• Nem Talált Eredményt

dicare, multae res extiterunt urbanae maiores clarioresque quam bellicae. Quamvis enim Tbemistocles iure laudetur et sit eius 75

nomen quam Solonis illustrius citeturque Salamis clarissimae testis victoriae, quae anteponatur consibo Solonis ei, quo primum constituit Areopagitas, non minus praeclarum hoc quam illud iudicandum est. Illud enim semel profuit, hoc semper proderit ci vitati: hoc consibo leges Atheniensium, hoc maiorum instituta servantur. Et Themistocles quidem nihil dixerit, in quo ipse Areopagum adiuverit: at ilio vere ab se adiutum Themistoclem.

Est enim bellum gestum Consilio senatus eius, qui a Solone erat constitutus. Licet eadem de Pausania Lysandroque dicere, quo- 76 rum rebus gestis quamquam imperium Lacedaemoniis

dilata-timi putatur, tamen ne minima quidem ex parte Lycurgi legibus

et disciplinae conferendi sunt. Quin etiam ob has ipsas causas et parentiores habuerunt exercitus et fortiores. Milli quidem ne-que pueris nobis M. Scaurus C. Mario nene-que, cum versaremur in re publica, Q. Catulus Cn. Pompeio cedere videbatur. Parvi enim sunt foris arma, nisi est consilium domi. Nec plus

Afri-worauf dann apti et eupidi bezogen

wird (§. 80).

75. Solonis ei, quo primum ernst.

Areop. W e n n ancb die Gründung des Areopags als Gerichtshofes über Mord älter ist, da sie die athenische Mythen auf Athene oderCekropszu-rückführen, so gab ihm doch Solon zuerst die allgemeine Aufsicht über Sitten und Aufrechterhaltung der Gesetze, die er durch Ephialtes Ol.

80, 1 (460) verlor, aber nach dem Sturze der 30 Tyrannen wieder be-kam. Bestand hatte er selbst noch in der spätem Kaiserzeit.

servantur. Dass die Gesetze So-Ions noch beständen, sagt Cic. auch p. Rose. Am. 25, 70 sapientissimum Solonem dicunt fuisse, qui leges, quibus hodie quoque utuntur, s'cri-pserit: was natürlich nur mit grosser Einschränkung wahr ist.

bellum gestum eons. senatus eius.

N Cic. scheint damit auf die Notiz an-zuspielen, die sich auch bei Plut.

Them. 10 findet: ουχ όντων δημο-σίων χρημάτων τοις Αθηναίοι ς — την Ιξ Αρείου πάγου βουλήν πορί-σασαν έχάστω των στρατευομένων

οχτώ δραχμάς αΐτιωτάτην γενέ-σθαιτουπληρωθήναιτάς τριήρεις.

76. dilatatum. Das Verburn war in den besten Ildss. ausgefallen, oh daher Cic. wirklich dilatatum ge-schrieben, wie der Abschreiber in den Text setzte, bleibt zweifelhaft.

conferendi sunt. Die Leute selbst werden mit den Gesetzen Lykurgs zusammengestellt.

M. Aemilius Scaurus, Consul im J. 639 (115) und 646 (108), Censor 645 (109), als princeps senatus Haupt-führer der aristokratischen Partei, wird von Cic. als das Ideal eines Bürgers hingestellt. Anders urtheilt freilich Sallust Jug. 15 und beweist seinUrtheil (Jug. 29) durch dieThat-sache,dassdergegen Andre sostren-ge princeps senatus sich doch eben-falls von Jugurtha bestechen liess;

vgl. Mommsen röm. Gesch. II p. 125.

iQ. Lutatius Catulus, Consul 676 (78), Freund Ciceros, den er zuerst als pater patriae begrüsste. Z u r aristokratischen Partei gehörig, war er ein eifriger Gegner des Pompejus, Caesar, Crassus, deren herrschsüch-tige Pläne er durchschaute.

64

canus, singularis et vir et imperator, in excidenda Numantia rei publicae profuit quam eodem tempore P. Nasica privatus, cum Ti. Gracchura interemit. Quamquam haec quidem res non solum ex domestica est ratione: attingit eliam bellicam, quoniam vi ma-nuque confecta est: sed tarnen id ipsum est gestum Consilio ur-77 bano sine exercitu. IUud autem optimum est, in quod invadi

solere ab improbis et invidis audio:

Cedant arma togae, concedat laurea laudi. ' . Ut enim alios omittam, nobis rem publicam gubernantibus nonne togae arma cesserunt? Neque enim periculum in re publica fuit gravius um quam nec maius otium. Ita consiliis diligentiaque nostra celeriter de manibus audacissimorum civium delapsa arma ipsa ceciderunt. Quae res igitur gesta umquam in bello tanta?

78 qui triumphus conferendus? Licet enim m i h i , Marce fili, apud te gloriaci, ad quem et hereditas huius gloriae et factorum invi-tatio pertinet. Mihi quidem certe vir abundans bellicis laudibus, Cn. Pompeius, multis audientibus, hoc tribuil, ut dicerct, frustra se triumpbum tertium deportaturum fuisse, nisi meo in rem pu-blicam beneficio ubi triumpharet esset habiturus. Sunt igitur domesticae fortitudines non inferiores militaribus: in quibus plus etiam quam in his operae studiique ponendum est.

P. Scipio Nasica Serapio : §.109. " maius otium, tieferer Friede. Häu-consitio urbano, durch einen

Be-schluss innerer Politik, den Rath ei-nes Staatsmanei-nes, im Gegensatz zu

militare coni. ' 77. Cedant arma. Der Vers ist

aus dem dritten Buche von Ciceros Gedichte über sein Consulat. laurea, der Lorbeerkranz des triumphiren-den Feldherrn, w ird der mündlichen Belobigung (laus) entgegengesetzt, wie sie Cic. vom Senat nach Unter-drückung der catilinarischen Ver-schwörung erhielt. W i e sehr er we-gen dieses Verses angefeindet wurde, sehen wir aus in Pison. 30, 73 f.

Phil. II, 8, 20 Nec vero tibi de ver-sibus respondebo; tantum dicam breviter, neque illas neque ullas te omnino litteras nosse, me nec rei publicae n ec amicis umquam de]'uisse cet. Manche fassten den Vers sogar persönlich als eine Herabsetzung des kriegerischen Ruhmes desPompejus.

fig steht otium so bei Sallust. Cat.

10, 2. 11, 5. 36, 4. 5. III §. 3.

delapsaarmaipsaceciderunt, eine pleonastische Ausdrucksweise, ähre-lieh in Cat. I, 6, 16 sica excidil easu aliquo et elapsa est.

78. Licet enim. Dieselbe Kürze in der Gedankenverbindung, wie II, 9, 32 possunt enim praeterea. Z u er-gänzen ist, ich r ü h m e m i c h , denn.

triumpjmm lertium. Zuerst hatte/v ,:.

Pompejus als Propraetor über Hiar-bas von Numidien und den Mariancr 4M I>' Domitius triumphirt 674 (80), dann,-../2, ¿ 683 (71) über Sertorius und endlich 693 (61) über die Seeräuber und Mithridates und Tigrancs. Cic. Phil.

11, 5, 12 máxime vero consulatum meum Cn. Pompeius probavit, qui, ut me primum decedens e Syria vi-dit, complcxus etgratulans meo be-neficio patriam se visurum esse dixit.

fortitudines: s. z. §. 41.

LIB. I. CAP. 32 — 34.

65

Omnino illud honestum, quod ex animo exceiso magnifi- 23 coque quaerimus, animi efficitur, non corporis viribus. Exer- 79 cendum tarnen corpus et ita adficiendum est, ut oboedire Consilio rationique possit in exequendis negotiis et in labore tolerando.

Honestum autem id, quod exquirimus, totum est positura in ani-mi cura et cogitatione: in quo non ani-minorem utilitatem adferunt qui togati rei publicae praesunt quam qui bellum gerunt. Itaque eorum Consilio saepe non suscepta aut conferta bella sunt, non numquam etiam illata, ut M. Catonis bellum tertium Punicum, in quo etiam mortui valuit auctoritas. Qua re expetenda quidem 80 magis est decernendi ratio quam decertandi fortitudo, sed ca-vendum ne id bellandi magis fuga quam utilitatis ratione facia-mus. Bellum autem ita suscipiatur, ut nihil aliud nisi pax quae-sita videatur.

Fortis vero animi et constantis est non pertùrbari in rebus asperis nec tumultuantem de gradu deici, ut dicitur, sed prae-senti animo uti et Consilio nec a ratione discedere. Quamquam 81 hoc animi, illud etiam ingenii magni est, praecipere cogitatione futura et aliquanto ante constituere quicTacciderepossit in utram-que partem et quid a gen dum sit, cum quid evenerit. nec

com-^jvnUerp a 1 i q i ! a1 1j j f f i p y1) P P ^1' >N°n putaram.' Haec sunt opera magni animi et excelsi et pruHenüFTörßltfbTjtie fìdentis.

Temere autem in acie versari et manu cum hoste confligere im-mane quiddam et beluarum simile est, sed cum tempus neces-sitasque postulai, decertandum manu-est et mors servituti turpi-tudinique anteponenda. _ .

De evertendis autem diripiendisque urbibus valde conside- ~~

82 2 3 . 79. mortui. Cato starb 605 mend (vor Schreck und Verwirrung) (149) 3 Jahre vor der Zerstörung den Kopf verlieren. Das Bild ist von Carthagos. den Gladiatoren genommen.

DasGe-80. decernendi — quam decer- gentheil ist in gradum referti, seine tandi, eine etwas gesuchte Parono- Position wiedergewinnen,

masie. 81. hoc animi, illud etiam ingenii:

Bellum autem. Dasselbe ist §. 34 ingenium angcbornes Talent, ani-ausgesprochen und konnte hier lug- mus Gesinnung,

lieh fehlen. ¡S'onputaram: Valer. Max.VII,2,2 Fortis animi et constantis est — Scipio Africanus turpe esse aiebat, _ praesenti uti animo. Zuerst steht in re militari dicere ,non putaram

animus für homo, wie auch wir Seele, tempus necessitasque, das sind Geist sagen, pro Arch. 11, 29 ani- tempora necessaria ; dasfi'if/Kcfuoij' mus nec tantis se laboribus frange- kann nur angewendet werden, wenn ret,neque tot causis vigiliisque ange- der erste Begriff aucli für sich allein retur, neque toties de vita ipsa di- stehen könnte.

micaret. 2 4 . 82. DiesKapitel zeichnetsich tumultuantem de gradu deici, lär- namentlich dadurch aus, dass

ver-Cic. deolflc. 2. Auü. 5

randum est ne quid temere, ne quid crudeliter. Idque est viri magni, rebus agitatis punire sontes, muititudinem conservare, in omni fortuna recta atque honesta retiñere. Ut enim sunt, quem ad m o d u m supra dixi, qui urbanis rebus belbcas anteponant, sic reperias multos quibus periculosa et calida Consilia quietis et 83 cogitatis et splendidiora et maiora videantur. Numquam omnino periculi fuga committendum est ut imbelles timidique videamur, sed fugiendum illud etiam, ne offeramus nos periculis sine causa, quo esse nihil potest stultius. Quapropter in adeundis periculis consuetudo imitanda medicorum est, qui leviter aegrotantes le-niter curant, gravioribus autem morbis periculosas curationes et ancipites adhibere coguntur. Qua re in tranquillo tempestatem adversam optare dementis est, subvenire autem tempestati quavis ratione sapientis eoque magis, si plus adipiscare re explicata boni quam addubitata mali. Periculosae autem rerum actiones partim iis sunt, qui eas suscipiunt, partim rei publicae. Itemque alii de vita, alii de gloria et benevolentia civium in discrimen vocantur.

Promptiores igitur debemus esse ad nostra pericula quam ad communia dimicareque paratius de honore et gloria quam de ceteris commodis.

schiedene nur lose zusammenhän-gende Vorschriften und Bemerkun-gen darin zusammengehäuft sind.

ne quid temere: über die Ellipse s.

z. III, 20, SO.

rebus agitatis, d. i. turbulentis, sodass also die vorherbezeichneten Zustände mit einbegriffen sind, pro Quint. 2, 10 multis miuriis iactatam atque agitatam aequitatem. In dem-selben Sinne rem publicam agitare Sali. Cat. 3S, 3. lug. 37, 1 actio paullo agitatior. Quint. 11, 3. An-dere erklären rebus agitatis durch rebus cognitis etperpensis; ober agi-tare bedeutet nur wiederholt behan-deln. Cic. würde also hier, wo eine Undeutlichkeit entstand, einen Zu-satz wie mente nicht ausgelassen ha-ben.

catida consilia, ebenso Dtn/ios Aristoph. Plut. 415 oi Otnpiov 'iqyov xc'ivoaiov y.al 77fiotivoitov.

quietis et cogitatis, ruhig überlegt.

83. subvenire tempestati. Da das Ursprüngliche ist subvenire alieui in

atiqua re, sagt man sowol subvenire tempestati, neeessitati (II, 16, 56) einem die Noth erleichtern, als sub-venire saluti, das Wohlsein Fördern.

re explicata, ebenso negotia ex-plicare: pro 1. Man. 11, 29 Sicilia quam multis vndique cinctam peri-cutis — explicavit. addubitare be-deutet eigentlich „ein weniginZwei-fel ziehen" (s. z. III, 4, 18), hier all-gemeiner = in discrimen vocare, in Gefahr versetzen. Der Sinn der Stelle ist: besonders wenn die Vor-theile bei einem glücklichen Aus-gange grösser sind, als die Mühse-ligkeit, die man, um zum Ziele zu gelangen, zu bestehen hat.

dimicareparatius de, mehr bereit uns in einen Kampf einzulassen über. Unter den ceteris commodis sind Reichthum und andere äussere Güter zu verstehen, das Lehen mit eingerechnet. Durch Inventi autem erhält dieser Satz, der doch den Ruhm Für das höchste aller Güter erklärt, eine Einschränkung.

LIB. I. CAP. 32 — 34.

67

Inventi autem multi sunt, qui non modo pecuniam, sed 84 etiam vitam profundere pro patria parati essent, iidem gloriae iacturam ne minimam quidem facere vellent, ne're publica qui-dem postulante, ut Callicratidas, qui cum Lacedaemoniorum dux fuisset Peloponnesiaco bello multaque fecisset egregie, vertit ad extremum omnia, cum Consilio non paruit eorum, qui classem ab Arginusis removendam nec cum Atheniensibus dimicandum putabant. Quibus ille respondit Lacedaemonios classe ilia amissa aliam parare posse, se fugere sine suo dedecore non posse. At-que haec quidem Xacedaemoniis plaga mediocris, ilia pestifera, qua, cum Cleombrotus invidiam timens temere cum Epaminonda conflixisset, Lacedaemoniorum opes corruerunt. Quanto Q. Maxi-mus melius! de quo Ennius: - .

Unus homo nobis dinotando restituii rem. . Noenum minores ponebat ante salutem.

Ergo postque magisque viri nunc gloria

claret-Quod genus peccandi vitandum est etiam in rebus urbanis. Sunt enim qui quod sentiunt, etsi optimum sit, tarnen invidiae metu non audent dicere.

Omnino qui rei publicae praefuturi sunt duo Platonis prae- 25 cepta teneant: unum, ,ut utilitatem civium sic tueantur, ut, quae- 85 cumque agunt, ad earn referant obliti commodorum suorum,'-alterum, ,ut totum,corpus rei publicae curent, ne, dum partem

84. Callicratidas besiegte Ol. 93, Noenum eine alte Negation, ent-2 (406) Konon bei Mitylene, ero- standen aus ne unum.

berte Lesbos und andere Inseln, postque magisque viri nunc — wurde aber bei den Arginusen ge- claret: sein Ruhm glänzt jetzt in schlagen und fiel m der Schlacht; der späteren Zeit und zwar nur vgl. §109. Den folgenden Ausspruch noch mehr

erzählt etwas anders Xenoph. Hei- non audent: Cic. scheint an be-len. I, 6 , 25 Καλλιχρατίδας δέ stimmte Personen gedacht zu haben,

ειπεν, οτι η Σπάρτη ονδεν μεν daber der Indicat;v 8 ' χαχιον οίχιειται αυτου

αποθα-νάντος, φεύγειν δε αίβχράν είναι '¿0.85.«»HTO.-Plat(>.rep.Ip.342Pl έφη. ουδείς (ν ουδεμία αρχή καθ όσον

Cleombrotus. Nach Xenoph. Hei- - άρχων εστί, το αύτφ ξυμφερον len. VII 4 5 fürchtete er theils ei- σκοπεί ovo (πιταττει, αλλα το nen Vergleich mit Agesilaus, wel- TV άρχο μένω και φ.άν αύτός (Si-cher den Lacedämoniern schon viel Pl°VQYÌÌ> Χαϊ ixsìvo βλέπων mehr genützt hatte, als er, theils yal τ ό Εκείνο) ξυμφέρον και πρέ-den Verdacht eines Einverständnis- n o v x" } " V " " UYf l' x t t l π"α' "

ses mit den Thebanern, der ihn ποιεί απαντα. ^ schon früher getroffen hatte. alterum: ib. IV p. 420 Β ου μην

Ennius, in den Annalen, wahr- προς τούτο βλέποντες τήν πάλιν scheinlich dem 9. Buche. οΐκίζομεν, όπως εν τι ήμΐν έθνος ' 5 *

aliquam tuentur, reliquas ileserant.' ü t enim tutela, sic

procu-" ratio rei publicae ad eorurn utilitatem, qui commissi sunt, non ad eorum, quibus comniissa est, gerenda est. Qui autem parti civium consulunt, partem neglegunt, rem perniciosissimam in civitatem inducunt, seditionem atque discordiam: ex quo evenit ut alii populäres, alii studiosi optimi cuiusque videantur, pauci 86 universoriun. Hinc apud Athenienses magnae discordiae, in

no-stra re publica non solum seditiones, sed etiam pestifera bella civilia : quae gravis et fortis civis et in re publica dignus princi-patu fugiet atque oderit tradetque se totuni rei publicae neque opes aut potentiam consectabitm· totamque earn sic tuebitur, ut omnibus consulat. Nec vero criminibus falsis in odium aut in-vidiam quamquam vocabit, omninoque ita iustitiae honestatique - adhaerescet, u t , dum ea conservet, quamvis graviter olfendat

mortemque oppetat potius quam deserai ilia, quae dixi.

Si'i*. 87 Miserrima omnino est ambitio honorumque contentio, de

—. qua praeclare apud eumdem est Platonem, .similiter tacere eos,

" fi. . • · qui inter se contenderent uter potius rem publicam admimstraret,

• - ·.: ut si nautne certarent quis eorum potissimum gubernaret.' Idem-.... / V que praecipit, ut ,eos adversarios existimeinus, qui arma contra"

1 ; ferant, non eos, qui suo iudicio tueri rem publicam velint,' qualis

• - • fuit inter P. Africanum et Q. Metellum sine acerbitate dissensio.

] ' ' fffret διαφερόντως ευδαιμον,άλλ' .Tv," . ' fir ι μάλιστα όλη ή πόλις.

r- -» * optimi cuiusque, d. i. der Partei

• ' ; ' ^ der Optiinaten.

''.' -,τ-86. quamvis graviter, d . i . vel . . ,.. e," gravissime.

; • >-· ·_. g-j apud eumdem est: Plat. reji.

• -J " v i p .4 8 S B τους δε ναύτας στασια-. : στασια-.¿στασια-.ν λοντάς προς αλλήλους περί της

ε f κυβερνήσεως, έκαστον οίομενον δεΐν κυβερνάν μήτε μαθόντα πιό-. - πιό-. ποτ ε την τέχνην μήτε έχοντα . / . ""· απόδειξα ι διδάσκαλοι- etc. J1.4S9C

.., άλλά τους νΰν πολιτικούς άρχον-' τ ας άπεικ άξων οίς άρτι έλέγομεν

r ν ' \ ναυτίας ου χ αμαρτήσει.

contenderent, der Conjunct, imp., als ginge nicht est, sondern dixit vorher, de nat. deor. I, 15, 40 idem-que disputai aethera esse deum, quem homines lovem appellarent.

Vgl. Cat.in.2l, 78, wo noch sie mihi persuasi, sie sentio zilerst praesen-tia, dann imperfecta, dann wieder

praesentia folgen; s. z. III, 3, 13.

Idemquepraecipit. Eine ganz ent-sprechende Stelle lässt sich nicht finden, ähnlich sind rep.VIIIp. 567 C u; leg. I X p. 856 B, wo Plato darthut, wer fiir den schlimmsten Feind des Staates zu halten sei.

P. Afrieanus. Wenn Cic. keine nähere Bestimmung beifügt, meint er stets Africanas minor, ausser wo der Zusammenhang ganz deut-lich zeigt, dass der Aeltere zu ver-stehen ist; s. II, 23, 80.

Q. Caecilius Meteüus Macedóni-cas Cónsul 611 (143), Lael. 21, 78 propter dissensionem quae erat in república atienatus est (Scipio) a col-lega nostro Metello. — Von seinem Edehnuth zeugt die Erzählung bei Valer. Max. IV, 1, wo er seine Söhne aulfordert die Bahre Scipios tragen zu helfen, als des grössten Mannes, dein sie diesen Dienst leisten könn-ten.'

LIB. I. CAP. 25.

.69

Nec vero audiendi, qui graviter irascendum inimicis puta- 88 bunt idque magnanimi et fortis viri esse censebunt. Nihil enim laudabilius, nihil magno et praeclaro viro dignius placabilitate atque dementia. In liberis vero populis et in iuris aequabilitate exercenda etiam est facilitas et altitudo animi quae dicitur, ne, si irascamur aut intempestive accedentibus aut impudenter rogan-tibus, in morositatem inutilem et odiosam incidamus. Et tamen ita probanda est mansuetudo atque dementia, ut adbibeatm* rei publicae causa severitas, sine qua administrari civitas non potest.

Omnis autem et animadversio et castigatio contumelia vacare