k e t, s o k s z o r c s a k b á lv á n y sz e rű je lk é p e k . A n a r rá c ió k b a n v is z o n t sze
m é ly re sz ó l és e g y e d i a jellem zés. T e rm é s z e te s e n itt is is m é tlő d h e tn e k o ly a n m a g a ta rtá s fo r
m á k , e se m é n y e k , a m e ly e k n e m z e tk ö z i v á n d o r m o tív u m o k .
A lovagi iro d a lo m b ő v e lk e d ik ré sz le te z ő le írá s o k b a n . A n a r rá c ió k e b b e n se m s z e n v e d n e k h iá n y t. N o h a a lovagi e p ik a é s az o k le v é l-n a rrá c ió k ö z ö tt k ö z v e tle n k a p c s o la t a lig h a van, d e e g y a z o n o s k o rsz a k s z ü lö tte i, s a k o r lé g k ö r é b e n u r a lk o d ó sz e lle m isé g a z o n o s m ó d o n h a t ráju k .
K érdés: a n a rrá c ió n e v e z h e tő -e k ü lö n le g e s , d e m é g isc sa k s z é p író i a lk o tásn ak ? H o rv á th J á n o s az iro d a lo m lé tr e jö tté n e k k é t e lő fö lté te lé t n e v ez i m eg : 1. o lv a s ó k ö z ö n s é g ; 2. o lv a s m á n y re n d e lte té s ű sz ö v e g .14 T eh át e g y m a rh a le v é l n e m iro d a lo m . Az o k le v e le z é s g y a k o rla ti írá s b e li
s é g é t H o rv á th J á n o s n e m tartja o lv a s m á n y re n d e lte té s ű n e k , s m iv e l sz e m é ly i jo g o k a t rö g zít, n e m sz é le s o lv a s ó k ö z ö n s é g h e z szó l. S z ív e s e b b e n b e sz é l te h á t Á rp á d -k o ri írá s b e lisé g rő l, m in t
se m iro d a lo m ró l.
H o rv á th J á n o s v é le k e d é s é b e n s o k ig azság v a n . V aló b an , a tö b b e z e rn y i n a rrá c ió , ille tv e o k le v é l tú ln y o m ó tö b b s é g e n e m az iro d a lo m k ö r le té b e u ta lh a tó m ű , m é g a k k o r sem , h a tö rté - n e ttu d o m á n y ila g é rté k e s a d a to k a t tartalm az. A fö n n m a r a d ó k is e b b ik , d e n e m c s e k é ly rész a z o n b a n a k o rsz a k ra je lle m z ő fe u d á lis a n a rc h ia , a g y ilk o ló , p r é d á ló ra b ló i d ü h , a h itv á n y á ru lá s é s a h ű sé g e s, h ő s i h e ly tá llás, c s a ta je le n e te k é s b a jv ia d a lo k , e m b e r e k , k irá ly o k és lo v ag o k , k irá ly o k é s sz o lg ák k ö z ti e m b e r i k a p c s o la to k é rz é k le te s m e g je le n íté s é v e l tű n ik ki. S ő t, m in t szó v o lt ró la , a n a rrá c ió e sz m e i, v ilá g n é z e ti á llásfo g lalást s a lo v ag i iro d a lo m h o z h a s o n ló a n p é ld a a d á s t fo g a lm az m eg . H a n e m o lv a s m á n y n a k sz á n t m ű és n e m sz á m ít o lv as ó k ö z ö n s é g re , a k k o r m in e k teszi ezt? M iért k ell e g y jo g i d o k u m e n tu m b a n é rz é k le te s e n , s z ín e s e n , m e g k a p ó a n , ső t é rz e lm e s e n e lő a d n i e g y tö r té n e te t, h a n e m k ö z ö n s é g n e k fo g a lm az ta az író? L eh e t, h o g y m ég is n a g y o b b n y ilv á n o s s á g n a k , c sa lá d i, falusi k ö z ö n s é g n e k ír o tt, o lv a s m á n y re n d e lte té s ű szö v eg a n a rrá c ió ? E rrő l a k é rd é s rő l íg y v é le k e d ik K urcz Á gens: „ e z e k a n a r rá c ió k n é m i n y ilv á n o ss ág ra , u t ó d o k e lő tti s z e re p lé s re , a jó p é ld a te rje s z té s é re v a n n a k szán v a, h is z e n a m e g a já n d é k o z o ttn a k n y ilv á n lé n y e g e s e b b m a g a az a d o m á n y , m in t a k ö ríté s.” 15
M in t a rra m á r u taltam , az o k le v é l-n a rrá c ió g y a k ra n é p p e n ú g y alkalm azza a c u rs u s h a s z n á la to t, m in t a g e sta v a g y a k ró n ik a . T ech n ik ája, sz e m lé le te a m ag á n - v ag y a h iv a ta lo s lev é létő l s e m k ü lö n b ö z ik . A v ilá g o s stílu s ra, a k ö z é rth e tő s é g re v a ló tö re k v é s e g é s z E u ró p á b a n e g y ség es elv, a k lassz ik u s, a k ö z é p k o r leg e leji la tin h a g y o m á n y o k b a n g y ö k e re z ik .15 A k ö z é p k o ri o klev él- és le v é líró -m in ta k ö n y v e k P lin iu s, S y m m a c h u s és S id o n iu s le v e le z ő k ö n y v e it v e tté k ala p u l, és C a s s o d o ru s le v e le s k ö n y v é t — a k ö z é p k o r ö s s z e k ö tő lá n c s z e m é t az ó k o rra l — h a s z n á ltá k föl a rra , h o g y a z E u ró p a -s z e rte ú jjá s z e rv e z ő d ő 11— 12. század i k a n c e llá riá k sz ám ára g y a k o rla ti ú t
m u ta tó k a t k é s z íts e n e k . A k o r g azd aság i és p o litik a i sz ü k s é g le te i h o z z á k lé tre a k a n ce llá riá k at, h o g y a z o k b a n o k le v e le k e t á llíts an a k ki. Ez az ig é n y s e rk e n ti az írá s tu d á s e lte rje d é s é t. Százak
é s e z re k fo g lalk o zn a k E u ró p á b a n o k lev élírással, és á lta lu k in d u l ro h a m o s fe jlő d é s n e k az írá s
b e lisé g . M ivel az e g y h á z i tárg y ú , v alláso s ir o d a lo m fo rm a ila g és tem a tik ailag is k ö tö tt, az írn i tu d ó k jó f o r m á n c sa k a z o k le v e le k n a r rá c ió ib a n é lh e tik k i s z e m é ly e s h a n g u la ta ik a t, in d iv id u u m u k a t. Talán e z é rt m e g k a p ó a n e m b e rk ö z e lie k , k ö z v e tle n e k , te rm é s z e te s h a n g v é te lű e k a nar- rá c ió k , am i m á r ö n m a g á b a n v év e is in k á b b s z é p író i és n e m jo g i jelleg z ete ssé g . V allo m áso sak is eze k az o k le v e le k , az a d o m á n y o z ó k h ű e m b e r e ik m éltatása k ö z b e n sa ját m a g u k ró l, c s a lá d ju k ró l, u d v a rta rtá s u k ró l, sz o k á saik ró l, é rz e lm e ik rő l is s z ó ln ak .
M in d e z e k a la p já n talá n -ta lá n m e g e n g e d h e tjü k m a g u n k n a k azt a fö lté te le z é s t leg a láb b , h o g y a rid e g jo g i k e re tb e fo g lalt n a rrá c ió a 11— 15. sz á z a d b a n n e m c s a k a la tin n y e lv ű m ag y a r sz é p p ró z a v a lam iféle této v a e lő z m én y e , h a n e m l e g jo b b d a ra b ja ib a n m á r k o ra i m eg te stes ü lé se , in k a rn á c ió ja is.
J E G Y Z E T E K
'H a j n a l I s t v á n : írástörténet a z írásbeliség felú jítá sa korából. 1 9 2 1 .
'M é s z á r o s I s t v á n : M agyarországi iskoláskönyv a XII. szá za d első feléből. M a g y a r K ö n y v s z e m l e , 1 9 6 1 . 3 7 1 — 3 9 8 . o . 3M á l y u s z E l e m é r : K irályi kancellária és krónikaírás a középkori M agyarországon. 1 9 7 3 . 1 2 — 1 9 . o .
V o . 2 0 o . I d é z i F e r n a n d V e r c a u t e r e n t .
5K u r c z Á g n e s : A njou-kori történetíróink kéráéséhez. I t k . 1 9 6 4 . 3 5 8 — 3 6 8 . o .
6L á s d : F e j é r G y ö r g y : Codex diplom aticus ac civilis 1— 4 0 k. A z Á rp á d h á zi kirá lyo k okleveleinek k ritik a i jegyzéke. I — I I . k . 1 9 2 3 . S z e r k e s z t e t t e : S z e n t p é t e r y I m r e . Regesta regum stripis Arpadianae. 1 9 2 3 — 1 9 6 1 . S z e r k . : S z e n t p é t e r y I m r e é s B o r s a I s t v á n . 7A z e l ő z ő p o n t b a n f o g l a l t f o r r á s o k , v a l a m i n t M á l y u s z i. m. 1 3 — 1 4 . o . é s W e n z e l G u s z t á v : Á rp á d ko ri ú j o km á n ytá r I.—VIII. k.
1 860-1874. I. k. 240. o.
8M á l y u s z uo. 1 5 . o .
9Uo. I d é z i K u r c z Á g n e s t .
,0K a p i t á n f f y I s t v á n f o r d í t á s a . I n . : M á l y u s z I. m.
" K u r c z Á g n e s : A z Anjou-kori oklevelek narrációja. I t k . 1 9 6 6 . 1 7 9 . o .
" H o r v á t h J á n o s ( if j .) : Árpád-kori la tin nyelvű iro d a lm u n k stílusproblém ái. 1 9 5 4 . 2 0 9 . o .
" K u r c z , 1 9 6 6 . Uo.
" H o r v á t h J á n o s : A m agyar irodalm i m űveltség kezdetei. 1 9 3 1 . 2 6 . o .
" K u r c z , 1 9 6 6 . Uo.
16Á rpád-kori és Anjou-kori levelek X L —XIV. század. I 9 6 0 . S a j t ó a l á r e n d e z t e : M a k k a i L á s z l ó é s M e z e y L á s z l ó . E l ő s z ó . F o r r á s : K özépkori históriák oklevelekben. 1002—1410. 1 9 9 2 . ( K r i s t ó G y u l a g o n d o z á s á b a n )
Freskó (Rakacaszend)
