• Nem Talált Eredményt

Alsted és Descartes egy lapon

Kombinatorikus enciklopédia és kartéziánus meditáció ∗∗∗∗

5. Alsted és Descartes egy lapon

Mármost föltehetjük a kérdést, vajon Porcsalmi András is bedőlt-e Descartes trükkjének, vagyis a keresztény lelkigyakorlatos hagyományhoz köthető szövegként olvasta-e a nagy francia bölcselő metafizikai elmélkedéseit? Vajon ezért látta-e azt összeolvashatónak Alsted meditatív szerepű pánszofikus módszerével? Nem kizárt, ám botorság volna ezt egyértelműen kijelenteni jelen ismereteink fényében.

A kivonatolás Porcsalmi kéziratában közel azonos formátumra hoz két különféle műfajú művet. Ez a Hortulus esetében természetesen azért nem jár semminő konnotációvesztéssel, mert az eleve ebben az – Alsted szavaival élve – delineatív, avagy szkiagrafikus formában született oktatási segédeszköz, afféle iskolai „vezérfonal” (manuductio) volt. A Meditationes esetében azonban ezzel az eljárással a Descartes-nál – s tegyük hozzá: általában – cseppet sem akcidenciális irodalmi forma, illetve az abban megtestesülő textuális gyakorlat kis híján teljesen elillant, s így az igen komplex mű értelme jelentősen átalakulhatott. Porcsalmi nem tesz mást ugyanis, minthogy Descartes bölcseleti remekművét puszta propozicionális tartalmára, diszkurzív módon kifejtett és megalapozott filozófémáinak puszta rendszerére egyszerűsíti le, azaz csupán arra, amit az mond,

51 Uo., 48–49.

52 WILSON, Descartes…, i. m., 304.

53 RUBIDGE, Descartes’s…, i. m., 27.

vagy állít. Hogy mit gondolt Porcsalmi a Meditationes kézbevételekor, izgalmas, ám nem eldönthető, s meglehet, szempontunkból nem is igazán releváns kérdés, hiszen itt és most azzal kell foglalkoznunk, vajon Hortulus és Descartes első három elmélkedésének kivonata mit mondanak, mit állítanak, pontosabban: mi az, amit közösen állítanak és állítottak Porcsalmi korában is. E kérdés teljes körű megválaszolása ebben a pillanatban túlmegy ismereteink határán, hiszen Porcsalmi kéziratainak kritikai kiadása – így is a kolozsvári gondolkodó Alsted- és Bisterfeld-recepciójának mélyreható ismerete – s az erdélyi Descartes-recepció sokkalta alaposabb feltárása nélkül csak igen keveset mondhatunk a két mű egymás mellé kerülésének konkrét eszmetörténeti kontextusáról.

Amit biztosan tudunk: a két szöveg ma együtt olvasható Porcsalmi kéziratában. Hogy valóban „összeolvasás” (collatio), avagy csupán látványos kontrasztképzés céljával kerültek e szoros szomszédságba a szövegek, ugyancsak eldönthetetlen kérdés, hiszen Porcsalmi eddigi ismereteim szerint sehol sem kommentálja lépését. Természetesen a két műben a sok különbség ellenére akkor is lehetett Porcsalmi számára valami közös, ha esetleg valóban a két bölcseleti hagyomány – végtelenül leegyszerűsítve: a pánszofista harmadik erő és a karteziánizmus – szembesítése volt a célja tettével. Ez a közös jegy pedig nem más, mint a „szkepticizmus kihívásának” (Popkin) vélt vagy valós legyőzése.54 A tény, hogy a két szöveg korántsem azonos módszert javasol erre, lehet ugyan vita tárgya, ám a közös cél, a kihívás legyőzése, egy eklektikus bölcselő számára – tegyük hozzá, aki nem érti, vagy nem akarja érteni teljes mértékben a szövegek reprezentálta két bölcseleti hagyomány teológiai implikációinak esetleges eltéréseit – lehet a harmónia kulcsa is.55 Mindkét szöveg bizonyossággal szolgál tehát a dogmatikus szkepticizmus teljes körű kételye, s még inkább a korszakban sokkal erősebben ható pürrhonizmus ítéletfelfüggesztő kétkedésével szemben.

Alsted szövege esetében a bizonyosság forrása nem más, mint a ciklognomonika vélt tökéletessége, amely a ratio circularis és az immeatio segítségével elménket a teremtés és az isteni szellem tökéletességének mintájára működteti. Ez a modell egyébként teljes összhangban áll a Herborniak trinitárius ismeretelméletével is, amelynek forrása a „helyes észjárás” (recta ratio, vagy lumen naturæ), a

„tapasztalás” (experientia) és a „Szentírás” (Sacra Scriptura) immeatív viszonyaiban keresendő.56 Descartes Meditationese, s annak kivonata esetében a

54 POPKIN Richard H., The History of Scepticism from Savonarola to Bayle, Oxford (OUP), 2003. Uő, Third Force…, i. m.

55 A vitára klasszikus példa John Dury és Descartes a Hartlib Papersből ismert találkozása 1634 és 1635 telén, szakirodalommal l. POPKIN, Third Force…, i. m., 91, 95. Vagy Descartes és Comenius találkozása Endegeest kastélyában, szakirodalommal l. uo., 108–

109. Mindkét találkozásról l. POPKIN, The History…, i. m., 174–175.

56 A helyes észjárás azt gondolja, amit a tapasztalat tapasztal, s a Biblia igéje hirdet. A tapasztalat azt tapasztalja, amit a helyes észjárás megért, s a Biblia igéje hirdet. A Biblia igéje azt hirdeti, amit a helyes észjárás felfog, s amit a tapasztalat tapasztal… így tovább a végtelenségig. A herborni ismeretelméleti modellről l. az International Society for Intellectual History Helsinkiben, 2004-ben, Uses and Abuses of Reason címmel rendezett konferenciáján tartott előadásomat: Right Reason, Experience and the Holy Writ. Sources of

bizonyosság nem más, mint a cogito, amelyet épp a Meditationes irodalmi programjának köszönhetően a 17. században lehetett a lélek halhatatlanságához és Isten létének bizonyosságához vezető biztos episztemológiai kiindulópontként értelmezni. Gondoljunk csak Apáczaira, aki vallását és karteziánizmusát össze tudta egyeztetni egymással – az ilyen esetekre mondja Theo Verbeek, hogy a legtöbb karteziánus teljes mértékben ortodox volt vallási szempontból.57 A két ismeretelméleti modell természetesen érdemben tér el egymástól, hiszen Descartes cogito előtti mindenre kiterjedő kételye leszámol a tapasztalással, s mindennemű arisztoteliánus szenzualizmussal, a Szentírás szerepét pedig jótékony homályban hagyja. Még egyszer hangsúlyozom azonban, az eklektikus gondolkodó számára a különbségeknél és ellentmondásoknál sokkalta fontosabb a közös vonás: a szkepszis legyőzése.

Ha azt az álláspontot fogadjuk el, hogy Porcsalmi András eklektikus gondolkodóként összeolvasta Alsted és Descartes műveit, akkor mindenképpen megkockáztathatjuk az állítást: Descartes metafizikájának akadt tehát olyan korabeli recepciója Erdélyben, amelyik nem szolgálta maradéktalanul a harmadik erő modernizációs offenzíváját megtörő – Mulsow emlegette – „karteziánus purifikációt”.58 Mindez természetesen Apáczai enciklopédizmusának s a magyar enciklopédista a herborni örökséghez fűződő viszonyának újraértékelése szempontjából volna számottevő tény.

*

[Johann Heinrich Alsted:]

Hortulus artis inventivæ suis areolis distinctus.59

I. Ars inventiva docet inveniendo multiplicare, et multiplicando invenire.

II. Inventio ista est materiæ de qua, et ex qua, seu est thematis et argumenti.

III. Inventio thematis est ascensiva, descensiva, diffusiva et electiva.

Cognition in J. H. Alsted’s Transylvanian Texts. A témában ezen előadás továbbfejlesztéseképp nagyobb lélegzetű tanulmányon dolgozom jelenleg is.

57 VERBEEK, Descartes…, i. m., 5.

58 MULSOW, i. m., 291–296.

59 Alsted a „kertecske” (hortulus) metaforáját korábban a lullista Lavinheta egy művének kiadásában használta először: Hortulus medicus secretissimus, promens et proponens miracula medica probatissima trium celeberrimorum Raimundi Lullii, Joannis de Rupescissa, et Bernardi de Lavinheta: […] Nunc primum e sinu erutus, et foras bono publico exire jussus, a Justo Hilario Archaiologo. Vö. Bernhardi de Lavinheta Opera omnia, quibus tradidit artis Raymundi Lullii compendiosam explicationem, et eiusdam applicationem […] Edente Johanne Henrico Alstedio, Köln (L. Zetzner), 1612, 345. Ez a cím valójában Lavinheta Explanatio compendiosaque applicatio artis Raymundi Lullii (Lyon, 1523) c. művének a szerkesztményben Alstedtől újra kiadott orvosi részére vonatkozik! Vö. Hotson, Johann Heinrich Alsted, i. m., 90-91.

IV. Inventio thematis ascensiva est synthetica, ita ut thema sit vel terminus simplex v. gr.

Beatus, vel terminus complexus v. g. Beatus vir, vel propositio v. g. Beatus vir qui non abit in consilio impiorum etc, vel denique, quæstio composita ut ita ille vir est Beatus qui non abit in consilio etc.[60]

V. Inventio descensiva est analytica, et proinde terminum complexum, propositionem, quæstionem simplicem et compositam resolvit in terminos simplices v. g. Cur vir dicitur beatus, et non homo vel etiam fœmina. Item quid est consilium. Item quid est abire in consilio. Item quid est impius.

VI. Inventio thematis diffusiva est, qua terminum simplicem nobis propositum deducimus per unam duas vel plures disciplinas. v. g. <150v> Ex præcognitis philosophicis duo:

beatitudo theoretica, beatitudo practica. Ex prima philosophia: beatitudo vera, beatitudo apparens, beatitudo perfecta etc. Ex pneumatica dico beatitudo Dei, angeli, animæ etc. Ex physica: beatitudo terrena, corporalis etc. Ex philosophia practica: beatitudo moralis, œconomica, civilis etc. Hæc porro themata, sive termini complexi, rursus multiplicantur per tria sequentia themata. Beatitudo theoretica cædit practicæ: quid est beatitudo practica.

Utrum beatitudo practica in hoc psalmo primo intelligatur.

VII. Inventio electiva est qua ex superioribus thematibus deligimus unum duo vel plura, pro ratione circumstantiarum, ut in superiori sententia, Orator theologus potest duo ista eligere quid sit beatitudo; et quomodo ad idem perveniatur.

VIII. Talis est inventio thematis secundum quator suos areolas, videndæ jam veniunt totidem areolæ, quibus constat inventio argumenti sive declarantis sive probantis sive amplificantis. Nimirum ista inventio est simplex vel combinata, et illa est microcosmica, macrocosmica et cyclognomonica.

IX. Inventio microcosmica est, qua homo consulit lumen naturæ, quod post lapsum in ipso est reliquum, quodque duabus hisce faculis continetur. <151r> Intelligentia et syntheresi, adeoque asserit illud quod non extinguit duas illas faculas, juxta regulam scholasticorum plane auream.[61] Illud est asserendum, quod est intelligibile, volibile et recolibile, hoc est, a quo subinde reperito non abhorret intelligentia et syntheresis. Ita si superiorem Psalmi primi sententiam subinde repetas sua intelligentia et syntheresis magis ac magis illam probabunt.

At vero si contrariam sententiam subinde repetas, plane duo isti habitus nobis implantati abhorrebunt. Atque hoc etiam obtinet in mysteriis fidei. Non enim illa tollunt intelligentiam et syntheresin sed utramque excolunt. Si nempe termini explicentur, et imagines quædam vel adumbrationes in natura ostenduntur e. gr. Deus est unus et trinus: unus essentia, trinus modis subsistendi.

X. Inventio argumenti macrocosmica sit per sigillum universitatis quod vocant: cum nempe percurrimus universum hunc mundum et vi comparationis res varias de nostro themate enuntiamus juxta regulam. Omnia possunt dici de omnibus, seu quodlibet de quodlibet vel certe multa de uno. Quale inquies, hoc est Chaos? minime vero inquam ego. Hoc [e]n[im].

comparationis artificium frequentatum fuit a Mose et Prophetis in theologia typica. Itemque a Christo in theologia parabolica. Atque hæc inter alias est causa, quod Moses ab ipso mundi <151v> fabrica sacram historiam legere cœpit. Nam res in mundo contentæ, typos, figuras, umbras, lineas mysticas, quibus Cultus V[eteris]. T[estamenti]. continetur subministraturæ erant. Nostrum exemplum quod attinet in ipso psalmo primo illustris occurrit similitudo. Cæterum hæc talis dissertatio non solum nititur comparatione similium,

[60] Alsted a továbbiakban az első zsoltár első versének (Zsolt. 1. 1) első sorát variálja, bővíti, értelmezi. „Boldog ember az, a ki nem jár gonoszok tanácsán [...]”

61 A „természetes értelem” (lumen naturæ vagy recta ratio) értelmezése Alstednél Aquinói Szt. Tamást követi, l. pl. Encyclopædia…, i. m., 53–55.

sive metaphora, sed etiam comparatione parium, imparium et dissimilium e. g. Beatus vir qui non abit in consilis impiorum, proinde inquam beatus atque angelus.[62]

62 Mint azt a cyclognomonica oratoria különféle kiadásaiból tudjuk, a kombinatorikus szónoklattan hetedik cirkulusán az F. Betű a Rota trium sigillorumé, amely egy az Ars copiæ rerum c. enciklopédiafejezetben, de ugyanígy például a Consiliarius academicusban, vagy a Trigæ canonicæben is leírt, állítólag Giordano Brunótól származó módszer. L.

ALSTED, Encyclopædia…, i. m., 478. [Uő], Cyclognomonica oratoria…, i. m., 10–11. A sigillum universitatis esetében az adott fogalmat a dolgok egyetemességével vetjük egybe (percurrimus rerum universitatem adeoque prædicamenta), azaz a szóbőség tudománya szerint összeállított fogalomlisták tagjaival kombináljuk. A sigillum encyclopædiæ esetében az enciklopédia fejezeteinek kulcsfogalmai szerint bővítjük az adott témát. A sigillum variæ lectionis esetében pedig különféle olvasmányainkban fellelt fogalmak szerint. A pecsétek alstediánus tana Giordano Brunóra hivatkozik, a Trigæ canonicæ elején feltüntetett lista fényében a De compositione imaginarum a forrás, másutt azonban más könyveket jelöl meg Alsted, arról nem is beszélve, hogy az említett Bruno-könyvben ilyen nevű pecséteket nem is találhatni; Alsted nyilván ideoszinkretikusan hivatkozik egyikre-másikra. A sigillum universitatisról a Trigæben így ír egy helyütt: „Brunus vocat Proteum” Trigæ canonicæ, quarum prima est dilucida Artis Mnemologicæ ... Secunda est Artis Lullianæ, a multis neglectæ et nescio quo edicto proscriptæ, architectura, et usus locupletissimus. Tertia est Artis Oratoriæ novum magisterium, Frankfurt (W. Richter–A. Humm), 1612, 144. Ez talán megfelelhet a De compositione imaginarum negyedik pecsétjének: „Quartum sigillum.

Proteus in domo Mnemosynes.” Jordani Bruni Nolani opera latine conscripta. Faksimile-Neudruck der Ausgabe von Fiorentino, Tocco u. anderen (Neapel u. Florenz, 1879–1891) , Stuttgart-Bad Cannstatt (Frommann-Holzboog), 1962, 3 k., 2. k. 3. rész, 286–293. Hotson szerint a Trigæ, i. m., 142. oldala ezt a művet citálja. Ez azonban nem egyértelmű, itt ugyanis csak azt írja Alsted, hogy „Jordanus Brunus scripsit triginta sigilla, id est, non vulgaria subsidia ad rerum & verborum cognitionem facientia. In iis duo excellunt, quæ nobis hanc artem & discere & exercere cupientibus sunt necessariis. Suntque Encyclopædiæ, & Universitatis sigilla.” (I. m., 142–143.) A Trigæ elején Alsted ugyan a De compositionét adja meg azon művek közül, melyekben Bruno a harminc pecsétről ír, ám ezen kívül ott van az Explicatio triginta sigillorum ad omnium scientiarum et artium inventionem dispositionem et memoriam is! Az Explicatioban, persze, ilyen nevű pecsétek ugyancsak nincsenek, l. Jordani Bruni…, i. m., 2. k. 2. rész, 73–160. A kérdés további kutatást igényel. A pecsétek tana Alstednél összekapcsolódik az immeatio elméletével:

„Immeatio, seu penetratio in hac arte quid sit? Immeatio seu penetratio est, qua unius figura termini de se invicem prædicantur. Ea est 1. Subjectorum. 2. 3 Prædicatorum, tam absolutorum, quam respectivorum. 4. Quæstionum. Immeatio subjectorum sit per sigillum Universitatis et Encyclopædiæ. Sigillum universitatis est modus, quo omnia de omnibus dicuntur. e. g. dicturus de Deo, considerabit cœlum, Angelum, hominem: dicturus de homine, eum potest comparare bullæ, flori, lupo, ovi. Sigillum encyclopædiæ est modus, quo unum subjectum deducitur per varias disciplinas. Sic v. g. homo consideratur Theologice, Physice, Ethice. Res considerata est eadem, sed modus considerandi est alius atque alius. Immeatio prædicatorum absolutorum est reciproca. Dico enim, bonitas est magna, durans, potens, et contra. Immeatio prædicatorum respectivorum est turbata. Neque enim ordine sese penetrant, dicendo, differentia est concordans, contraria: sed per saltum, ut differentia est principians, principium est differens. Immeatio quæstionum est reciproca.

Nam una alteram juvat. v. g. an homo est? Affirmatur e quæstione quid: quia definitur. Si definitur, utique est.” Trigæ, i. m., 104–105. Vö. még Consiliarius academicus et scholasticus... Accessit consilium de copia rerum et verborum, id est methodo disputandi de omni scibili, Strassburg, 1610, 151–153. További primér forrásokat l. HOTSON, Alsted…, i.

XI. Inventio argumentorum cyclognomonica est, qua terminos simplices, definitiones, distributiones et regulas quator facultatum: theologiæ, jurisprudentiæ, medicinæ et philosophiæ; nobis ob oculos ponimus, et nostro instituto accommodamus, idque affermate vel negate, explicite vel implicite, denique opponendo contraria, vel componendo seu conglobando varia.[63]

XII. In theologia in primis oportet percurrere capita cathethetica, locos communes, et historiam sacram V. atque N. testamenti e. gr. Beatus ille vir, qui non abiit in consilio impiorum, qui non credunt esse Deum, aut resurrectionem, qui habent Deos alienos etc.

Item merito a S. Sancto beatus pronuntiatur, qui non abiit in consilio impiorum, quia hic talis ad imaginem Dei magis et magis renovatur angelis fit similior etc. <152r> Item:

Beatus vir etc. is [e]n[im]. facit idem quod Sancti Patriarchæ et Prophetæ nominatim Noë, Abraham, Moses etc.

XIII. In jurisprudentia in primis jus gentium, et regulas juris respicimus e. g. quid tandem est non abire in consilio impiorum. Id vero est honeste vivere, neminem lædere, suum cuique tribuere, idque in locatione et venditione etc.

XIV. In medicina ob oculos nobis obversari debent, nomina, proprietates et remedia membrorum v. g. Beatus utique est vir ille qui non abiit etc. Nam impii impietatem suam instar scabiei vel morbi gallici aliis solent afficiare.

XV. De inventione argumentorum philosophica, hæ sunt observationes secundum orbem disciplinarum philosophicarum.

I. Observatio

Lexica docet percurrere lexicon quod cunque et ex innumera vocabulorum turba seligere illa, quæ convenientiam illam64 aliquam habent cum nostro themate v. g. Beatus vir etc. qui tametsi miserat abjectus est coram hominibus tamen coram Deo, et in sua conscientia est felicissimus.

II. Observ[atio].

Grammatica suppeditat conjunctiones, a quibus axiomatice suggerunt argumenta <152v>

declarantia; syllogistice argumenta demonstrantia v. g. Beatus et in hac is in futura vita qui

m., 93. Arra a tényre, hogy Alsted a Trigæben utal Bruno pecséttanára, már Saverio Ricci is felhívta a figyelmet, anélkül azonban, hogy az Alsted említette pecséteket lokalizálta volna a Bruno-korpuszban, l. Ricci, Saverio, La fortuna del pensiero di Giordano Bruno, 1600-1750, Firenze–Nápoly (Le Lettere), 1990, 33–34. Bisterfeld teljes mértékben Alstedet követi a szóbőség művészetének tárgyalásakor, az általános inventio három pecsétje megegyezik a cyclognomonica oratoriában találhatóakkal, l. pl. De linguæ Latinæ puritate, ornatu et copia=Bisterfeldius redivivus, Hága (A. Vlacq), 1661, 2 k., 2. k. 25. Vö. még Uő, Phosphorus catholicus..., i. m., 26–27. Itt Alsted sigillum variæ lectionisa sigillum authorumként köszön vissza.

63 Alsted a Colophon de Reformatione philosophiæt ciklopédiának és enciklopédiának is nevezi egyszerre: „Nam cyclopædia est disciplina circularis; encyclopædia, circulus omnium facultatum.” Verædus…, i. m., 6. Érdekes ebből a szempontból Szenczi Molnár Albert szótára, hiszen az kísértetiesen hasonló módon adja vissza a két fogalmat magyarul.

Az encyclopædia Szenczi szerint a tudományoknak kerekdeden egymásban függése, a cyclopædia pedig az egész könyvbéli tudományoknak kerekdeden egymásból függő egész tudománya. A cyclognomonica és az encyclopædia fogalmainak összefüggéseire Alsted már az enciklopédiában is utalt: „Itaque nihil peccamus, quando hanc didacticam [t. i.

cyclognomonicam] excolendam suscipimus: quam ipsa vox Encyclopædia nobis commendat.” Encyclopædia…, i. m., 2328. L. erről részletesebben SZENTPÉTERI, Az egyetemes tudomány…, i. m., 111–112.

64 A kéziratban áthúzott szó.

non abiit etc. Item: Impii sunt omnium miserini. Ergo qui se abstinet ab illorum commercio est impendio beatus.

III. Observ[atio].

Rhetorica, docet accumulare metaphoras et eo ipso suggerit copiam argumentorum v. g.

Beatus vir etc. quia qui picem tangit contaminatur ab illa. Deinde quot sunt figuræ rhetoricæ, tot possunt esse argumenta affectuosa: ut O beatum illum virum, qui cane pejus et angue fugit commercium impiorum quanquam quid dico beatum? imo beatissimus est.

Ubi diligenter oportet observare, quæ figuræ quibus argumentis logicis enuntiandis serviant.

IV. Observ[atio].

In logicis loca inventionis sunt veluti cellulæ, in quibus argumenta latent. Inde igitur sunt depromenda. Et primo quidem si thema sit terminus, simplex vel complexus, debet deduci per omnia loca inventionis: ut Beatitudo, beatitudo hominis, deinde quæstio simplex ad suum locum est reducenda; ut quibus auxiliis potest aliquis indipisci, ut non abeat in consilio impiorum. Hic recurrendum est ad locum causæ instrumentalis. Denique quæstio composita resolvenda est in subjectum et prædicatum, et <153r> utrumque ad instar thematis simplicis deducere per loco inventionis, ut in nostra sententia oportet expendere causas, effecta, subjecta etc. beatudinis hominis. Consilii impiorum.

V. Observ[atio].

Oratoria subministrat argumenta ab honesto vel inhonesto, utili vel inutili, facili vel difficili, jucundo vel injucundo, suavi vel insuavi, parvo vel magno, voluntate vel facultate, ut Beatus vir etc. quia hæc est via regia ad immortalitatem beatam etc.

VI. Observ[atio].

Ex poëtica oportet depromere historiam et mythistoriam, et ad morale ipsius. Mythistoria ut Beatus vir qui non abiit in consilio impiorum. Atque hoc sibi vult bivium Herculis.

VII. Observ[atio].

Metaphysices termini et principia, eam habent latitudinem sive generalitatem, ut facilius possint applicari cuivis instituto, quam vulpes comest pyrum v. g. Beatus vir etc. Summa [e]n[im]. est imperfectis disertis bonis viris conversari cum malis.

VIII. Oberv[atio].

In pneumatica occurrunt argumenta a rebus spiritualibus sumpta; uti sunt spiritus in genere, et in specie, Deus, angelus, et anima hominis <153v> separata, illorumque proprietates, quatenus quædem lumine naturæ cognoscuntur v. g. Beatus vir etc. quia hoc modo appropinquat ad Deum.

IX. Observ[atio].

In physicis est latifundium quoddam, sinempe principia et proprietates corporum ex physica generali, innumerus autem corporum nemerus ex physica speciali ponuntur ob oculos; ut Beatus vir etc. hic dico. Solus est beatus non is qui aurum, argentum, prædia etc. congerit et possidit. Cum hac omnia obnoxia sint corruptioni.

X. Observ[atio].

In arithmeticis proprietates numerum sunt expendendæ; ut O terque quaterque beatum illum virum, qui non sequitur multitudinem impiorum.

XI. Observ[atio].

In geometria sunt tres dimensiones, videl[ice]t, longitudo, latitudo et profunditas (qua ipsa quoque est altitudo) et proprietates figurarum; ut Beatus vir etc. ille siquidem novit in impietate profunditates Satanæ latitare.

XII. Observ[atio].

In cosmographia, astronomia et geographia termini simplicet potissimum veniunt considerandi; ut Beatus vir etc. quia quocunque sub axe versetur, cœlum gestat in corde suo. <154r>

XIII. Observ[atio].

In opticis omnia, quæ pertinent ad visionis naturam, moraliter et spiritualiter possunt explicari; ut Beatus vir etc. qui videt se hoc modo ambulare non in tenebris sed in luce.

XIV. Observ[atio].

Ex musica utiliter petuntur illa, quæ pertinent ad harmoniæ naturam et usum v. g. Beatus vir etc. intelligit n. ut in cythara sic in vita nullam existere posse harmoniam, si ea jungantur, quæ adversis concurrunt frontibus.

XV. Observ[atio].

Philosophia practica in genere suppeditat, omnis generis illustres sententias, picturas et exempla; ut Beatus vir etc. sicut enim grandus grando assidet, ita impius impio, non autem pius pio.

XVI. Observa[atio].

XVI. Observa[atio].